Intellectum 07 by Michael Karakostas

intellectum O7 | 2O1O

O7 ΕΚΔOΤΗΣ Επιστηµονική Οµάδα Intellectum

OO2

intellectum σουπίνο του ρ. intellego που σηµαίνει κατανοώ, αντιλαµβάνοµαι, διακρίνω, συνίηµί τι. Γενικά στα Λατινικά ο τύπος σε -um (intellectum) χρησιµοποιείται µε ρήµατα που φανερώνουν κίνηση και δηλώνει σκοπό.

Ερµού 2, 546 25 Θεσσαλονίκη T 2310 551.510 F 2310 551.501

Αρχισυντάκτης Βίκτωρ Τσιλώνης

M intellectum@intellectum.org W www.intellectum.org

Φωτογράφοι Oliver Stahmann, Δηµήτρης Μπαλάσκας, Αργύρης Λιαπόπουλος, Γιώργος Νέσης, Γεωργία Κουτσιάνου, Ορχάν Τσολάκ

Υπεύθυνη Ύλης Αθηνά Αυγητίδου

Σχεδίαση Ιστοσελίδας Δηµήτρης Τοπουζίδης

Υπεύθυνος Εικαστικού Δημήτρης Καρλαφτόπουλος Επιµέλεια Ύλης Σοφία Γιοβάνογλου, Διαμαντής Κρυωνίδης, Γιώτα Φυτανίδου

Σύµβουλος Έκδοσης Σοφία Γιοβάνογλου

Σχεδιασμός Μιχάλης Καράκωστας

Συντακτική Οµάδα Σοφία Γιοβάνογλου Δρ Νοµικής, Άγγελος Μουζακίτης Δρ. Κοινωνιολογίας, Γιάννης Πλεξίδας Δρ Φιλοσοφίας, Χαράλαµπος Τσέκερης Δρ Κοινωνιολογίας, Αθηνά Αυγητίδου υπ. δρ Πολιτικών Επιστημών, Διαµαντής Κρυωνίδης υπ. δρ Θεολογίας, Βίκτωρ Τσιλώνης υπ. δρ Νοµικής

Εικαστικές Δηµιουργίες Δηµήτρης Καρλαφτόπουλος, Λίλα Αγραφιώτη

ISSN 1790-8426

Μεταφράσεις Τεύχους Αθηνά Αυγητίδου, Αθανασία Ράπτη, Βίκτωρ Τσιλώνης

Μέρος της έκδοσης επιχορηγήθηκε τιμητικά από το Υπουργείο Πολιτισμού

Το περιοδικό Ιntellectum είναι μέλος του πανευρωπαϊκού δίκτυου Εurozine

intellectum O7 | 2O1O

OO4

O7 περιεχόμενα OO6

O62

ΣΥΝΟΨΕΙΣ

ΜΕΛΕΤΗ

Η Ταυτότητα του Εικονικού Επαναστάτη

Η Σημασία του Φθόνου και της Μνησικακίας στη Σκέψη του Κίρκεγκωρ

O1O AΡΘΡΟ

O74

Ελευθερία και Δικαιοσύνη τώρα

ΔΟΚΙΜΙΟ

O18

Περί Ουτοπίας

ΜΕΛΕΤΗ

O78

Στρατηγικές Ρηματικής Διαχείρισης της Οικονομικής Κρίσης

ΔΙΗΓΗΜΑ

O28

O84

AΡΘΡΟ

XΡΟΝΟΓΡΑΦΗΜΑ

Η Υγεiα ως Χρηματιστηριακή Λοταρiα

Απεργία

O32

O88

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΔΟΚΙΜΙΟ

Κρίση των Κρίσεων

Η Ανθρωπολογία της Μικρής Γοργόνας

O36

O94

ΜΕΛΕΤΗ

ΔΟΚΙΜΙΟ

H Απουσία Έρευνας και Τιμωρίας των Βασανιστηρίων στο Ισραήλ

Η Απαγόρευση της Μπούρκας: βάναυση κατάργηση του προσώπου ή παραβίαση θεμελιωδών δικαιωμάτων;

O46

Η Γυναίκα στο Παράθυρο

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

1ΟΟ

William Schabas Διεθνής Προστασία των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Πολιτική: μια Αναπόδραστη Πραγματικότητα

ΣΧΟΛΙΟ ΕΠΟΧΗΣ

Ανατινάζοντας τη σιωπή μ’ ένα πληκτρολόγιο: η περίπτωση του Julian Assange

intellectum O7 | 2O1O

OO6

ΣΥΝΟΨΕΙΣ

Η Ταυτότητα του Εικονικού Επαναστάτη Σε αντίθεση μ’ αυτό που πιστεύουν ορισμένοι άνθρωποι, κυρίως αλλά όχι αποκλειστικά της τρίτης ηλικίας, ο εικονικός επαναστάτης είναι μια γνώριμη φιγούρα, καθόλου μα καθόλου σπάνια στις νεότερες ηλικίες. Έπειτα μάλιστα από ενδελεχείς έρευνες, οι επιστήμονες κατέληξαν ότι η προσωπικότητα του εικονικού επαναστάτη έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και είναι ανεξάρτητη από το φύλο του, το οποίο είναι εξίσου συχνά τόσο θήλυ όσο και άρρεν, μολονότι εντέλει είναι αδιάφορο το τι ακριβώς είναι. ΤΟΥ ΒIΚΤΩΡΑ ΤΣΙΛΩΝΗ

victor.tsilonis@intellectum.org

εικονικός επαναστάτης έχει ηλικία 20-40 ετών, είναι δε κατά τεκμήριο υπέρ το δέον μορφωμένος σε σχέση με τη νοημοσύνη που διαθέτει (τουτέστιν οι τίτλοι σπουδών του είναι περισσότεροι ή μεγαλύτεροι από τον δείκτη ευφυΐας του) και έχει τουλάχιστον έναν υπολογιστή, μολονότι στη συντριπτική πλειοψηφία

των περιπτώσεων χρησιμοποιεί δύο: έναν στο χώρο εργασίας του και έναν στο σπίτι. Επίσης, διαθέτει λογαριασμό στους ιστότοπους κοινωνικής δικτύωσης ονόματι «ΠροσωποΒιβλίο», «Ο Χώρος μου» ή «Τιτιβιστής», αλλά εκείνος ανεξαρτήτως του ποια γλώσσα μιλάει, Ελληνικά, Ουγγαρέζικα ή Κέλτικα, αρέσκεται να χρησιμοποιεί τις ξενικές τους, αγγλικές ονομασίες, οι οποίες έχουν καλύτερη ανταπόκριση στο

φλοιό του εγκεφάλου του, τουτέστιν Facebook, MySpace ή Twitter. Τέλος, δεν διστάζει εσχάτως αντί για τον κλασικό περιηγητή του διαδικτύου (internet explorer) ή τη φλεγόμενη αλεπού (firefox), να δοκιμάζει νέα προγράμματα-περιηγήτες με το εντυπωσιακό όνομα «λιωμένος βράχος» (rockmelt) ή το αρκούντως δηλωτικό όνομα «κοπάδι» (flock), τα οποία τον συντρέχουν στη μεγι-

O7 | 2O1O intellectum

OO7

ΣΚΙΤΣΟ ΛΙΛΑ ΑΓΡΑΦΙΩΤΗ

στοποίηση της συμμετοχής του στην επανάσταση των κοινωνικών δικτύων. Ο κόσμος της εικονικής πραγματικότητας και των ψηφιακών κοινωνικών δικτύων είναι ακριβώς το περιβάλλον στο οποίο ο εικονικός επαναστάτης αναπτύσσεται ως προσωπικότητα και δραστηριοποιείται τουλάχιστον τρεις με τέσσερις ώρες την ημέρα. Ωστόσο, επειδή η παρακολούθηση του εικονικού

αυτού κόσμου είναι ουσιαστικά διαρκής, με την έννοια ότι καταναλίσκει 11,25 - 15 λεπτά του χρόνου του ανά ώρα και για 16 ώρες το 24ωρο, αφαιρουμένου του οκτάωρου ύπνου (αν και δεν ελλείπει το φαινόμενο του άγρυπνου εικονικού επαναστάτη), η ενασχόλησή του καθίσταται ή τείνει να καταστεί η πλέον σοβαρή και πνευματικά απαιτητική καθημερινή του δραστηριότητα.

Στους χώρους αυτούς επαναστατεί διαρκώς με ποικίλους τρόπους: παρακολουθεί τις ιστοσελίδες των φίλων και γνωστών του, επιχειρεί να ανακαλύψει μέσα από τους υπάρχοντες φίλους και γνωστούς καινούριες ενδιαφέρουσες προσωπικότητες και εν δυνάμει συντρόφους της εικονικής του επανάστασης, εκφράζει ζωντανά τη δική του γνώμη για τα συμβαίνοντα μέσα από την ενημέρωση

intellectum O7 | 2O1O

OO8

της προσωπικής του κατάστασης, συζητεί έντονα σε σελίδες και «τοίχους» φίλων, ανεβάζει ποιηματάκια ή επαναστατικά τραγούδια και δηλώνει ευθαρσώς την προτίμησή του σε όσα οι σύντροφοι εικο-

του τσιτάτα για τα ιστορικά γεγονότα και ίσως βάλει ακόμη στο προφίλ του φωτογραφίες από το πολεμικό έπος της Αλβανίας και το τεράστιο πανώ με τη λέξη «Ελευθερία» που είχε τοποθετηθεί στην

θα ρίξει την ψήφο του πατροπαράδοτα και άκριτα εκεί που την έριχναν και οι γονείς του, επειδή «έτσι ξέρει κι έτσι συνήθισε να κάνει». Ο λόγος είναι ότι το 99,99% των εικονικών επαναστατών εξαρχής

νικοί επαναστάτες θαρραλέα επιχειρούν «ψηφιακώ τω τρόπω», κάνοντας τολμηρά κλικ στην επιλογή «μου αρέσει». Σε ημέρες-απόηχους μιας άγνωστης επανάστασης που όμως κατά κανόνα ο ίδιος δεν έζησε ποτέ, όπως την επέτειο για το « Όχι» στις 28 Οκτωβρίου και το Πολυτεχνείο στις 17 Νοεμβρίου, θα ανεβάσει τραγούδια της Σοφίας Βέμπω και του Μάνου Λοΐζου, θα γράψει τα δικά

κορυφή του κτηρίου του Πολυτεχνείου τον Νοέμβριο του 1973.

ή κάποια στιγμή στην πορεία λησμονεί ότι η διαδικτυακή πραγματικότητα είναι μία προέκταση και όχι αντικαταστατό της αληθινής ζωής, στην οποία πλέον όμως δίνει ήσσονα σημασία. Όσο περνάει δε ο καιρός η δράση του περιορίζεται όλο και περισσότερο στο να πατάει με τον δείκτη του ποντικιού στην οθόνη την επιλογή «μου αρέσει» και κατόπιν να θεωρεί πως –αφού το

την αληθινή ζωή όμως ο εικονικός επαναστάτης διαρκώς τελεί σε αδράνεια ή στην καλύτερη περίπτωση επαναλαμβάνει, σαν τέλειο γενετικό αντίγραφο, τα λάθη και τις συμπεριφορές των γονέων του. Απέχει από τις εκλογές ή, αν ψηφίσει,

Η Ταυτότητα του Εικονικού Επαναστάτη

O7 | 2O1O intellectum

OO9

Ο εικονικός επαναστάτης έχει ηλικία 20-40 ετών, είναι δε κατά τεκμήριο υπέρ το δέον μορφωμένος σε σχέση με τη νοημοσύνη που διαθέτει και έχει τουλάχιστον έναν υπολογιστή.

έπραξε αυτό– παρευρέθηκε ήδη μ’ έναν θαυμαστό τρόπο στα εγκαίνια της έκθεσης του Τουλούζ Λωτρέκ στο Τελλόγλειο, στη συναυλία των U2 στην Αθήνα, στην επόμενη δράση της παρεμβατικής ομάδας «Χήνα» στην Αγία Σοφία κ.ο.κ. Κάποια στιγμή, ωστόσο, αρχίζει να βαριέται να κάνει ακόμη κι αυτό, οπότε σταματάει ακόμη-ακόμη και να πατάει το κουμπί της

αρέσκειας. Ενώ όμως η επανάσταση στον ψηφιακό κόσμο καλά κρατεί, στον αληθινό κόσμο τίποτα δεν αλλάζει και ούτε πρόκειται, όχι μόνο για τον εικονικό επαναστάτη, αλλά και για κανέναν άλλον. Κι αυτό επειδή ο εικονικός επαναστάτης είναι αυτός, ο εικονικός επαναστάτης είσαι εσύ, ο εικονικός επαναστάτης είμαι εγώ.

Υ.Γ. Η περίπτωση του Τζούλιαν Ασάντζ (Julian Assange), ιδρυτή της Wikileaks με την οποία ασχολείται το τελευταίο άρθρο του τεύχους, αποτελεί προφανώς την εξαίρεση του γενικού κανόνα του εικονικού «επαναστάτη». Ας βάλουμε όλοι μια σπίθα!

intellectum O7 | 2O1O

O1Ο

H περίοδος της μεταπολίτευσης τελείωσε. Η οικονομία της πατρίδας μας έχει πληγεί δραματικά. Θα έλεγε κανείς ότι βρισκόμαστε υπό καθεστώς ιδιότυπης οικονομικής κατοχής. Τα όνειρα και οι φαντασιώσεις της διαρκούς ευημερίας μιας μεγάλης περιόδου έχουν καταρρεύσει παταγωδώς. Ο φόβος και η ηττοπάθεια εναλλάσσονται με την οργή και την αγανάκτηση. Τίποτε δεν έχει αλλάξει, όμως τίποτε δεν είναι όπως παλιά. ΤΩΝ ΠΑΝΤΕΛH ΡΑΔIΣΗ, ΓΙΩΡΓΟΥ ΓΡOΛΛΙΟΥ ΚΑΙ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΓΕΡΟΤΖΙΑΦΑ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΑΘΗΝΑ ΑΥΓΗΤΙΔΟΥ, ΥΠ. ΔΡ. ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΠΘ

ΕΛΕΥΘΕΡIΑ

K A I Δ I K A I O Σ Υ Ν Η Τ Ω ΡΑ

πολιτικός κόσμος της χώρας σχεδόν στο σύνολό του, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και οι κρατικοδίαιτοι επιχειρηματίες, δηλαδή οι καθεστωτικές δυνάμεις που κυβέρνησαν τη χώρα ως ένα αδιαίρετο μπλοκ εξουσίας, συνδεδεμένες μεταξύ τους με την λεπτή γραμμή της διαπλοκής και των οικονομικών σκανδάλων, είναι υπόλογες. Μας μετέτρεψαν σε διεθνές πειραματόζωο για την εφαρμογή των πιο σκληρών μέτρων λιτότητας.

μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο στα εισοδήματα και τα δικαιώματά τους. Για την Ελλάδα είναι η δεύτερη πράξη του δράματος. Προηγήθηκε η τεράστια αναδιανομή εισοδήματος μέσω του μηχανισμού του χρηματιστηρίου. Σήμερα διακυβεύεται ολόκληρο το σύνολο των δημοκρατικών και εργασιακών κατακτήσεων του λαού μας. Τα μεσαία στρώματα οδηγούνται σε κοινωνική εξαφάνιση και οι εργαζόμενοι στην εξαθλίωση ή στην ανεργία.

Οι συνθήκες του Μάαστριχτ, της Λισαβόνας και του Άμστερνταμ, σήμερα, υπό το πρίσμα της κατάρρευσης, καθιστούν ολοφάνερο το πραγματικό τους περιεχόμενο. Η Ευρωπαϊκή Ένωση φαίνεται να είναι, πάνω απ’ όλα, μια ένωση τραπεζικών συμφερόντων. Η ευρωζώνη μοιάζει με περιοχή γερμανικής επικυριαρχίας παραπέμποντας μας στην εικόνα ενός τέταρτου Ράιχ. Οι λαοί της Ευρώπης δέχονται τη μεγαλύτερη επίθεση

Όλα αυτά πραγματοποιούνται με δημοκρατική επίφαση. Το κοινοβούλιο θέτει σε κίνδυνο τα δικαιώματα των εργαζομένων επιτρέποντας στην ουσία την χωρίς περιορισμούς εκμετάλλευσή τους. Οι δυνάμεις της οικονομικής κατοχής υποδουλώνουν την πατρίδα μας και κυρίως τον λαό της. Μια παρτίδα στο έδαφος της οποίας άνθισαν η επιστήμη, η φιλοσοφία και η δημοκρατία. Ένας λαός στον οποίο αρνούνται το παρόν και το

O11

O7 | 2O1O intellectum

ΣΚΙΤΣΟ ΛΙΛΑ ΑΓΡΑΦΙΩΤΗ

intellectum O7 | 2O1O

O12

ΕΛΕΥΘΕΡIΑ

K A I Δ I K A I O Σ Υ Ν Η Τ Ω ΡΑ

Θα έλεγε κανείς ότι βρισκόμαστε υπό καθεστώς ιδιότυπης οικονομικής κατοχής. Τα όνειρα και οι φαντασιώσεις της διαρκούς ευημερίας μιας μεγάλης περιόδου έχουν καταρρεύσει παταγωδώς.

μέλλον από τις δυνάμεις του καθεστώτος. Τα τελευταία δέκα χρόνια, οι προμήθειες των δημόσιων έργων και παραγγελιών αγγίζουν σχεδόν τα διακόσια δισεκατομμύρια ευρώ. Ποιοι είναι αυτοί που εισέπραξαν παράνομα αυτό το μυθικό ποσό; Είναι πολιτικοί, δημοσιογράφοι, επιχειρηματίες. Είναι αυτοί που θεωρητικά αναζητούν οι διάφορες εξεταστικές επιτροπές και συστηματικά δεν ανακαλύπτουν. Είναι οι ίδιοι που ζητούν να μεταφερθεί το βάρος της οικονομικής κατάρρευσης στις πλάτες των απλών ανθρώπων. Δεν ζητάνε, όμως, μόνο αυτό. Στόχος τους είναι να κάμψουν το φρόνημα αυτού του λαού, ο οποίος στις κρίσιμες στιγμές της ιστορίας του έκανε τα πιο απίθανα πράγματα, έσωσε την τιμή της δημοκρατίας και της ελευθερίας στο όνομα όλων των λαών του κόσμου.

Απώλεια της εθνικής ανεξαρτησίας. Η Ελλάδα σήμερα είναι ένα διεθνές πειραματόζωο, πάνω στο οποίο επιχειρείται η εφαρμογή ενός νέου μοντέλου οικονομικής δικτατορίας του διεθνούς τραπεζικού κεφαλαίου. Πρόκειται για το μοντέλο της παγκοσμιοποίησης, ενός νέου πολιτικού και κοινωνικού ολοκληρωτισμού. Εάν το πείραμα πετύχει, πολύ γρήγορα θα κυριαρχήσει πλήρως σε όλη την Ευρώπη. Είναι το μοντέλο των ελάχιστων πλούσιων και των πολλών εξαθλιωμένων. Οι τελευταίοι κινδυνεύουν να μην έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευση, να μην μπορούν να υπερασπιστούν τα δικαιώματά τους ενώπιον των αρχών και να διάγουν μια αξιοπρεπή ζωή. Στην πατρίδα μας υπάρχουν διευρυμένα μικροαστικά και μεσοαστικά στρώματα. Υπάρχει, με άλλα λόγια μεγάλο ποσοστό μικρής και μεσαίας ατομικής ιδιοκτησίας. Αυτό που επιχειρείται σήμερα είναι η συρρίκνωση αυτών των στρωμάτων και η σταδιακή μείωση της μικρής και μεσαίας ατομικής ιδιοκτησίας της πλειοψηφίας. Ο στόχος είναι η περαιτέρω συγκέντρωση του πλούτου στη μειονότητα των κατεχόντων. Η υπόθεση είναι ότι ένας λαός που εξαθλιώνεται οικονομικά γίνεται περισσότερο ευάλωτος στο να χάσει την αυτοεκτίμηση και την περη-

φάνια του τόσο σε συλλογικό όσο και σε ατομικό επίπεδο και τελικά να στερηθεί την εθνική του ανεξαρτησία. Διότι η οικονομική κηδεμονία συχνά συνοδεύεται από την εκποίηση των πλουτοπαραγωγικών πηγών της χώρας και, τελικά, την πλήρη απώλεια της εθνικής κυριαρχίας.

Είμαστε σε αδιέξοδο λοιπόν; Η κηδεμονία της Τρόικας δεν θέτει σε κίνδυνο μόνο τα κεκτημένα όσον αφορά τα ζητήματα της απασχόλησης, της σύνταξής και των δικαιωμάτων των εργαζομένων αλλά και την ίδια την χώρα. Αυτό σημαίνει ότι η Ελλάδα απειλείται να διαιρεθεί τουλάχιστον οικονομικά σε περιοχές και περιφέρειες, να εκχωρήσει την εκμετάλλευση των νησιών και τα δικαιώματα στο Αιγαίο, να μεταβληθεί σε κράτος υπό αίρεση, διαρθρωμένο σε ημι-αυτόνομες περιφέρειες, εύκολα ιδιωτικοποιήσιμες και προσαρτήσιμες σε γειτονικά κράτη. Και αυτή η απειλή ενδυναμώνεται με τον καθημερινό βομβαρδισμό που γίνεται από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Εάν καμφθεί το φρόνημα των ανθρώπων, όλα τα άλλα θα έρθουν γρήγορα. Είμαστε σε αδιέξοδο λοιπόν; Μπορεί να γίνει κάτι διαφορετικό; Ναι, γιατί ο μόνος λαός που είναι σε αδιέξοδο, είναι εκείνος που παρακολουθεί παθητικά όσα συμβαίνουν γύρω του. Οι άνθρωποι του πνεύματος, στη σημερινή συγκυρία ειδικά, έχουν καθήκοντα. Δεν είναι αρκετό να περιγράφουν και να ερμηνεύουν μόνο τον κόσμο. Πρέπει μαζί με τους ανθρώπους της εργασίας, τους ελεύθερους παραγωγούς, τους αυτοαπασχολούμενους και τους νέους, να τον αλλάξουν. Η μάχη που καλείται να δώσει σήμερα ο εργαζόμενος, ο αγρότης, ο μικρομεσαίος, ο επαγγελματίας, ο νέος, δεν είναι απλώς και μόνο για τη δική του προσωπική επιβίωση και αξιοπρέπεια. Δεν υπάρχει χώρος για συμβιβασμό και μοιρολατρική αποδοχή της νέας κατάστασης. Ένας και μόνο δρόμος ανοίγεται μπροστά μας, ο δρόμος του αγώνα και της ανατροπής. Η υποταγή, με σύγχρονους όρους, επιχειρείται και πραγματοποι-

intellectum O7 | 2O1O

O14

ΕΛΕΥΘΕΡIΑ

K A I Δ I K A I O Σ Υ Ν Η Τ Ω ΡΑ

Η πτώχευση της χώρας, η οποία θα επέλθει με μαθηματική ακρίβεια αν συνεχιστεί η διαδικασία αποπληρωμής του χρέους, συνδέεται άμεσα με την απώλεια κάθε αξιοπρέπειας. είται μέσω του μηχανισμού των δανείων. Ο τόκος, σαν εργαλείο, επιβαρύνει ακόμα περισσότερο τα ελληνικά νοικοκυριά, τα οποία είναι ήδη υπερχρεωμένα. Τι προτείνουμε; Στάση πληρωμών. Η μη πληρωμή των δανείων θα φέρει σε δύσκολη θέση το εθνικό τραπεζικό σύστημα. Αυτό θα έχει ως συνέπεια την εξαγωγή του προβλήματος στα ξένα όμοια του. Θα ανοίξει τον δρόμο για μια μεγάλη αλλαγή στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Σήμερα στην πατρίδα

μας δεν κρίνεται μόνο η ευημερία και η ευτυχία του ελληνικού λαού. Κρίνεται σε μεγάλο ποσοστό η ευημερία και η ευτυχία όλων των λαών του κόσμου. Γιατί η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει μετατραπεί σ’ ένα μηχανισμό καταπάτησης των κοινωνικών δικαιωμάτων. Η μόνη λύση είναι η διάλυσή της. Στη θέση της είναι αναγκαία μια νέα Ομοσπονδία των Ελεύθερων Ευρωπαϊκών Λαών, από τον Ατλαντικό μέχρι τα Ουράλια, μια ομοσπονδία δημοκρατίας

ΣΚΙΤΣΟ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΡΛΑΦΤΟΠΟΥΛΟΣ

O7 | 2O1O intellectum

O15

και δικαιοσύνης που θα φωτίσει με το παράδειγμα της συναδέλφωσης των λαών της ολόκληρο τον κόσμο. Η Ελλάδα υπερχρεώθηκε στους ξένους και εγχώριους τραπεζικούς οργανισμούς, όχι για λόγους που επωφέλησαν τον ελληνικό λαό, αλλά για τις προμήθειες του Δημοσίου και τον παράνομο πλουτισμό των κυρίαρχων δυνάμεων. Πρέπει λοιπόν, αυτό το χρέος να πληρωθεί; Το αντίτιμο της πληρωμής είναι η χρεοκοπία της χώρας, η εξαθλίωση των πολιτών και η κατάρρευση της κοινωνικής συνοχής. Ο ελληνικός λαός δεν οφείλει τίποτα στους τραπεζίτες. Το χρέος δεν πρέπει να αναγνωριστεί, ούτε βέβαια να πληρωθεί. Πρέπει να διαγραφεί γιατί δεν ήταν προς όφελος του ελληνικού λαού, αλλά προς όφελος των πολυεθνικών μετοχών των τραπεζιτών.

Πατρίδα είναι οι άνθρωποί της Μήπως αυτό οδηγεί τη χώρα σε πτώχευση; Όχι, γιατί πατρίδα είναι οι άνθρωποί της. Σε πτώχευση και ολοκληρωτική καταστροφή οδηγούν όσοι επιμένουν να πληρώσουμε το χρέος. Οι συνέπειες είναι ολοφάνερες σε όλους μας. Οι άνθρωποι αδυνατούν να ανταποκριθούν στις στοιχειώδεις υποχρεώσεις τους, κλείνουν τα μαγαζιά τους, εξαντλούν τις οικονομίες τους, περικόπτουν τις μετακινήσεις τους. Υπομένουν είτε την ανεργία είτε τις ευτελείς συνθήκες εργασίας, τρομοκρατούνται στην ιδέα της απόλυσής τους, στρέφονται εναντίον των πιο αδύναμων για να επιβιώσουν. Όλα αυτά έχουν μια εξαιρετικά σημαντική συνέπεια: τη διάλυση της κοινωνικής αλληλεγγύης και την διάσπαση της κοινής αντίστασης στη διεκδίκηση των εργασιακών δικαιωμάτων. Η πτώχευση της χώρας, η οποία θα επέλθει με μαθηματική ακρίβεια αν συνεχιστεί η διαδικασία αποπληρωμής του χρέους, συνδέεται άμεσα με την απώλεια κάθε αξιοπρέπειας. Θα υπάρχουν χρήματα για την πληρωμή μισθών, συντάξεων και εσωτερικών υποχρεώσεων; Η απάντηση είναι ναι! Πλούτος υπάρχει. Το συλλογικό μορφωτικό επίπεδο του λαού μας είναι τόσο υψηλό όσο χρειάζεται για να εξασφαλίσει την περαιτέρω παραγωγή του. Αυτός ο πλούτος πρέπει να χρησιμοποιηθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να διασφαλίσει ότι οι άνθρωποι δεν θα πτωχεύσουν ούτε ηθικά ούτε πραγματικά. Αντίθετα, όμως, χαρίζεται σήμερα στους τραπεζίτες και συνεχίζει να διασπαθίζεται από τις εγχώριες ελίτ.

Συντακτική Συνέλευση Για να μην χρεοκοπήσει, λοιπόν, η πατρίδα είναι απαραίτητο να γίνει Συντακτική Συνέλευση προκειμένου να προσδιορίσει τη νέα πορεία του λαού μας. • Για να ακυρώσει το επαίσχυντο και καταστροφικό μνημόνιο το οποίο οδηγεί σε οικονομική και εθνική καταστροφή. • Για να προσδιορίσει ένα νέο μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης που δεν θα βασίζεται αποκλειστικά στον τουρισμό, στη ναυτιλία και το εμπόριο, αλλά θα στηρίζει την αγροτική παραγωγή και τη μεταποίηση. Ένα μοντέλο ανάπτυξης που θ’ αξιοποιεί νέες διεθνείς σχέσεις και συνεργασίες, ακυρώνοντας στην πράξη τις συνέπειες της οικονομικής κυριαρχίας του κεφαλαίου.

Το πρώτο μέτρο, λοιπόν, που πρέπει να ψηφίσει η Συντακτική Συνέλευση είναι η διαγραφή των χρεών των Ελλήνων πολιτών προς τις τράπεζες, μέχρι ύψους τριακοσίων χιλιάδων ευρώ, εφόσον αυτοί είναι ιδιώτες. Παράλληλα, πρέπει να δημευθεί, υπέρ του ελληνικού λαού, η κινητή και ακίνητη περιουσία όσων εμπλέκονται, πολιτικών ή μη, με τις προβληματικές συμβάσεις του ελληνικού δημοσίου. Το ίδιο να γίνει σε όσους αποδεδειγμένα καταχράστηκαν χρήματα του ελληνικού λαού μέσα από προμήθειες, πωλήσεις υπερτιμολογημένων υλικών και αγοραπωλησίες γης.

Το δεύτερο μέτρο είναι η κοινωνικοποίηση των τραπεζών. Οι τράπεζες πρέπει να λειτουργούν προκειμένου να δανειοδοτούν την ανάπτυξη, χωρίς το βασικό στοιχείο του τόκου – κέρδους, αλλά μόνο με ένα μικρό διαφέρον, το οποίο θα ανταποκρίνεται στα έξοδα λειτουργίας τους.

Το τρίτο μέτρο που πρέπει να ψηφίσει η Συντακτική Συνέλευση είναι ο αναδασμός της καλλιεργήσιμης γης και η αναδιοργάνωση της αγροτικής παραγωγής και εμπορίας των αγροτικών προϊόντων. Η καλλιεργήσιμη γη πρέπει να αναδιανεμηθεί στους Έλληνες αγρότες και η αγροτική παραγωγή να οργανωθεί ώστε να εξασφαλιστεί η διατροφική αυτονομία των πολιτών της χώρας. Η πολιτεία, θα διανέμει από την τράπεζα γενετικού υλικού μη υβριδικούς σπόρους, προκειμένου να υπάρχει ανανέωση της παραγωγής, πράγμα που σημαίνει κατάργηση των μεταλλαγμένων.

intellectum O7 | 2O1O

O16

ΕΛΕΥΘΕΡIΑ

K A I Δ I K A I O Σ Υ Ν Η Τ Ω ΡΑ

Η κηδεμονία της Τρόικας δεν θέτει σε κίνδυνο μόνο τα κεκτημένα όσον αφορά τα ζητήματα της απασχόλησης, της σύνταξής και των δικαιωμάτων των εργαζομένων αλλά και την ίδια την χώρα.

Το τέταρτο μέτρο αφορά στην ανάδειξη του κράτους σε βασικό μοχλό της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης της χώρας. Το κράτος θα πάψει να υποστηρίζει την οικονομική και πολιτική ελίτ και θα αρχίσει να λειτουργεί υπό καθεστώς κοινωνικού ελέγχου. Θα κοινωνικοποιηθούν οι τηλεπικοινωνίες, οι μηχανισμοί παραγωγής ενέργειας, ο ορυκτός πλούτους, οι υποδομές και οι μεταφορές.

Το πέμπτο μέτρο αφορά στην ανασυγκρότηση του συστήματος υγείας, της παιδείας και της εθνικής έρευνας. Όλα τα νοσηλευτικά ιδρύματα και διαγνωστικά κέντρα της χώρας θα περάσουν κάτω από κοινωνικό έλεγχο για να συμβάλλουν στην περίθαλψη και την ευημερία του λαού και να πάψουν να είναι εστίες διανομής προμηθειών και παράνομου πλουτισμού κάθε είδους εμπόρων. Το ίδιο θα γίνει και για το σύστημα παρα-

ΣΚΙΤΣΟ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΡΛΑΦΤΟΠΟΥΛΟΣ

O17

γωγής και διακίνησης φαρμάκων ώστε να απαλλαγεί ο ελληνικός λαός από τις πολυεθνικές φαρμακοβιομηχανίες και τους ντόπιους εκπροσώπους τους. Η δημόσια εκπαίδευση σε όλες της βαθμίδες της και η έρευνα θα εξυπηρετούν την ολόπλευρη μόρφωση και την κοινωνική απελευθέρωση του λαού μας.

Το έκτο μέτρο που πρέπει να ψηφίσει η Συντακτική Συνέλευση είναι η αναδιανομή του πλούτου, δηλαδή οι αυξήσεις στους μισθούς, στα μεροκάματα και στις συντάξεις για να τονωθεί η εσωτερική ζήτηση και να βγούμε από τον φαύλο κύκλο της οικονομικής ύφεσης. Αυτό δεν σημαίνει επιστροφή στο μοντέλο που κυριάρχησε στη συνείδηση των ανθρώπων, δηλαδή στην υπερκατανάλωση και τον μαρασμό της φύσης. Όπως αποδείχτηκε σήμερα, αυτό το μοντέλο οδηγεί σε δυστυχία και απελπισία. Γιατί είναι λίγα και ουσιαστικά εκείνα που κάνουν τον άνθρωπο ευτυχισμένο, του δημιουργούν την αίσθηση της ασφάλειας και τον ωθούν στη δημιουργία ενός νέου πολιτισμού.

Κοινωνικό και πολιτικό μέτωπο Καλούμε λοιπόν, τους ανθρώπους της εργασίας, τους ανθρώπους του πνεύματος, τους νέους, τους ελεύθερους παραγωγούς, τους αυτοαπασχολούμενους να δημιουργήσουν ένα πλατύ και πολύμορφο κοινωνικό και πολιτικό μέτωπο, το οποίο θα πραγματοποιήσει όλα τα παραπάνω μέτρα. Ένα μέτωπο που θα διασφαλίσει την επιβίωση του λαού, θα διευρύνει και θα κάνει ουσιαστική τη δημοκρατία και την ελευθερία. Δηλαδή ένα μέτωπο το οποίο, επιτέλους, θα πραγματώσει την εθνική ανεξαρτησία, τη λαϊκή κυριαρχία και την κοινωνική απελευθέρωση στην πατρίδα μας.

* Ο Παντελής Ραδίσης είναι δικηγόρος και τέως αντιπρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης. Ο Γρόλλιος Γιώργος είναι αναπληρωτής καθηγητής και πρόεδρος του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ο Γεροτζιάφας Γρηγόρης είναι αναπληρωτής καθηγητής Αιματολογίας-Αιμόστασης στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Pierre et Marie Curie (Paris VI). Μια αρχική έκδοση του κειμένου είχε αναρτηθεί στο ιστολόγιο http://allileggii.blogspot.com/ την Τρίτη στις 13 Ιουλίου 2010.

intellectum

intellectum O7 | 2O1O

O18

O19

O7 | 2O1O intellectum

Η κοινωνική δυσαρέσκεια και τα πολιτικά αδιέξοδα που έχει δημιουργήσει η οικονομική κρίση αποτελούν ισχυρό έναυσμα για την επιστημονική της μελέτη. Η παρούσα μελέτη επιχειρεί να καταγράψει και να ερμηνεύσει τον λόγο που έχει παραχθεί εν όψει της οικονομικής κρίσης του 2008. Μέσα από την κατασκευή τεσσάρων διακριτών κατηγοριών έρευνας για τη ρηματική διαχείριση του συμβάντος της κρίσης καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ενώ το ιδεολόγημα της ελεύθερης αγοράς αποδυναμώνεται, τελικά επανέρχεται εκ νέου ως η μόνη δυνατή εναλλακτική οικονομική τάξη. ΤΗΣ ΑΘΗΝAΣ ΑΥΓΗΤIΔΟΥ athena.avgitidou@intellectum.org

Στρατηγικές Ρηματικής Διαχείρισης της Οικονομικής Κρίσης

ΣΚΙΤΣΟ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΡΛΑΦΤΟΠΟΥΛΟΣ

intellectum O7 | 2O1O

O2Ο

παρούσα μελέτη επικεντρώνεται στην ανάλυση του λόγου που έχει παραχθεί από τον Σεπτέμβριο του 2008- από τότε δηλαδή που ξέσπασε η παγκόσμια κρίση του χρηματοπιστωτικού συστήματος- μέχρι σήμερα και ειδικότερα στον τρόπο με τον οποίο συναρθρώνεται αυτός ο λόγος από τους σημαντικότερους διαμορφωτές τόσο του πολιτικού όσο και του οικονομικού πεδίου. Αυτό που

εναλλαγές με σκοπό να τονίσουμε τα χαρακτηριστικά τους και να εκτιμήσουμε συνολικά τη φύση και την κατεύθυνση της πορείας που διαγράφει η σημερινή κρίση τόσο σε επίπεδο λόγου όσο και πρακτικών. Πιο συγκεκριμένα, κατασκευάζουμε τέσσερις διακριτές κατηγορίες έρευνας της ρηματικής διαχείρισης και εννοιολόγησης του συμβάντος: i) απώθηση του ενδεχόμενου οικονομικής κρί-

παρατηρεί κανείς μελετώντας τη συνάρθρωση του λόγου περί οικονομικής κρίσης είναι η έντονη παρουσία μιας κίνησης, μιας εναλλαγής στρατηγικών (άρνηση, αποδοχή, άμβλυνση και έλεγχος). Εκκινώντας από αυτή την παρατήρηση, θα επιχειρήσουμε να εντοπίσουμε και να καταγράψουμε αυτές τις διαδοχικές

σης, ii) παραδοχή της ύφεσης και των λαθών που προκλήθηκαν από την ανεξέλεγκτη αυτορρύθμιση της αγοράς, iii) θέσπιση μέτρων και ελέγχων υπό κρατική καθοδήγηση με στόχο τη ρύθμιση της κρίσης και iv) επιμονή στην ανάγκη διατήρησης του ιδεολογήματος της ελεύθερης αγοράς μετά την αντιμετώπιση

Στρατηγικές Ρηματικής Διαχείρισης της Οικονομικής Κρίσης

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΠΑΛΑΣΚΑΣ

O21

O7 | 2O1O intellectum

της κρίσης. Τα δεδομένα που στοιχειοθετούν και υποστηρίζουν την συγκεκριμένη κατηγοριοποίηση συλλέχθηκαν από εφημερίδες, επιστημονικά περιοδικά, συνεντεύξεις και άλλες δημοσιευμένες μελέτες. Τα θεωρητικά σχήματα που θα καθοδηγήσουν την ερμηνεία των παρατηρήσεων μας αντλούνται από το έργο του Ερνέστο Λακλάου (Ernesto Laclau)1 και του Τόμας Κουν (Thomas

Κουν ασκεί κριτική στον λογικό εμπειρισμό και εκλαμβάνει τις επιστημονικές θεωρίες ως ιστορικές οντότητες, δηλαδή ως ένα σύνθετο φαινόμενο με γέννηση, ακμή και τέλος που παίρνει την εξής μορφή: Παράδειγμα (φυσιολογική επιστήμη)-ΑνωμαλίεςΚρίση- Επιστημονική επανάσταση- νέο Παράδειγμα κ.ο.κ. Οι αναλογίες με το ιστορικό σχήμα του Λακλάου είναι εντυπωσιακές. Τόσο για τον Λακλάου όσο και για τον Κουν, η κατάρρευση

Kuhn).2 Στο σχήμα του Λακλάου, η ιστορία, δηλαδή η ιστορία των ανθρώπινων κατασκευών, αποκαλύπτεται ως το παιχνίδι ανάμεσα στο πεδίο της κατασκευής και σε αυτό της εξάρθρωσης. Ιδεοτυπικά, το παιχνίδι αυτό λαμβάνει τη μορφή: κατασκευήεξάρθρωση- νέα κατασκευή (ανακατασκευή) κ.ο.κ. Παρόλο που οι εξαρθρώσεις ενσωματώνουν μια ριζική αρνητικότητα, περιέχουν ταυτόχρονα και ένα παραγωγικό στοιχείο. Αν από τη μία απειλούν τις ταυτότητες, τις ιδεολογίες και τους λόγους, από την άλλη -δημιουργώντας μια συγκεκριμένη έλλειψη- γεννούν απόπειρες εκ νέου συνάρθρωσης αυτών των εξαρθρωμένων ιδεολογιών και λόγων.3 Απαραίτητη προϋπόθεση εξάρθρωσης ενός ηγεμονικού λόγου είναι η εμφάνιση ενός συμβάντος ή μιας κρίσης ιδιαίτερης σημασίας. Κάθε συμβάν που δεν μπορεί να ενσωματωθεί στο νοητικό μας σύμπαν είναι δυνατόν να οδηγήσει στην υιοθέτηση νέων κατασκευών, νέων ερμηνευτικών πλαισίων, νέων συμπεριφορών. Αυτό, όμως, από μόνο του, δεν αρκεί. «Δεν θα πρέπει να νομισθεί ότι όλα τα συμβάντα ακόμα και εκείνα που χαρακτηρίζονται ως μεγάλης σημασίας οδηγούν αναγκαστικά σε αλλαγές».4 Η παραγωγή μιας καινούριας κατασκευής ταυτίζεται πάντα με την έναρξη ενός ηγεμονικού παιχνιδιού. Έτσι, η διαχείριση κάθε συμβάντος μπορεί να πάρει ποικίλες και αντιφατικές μορφές. Τα συμβάντα μπορούν είτε να ενσωματωθούν και να ερμηνευθούν με βάση τους προϋπάρχοντες λόγους, είτε να αγνοηθούν από τους κοινωνικούς δρώντες, είτε να οδηγήσουν στη δημιουργία μιας νέας κατασκευής.5 Δεν είναι, βέβαια, ο Λακλάου ο μόνος που επιχείρησε να θεωρητικοποιήσει τη διαλεκτική ανάμεσα στην κατασκευή και την εξάρθρωση. Ψήγματα της ίδιας θεώρησης μπορούν να εντοπιστούν και στο κλασικό επιστημολογικό κείμενο του Τόμας Κουν «Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων». Ο

μιας κατασκευής- παρά τον διαλυτικό της χαρακτήρα- είναι ταυτόχρονα και παραγωγική. Για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Κουν, η αλλαγή παραδείγματος χαρακτηρίζεται ως «καταστροφική-εποικοδομητική».6 Το πέρασμα από το ένα παράδειγμα στο άλλο, η κινητήρια δύναμη της διαδοχής των παραδειγμάτων δεν είναι παρά η εξάρθρωση που στο σχήμα του Κουν λαμβάνει τη μορφή των ανωμαλιών που πλήττουν την ηγεμονία ενός Παραδείγματος 7 και της κρίσης που οδηγεί στην κατάρρευση του.8 Η εξάρθρωση και η συνεπακόλουθη κρίση ενός Παραδείγματος είναι εκείνη που προκαλεί την συνάρθρωση ενός νέου Παραδείγματος,9 μιας ανακατασκευής του πεδίου από νέα θεμέλια που τροποποιεί πολλές από τις μεθόδους και τις εφαρμογές του Παραδείγματος.10 Βέβαια, σύμφωνα με την θεώρηση του Κουν, οι ανωμαλίες δεν είναι ικανές από μόνες τους να οδηγήσουν στην εγκατάλειψη του Παραδείγματος. Το Παράδειγμα χάνει την εγκυρότητα του μόνο όταν υπάρχει ένα εναλλακτικό Παράδειγμα που είναι σε θέση να το αντικαταστήσει. Γι’ αυτό το λόγο, μετά την «εξάρθρωση» ή την «κρίση» ανοίγεται ένα πεδίο ανταγωνισμού ανάμεσα στις εναλλακτικές κατασκευές (ή παραδείγματα) που επιχειρούν να καλύψουν το κενό, την έλλειψη που προκάλεσε η προηγηθείσα εξάρθρωση. Όπως ο Λακλάου, έτσι και ο Κουν, προβλέπει τρεις τρόπους εξόδου από την κρίση: είτε με την χειραγώγηση του προβλήματος από τη φυσιολογική επιστήμη είτε με την περιθωριοποίηση του προβλήματος είτε με την εμφάνιση νέου παραδείγματος.11 Η βασική υπόθεση της έρευνας είναι ότι οι διαδοχικές εναλλαγές της κυρίαρχης αφήγησης περί οικονομικής κρίσης αποτελούν ad hoc κατασκευές που επιχειρούν να διατηρήσουν την ηγεμονία του Παραδείγματος παρά τις ανωμαλίες (κατά Κουν) ή αλλιώς παρά την εξάρθρωση (κατά Λακλάου) στην

Για να αποτραπεί το καταστροφικό σενάριο μιας νέας Μεγάλης Ύφεσης, τη σκυτάλη πήρε το κράτος, αυτό δηλαδή που σύμφωνα με την ιδεολογία του οικονομικού φιλελευθερισμού δημιουργεί ρωγμές σ’ ένα σύστημα που είναι πλήρως αυτορρυθμιζόμενο.

intellectum O7 | 2O1O οποία έχει υποβληθεί. Η σημερινή κρίση, με άλλα λόγια, δεν φαίνεται να αποδυναμώνει το Παράδειγμα της ελεύθερης και αυτορρυθμιζόμενης αγοράς αλλά αποτελεί μια ανωμαλία που ενσωματώνεται σ’ αυτό και έτσι δεν επιτρέπει την μετάβαση σ’ ένα νέο Παράδειγμα. Ο οικονομικός νεοφιλελευθερισμός μυθοποιείται (ή φυσικοποιείται) εκ νέου υπερβαίνοντας την ιστορική του διάσταση, απαλλάσσεται από την ευθύνη για την ύφεση και αυτοανακηρύσσεται ως το μοναδικό αποτελεσματικό οικονομικό σύστημα που πρέπει να προστατευθεί πάση θυσία.12 Πριν όμως εξετάσουμε αν η υπόθεση μας ευσταθεί, πρέπει πρώτα να παρουσιάσουμε τα στάδια μέσα από τα οποία συναρθρώνεται ο λόγος περί κρίσης.

O22 Ανάλυση κατηγοριών της ρηματικής κίνησης Η πρώτη κατηγορία, από την οποία εκκινεί ο λόγος για την οικονομική κρίση, περιλαμβάνει την απώθηση του ενδεχόμενου ότι η φαινομενικά μη-συστημική κρίση13 του 2008 μπορεί να εξελιχθεί σε ύφεση.14 Θα λέγαμε ότι ο λόγος που αρθρώνεται εντάσσεται εξ ολοκλήρου στο πλαίσιο της κυρίαρχης- ήδη υπάρχουσας- συνάρθρωσης. Οι υποστηρικτές του οικονομικού φιλελευθερισμού δεν παραδέχονται καν την ύπαρξη ενός συμβάντος, μιας κρίσης που απειλεί την ηγεμονία του Παραδείγματος. Αρχικά, λοιπόν, πριν ακόμα συνειδητοποιήσουν οι ίδιες οι τράπεζες την έκταση των χορηγούμενων «κακών» δανείων, επιχείρησαν να καλύψουν το πρόβλημα υποκρινόμενες ότι δεν

Στρατηγικές Ρηματικής Διαχείρισης της Οικονομικής Κρίσης

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ OLIVER STAHMANN

O23

O7 | 2O1O intellectum

επρόκειτο για κάτι το σημαντικό.15 Πολλοί αρθρογράφοι, σχολιαστές και οικονομολόγοι έσπευσαν να καθησυχάσουν τους επενδυτές διαψεύδοντας τις συζητήσεις περί οικονομικής ύφεσης.16 Παραθέτω αποσπασματικά κάποια στοιχεία του ηγεμονικού λόγου για να περιγράψω το κλίμα που επικρατούσε: «Η κρίση των τελευταίων μηνών- όπως και αυτές που προηγήθηκαν την τελευταία δεκαετία- δεν πρόκειται να διακόψει την αδυσώπητη

εξεταστική επιτροπή του Κογκρέσου: «Ανακάλυψα ένα ελάττωμα στο πρότυπο που θεωρούσα ως την καίρια λειτουργική δομή που καθορίζει την πορεία του κόσμου».24 Την αποτυχία της οικονομικής φιλοσοφίας των αυτορρυθμιζόμενων αγορών παραδέχτηκε εμμέσως και ο διοικητής της κεντρικής τράπεζας, Μπεν Μπερνανκέ (Ben Bernanke).25 Αυτό που στην ουσία εξαρθρώνεται είναι η ιδέα ότι η αγορά

πρόοδο της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Η οικονομική λογική της χρηματοοικονομικής παγκοσμιοποίησης θα παραμένει περισσότερο ακαταμάχητη από ποτέ».17 «Θα συμβεί το ίδιο και αυτή τη φορά... Οι ειδικοί λένε ότι δεν υπάρχει λόγος για πανικό. Η αγορά ακινήτων θα επανέλθει».18 «Η κατάσταση των τραπεζών βρίσκεται υπό έλεγχο και οι πελάτες δεν θα πρέπει να ανησυχούν».19 Η επίκληση στην αυθεντία των διαπρεπών οικονομολόγων20 και η ορθολογικοποίηση των καινοτομιών του χρηματοπιστωτικού συστήματος21 υπήρξαν τα δυο βασικότερα εργαλεία που χρησιμοποίησε η κυρίαρχη ιδεολογία για να δικαιολογήσει, αρχικά, την πτωτική τάση της οικονομίας. Αυτό που ακολούθησε, όταν η κρίση και οι συνέπειες της έγιναν πια εμφανείς, όταν δηλαδή εμφανίστηκε ένα συμβάν ιδιαίτερης σημασίας που δεν μπόρεσε να ερμηνευθεί από τους ήδη υπάρχοντες λόγους, τότε ξεκίνησε η διαδικασία της εξάρθρωσης του ηγεμονικού λόγου του οικονομικού φιλελευθερισμού. Οι επόμενες δύο κατηγορίες περιγράφουν και αναλύουν τις ανωμαλίες που προέκυψαν και έπληξαν την ηγεμονία του Παραδείγματος. Στην δεύτερη κατηγορία, λοιπόν, της ρηματικής διαχείρισης εντάσσεται η παραδοχή της αποτυχίας της ελεύθερης αγοράς και μάλιστα από τους ίδιους τους υπερασπιστές της. Η στροφή αυτή που συντελείται από την άρνηση στην παραδοχή της κρίσης έχει ιδιαίτερη σημασία διότι αυτοί ακριβώς που στην ουσία κατεδαφίζουν το θεωρητικό οικοδόμημα των ελεύθερων αυτορρυθμιζόμενων αγορών (της αγοράς σε συνθήκες ελεύθερης οικονομίας),22 δεν είναι οι ιδεολογικοί αντίπαλοί του αλλά οι φανατικότεροι υπέρμαχοι της ιδεολογίας της αγοράς.23 Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η δήλωση του νεοφιλελεύθερου οικονομολόγου Άλαν Γκρινσπαν (Alan Greenspan), πρώην πρόεδρου της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ, στην

όταν αυτορρυθμίζεται τείνει εκ φύσεως προς την σταθερότητα και έτσι δεν μπορεί να προκαλέσει εσωτερικά αποσταθεροποιητικές δυνάμεις ικανές να ταράξουν την ισορροπία της οδηγώντας σε μια κρίση.26 Καταρρίπτοντας αυτή την ιδέα που αποτελεί τη συμβατική σοφία της σύγχρονης οικονομικής θεωρίας, ο Τζορτζ Σόρος (George Soros), γνωστός κερδοσκόπος, επενδυτής και επιχειρηματίας, δήλωσε: «Το κυριότερο χαρακτηριστικό της κρίσης αυτής είναι ότι δεν προκλήθηκε από κάποιο εξωτερικό σοκ. Τη δημιούργησε το ίδιο το οικονομικό σύστημα. Το γεγονός αυτό- ένα εγγενές ελάττωμα του συστήματος- διαψεύδει την ευρέως αποδεκτή θεωρία ότι οι οικονομικές αγορές τείνουν προς την ισορροπία και οι αποκλίσεις από την ισορροπία συμβαίνουν είτε με τυχαίο τρόπο είτε προκαλούνται από κάποιο αιφνιδιαστικό εξωτερικό γεγονός».27 Σύμφωνα με τον Σόρος, «για να καταλάβουμε τι συμβαίνει, χρειαζόμαστε ένα καινούριο παράδειγμα. Το σημερινό κυρίαρχο παράδειγμα, δηλαδή ότι οι χρηματοοικονομικές αγορές τείνουν προς την ισορροπία, είναι εσφαλμένο και παραπλανητικό. Τα σημερινά προβλήματα μπορούν σε μεγάλο βαθμό να αποδοθούν στο γεγονός ότι το διεθνές χρηματοοικονομικό σύστημα αναπτύχθηκε με βάση αυτό το παράδειγμα».28 Η οικονομική κρίση, λοιπόν, τάραξε τα θεμέλια του ιδεολογήματος της ελεύθερης αγοράς και εξάρθρωσε την ιδέα ότι η αυτορρύθμιση των αγορών είναι εγγενώς αποτελεσματική. Παρόλο που συνέβη το ίδιο τόσο με την Μεγάλη Ύφεση όσο και με τις μικρής κλίμακας κρίσεις που μεσολάβησαν,29 η σημερινή κρίση απέδειξε με τη σειρά της ότι οι αγορές όταν λειτουργούν χωρίς τις κατάλληλες ρυθμίσεις τείνουν στην υπερβολή. Έτσι, αναφερόμενοι σε κατάλληλες ρυθμίσεις, περνάμε στην τρίτη κατηγορία της ρηματικής διαχείρισης της κρίσης η οποία περιλαμβάνει την θέσπιση μέτρων από τη μεριά των κυβερνή-

Τα τελευταία δύο χρόνια οι κυβερνήσεις όλων των χωρών του πλανήτη πραγματοποιούν τη μεγαλύτερη νομισματική και δημοσιονομική παρέμβαση στην ιστορία της ανθρωπότητας για να σώσουν την παγκόσμια οικονομία από τη χειρότερη κρίση των τελευταίων 80 ετών.

intellectum O7 | 2O1O

O24

σεων με στόχο την ρύθμιση και την επίβλεψη των μηχανισμών της αγοράς (κρατική παρέμβαση). Μετά, λοιπόν, την εξάρθρωση της βεβαιότητας ότι η αυτορρύθμιση οδηγεί στην ισορροπία και την αποδοτικότητα ακολούθησε και η κρίση της ιδέας ότι η κρατική παρέμβαση στις δυνάμεις της αγοράς πρέπει να εξαλειφθεί διότι αποπροσανατολίζει το σύστημα από την ισορροπία προς μια μη-επιθυμητή κατάσταση.

ριο μιας νέας Μεγάλης Ύφεσης, τη σκυτάλη πήρε το κράτος, αυτό δηλαδή που σύμφωνα με την ιδεολογία του οικονομικού φιλελευθερισμού όχι μόνο δεν είναι ικανό να ρυθμίσει τις αγορές αλλά δημιουργεί και ρωγμές σε ένα σύστημα που είναι πλήρως αυτορρυθμιζόμενο.31 Αλλά όπως το θέτει ο Bernanke «δεν υπάρχουν άθεοι στα χαρακώματα ούτε ιδεολόγοι στις οικονομικές κρίσεις».32 Γεγονός είναι πλέον ότι τα τελευταία δύο χρόνια οι

Όταν ξεκίνησε ο διάλογος για την εύρεση του τρόπου αντιμετώπισης της κρίσης, υπήρξε, αρχικά, μια έκκληση να μην γίνει τίποτα και να αφεθούν οι αγορές να «λειτουργήσουν από μόνες τους».30 Πολύ σύντομα, όμως, υιοθετήθηκε η εκ διαμέτρου αντίθετη άποψη. Έτσι, για να αποτραπεί το καταστροφικό σενά-

κυβερνήσεις όλων των χωρών του πλανήτη πραγματοποιούν τη μεγαλύτερη νομισματική και δημοσιονομική παρέμβαση στην ιστορία της ανθρωπότητας για να σώσουν την παγκόσμια οικονομία από τη χειρότερη κρίση των τελευταίων 80 ετών.33 Η πολιτική των δημόσιων δαπανών γίνεται πια κοινώς απο-

Στρατηγικές Ρηματικής Διαχείρισης της Οικονομικής Κρίσης

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΟΡΧΑΝ ΤΣΟΛΑΚ

O25

O7 | 2O1O intellectum

δεκτή ως η μόνη λύση που φαίνεται να είναι σε θέση να αντιμετωπίσει την σημερινή κρίση.34,35 Με άλλα λόγια, η τάση που φαίνεται να επικρατεί είναι η επιστροφή στις κεϊνσιανές ιδέες που εφαρμόστηκαν μετά τη Μεγάλη Ύφεση του 1929.36 Αυτή η τάση είναι μεν υπαρκτή αλλά στη σημερινή οικονομική συγκυρία λειτουργεί μερικώς και κάτω από διαφορετικούς και σύνθετους όρους. Οι κρατικές παρεμβάσεις εξαντλούνται στα

να υπερισχύει είναι η ενσωμάτωση του συμβάντος στον ήδη υπάρχοντα ηγεμονικό λόγο. Ο Άλαν Γκρινσπαν, παραδείγματος χάριν, ενώ παραδέχεται ότι υπάρχει ανάγκη για επιβολή μέτρων κρατικού προστατευτισμού, συμπληρώνει: «Είναι σημαντικό, δηλαδή ουσιαστικό, κάθε μεταρρύθμιση στη δομή των αγορών και τη ρύθμισή τους, να μην θέτει υπό αμφισβήτηση την ευελιξία των αγορών και τον

προγράμματα διάσωσης των τραπεζών και δεν επεκτείνονται στη στήριξη της απασχόλησης και τη συγκράτηση μισθών και συντάξεων- κατά το πρότυπο του Νιου Ντιλ. 37 Επομένως, όπως ορθά επισημαίνει ο οικονομολόγος Γιώργος Δουράκης, οι σημερινές κρατικές παρεμβάσεις δεν είναι κεϊνσιανές. Ο Κέυνς πίστευε ότι ο καπιταλισμός για να επιβιώσει χρειάζεται κρατική παρέμβαση που θα έχει ως στόχο την πλήρη και ασφαλή απασχόληση σε μια ελεύθερη κοινωνία και την αναδιανομή του εισοδήματος- με ενίσχυση του κράτους πρόνοιας.38 «Ο σημερινός κρατικός καπιταλισμός των τραπεζιτών δεν είναι κεϊνσιανού τύπου. Είναι νεοφιλελεύθερος. Αποτελεί μια προσωρινή λύση ανάγκης που δεν εξυπηρετεί το γενικό συμφέρον της κοινωνίας αλλά τα ίδια ακριβώς ειδικά συμφέροντα που εξυπηρετούσε και το σύστημα της ελεύθερης αγοράς προτού καταρρεύσει».39

ελεύθερο ανταγωνισμό».40 Οι πολιτικές ελίτ των Η.Π.Α και του Ηνωμένου Βασιλείου ξεκαθάρισαν με τη σειρά τους ότι κάθε εθνικοποίηση τραπεζών ή άλλων οργανισμών θα είναι προσωρινή και δεν θα πρέπει να συγχέεται με αυτές του παρελθόντος που στόχευαν στην επέκταση του κοινωνικού ελέγχου. Οι παρούσες εθνικοποιήσεις θα διαρκέσουν μέχρι να «επιδιορθωθεί και να αναμορφωθεί» το οικονομικό σύστημα.41 Τόσο στη συνάντηση κορυφής στο Camp David (τον Οκτώβριο του 2008) όσο και σ’ αυτή στο Λονδίνο (τον Απρίλιο του 2009), υπήρξε μια ομόφωνη αποδοχή του καπιταλιστικού συστήματος.42 Σκοπός των συναντήσεων ήταν η ενδυνάμωση των θεμέλιων του καπιταλισμού και η ενίσχυση της δέσμευσης των ηγετών σε ανοιχτές, ανταγωνιστικές οικονομίες καθώς και στη φιλελευθεροποίηση του εμπορίου και των επενδύσεων.43 «Η παρέμβαση», με άλλα λόγια, «δεν έχει σκοπό να ελέγξει την ελεύθερη αγορά, αλλά να την διατηρήσει».44 Η ευρύτερη συναίνεση σχετικά με τον προσδιορισμό των ορίων της ρύθμισης συνοψίζεται στην εξής θέση: «Ενώ η διεθνής ρύθμιση πρέπει να ενισχυθεί προκειμένου να επιζήσει το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, οφείλουμε να προσέξουμε να μην πάμε υπερβολικά μακριά. Οι αγορές είναι ατελείς, αλλά οι ρυθμίσεις είναι ακόμη περισσότερο... Οι ρυθμίσεις πρέπει να κρατηθούν στο αναγκαίο ελάχιστο για να διατηρηθεί η σταθερότητα».45 Το συμπέρασμα στο οποίο μας οδηγεί η τέταρτη κατηγορία της ρηματικής διαχείρισης της κρίσης είναι η ύπαρξη μιας αίσθησης αισιοδοξίας σχετικά με το μέλλον του καπιταλισμού.46 Παρόλο που, κατά κοινή ομολογία, η σημερινή κρίση είναι κρίση συστηµική και η αντιμετώπιση της χρειάζεται τη δομική ανασυγκρότηση και τον ριζικό μετασχηματισμό της οικονομίας,47

Η υπόθεση αυτή επιβεβαιώνεται σαφώς και τεκμηριώνεται στην τέταρτη κατηγορία της ρηματικής διαχείρισης της κρίσης η οποία εστιάζεται στην επιμονή συγκεκριμένων οικονομολόγων και πολιτικών ηγετών να διατηρηθεί η ιδεολογία της ελεύθερης αγοράς μετά την εφαρμογή των κρατικών ρυθμίσεων και το πέρασμα της κρίσης. Αυτό το σημείο έχει τεράστιο ενδιαφέρον. Όπως ήδη αναφέραμε, μετά από κάθε εξάρθρωση (κατά Λακλάου) ή κρίση (κατά Κουν) ανοίγεται το πεδίο του ανταγωνισμού, του ηγεμονικού παιχνιδιού μέσα από το οποίο μπορούν να προκύψουν τρία ενδεχόμενα: Τα συμβάντα μπορούν είτε α) να ενσωματωθούν και να ερμηνευθούν με βάση τους προϋπάρχοντες λόγους, είτε β) να αγνοηθούν από τους κοινωνικούς δρώντες, είτε γ) να οδηγήσουν σε κάποιο είδος κοινωνικής αλλαγής δημιουργώντας μια νέα συνάρθρωση ή ένα νέο Παράδειγμα. Στην περίπτωση που εξετάζουμε, το ενδεχόμενο που φαίνεται

Ο σημερινός κρατικός καπιταλισμός των τραπεζιτών δεν είναι κεϊνσιανού τύπου. Είναι νεοφιλελεύθερος. Αποτελεί μια προσωρινή λύση ανάγκης που δεν εξυπηρετεί το γενικό συμφέρον της κοινωνίας αλλά τα ίδια ακριβώς ειδικά συμφέροντα που εξυπηρετούσε και το σύστημα της ελεύθερης αγοράς προτού καταρρεύσει. Γιώργος Δουράκης

intellectum O7 | 2O1O

Στρατηγικές Ρηματικής Διαχείρισης της Οικονομικής Κρίσης

κανένας από τους διαμορφωτές πολιτικής (policy makers) δεν φαίνεται να συμμερίζεται αυτή την άποψη.

Συμπέρασμα Η παραπάνω ανάλυση των σταδίων από τα οποία περνά η ιδεολογία της ελεύθερης αγοράς δημιουργεί έναν κύκλο που ανοίγει και κλείνει με την ίδια παραδοχή: είτε μέσα από την άρνηση της κρίσης (πρώτο στάδιο) είτε μέσα από την πίστη ότι το σύστημα των ελεύθερων αγορών πρέπει να επανέλθει σε λειτουργία μετά την αποκατάσταση της οικονομίας (τέταρτο στάδιο). Η παραδοχή αυτή είναι σαφής: το σύστημα των ελεύθερων αυτορρυθμιζόμενων αγορών αποτελεί το ηγεμονικό οικονομικό μοντέλο. Παρά την εμφανή αποτυχία του, δεν φαίνεται να καταρρέει αλλά αντίθετα τείνει να επικρατήσει ξανά ως το μοναδικό σύστημα που εξασφαλίζει οικονομική ανάπτυξη και αποτελεσματικότητα. Αυτό που παρατηρούμε μέσα από την ανάλυση του λόγου περί οικονομικής κρίσης είναι μια κίνηση που εκκινεί από την συνάρθρωση του οικονομικού φιλελευθερισμού, περνάει από την εξάρθρωση του και καταλήγει στην παλινόρθωση της ήδη υφιστάμενης συνάρθρωσης. Το Παράδειγμα, λοιπόν, φαίνεται να ενσωματώνει τις ανωμαλίες, να ουδετεροποιεί την αντίθεση τους και να υποβάλλεται σε σταδιακές αλλαγές που δεν απειλούν την αναπαραγωγή των όρων της κυριαρχίας του. Στην περίπτωση που εξετάζουμε, η ιδεολογία της ελεύθερης αγοράς φαίνεται να διαχειρίζεται επιτυχώς τόσο την κρίση όσο και τον κρατικό παρεμβατισμό, υποχωρώντας σε κάποια ζητήματα και επαναφέροντας τελικά τον παλιό τρόπο οικονομικής δραστηριότητας. Κλείνοντας, αυτό που είναι πολύ σημαντικό και πρέπει να τονισθεί είναι το γεγονός ότι η οικονομική κρίση βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη και τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγουμε προκύπτουν από τα δεδομένα που έχουμε έως τώρα στη διάθεση μας. Δεν είμαστε σε θέση ακόμα να γνωρίζουμε την τελική κατάσταση της παγκόσμιας οικονομίας μετά την κρίση. Αυτό που μένει να δούμε είναι αν θα κατασκευαστεί μια νέα συνάρθρωση που θα προκύψει από ένα λόγο ανταγωνιστικό προς την ιδεολογία της ελεύθερης αγοράς ή αν τελικά θα καταφέρει το Παράδειγμα να διατηρηθεί ως έχει.

O26 01. Ερνέστο Λακλάου Για την επανάσταση της εποχής μας, εκδόσεις Νήσος, Αθήνα, 1997 Ernesto Laclau, Chantal Mouffe, Hegemony and Socialist Strategy, Verso, London, 1985 Ernesto Laclau, “Introduction” στο Ernesto Laclau, The Making of Political Identities, Verso, London, 1994 02. Thomas Kuhn Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων , Σύγχρονα Θέματα, Θεσσαλονίκη, 1981 03. David Hοwarth, Aletta J. Norval, Yannis Stavrakakis, Discourse theory and political analysis, Manchester University Press, σελ 105-6 04. Λεωνίδας Λουλούδης, Βασιλική Γεωργιάδου, Γιάννης Σταυρακάκης, Φύση κοινωνία επιστήμη, Στην εποχή των ‘τρελών αγελάδων’, εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2006, σελ. 165 05. Ο.π., σελ. 167 06. Thomas Kuhn, Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων, Σύγχρονα Θέματα, Θεσσαλονίκη, 1981, σελ. 137 07. Ο.π., σελ. 135 08. Ο.π., σελ. 139 09. Ο.π., σελ 149. «Η σημασία των κρίσεων έγκειται στην ένδειξη που παρέχουν ότι μια τέτοια συγκυρία ‘για την αλλαγή παραδείγματος’ έχει φτάσει». 10. Ο.π., σελ. 154 11. Ο.π., σελ, 158 12. George Cooper, The origin of financial crises, central banks, credit bubbles and the efficient market fallacy, Harriman House Ltd, Great Britain, 2008. Σύμφωνα με την υπόθεση της αποδοτικής αγοράς (Efficient Market Hypothesis), μόνο εξωτερικοί παράγοντες μπορούν να ωθήσουν τις αγορές μακριά από την φυσική επιθυμητή τους κατάσταση, καθώς, εξ ορισμού, ένα σύστημα που αναζητά την ισορροπία δεν μπορεί να προκαλέσει εσωτερικά αποσταθεροποιητικές δυνάμεις που να είναι ικανές να ταράξουν την ισορροπία του. 13. Πέτρος Παπακωνσταντίνου, «19892009: Ιστορία δύο καταρρεύσεων, Από το Τείχος του Βερολίνου, στην Οδό Τείχους (Wall Street) της Νέας Υόρκης», Ουτοπία, Απρίλιος 2009

O7 | 2O1O intellectum

O27 14. Bill Emmott, “Crisis, what crisis? Enough kerfuffle, it’s just a slowdown”, The Guardian, 12 August 2008 15.Κώστας Λαπαβίτσας, «Για τη χρηματοπιστωτική κρίση», Περιοδικό Θέσεις, Τεύχος 103, περίοδος: Απρίλιος - Ιούνιος 2008 16. Clare Francis, “No need to panic over bank crisis, City experts say the crisis that has forced Northern Rock to go cap in hand for a bail-out is under control and customers should not be alarmed”, The Sunday Times, 16-8-2007 Tom Darwin, “Loans for UK: no need to worry about financial crisis”, IdeaMarketers 17. Anatole Kaletsky, “A historic crisis. But nothing to worry about”, The Times, 6-9-2007 18. Christi Mathis, “Expert says no need to panic over economic woes”, Southern Illinois University, 2009 (“It’ll be the same this time. . . The Federal Reserve System is much better at smoothing out the fluctuations. I think their actions will preclude going into a 1930’s-style depression,” Mathur said “And, there’s no need to panic. The housing market will come back) 19. Clare Francis, “No need to panic over bank crisis”, The Sunday Times, 16-8-2007 20. Jurgen Stanowsky, “No need to worry about Asset Meltdown”, Allianz Group, Frankfurt, 30 March 2007. (Οι περισσότεροι άνθρωποι ανησυχούν ότι όλες οι αποταμιεύσεις τους θα χάσουν την αξία τους στις χρηματαγορές καθώς οι χρηματοπιστωτικοί τίτλοι ξεπουλιούνται και οι τιμές μειώνονται. Οι ειδικοί απορρίπτουν αυτή την υπόθεση.) 21. Carmen M. Reinhart, Kenneth S. Rogoff, “Is the 2007 U.S. Sub-Prime Financial Crisis So Different? An International Historical Comparison”, American Economic Review, American Economic Association, vol. 98(2), pages 339-44, May 2008 («Η ανύψωση των τιμών των ακινήτων δεν ήταν μια φούσκα, αλλά αποτέλεσμα της χρηματοπιστωτικής καινοτομίας. . . τα τεράστια ελλείμματα των ΗΠΑ . μπορούν επίσης να δικαιολογηθούν από τα νέα στοιχεία της παγκόσμιας οικονομίας»). 22. Milton Friedman, Capitalism and

Freedom, University of Chicago Press, 2002 23. Γιώργος Δουράκης, “ Έχουν μέλλον οι αγορές; Η παταγώδης αποτυχία της αυτορρύθμισης», Το Βήμα, 9 Οκτωβρίου 2008 24. Elizabeth Olson, «Greenspan under fire;» available online at http:// www.portfolio. Com 25. Speech of Chairman Ben S. Bernanke at the Council on Foreign Relations, Washington, D.C., “Financial Reform to Address Systemic Risk”, March 10, 2009 26. George Soros, The New Paradigm for Financial Markets. The credit crisis of 2008 and what it means, Public Affairs, U.S.A., 2008 George Cooper, The origin of financial crises, central banks, credit bubbles and the efficient market fallacy, Harriman House Ltd, Great Britain, 2008, σελ. 6. Η Υπόθεση της Αποδοτικής Αγοράς περιγράφει το οικονομικό μας σύστημα σαν ένα υπάκουο ζώο το οποίο, αν αφεθεί στους δικούς του μηχανισμούς, θα εγκαταστήσει μονίμως μια σταθερή επιθυμητή ισορροπία. Το μήνυμα κλειδί της Υπόθεσης της Αποδοτικής Αγοράς είναι ότι οι τιμές των κεφαλαίων είναι πάντα και παντού στην σωστή τιμή. Δηλαδή, οι σημερινές τιμές των αγορών, ανεξάρτητα από το ποιες είναι, αντανακλούν σωστά την πραγματική αξία των κεφαλαίων, βασιζόμενες τόσο τις πρόσφατες οικονομικές συνθήκες όσο και στην σωστότερη εκτίμηση του πως αυτές οι συνθήκες θα εξελιχθούν στο μέλλον. Σύμφωνα με αυτή την οικονομική θεωρία, η κίνηση κάθε τιμής ενός πρέπει να προέρχεται από εξωτερικά σοκ. Για την σχολή της αποδοτικής αγοράς οι συνεχείς αλλαγές των τιμών που παρατηρούνται στις χρηματοοικονομικές αγορές είναι τα αποτελέσματα αυτών των αγορών που ανταποκρίνονται σε έναν συνεχή χείμαρρο νέων πληροφοριών. 27. George Soros, «Επανεξέταση της ρύθμισης των αγορών», Το Βήμα, 4 Ιανουαρίου 2009 28. George Soros, «Η αλήθεια για την κρίση» , Το Βήμα, 9 Οκτωβρίου 2008 29. Πέτρος Παπακωνσταντίνου, «1989-2009: Ιστορία δύο καταρρεύσεων, Από το Τείχος του Βερολίνου, στην Οδό Τείχους (Wall Street) της Νέας Υόρκης», Ουτοπία, Απρίλιος 2009. (Καθοδικό κύμα από τέλη δεκαετίας ‘60 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας

του ‘80, το οποίο σηματοδοτεί την κρίση του μεταπολεμικού, Κεϋνσιανού συμβιβασμού και τροφοδοτεί τη νεοφιλελεύθερη αναδιάρθρωση. Αστάθεια με διακυμάνσεις την περίοδο ‘85- ‘94 και ευφορία της περιόδου’94- 2000, που γεννά τις θεωρίες περί «Νέας Οικονομίας», αλλά αποδεικνύεται πλασματική με την κατάρρευση του δείκτη NASDAQ (κρίση στον τομέα των νέων τεχνολογιών) τη διετία 2001- 2003. Βραχύβια ανάκαμψη 2004- 2007 και νέα, βαθύτερα, παγκόσμια κρίση από το 2007 μέχρι σήμερα.) 30. Ron Paul: “Let the market regulate itself!”, Ron Paul questioned former Chairman of the Federal Reserve, Paul Volcker, at a Joint Economic Committee (JEC) hearing ominously titled “Wall Street to Main Street: Is the credit crisis over and what can the Federal Government do to prevent unnecessary systemic risk in the future?” 31. Raymond Plant, The Neo-Liberal State, Oxford University Press, USA, 2009 32. Peter Baker, “A Professor and a Banker Bury Old Dogma on Markets”, The New York Times, September 20, 2008 “There are no atheists in foxholes and no ideologues in financial crises,” Mr. Bernanke told colleagues last week, according to one meeting participant”. 33. Γιώργος Δουράκης, « Έχουν μέλλον οι αγορές;», Το Βήμα, 3 Ιανουαρίου 2010 34. James Κ. Galbraith, «Οι δημόσιες δαπάνες θα βάλουν μπροστά την οικονομία», συνέντευξη στον Χρόνη Πολυχρονίου, Ελευθεροτυπία, 23/11/2008

December 2008. Sudeep Reddy, “The New Old Big Thing in Economics: J.M. Keynes”, The Wall Street Journal, 8 January 2009 Sumita Kale, “A global Keynesian revival”, livemint.com in partnership with The Wall Street Journal, 23 January 2009. 37. Mario J. Rizzo, “Taking the Name of Lord Keynes in Vain”, The American, 20/02/2009 38. Keynes M.J., Η Γενική Θεωρία της Απασχόλησης, του Τόκου και του Χρήματος, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2001 39. Γιώργος Δουράκης, « Έχουν μέλλον οι αγορές;», Το Βήμα, 3 Ιανουαρίου 2010 40. Αλ.Γκρίνσπαν, «Σήμα κινδύνου για την οικονομία», Financial Times, 17/03/08 41. http://www.federalreserve. gov/newsevents/speech/ bernanke20081014a.htm 42. Γιώργος Δουράκης, «Ο καπιταλισμός που φεύγει και αυτό(ς) που έρχεται...», Το Βήμα, 12 Απριλίου 2009 43. Statement by Press Secretary Dana Perino (22/10/2008). 44. Steve Lohr, “Government’s Leap Into Banking Has Its Perils”, The New York Times, October 17 2008. (But Mr. Bush also said the bank investments would be limited in size, scope and duration. “The government intervention is not a government takeover,” he said. “Its purpose is not to weaken the free market. It is to preserve the free market.”) 45. George Soros, «Επανεξέταση της ρύθμισης των αγορών», Το Βήμα, 4 Ιανουαρίου 2009

35. Robert Pollin, «Οι κρατικές παρεμβάσεις είναι διέξοδος στην κρίση», Συνέντευξη στον Χρόνη Πολυχρονίου, Ελευθεροτυπία, 18/01/2009. «Ο τρόπος με τον οποίο μπορεί να επέλθει η αποκατάσταση της διεθνούς οικονομίας είναι ξεκάθαρος: κρατικές εισροές στην οικονομία για τη δημιουργία θέσεων εργασίας και πίεση προς τον ιδιωτικό τομέα για επενδύσεις, χρηματοδοτούμενες από επεκτατικές δημοσιονομικές και νομισματικές πολιτικές».

46. Martin Wolf, “This crisis is a moment, but may not be a defining one”, Financial Times, 19 May 1009 Leszek Balcerowicz, “This has not been a pure failure of markets”, Financial Times, 13 May 2009 Samuel Brittain, “A catechism for a system that endures”, Financial Times, 30 April 2009Edmund Phelps, “Uncertainty bedevils the best system”, Financial Times, 14 April 2009Martin Sorrell, “The pendulum will swing back”, Financial Times, 8 April 2009

36. Chris Giles, Ralph Atkins, Krishna Guha, “The undeniable shift to Keynes”, The Financial Times, 29

47. Dominique Strauss-Kahn, «Κρίση συστημική, λύση παγκόσμια», Το Βήμα, 25 Σεπτεμβρίου 2008

intellectum O7 | 2O1O

O28

ς αποτελέσμα, τον καιρό αυτό, η γαλλική κοινωνία συζητά ανοιχτά το ενδεχόμενο να τυπωθεί πάνω στην επιφάνεια των πακέτων τσιγάρων η φωτογραφία ενός καπνιστή που έχει πληγεί από καρκίνο ή ακόμη μια φωτογραφία με τον πνεύμονά του. Σύμφωνα, μάλιστα, με την εφημερίδα Le Monde, η απόφαση αυτή οφείλεται στην φύση του ισχύοντος νόμου κατά του καπνίσματος, ο οποίος έχει τόσα «παραθυράκια», που τελικά οι εξαιρέσεις στην απαγόρευση είναι ο κανόνας! Έτσι, καλλιεργήθηκε η ιδέα άλλαγης τακτικής: από την επίθεση στην τσέπη του Γάλλου να προτιμηθεί η επίκληση στο συναίσθημα. Η εντύπωση που θα μπορούσε να προκληθεί στον ψυχισμό του μέσου πολίτη θα δρούσε αρκούντως αποτρεπτικά, τόσο ώστε να αποθαρρύνει τους επίδοξους καπνιστές ή τουλάχιστον να μειώσει την συχνότητα των εισπνοών από τους ήδη εξαρτημένους στον συμπατριώτη τους- παρεμπιπτόντως- Jean Nicot (από το όνομα του οποίου προήλθε η ονομασία «νικοτίνη», αφού ως Γάλλος πρέσβης στην Πορτογαλία έστειλε σπόρους καπνού στην Αικατερίνη των Μεδίκων για θεραπευτικούς λόγους). Εξάλλου, οι ευμεγέθεις ετικέτες με την φράση “το κάπνισμα σκοτώνει” μερικά χρόνια πριν, αποτελέσαν το πρώτο βήμα προς την αντίστοιχη κατεύθυνση. Αρχικά, η πρόταση της φωτογραφίας δεν φάνηκε ακραία και συγκέντρωσε αρκετούς υποστηρικτές. Ωστόσο, εφά-

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΩΡΓΟΣ ΝΕΣΗΣ

O7 | 2O1O intellectum

O29 μιλλος της παραπάνω επινόησης υπήρξε και ο αντίλογος των αμετανόητων «θεριακλήδων». Προκειμένου ν’ αμυνθούν στην επίθεση απέναντι στην απόλαυση του καπνίσματος, αντέτειναν να εφαρμοστεί η ίδια πρακτική και στις υπόλοιπες «βλα-

εξαιρεθεί το αλκοόλ. Προτάθηκε να προβλεφθεί στις ετικέτες των μπουκαλιών αλκοολούχων ποτών όπως το ουΐσκυ ή η μπίρα να προβάλλονται φωτογραφίες από θύματα τροχαίων δυστυχημάτων, τα οποία οφείλονται σε μεθυσμένους

θα μπορούσαμε να τοποθετήσουμε τα πορτραίτα παιδιών-σκλάβων, τα οποία, εγκλωβισμένα, μέσα σε σκοτεινά υπόγεια της Άπω Ανατολής, με αντάλλαγμα λίγα λεπτά του ευρώ, ράβουν με τα μικρά τους δαχτυλάκια τα ρούχα και τα υποδήματα

βερές» ανθρώπινες επιλογές. Οι ιδέες που γεννήθηκαν από την αντίπερα όχθη είναι ομολογουμένως ενδιαφέρουσες, ενώ αγγίζουν πολλές καθημερινές συνήθειες. Παραδείγματος χάρη, προτάθηκε να τυλίγονται τα λαχταριστά χάμπουργκερ σε χαρτί, πάνω στο οποίο να εμφανίζονται εικόνες από βουλωμένες αρτηρίες ή κατεστραμμένα ανθρώπινα όργανα, όπως το συκώτι. Από την αιχμηρή κριτική δεν θα μπορούσε να

οδηγούς. Με γεωμετρική πρόοδο, η επιχειρηματολογία εμπίπτει σε βαθύτερα ζητήματα. Την υπερκαταναλωτική μας κοινωνία θα εξέθετε η απεικόνιση πάνω στο φετίχ της εποχής μας, την πλαστική σακούλα, τι άλλο; Κάποιας από τις μυριάδες χωματερές όπου συσσωρεύονται στους αιώνες των αιώνων τα απόβλητα μας. Δεν λείπουν και οι πιο ακραίες αντιδράσεις: Στα φούτερ ή τα αθλητικά μας παπούτσια

που εμείς φορούμε λιγοστές μόνο φορές, εως ότου θεωρηθούν πια, εκτός μόδας. Επίσης, σε κάθε βαρέλι βενζίνης θα ταίριαζε και μια εικόνα που να παρουσιάζει λαούς χτυπημένους από πολέμους, χάρη στους οποίους οι πιο πλούσιες και εγωιστικές χώρες του πλανήτη ελέγχουν το πετρέλαιο των περιοχών. Εάν κανείς ανέλυε βαθύτερα τη νέα στρατηγική που διαμορφώνεται κατά του καπνίσματος, θα μπορούσε να προ-

Η ΥΓΕIΑ ΩΣ ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΗΡΙΑΚH ΛΟΤΑΡIΑ Στην Ελλάδα, η «αντίσταση» των καπνιστών απέναντι στον αντικαπνιστικό νόμο είναι κάτι περισσότερο από σθεναρή. Κάτι ανάλογο, όμως, συμβαίνει και σε άλλες χώρες όπως η Γαλλία. Tο γεγονός ότι το γαλλικό κράτος αύξησε την τιμή πώλησης των τσιγάρων, όπως και το Ελληνικό, έχει ελάχιστα πτοήσει τους καπνιστές, οι οποίοι δεν εγκαταλείπουν την καλά εδραιωμένη συνήθεια τους. ΤΟΥ ΑΛEΞΗ ΚΑΖΑΝΤΖΊΔΗ alexkazantzidis@gmail.com

intellectum O7 | 2O1O

O3Ο

στρέξει στη συνδρομή της επιστήμης. Σε κοινωνιολογικό επίπεδο, για παράδειγμα, ο Νόρμπερτ Ελίας (Norbert Elias) στο έργο του «Η εξέλιξη του πολιτισμού» είχε προειδοποιήσει για το εξής: αναφερόμενος στην καταγωγή της έννοιας του

ποτέ, πάντως όχι την ανεύρεση μιας εξόδου από τα διαφαινόμενα αδιέξοδα. Η νέα καμπάνια κατά του καπνίσματος μοιραία, λοιπόν, αυτοαναιρείται, δημιουργώντας η ίδια τα αντισώματα εναντίον της. Τελικώς, για τις «αντιμαχόμενες» πλευρες,

πολιτισμένου στη δύση παρατηρούσε ότι η ταυτότητα του «άλλου» συνοδεύεται από τη βάρβαρη ανακήρυξή του σε «απολίτιστο», όπως ακριβώς και η αναγόρευση του «ομοίου» μας σε πολιτισμένο. Σε αυτό το γενικό πλαίσιο δεν θα συνιστούσε αυθαιρεσία να τοποθετήσουμε και την περίπτωση της αντίθεσης καπνιστών και αντικαπνιστών, ως επιμέρους όψη της ίδιας προβληματικής. Η καινούρια αντικαπνιστική καμπάνια έχει εγείρει το κάπνισμα σε ζήτημα «πολιτικής ορθότητας»: τείνει να αναγάγει τους καπνιστές σε πολιτές με «μη αποδεκτές συνήθειες», διαιρώντας, έτσι, την κοινωνία σε καπνίζοντες και μη. Από ψυχολογικής πλευράς, μάλιστα, οι «ειδικοί» δείχνουν, σε θεωρητική βάση, να δικαιολογούν τα αντεπιχειρήματα και τις ισχυρές αντιστάσεις των ορκισμένων καπνιστών. H Φωτεινή Τσαλίκογλου, καθηγήτρια στο Τμήμα Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, σε αρθρό της στην εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ» (29/12/2008) μεταξύ άλλων υπογράμμιζε ότι: «Η ψυχολογία μάς διδάσκει πως οι χαρακτηρισμοί φυλακίζουν τον άλλον και τον καθηλώνουν σε αμετακίνητες ταυτότητες. Τα διαχωριστικά τείχη «νομοταγείς» και «πολιτισμένοι» από εδώ, «βάρβαροι» και «απολίτιστοι» από εκεί δεν ωφέλησαν

ως πιο ενδεδειγμένη λύση θα φάνταζε απλούστερα, μάλλον να τυπώναμε σε όλα τα χαρτονομίσματα την παρακάτω προειδοποίηση: “Προσοχή, βλάπτουν σοβαρά την ανθρωπότητα!“.

ΣΚΙΤΣΟ ΛΙΛΑ ΑΓΡΑΦΙΩΤΗ

Την υπερκαταναλωτική μας κοινωνία θα εξέθετε η απεικόνιση πάνω στο φετίχ της εποχής μας, την πλαστική σακούλα, τι άλλο; Κάποιας από τις μυριάδες χωματερές όπου συσσωρεύονται στους αιώνες των αιώνων τα απόβλητα μας.

intellectum O7 | 2O1O

O32

H Κρίση είναι ένα νησί στη μέση του ωκεανού. Την π.Κ.* περίοδο, η Κρίση δεν υπήρχε καθώς ήταν ενωμένη με την ήπειρο Ευημερία, στο σημείο όπου σήμερα βρίσκονται οι χώρες Οικονομία και Ηθική. ΤΗΣ ΕΛEΝΗΣ ΛΑΛΟYΜΗ elalaoumi@gmail.com

KΡIΣH ΤΩΝ ΚΡΙΣΕΩΝ

σημερινή Κρίση ήταν η πιο ανεπτυγμένη και η πιο προνομιούχα περιοχή της ηπείρου. Με το εύφορο σώμα της καλυμμένο με το πολύχρωμο φόρεμα από κλωστές πλούσιων καλλιεργειών, τα πυκνά δάση και τα ορμητικά ποτάμια να πέφτουν στην πλάτη της στεκόταν καμαρωτή μπροστά στη θάλασσα, και αγνάντευε τον ορίζοντα. Οι κάτοικοι της Ευημερίας ονομάζονταν « Όλοι» και όλοι ήταν ίσοι μεταξύ τους. Η επίσημη γλώσσα τους ήταν το «κοινό συμφέρον» και η ζωή τους οργανωμένη σε κοινόβιες ομάδες. Η οικονομία της χώρας βασιζόταν στην εργασία όλων, οι αμοιβές των οποίων εξαρτώνταν από τις ικανότητες τους και κανείς δε δικαιούνταν μόνιμη θέση εργασίας σε κανέναν τομέα. Το πολιτικό σύστημα της Ευημερίας ήταν η «κοινωνική δημοκρατία». Τα κόμματα είχαν αντικατασταθεί από θαυμαστικά και η εξουσία ασκούνταν από τους ικανότερους Όλων. Επιπλέον Όλοι ήταν υποχρεωμένοι να ασχοληθούν με όποιο τρόπο μπορούσε ο καθέ*π.Κ. = προ Κροίσων περίοδος *μ.Κ.= μετά Κροίσων περίοδος

νας με τα κοινά. Οι νόμοι τηρούνταν κατά όλα τα γράμματα της αλφαβήτου γιατί η τιμωρία ήταν βέβαιη για τους παραβάτες. Όλοι πλήρωναν φόρους ανάλογα με το εισόδημά τους συνεισφέροντας με τον τρόπο αυτό στην ολοκλήρωση έργων για το κοινό όφελος. Η γεωργία της Ευημερίας στηρίζονταν κυρίως στην καλλιέργεια της αξιοκρατίας, την οποία καταβρόχθιζαν όλοι καθε πρωι με γάλα και δημητριακά σε βαθύ διαφανές πιάτο. Βασικός εχθρός της ήταν η γραφειοκρατία η οποία δεν εξαφανιζόταν παρόλο που ψέκαζαν κάθε χρόνο. Η τεχνολογία δεν ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένη, τα μεσα ενημέρωσης φτωχά, οι ανάγκες λιγοστές και κατά συνέπεια οι άνθρωποι πλούσιοι. Γύρω στο 5 π.Κ.* άρχισαν να κατεβαίνουν από την ήπειρο Απληστία τα επεκτατικά φύλα των Κροίσων και να κατακτούν σιγά σιγά την Ευημερία. Η απόβαση των Κροίσων έγινε από ξηρά, αέρα και θάλασσα με πολυτελή γυαλισμένα κότερα, θωρακισμένα αυτοκίνητα και ιδιωτικά τζετ. Λίγα χρόνια μετά η περι-

O27

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΟLIVER STAHMANN

O7 | 2O1O intellectum

intellectum O7 | 2O1O

O34

KΡIΣH ΤΩΝ ΚΡΙΣΕΩΝ

οχή άρχισε να βουλιάζει και να απομακρύνεται από την Ευημερία, την Οικονομία και την Ηθική. Πολύ σύντομα μετατράπηκε σε νησί, την Κροίση. Ένα τυπογραφικό λάθος στο ληξιαρχείο της στοίχησε ένα όμικρον και η Κροίση ήταν πλέον γνωστή με το όνομα Κρίση. Οι Κροίσοι ήταν φιλόδοξη και άπληστη φυλή και δεν άργησαν να αλλοιώσουν την ζωή των κατοίκων του νησιού. Όλοι μετατράπηκαν σε «Άλλους». Η επίσημη γλώσσα του νησιού έγινε το «χρήμα» και όσοι μιλούσαν ακόμα τη γλώσσα του «κοινού συμφέροντος» βρέθηκαν περιθωριοποιημένοι. Η οικονομία της χώρας βασιζόταν πλέον στην εργασία των άλλων και οι αμοιβές δεν είχαν άμεση σχέση με τις ικανότητες και την αποδοτικότητα του καθενός. Το πολιτικό σύστημα του νησιού ήταν η «άναρχα καθοδηγούμενη δημοκρατία» και τα κόμματα επανήλθαν στην εξουσία. Μετά από κάθε περίοδο διακυβέρνησης οποιουδήποτε κόμματος το νησί βούλιαζε περισσότερο αλλά πάντα φταίγανε οι άλλοι. Οι νόμοι δεν ίσχυαν για όλους πλέον, παρα μόνο για τους άλλους οι οποιοι κατα συνέπεια τιμωρούνταν. Κάθε άνθρωπος που σεβόταν τον εαυτό του είχε στο πορτοφόλι του δίπλα στις πιστωτικές του κάρτες μια ετήσια κάρτα φοροδιαφυγής. Η γεωργία του νησιού στηρίζονταν στην καλλιέργεια της διαπλοκής. Η διαπλοκή είναι δέντρο με βαθιές ρίζες και μεγάλα κλαδιά που μπλέκονται μεταξύ τους. Ο καρπός της είναι δηλητηριώδης και γεμάτος συντηρητικά. Οι κοινόβιες ομάδες καταστράφηκαν και οι κάτοικοι του νησιού ζούσαν απομονωμένοι μέσα σε τεράστιες αυθαίρετες τηλεοράσεις που τις αγοράζανε με δάνεια σε εξωφρενικές τιμές. Κάθε πρωί ανοίγανε τα παράθυρα της τηλεόρασης και βλέπανε τους Κροίσους και άλλα πρόσωπα εξουσίας να διαπληκτίζονται. Τα ράφια των σούπερ μάρκετ γέμισαν με ατομικό συμφέρον, υπερπαραπληροφόρηση και ειδήσεις ελεγμένες από το Χημείο

του Κράτους, για να ψωνίζει ο κόσμος καθημερινά. Η τεχνολογία είχε αναπτυχθεί ανεξέλεγκτα με σκοπό τις καλύτερες συνθήκες αποπροσανατολισμού του ανθρώπου. Οι ανάγκες πολλαπλασιάστηκαν και οι άνθρωποι γίνανε φτωχοί. Μερικά χρόνια μετά, στην μ.Κ 8 περίοδο, η οικονομία του νησιού άρχισε να καταρρέει Ανίκανοι οι πρώην «όλοι» να αναγνωρίσουν την υπαίτιότητα τους άρχισαν να κατηγορούν τους άλλους. Το νησί αποκομμένο απο την ηθική και την οικονομία βυθιζόταν όλο και περισσότερο. Οι Κροίσοι στην προσπάθεια τους να μη βουλιάξουν και άλλο αντί να πετάξουν το περιττό βάρος, ζήτησαν βοήθεια από τους Άλλους. Η ώρα της Κρίσης είχε φτάσει. Η θερμοκρασία στο νησί έπεσε απότομα και όλα πάγωσαν. Μισθοί, συνταξεις, επιστροφές φόρων, παροχές υπηρεσιών, κατασκευαστικά έργα, αγοραπωλησίες, τα αυτοκίνητα στους δρόμους, η ταχύτητα, τα συναισθήματα, η ηθική, οι εγκέφαλοι, μπήκαν στην κατάψυξη μέχρι νεοτέρας. Οι άνθρωποι, αφού δε χωρούσαν και αυτοί στην κατάψυξη, μετατράπηκαν σε βολικές αρκούδες για να αντέξουν το κρύο και να μη γλιστράνε στους πάγους. Οι βολικές αρκούδες είναι υπάκουα όντα που αρκούνται σε λίγη τροφή και νερό, καταναλώνουν λίγο πετρέλαιο για να ζεσταθούν και δε χρειάζονται χρήματα για να ζήσουν. Είναι υπάκουες, προσαρμόζονται πολύ καλά στο περιβάλλον και δεν αντιδρούν στα αυστηρά οικονομικά μέτρα των Άλλων. Είναι ακούραστοι εργάτες και παρουσιάζουν εξαιρετικό συμφέρον για τη χώρα των Κροίσων γιατί ζούνε λίγα χρόνια και δε προλαβαίνουν να πάρουν σύνταξη. Οι βολικές αρκούδες σήμερα είναι είδος προς εξαφάνιση λόγω της αλλαγής του κλίματος. Αλλαγή που ενδέχεται σε μερικά χρόνια να επηρεάσει ανοδικά τη θερμοκρασία και να προκαλέσει το λιώσιμο των πάγων σε ολόκληρη την Κρίση. Τότε, όταν μυαλά και συνειδήσεις βγουν από την κατάψυξη, ίσως συνειδητοποιήσουν ότι πριν γίνουν Άλλοι ήταν Όλοι.

Γύρω στο 5 π.Κ.* άρχισαν να κατεβαίνουν από την ήπειρο Απληστία τα επεκτατικά φύλα των Κροίσων και να κατακτούν σιγά σιγά την Ευημερία. Η απόβαση των Κροίσων έγινε από ξηρά, αέρα και θάλασσα με πολυτελή γυαλισμένα κότερα, θωρακισμένα αυτοκίνητα και ιδιωτικά τζετ.

O27

O7 | 2O1O intellectum

intellectum O7 | 2O1O

O36

Παρά τις 600 μηνύσεις και εγκλήσεις που έχουν υποβληθεί τα τελευταία πέντε χρόνια κατά της Γενικής Υπηρεσίας Ασφαλείας του Ισραήλ, ευρύτερα γνωστής ως Σιν Μπετ (Shin Bet), ποτέ οι αρχές δεν θεώρησαν σκόπιμο να διεξάγουν έρευνα για τα φερόμενα εγκλήματα ή ακόμη περισσότερο να διώξουν ποινικά τους κατηγορούμενους ως βασανιστές. Η συνοπτική παρουσίαση της έρευνας που διεξήγαγε η Δημόσια Επιτροπή Κατά των Βασανιστηρίων στο Ισραήλ (ΔΕΚΒΙ) καταδεικνύει τη συναίνεση -αν όχι την παρότρυνση- των αρχών επιβολής του νόμου για τα βασανιστήρια που διαπράττονται στις αίθουσες ανάκρισης της Σιν Μπετ. ΤΗΣ IRIT

BALLAS Mέλους της Δημόσιας Επιτροπής Κατά των Βασανιστηρίων στο Ισραήλ (ΔΕΚΒΙ)

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΑΘΗΝΑ ΑΥΓΗΤΙΔΟΥ, ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΡΑΠΤΗ

H Απουσία Έρευνας και Τιμωρίας των Βασανιστηρίων στο Ισραήλ

α προηγούμενα πέντε χρόνια η Δημόσια Επιτροπή Κατά των Βασανιστηρίων στο Ισραήλ (ΔΕΚΒΙ) και ορισμένοι άλλοι οργανισμοί προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του Ισραήλ υπέβαλαν περισσότερες από 600 μηνύσεις για χρήση βασανιστηρίων και κακοποίηση ατόμων από τη Γενική Υπηρεσία Ασφαλείας του Ισραήλ [στο εξής θα αναφέρεται ως Σιν Μπετ (Shin Bet)]. Σε καμία περίπτωση οι αρχές δεν θεώρησαν σκόπιμο να διεξάγουν έρευνα για τα φερόμενα εγκλήματα εναντίον των κατηγορουμένων ή ακόμη περισσότερο να διώξουν ποινικά τους κατηγορούμενους βασανιστές.

Η παρούσα μελέτη βασίζεται σε ευρήματα έρευνας που διεξήχθη από την ΔΕΚΒΙ. Σ’ αυτή θα διερευνηθεί σε πρώτη φάση το υπόβαθρο στο οποίο έλαβαν χώρα τα βασανιστήρια και οι κακοποιήσεις στο Ισραήλ, και θα αναλυθεί, inter alia, η «Απόφαση Βασανιστηρίων»: μια απόφαση-ορόσημο που εκδόθηκε από το Ανώτατο Δικαστήριο του Ισραήλ δέκα χρόνια πριν. Στη συνέχεια θα ακολουθήσει μια σύντομη κριτική της κρατικής διαδικασίας «διερεύνησης» των εγκλήσεων των θυμάτων βασανισμού και τον τρόπο με τον οποίο αυτή παραβλέπει τις εγκλήσεις των φερόμενων θυμάτων που υπέστησαν βασανιστήρια και κακοποιήσεις. Η εν λόγω διαδικασία οδηγεί σε μια κατάσταση όπου οι πράκτορες

O27

O7 | 2O1O intellectum

ΣΚΙΤΣΟ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΡΛΑΦΤΟΠΟΥΛΟΣ

intellectum O7 | 2O1O της Σιν Μπετ έχουν ασυλία σε περίπτωση δίωξης εναντίον τους καθώς και την πλήρη υποστήριξη του νομικού συστήματος για τη χρήση παράνομων μεθόδων έρευνας, συμπεριλαμβανομένων και μεθόδων βασανιστηρίων.

O38

Από τα Σκάνδαλα στην Εξονυχιστική Έρευνα

στίνιους τρομοκράτες. Κατά τη διάρκεια του ισραηλινού σχεδίου διάσωσης δύο Παλαιστίνιοι σκοτώθηκαν και άλλοι δύο συνελήφθησαν από πράκτορες της Σιν Μπετ. Όσο βρίσκονταν κρατούμενοι, ξυλοκοπήθηκαν μέχρι θανάτου από αξιωματούχους της Σιν Μπετ, οι οποίοι ακολούθησαν τις άμεσες οδηγίες του επικεφαλής της οργάνωσης. Ακολούθησε μια πρωτοφανής συγκάλυψη του γεγονότος, κατά την οποία οι αξιωματούχοι

Τα βασανιστήρια και οι κακοποιήσεις της Σιν Μπετ έγιναν αντιληπτά από την Ισραηλινή κοινή γνώμη μόνο κατά τα μέσα της δεκαετίας του ’80, κυρίως έπειτα από τη δημοσιοποίηση μιας σειράς υποθέσεων που ανέδειξαν τις συνήθεις μεθόδους βασανιστηρίων και κακοποιήσεων της Σιν Μπετ κατά τη διάρκεια των ανακρίσεων. Το διαβόητο σκάνδαλο «Λεωφορείο υπ’ αρ. 300» το 1984 αφορούσε την πειρατεία ενός λεωφορείου από τέσσερις Παλαι-

της Σιν Μπετ κατασκεύασαν ψευδή αποδεικτικά στοιχεία και ψευδομαρτύρησαν στο δικαστήριο μολονότι πρώτα ορκίστηκαν. Μερικές ημέρες αργότερα, μια φωτογραφία που δημοσιεύτηκε σε ημερήσια εφημερίδα αποκάλυπτε ότι τουλάχιστον ένας από τους τέσσερις Παλαιστίνιους ήταν ζωντανός όταν συνελήφθηκε από την Σιν Μπετ κατά τη διάρκεια της αποστολής διάσωσης. Μετά τη δημοσίευση της φωτογραφίας, η εφημερίδα έκλεισε για μερικές μέρες από την στρατιωτική λογοκρισία του Ισραήλ.

A.ΥΠOΒΑΘΡΟ

H Απουσία Έρευνας και Τιμωρίας των Βασανιστηρίων στο Ισραήλ

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ OLIVER STAHMANN

O7 | 2O1O intellectum

O39 Τρία χρόνια αργότερα ένα άλλο περιστατικό στο οποίο εμπλεκόταν η Σιν Μπετ δημοσιοποιήθηκε στο Ισραήλ. Ο Ιζάτ Ναφσού (Izzat Nafsu), ένας αξιωματικός των Αμυντικών Δυνάμεων του Ισραήλ, ο οποίος προερχόταν από μια ολιγάριθμη μουσουλμανική μειονότητα Κιρκάσιων στο Ισραήλ κατηγορήθηκε για κατασκοπεία. Έπειτα από την ομολογία του καταδικάστηκε σε πολυετή φυλάκιση. Ενώ βρισκόταν στη φυλακή, ο Ναφσού

τις ομολογίες τους με την αιτιολογία ότι προήλθαν έπειτα από εξαναγκασμό, οι πράκτορες της Σιν Μπετ συνεχώς υποστήριζαν στις καταθέσεις τους ότι οι ομολογίες προέρχονταν αποκλειστικά από «μη εξαναγκαστικές» μεθόδους. Η Επιτροπή πρότεινε την εγκατάλειψη της υποκρισίας που διέκρινε ως τότε ολόκληρο το ανακριτικό σύστημα, το οποίο χρησιμοποιούσε και συγκάλυπτε συστηματικά παράνομες μεθόδους. Αντ’ αυτού, η Επιτροπή

συνέχισε να διαβεβαιώνει για την αθωότητά του, ισχυριζόμενος ότι η ομολογία του αποσπάστηκε βίαια (έπειτα από βασανιστήρια). Το 1987 τελικά αφέθηκε ελεύθερος, όταν το Ανώτατο Δικαστήριο του Ισραήλ επιβεβαίωσε τους ισχυρισμούς του κρίνοντας ότι η ομολογία του είχε βίαια αποσπαστεί και ότι οι πράκτορες της Σιν Μπετ είχαν ψευδομαρτυρήσει ενώπιον του δικαστηρίου όταν ο Ναφσού διαφώνησε για την εγκυρότητα της ομολογίας του.

πρότεινε η ισραηλινή κυβέρνηση να αναγνωρίσει ότι ορισμένα μέτρα εξαναγκασμού είναι επιτρεπτά και στη συνέχεια να τα κωδικοποιήσει και να τα παρακολουθήσει προκειμένου να αποφύγει την κατάχρησή τους.

Έπειτα από αυτά τα γεγονότα, και την επακόλουθη δημόσια κατακραυγή, διορίστηκε το 1987 μια επιτροπή με επικεφαλής τον πρώην Πρόεδρο του Ανώτατου Δικαστηρίου Μος Λαντάου (Moshe Landau). Η αποστολή της «Επιτροπής Λαντάου» ήταν να εξετάσει τις μεθόδους που χρησιμοποιούσε η Σιν Μπετ κατά την ανάκριση των Παλαιστινίων που ήταν ύποπτοι για θέματα ασφαλείας του Ισραήλ. Ένα σημαντικό μέρος της έκθεσης της Επιτροπής δημοσιεύτηκε, όμως τα πιο σημαντικά ευρήματα και οι υποδείξεις της, όπως οι τεχνικές ανάκρισης της Σιν Μπετ που χρησιμοποιήθηκαν κατά το διάστημα 1967-1987 καθώς και το ποιες μέθοδοι στο εξής θα επιτρεπόταν να εφαρμόζονται, παραμένουν απόρρητα μέχρι σήμερα. Ενώ η έκθεση δήλωνε ότι πολλές από τις μεθόδους χρησιμοποίησε η Σιν Μπετ ήταν παράνομες, πρότεινε ωστόσο οι πράκτορες που χρησιμοποίησαν αυτές τις μεθόδους να μην διωχθούν. Η αναφορά και οι εισηγήσεις της Επιτροπής έγιναν δεκτές από την Ισραηλινή κυβέρνηση. Η έκθεση της «Επιτροπής Λαντάου» επίσης αποκάλυπτε ότι οι ανακριτές της Σιν Μπετ είχαν κατ’ εξακολούθηση ψευδομαρτυρήσει στα στρατιωτικά δικαστήρια από το 1971 και μετά. Όποτε οι Παλαιστίνοι κατηγορούμενοι ήθελαν να αρνηθούν

Παρόλο που τα ευρήματα της επιτροπής ήταν σοβαρά και αποκάλυπταν στοιχεία συστηματικής και θεσμοθετημένης ψευδορκίας και εκτεταμένη χρήση βασανιστηρίων, δεν υποβλήθηκε καμία προσωπική κατηγορία εναντίον κάποιου υπαλλήλου της Σιν Μπετ. Κανείς δεν θεωρήθηκε πως έφερε ευθύνη για τα συγκεκριμένα εγκλήματα.

B. Η Απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου Μετά τη σύσταση της επιτροπής Landau, τα βασανιστήρια συνέχισαν ν’ αποτελούν ένα μείζον θέμα συζήτησης στο Ισραήλ. Αρκετοί οργανισμοί προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων προσπάθησαν να αμφισβητήσουν τις μεθόδους που χρησιμοποιούσε η Σιν Μπετ υποβάλλοντας αιτήσεις στο Ανώτατο Δικαστήριο. Το 1999, έπειτα από εκτεταμένες διαβουλεύσεις, εννιά δικαστές του Ανώτατου Δικαστηρίου, ένας ασυνήθιστα δηλαδή μεγάλος αριθμός δικαστών, εξέδωσαν μια από τις πιο σημαντικές δικαστικές αποφάσεις. Η απόφαση -η οποία συντάχθηκε από τον Πρόεδρο του Ανώτατου Δικαστηρίου Άαρον Μπάρακ (Aharon Barak)- θεωρείται από πολλούς προοδευτική και την δεδομένη εκείνη στιγμή θεωρήθηκε ως ένα από τα πιο σημαντικά επιτεύγματα των ισραηλινών κινημάτων για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Πράγματι, υπήρξε και παραμένει ένα σημαντικό ορόσημο στον αγώνα κατά των βασανιστηρίων δεδομένου ότι αναγνωρίζει την

Το διαβόητο σκάνδαλο «Λεωφορείο υπ’ αρ. 300» το 1984 αφορούσε την πειρατεία ενός λεωφορείου από τέσσερις Παλαιστίνιους τρομοκράτες. Μερικές ημέρες αργότερα, μια φωτογραφία που δημοσιεύτηκε αποκάλυπτε ότι τουλάχιστον ένας Παλαιστίνιος ήταν ζωντανός όταν συνελήφθηκε από την Σιν Μπετ.

intellectum O7 | 2O1O

H Απουσία Έρευνας και Τιμωρίας των Βασανιστηρίων στο Ισραήλ

απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων στο διεθνές δίκαιο, και συνακόλουθα οδήγησε σε σημαντική μείωση των βασανιστηρίων στις ανακρίσεις που διεξήγαγε η Σιν Μπετ. Η απόφαση όριζε ότι: «…μια εύλογη ανάκριση χαρακτηρίζεται απαραίτητα από την απουσία βασανιστηρίων, βιαιότητας, απάνθρωπης μεταχείρισης του ατόμου που καθώς και οποιασδήποτε εξευτελιστικής μεταχείρισης… Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια επίσης περιλαμβάνει το σεβασμό του ανακρινόμενου υπόπτου… Αυτές οι απαγορεύσεις είναι «απόλυτες». Δεν υπάρχουν εξαιρέσεις και δεν υπάρχει περιθώριο στάθμισης». Όμως το δικαστήριο υπήρξε αμφίθυμο, και μαζί με αυτή την απόλυτη απαγόρευση, η απόφαση δημιούργησε ερμηνευτικά κενά, τα οποία ουσιαστικά επιτρέπουν τη χρήση βασανιστηρίων

O4O

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΟΥΤΣΙΑΝΟΥ

από τις κρατικές υπηρεσίες ασφαλείας. Ουσιαστικά, το δικαστήριο όρισε ότι εάν ο κρατούμενος κακοποιείται προκειμένου να σωθεί μια άλλη ανθρώπινη ζωή, ο ανακριτής μπορεί να επικαλεσθεί την αρχή της «κατάστασης ανάγκης» εάν παραπεμφθεί σε δίκη. Έτσι, το δικαστήριο ισχυρίζεται ότι όταν τα βασανιστήρια είναι το μόνο μέσο απόσπασης άμεσων πληροφοριών για τη διάσωση ατόμων (γεγονός που είναι γνωστό στη βιβλιογραφία ως «η Περίπτωση της Ωρολογιακής Βόμβας»), αυτά μπορούν να δικαιολογηθούν εκ των υστέρων σε μια δίκη. Όλα τα ποινικά συστήματα αναγνωρίζουν την ανάγκη ύπαρξης εξαιρέσεων στους γενικούς κανόνες του Ποινικού Κώδικα, και κατ’ επέκταση εγκαθιδρύουν μια μορφή «κατάστασης ανάγκης» που προνοεί για την απαλλαγή των κατηγορουμένων από

O41 οποιαδήποτε ποινική ευθύνη σε έκτακτες περιπτώσεις. Ωστόσο, ο κανόνας που απαγορεύει τα βασανιστήρια και την κακοποίηση είναι μοναδικός και η διεθνής κοινότητα εξακολουθεί να συζητά το εάν και σε ποια μορφή η κατάσταση ανάγκης μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως νόμιμος λόγος άρσης του αδίκου ή του καταλογισμού στην περίπτωση των βασανιστηρίων. Παρ’ όλ’ αυτά το Ανώτατο Δικαστήριο του Ισραήλ ξεπέρασε κατά πολύ τα όρια αυτού του διαλόγου όταν όχι μόνο αναγνώρισε την δυνατότητα εφαρμογής της κατάστασης ανάγκης στα βασανιστήρια, αλλά επιπλέον όταν επέτρεψε στον Γενικό Εισαγγελέα να συντάξει οδηγίες σύμφωνα με τις οποίες θα μπορούσε εκ των προτέρων να προσδιορίσει τις περιπτώσεις οι οποίες εμπίπτουν στην «κατάσταση ανάγκης». Σε αυτές τις περιπτώσεις, ο εμπλεκόμενος πράκτορας της Σιν Μπετ δεν θα διώκονταν. Με αυτό τον τρόπο, το Ανώτατο Δικαστήριο ενέκρινε εκ των προτέρων τη χρήση βίας στις ανακριτικές μεθόδους, γεγονός που σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί μια αποδεκτή εφαρμογή της κατάστασης ανάγκης ως λόγο άρσης του αδίκου ή του καταλογισμού. Μερικές μέρες μετά την έκδοση της απόφασης, οι οδηγίες αυτές δημοσιεύτηκαν από τον Γενικό Εισαγγελέα. Καθιέρωναν μια αρχή σύμφωνα με την οποία εάν ένας πράκτορας θεωρούσε ότι ενεργούσε λόγω κάποιας κατάστασης ανάγκης, δε θα διωκόταν ποινικά. Η εν λόγω απόφαση περιείχε για το Ανώτατο Δικαστήριο του Ισραήλ τον ιδανικότερο συγκερασμό: αφενός, τάσσονταν υπέρ της ρητής απαγόρευσης των βασανιστηρίων και της κακοποίησης, ενισχύοντας με αυτόν τον τρόπο την διεθνή φήμη του δικαστηρίου ως προστάτη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο Ισραήλ. Αφετέρου, όμως, μετρίαζε αυτήν την απαγόρευση με διάφορους τρόπους, όπως κυρίως μέσω της «Περίπτωσης της Ωρολογιακής Βόμβας» προκειμένου να παράσχει μερικώς νομική ασυλία στους πράκτορες της Σιν Μπετ. Με την απόφαση αυτή, η οποία συχνά χαρακτηριζόταν ως προοδευτική, το δικαστήριο στην ουσία προετοίμασε το έδαφος για την εγκαθίδρυση ενός καθεστώτος ατιμωρησίας που αποτέλεσε το επίκεντρο της πρόσφατης έρευνας της ΔΕΚΒΙ.

O7 | 2O1O intellectum Γ. Διαδικασία για την Αντιμετώπιση των Αναφορών Παραπόνων για Βασανισμό Για 20 χρόνια και ειδικότερα κατά τη δεκαετία που ακολούθησε την απόφαση του δικαστηρίου, η ΔΕΚΒΙ καθώς και άλλοι οργανισμοί υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχουν αμφισβητήσει το ισραηλινό νομικό κατεστημένο, κυρίως τον Γενικό Εισαγγελέα, καταθέτοντας μηνύσεις εκ μέρους των θυμάτων βασανιστηρίων και κακομεταχείρισης. Όπως προαναφέρθηκε, καμία από αυτές τις αναφορές παραπόνων δεν οδήγησε στην έναρξη μιας ποινικής έρευνας. Κανονικά η αστυνομία οφείλει να ερευνά τις εγκλήσεις που κατατίθενται από τα θύματα. Αλλά όταν μια μήνυση-έγκληση αφορά κάποιον αστυνομικό, η φερόμενη κακομεταχείριση ερευνάται από ένα ειδικό τμήμα του Υπουργείου Δικαιοσύνης- τη Διεύθυνση Αστυνομικών Ερευνών (εφεξής ΔΑΕ). Η λογική πίσω από αυτό το σύστημα εντοπίζεται στην εγγενή ακαταλληλότητα της αστυνομίας να διεξάγει έρευνα που αφορά την ίδια. Επομένως, τέτοιου είδους έρευνες θα πρέπει να διεξάγονται από κάποιο ανεξάρτητο σώμα. Ως επακόλουθο των περιστατικών της Σιν Μπετ που αναλύθηκαν προηγουμένως ο νόμος τροποποιήθηκε έτσι ώστε οι μηνύσεις-εγκλήσεις που αφορούν τους πράκτορες της Σιν Μπετ να ερευνώνται από το παραπάνω ανεξάρτητο σώμα. Αυτό σήμαινε ότι το ειδικό τμήμα του Υπουργείου Δικαιοσύνης, η ΔΑΕ, θα διενεργούσε τις έρευνες για την Σιν Μπετ. Το νομοθετικό σώμα εξήγησε ότι αυτό θα διασφάλιζε την αμεροληψία των ερευνών. Ωστόσο, η Βουλή (Knesset) πρόσθεσε μια μικρή διάκριση ανάμεσα στις μηνύσεις που αφορούν την αστυνομία και το Σιν Μπετ. Οι μηνύσεις κατά των αστυνομικών θα κατατίθονταν απευθείας στη ΔΑΕ. Οι μηνύσεις κατά των πρακτόρων της Σιν Μπετ θα κατατίθονταν πρώτα στο Γενικό Εισαγγελέα, ο οποίος θα αποφάσιζε το αν θα παρέπεμπε τη μήνυση στο ειδικό τμήμα ή θα την έθετε στο αρχείο. Μπορεί κανείς να σκεφτεί πολλούς λόγους για τους οποίους η Βουλή δημιούργησε αυτή την ξεχωριστή κατηγορία και φυσικά μπορεί να ασκήσει κριτική σ’ αυτό.

Το Ανώτατο Δικαστήριο του Ισραήλ όρισε ότι εάν ο κρατούμενος κακοποιείται προκειμένου να σωθεί μια άλλη ανθρώπινη ζωή, ο ανακριτής μπορεί να επικαλεσθεί την αρχή της «κατάστασης ανάγκης» εάν παραπεμφθεί σε δίκη.

intellectum O7 | 2O1O

O42

Ωστόσο, ακόμα και οι πιο ένθερμοι υποστηρικτές της θεωρίας συνομωσίας δεν θα μπορούσαν να προβλέψουν αυτό που έκανε τελικά ο Γενικός Εισαγγελέας μέσω της νομικά κατοχυρωμένης εξουσίας του: προτού αποφασίσει για το αν θα παραπέμψει την μήνυση στη ΔΑΕ, ο Γενικός Εισαγγελέας ζητά προανάκριση για την μήνυση. Η προανάκριση διεξάγεται από έναν πράκτορα της Σιν Μπετ ο οποίος, αφού «ερευνά» το ζήτημα ή ακόμη-ακόμη

κρίθηκε από τον πράκτορα της Σιν Μπετ άξια περαιτέρω ποινικής διερεύνησης, και έτσι καμία από τις μηνύσεις που υποβλήθηκαν στο Γενικό Εισαγγελέα δεν έφτασε στο ειδικό τμήμα της ΔΑΕ, όπως απαιτούσε ο νόμος.

ανακρίνει αυτόν που υποβάλει την μήνυση, καταθέτει την αναφορά του στο Γενικό Εισαγγελέα.

τις υπαγορεύσεις της Διεθνούς Σύμβασης του ΟΗΕ Κατά των Βασανιστηρίων, ούτε καν συνάδει με τις αρχές της ισραηλινής νομοθεσίας. Πρώτον, η προανάκριση δεν αποτελεί ποινική έρευνα, με όλες τις δημόσιες και νομικές της επιπτώσεις. Το πιο σημαντικό ζήτημα, ωστόσο, είναι ότι οι μηνύσεις που αφορούν τις παραβιάσεις της απόλυτης απαγόρευσης κατά των βασανιστηρίων και της κακοποίησης από την Σιν Μπετ (ένα ποινικό αδίκημα στο εθνικό και διεθνές δίκαιο), εξετάζονται από την

Η ακριβής φύση της εξουσίας που δίνεται στον πράκτορα της Σιν Μπετ που είναι επικεφαλής της έρευνας παραμένει, όπως και ολόκληρη η διαδικασία, καλυμμένη από ένα πέπλο μυστικότητας. Ωστόσο, αυτό που είναι γνωστό είναι το γεγονός ότι καμία από τις μηνύσεις που υποβλήθηκαν μέχρι σήμερα δεν

H Απουσία Έρευνας και Τιμωρίας των Βασανιστηρίων στο Ισραήλ

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ OLIVER STAHMANN

Είναι προφανές ότι ολόκληρη η διαδικασία είναι προδήλως ελαττωματική, και σε καμία περίπτωση δεν είναι συμβατή με

O43 ίδια την Σιν Μπετ. Αυτό όχι μόνο έρχεται σε αντίθεση με την θέληση του νομοθέτη να αναθέσει σ’ ένα ανεξάρτητο σώμα αυτή την εξουσία, έτσι ώστε να διασφαλίσει την αποτελεσματική επιβολή του νόμου, αλλά επίσης «νομιμοποιεί» κάθε βίαιη μέθοδο ανάκρισης που χρησιμοποιεί της Σιν Μπετ.

O7 | 2O1O intellectum I. Ο ανακριτής έχει πάντα δίκιο: Μια έγκληση που υποβλήθηκε στις 13 Μαρτίου του 2005 ανέφερε ότι κατά τη διάρκεια της ανάκρισης ο εγκαλών βρισκόταν σε επίπονη θέση για ώρες και οι ανακριτές του τον αναθεμάτιζαν, τον έφτυναν, τον απειλούσαν με βιασμό και του στερούσαν τον ύπνο.

Δ. Παραδείγματα Απαντήσεων Ως μέρος της έρευνας, αναλύθηκαν όλες οι αποκρίσεις στις 169 μηνύσεις που υποβλήθηκαν από την ΔΕΚΒΙ από τον Ιανουάριο του 2004. Τα πορίσματα αποκαλύπτουν τη σοβαρά ελαττωματική φύση αυτού του αυτό-ανακρινόμενου μηχανισμού. Η έρευνα αποκάλυψε ότι οι μηνύσεις δεν εξετάστηκαν συστηματικά και όπου υπήρξε εξέταση τα πορίσματά της αποκρύφτηκαν. Επιπλέον, οι γραπτές απαντήσεις που λαμβάνουμε είναι λακωνικές και δεν σχετίζονται με κανένα ουσιώδη τρόπο με τους ισχυρισμούς των μηνύσεων. Η ομοιότητα των απαντήσεων συχνά επισημαίνεται από κάποιες τυποποιημένες φράσεις, όπως: «Η μήνυσή σας είναι αβάσιμη». Αυτή πρόταση δεν συνοδεύεται από κάποια συμπληρωματική εξήγηση ή πληροφορία που να συνδέεται με την μέθοδο έρευνας που χρησιμοποίησαν οι αρχές για να καταλήξουν στα συμπεράσματα τους. Δεν μας ενημερώνουν για τις συνεντεύξεις με τους ανακριτές της Σιν Μπετ ούτε για τον βαθμό στον οποίο είχε πρόσβαση ο επιθεωρητής σε όλες τις σχετικές πληροφορίες. «Η έρευνα διεξήχθη σύμφωνα με τις διαδικασίες». Αυτή η πρόταση δημιουργεί τις προφανείς ερωτήσεις: Ποιες διαδικασίες και πού αυτές δημοσιεύθηκαν; Είναι αυτές οι διαδικασίες σύμφωνες με τον νόμο; Κυρίως, μια τέτοια απάντηση μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο Γενικός Εισαγγελέας και το προσωπικό του γνωρίζουν ότι τα γεγονότα στην μήνυση μας είναι σωστά, αλλά οι «διαδικασίες» επιτρέπουν την χρήση βασανιστηρίων;

Η απάντηση που έλαβε η ΔΕΚΒΙ διαβεβαιώνει ότι η στέρηση ύπνου δεν συνέβη ποτέ και ότι η μήνυση είναι αβάσιμη. Ωστόσο, υπάρχει μια επιπρόσθετη αναφορά στο φτύσιμο: «Κατά τη διάρκεια της ανάκρισης μια σταγόνα σάλιου ενός από τους ανακριτές έπεσε ακούσια στο μάγουλο του εγκαλούντος. Ο ανακριτής σκούπισε το σάλιο και ζήτησε συγγνώμη. Πέρα από αυτό το συμβάν, κανείς δεν έφτυσε τον εγκαλούντα». Αυτό το κάπως αποκρουστικό παράδειγμα αποδεικνύει ξεκάθαρα ότι ο Γενικός Εισαγγελέας δέχεται αβίαστα την ερμηνεία των γεγονότων από τους ανακριτές. Η ερμηνεία του παρουσιάζεται αβασάνιστα, όχι ως η εκδοχή ενός υπόπτου αλλά ως η απόλυτη και αληθής αντανάκλαση του γεγονότος. Ίσως είναι περιττό να προσθέσω ότι σε μια σωστή ποινική διαδικασία οι αντιθέσεις ανάμεσα στην εκδοχή του εγκαλούντος και του υπόπτου είναι εγγενείς. Ωστόσο, οι αντιθέσεις αυτές δεν αποτελούν βάση για να τεθεί μια υπόθεση στο αρχείο.

II. Οι Περιορισμοί της Σιν Μπετ: Σε κάποιες απαντήσεις δηλώνεται ότι ο εγκαλών αφέθηκε ελεύθερος και επέστρεψε στα εδάφη της παλαιστινιακής αρχής. Έτσι, η απάντηση διαβεβαιώνει ότι ένας πράκτορας της Σιν Μπετ δεν μπορεί να συναντήσει τον εγκαλούντα στα εδάφη αυτά για λόγους ασφαλείας.

Κάποιες φορές οι λόγοι για τους οποίους αποσύρεται η μήνυση αναφέρονται αλλά με εξαιρετική συντομία. Αυτοί οι λόγοι δεν δικαιολογούν την τρέχουσα και συστηματική αποτυχία του κράτους να διεξάγει ποινικές έρευνες. Ακολουθούν ορισμένα παραδείγματα.

«Το γεγονός ότι ο εγκαλών είχε ήδη αφεθεί ελεύθερος δυσχέρανε εξαιρετικά τη διεξαγωγή μιας σωστής έρευνας, καθώς ο ανακριτής δεν μπορούσε να συναντηθεί με τον εγκαλούντα και να καταγράψει την κατάθεση του».

Η ακριβής φύση της εξουσίας που δίνεται στον πράκτορα της Σιν Μπετ ως επικεφαλής της έρευνας παραμένει καλυμμένη από ένα πέπλο μυστικότητας. Ωστόσο, είναι γνωστό πως καμία από τις μηνύσεις που υποβλήθηκαν μέχρι σήμερα δεν κρίθηκε ποτέ άξια περαιτέρω ποινικής διερεύνησης.

intellectum O7 | 2O1O

H Απουσία Έρευνας και Τιμωρίας των Βασανιστηρίων στο Ισραήλ

Το επιχείρημα ότι η Σιν Μπετ δεν μπορεί να συναντήσει κάποιον που βρίσκεται στα κατεχόμενα εδάφη είναι αινιγματικό. Άλλα σώματα, όπως η μονάδα εγκληματολογικών ερευνών της Στρατιωτικής Αστυνομίας, συναντά συχνά Παλαιστίνιους μάρτυρες στα κατεχόμενα παλαιστινιακά εδάφη. Το γεγονός ότι μια συνάντηση με κάποιον εγκαλούντα στο κατεχόμενο έδαφος απαιτεί περίπλοκες και δαπανηρές επιχειρήσεις ασφαλείας δεν μπορεί να θεωρηθεί ως βάσιμος λόγος για την αποτροπή κατάθεσης των μαρτύρων. Αντίθετα, είναι ξεκάθαρο ότι αν ο ύποπτος ήταν Παλαιστίνιος και όχι οι ανακριτές της Σιν Μπετ, αυτός ο ισχυρισμός δεν θα είχε καν ανακύψει.

III. Ωρολογιακές Βόμβες Ένας άλλος τύπος απάντησης λέει, ρητά ή άρρητα, ότι αυτή η υπόθεση είναι μια «περίπτωση ωρολογιακής βόμβας», και γι’

O44

ΣΚΙΤΣΟ ΛΙΛΑ ΑΓΡΑΦΙΩΤΗ

αυτό το λόγο οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν ήταν δικαιολογημένες. Μια τέτοια απάντηση είναι κάπως έτσι: «Μια εξέταση του ζητήματος έδειξε ότι ο εγκαλών κρατήθηκε για ανάκριση λόγω των σοβαρών υπονοιών εις βάρος του, οι οποίες ήταν βασισμένες σε αξιόπιστες εκ πρώτης όψεως πληροφορίες που έδειχναν ότι συμμετείχε ή συνέργησε σε σοβαρές τρομοκρατικές ενέργειες οι οποίες ήταν δυνατόν να συμβούν άμεσα και μπορούσαν να βλάψουν ή να θέσουν σε κίνδυνο ανθρώπινες ζωές». Σε αυτού του τύπου την απάντηση, ο Γενικός Εισαγγελέας δεν αρνείται αλλά μάλλον δικαιολογεί τις μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν λόγω «κατάστασης ανάγκης» όπως προαναφέρθηκε. Αυτή είναι μια νομική κατασκευή που επιχειρεί να μειώσει την

O45 απόλυτη φύση της απαγόρευσης κατά των βασανιστηρίων. Αυτές οι απαντήσεις είναι, με αυτή την έννοια, πιο σημαντικές από τις προηγούμενες, καθώς παραδέχονται εμμέσως τα γεγονότα που περιγράφονται στη μήνυση-έγκληση. Στην απάντηση τύπου «ωρολογιακή βόμβα», δεν γνωρίζουμε ποιος είναι υπεύθυνος για την απόφαση να χρησιμοποιούνται αυτές οι μέθοδοι, ούτε κάτω από ποιες συνθήκες αυτές εφαρμόζονται. Δεν γνωρίζουμε αν η άδεια δίνεται πριν από την ανάκριση ή μεταγενέστερα (ex post facto). Αυτό εγείρει σοβαρά ερωτήματα σχετικά με την ύπαρξη κατευθυντήριων γραμμών όσον αφορά την χρήση βίαιων μεθόδων που θα έπρεπε να αντιμετωπίζονται στο πλαίσιο μιας ποινικής έρευνας ή δίκης. Ένα ακόμα πρόβλημα με αυτές τις απαντήσεις είναι ότι υπάρχει μια τεράστια διαφορά ανάμεσα σε μια ποινική έρευνα και ένα κατηγορητήριο: η έρευνα είναι το πρώτο βήμα και τα αποτελέσματα της αποτελούν τη βάση για την απόφαση αν θα απαγγελθεί κατηγορία ή όχι. Η απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου παρέχει στο Γενικό Εισαγγελέα τη διακριτική ευχέρεια να απαγγείλει κατηγορία μόνο αφού πρώτα διαπιστώσει τα πραγματικά γεγονότα μέσω της ποινικής έρευνας. Είναι ξεκάθαρο ότι ο Γενικός Εισαγγελέας δεν μπορεί να αρνηθεί τη διεξαγωγή μιας τέτοιας έρευνας. Δίνοντας μια αυτόματη απαλλαγή χωρίς καν να ερευνηθεί το κατά πόσο ένα κατηγορητήριο είναι δικαιολογημένο, διευρύνει τη ρωγμή της απόλυτης απαγόρευσης κατά των βασανιστηρίων που τέθηκε από την απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου και διευκολύνει σαφώς τη χρήση βασανιστηρίων.

O7 | 2O1O intellectum απαλλαγή των βασανιστών από την τιμωρία έχει εξελιχθεί σε μια κατάσταση στην οποία οι ανακριτές που διαπράττουν σοβαρά ποινικά αδικήματα χαίρουν απόλυτης ασυλίας από ποινική δίωξη. Η απουσία ενός τέτοιου αποτελεσματικού μηχανισμού υποδηλώνει τη συναίνεση -αν όχι την παρότρυνση- των αρχών επιβολής του νόμου για τα βασανιστήρια που διαπράττονται στις αίθουσες ανάκρισης της Σιν Μπετ. Αυτό το ελαττωματικό σύστημα βρίσκεται μέσα στο πλαίσιο μιας σκληρής και τρέχουσας κατοχής στην οποία χιλιάδες Παλαιστίνιοι έχουν συλληφθεί, ανακριθεί και κρατηθεί εν μέσω της σιωπής, αν όχι της πραγματικής υποστήριξης, του Ισραηλινού νομικού συστήματος. Επίσης, η συνεχής επιμονή του Ισραήλ να εκτελεί μόνο κατ’ όνομα έρευνες μηνύσεων για βασανιστήρια δεν μπορεί να υποκαταστήσει μια σοβαρή ποινική έρευνα και απλά αντανακλά την κυρίαρχη ισραηλινή κοσμοθεωρία της κεκαλυμμένης προστασίας αυτών που, ενώ αντιμετωπίζουν το «ιερό» ζήτημα της ασφάλειας, διαπράττουν σοβαρά εγκλήματα κατά των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

E. Συμπεράσματα Το αδιαμφισβήτητο συμπέρασμα της έρευνάς μας είναι ότι στο Ισραήλ δεν υπάρχει κανένας αξιόπιστος μηχανισμός για την έρευνα των μηνύσεων-εγκλήσεων για βασανιστήρια. Το γεγονός ότι καμία από τις 600 μηνύσεις-εγκλήσεις δεν οδήγησε στην έναρξη έστω μίας ποινικής έρευνας καταδεικνύει ξεκάθαρα ότι ο υπάρχων μηχανισμός είναι ελαττωματικός και δεν είναι σχεδιασμένος για να αποκαλύπτει την αλήθεια. Η απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου που δημιούργησε τη ρωγμή για την

Η παρούσα μελέτη βασίζεται σε έκθεση που δημοσιεύθηκε από τη ΔΕΚΒΙ τον Δεκέμβριο του 2009. Για περαιτέρω διερεύνηση δείτε Accountability Denied: The Αbsence of Investigation and Punishment of Torture in Israel, Periodic Report, December 2009, Public Committee against Torture, Jerusalem, ηλεκτρονικά διαθέσιμη στην ιστοσελίδα http://www.stoptorture.org.il/files/ Accountability_Denied_Eng.pdf.

Τα πορίσματα αποκαλύπτουν τη σοβαρά ελαττωματική φύση αυτού του αυτόανακρινόμενου μηχανισμού. Η έρευνα αποκάλυψε ότι οι μηνύσεις δεν εξετάστηκαν συστηματικά και όπου υπήρξε εξέταση τα πορίσματά της αποκρύφτηκαν.

WILLIAM SCHABAS Διεθνής Προστασία των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Πολιτική: μια Αναπόδραστη Πραγματικότητα Ο διακεκριμένος καθηγητής διεθνούς ποινικού δικαίου Γουίλιαμ Σάμπας, διευθυστήμιο του Γκόλγουει της Ιρλανδίας, μιλά για την εισβολή των ισραηλινών δυνάΔικαστήριο και το διεθνές ποινικό δίκαιο γενικότερα. ΤΟΥ ΒIΚΤΩΡΑ ΤΣΙΛΩΝΗ

victor.tsilonis@intellectum.org

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΝΑΝΣΥ ΡΑΠΤΗ nancy.rapti@intellectum.org

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΠΑΛΑΣΚΑΣ www.untitledimages.gr

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

ντής του Ιρλανδικού Κέντρου για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στο Εθνικό Πανεπιμεων στη Λωρίδα της Γάζας, το ρατσισμό, τη θανατική ποινή, το Διεθνές Ποινικό

intellectum O7 | 2O1O

O48

ον Μάιο του 2009 βρέθηκα για πρώτη φορά στο Γκάλγουει της Ιρλανδίας για την παρακολούθηση ενός συνεδρίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ανθρωπολογία που συνδιοργανωνόταν από το πανεπιστήμιο του Νταντύ (Dundee) και το Κέντρο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του Εθνικού Πανεπιστημίου της Ιρλανδίας στο Γκάλγουει. Κατά τη διάρκεια του

Συγκεκριμένα, ασχολήθηκα με την επιμέλεια περιοδικών για την δημόσια χαρτοβιομηχανία του Καναδά, για την μεταλλευτική βιομηχανία και την βιομηχανία παιχνιδιών. Αυτή ήταν λοιπόν η πρώτη μου εργασία, την οποία άσκησα για πέντε με έξι χρόνια. Στη συνέχεια αποφάσισα να γραφτώ στη Νομική Σχολή. Ακόμη και τότε όμως συνέχισα να εργάζομαι ως ανεξάρτητος δημοσιογράφος μερικής απασχόλησης κυρίως για τον επιχειρηματικό

εξαιρετικού εκείνου συνεδρίου είχα την ευκαιρία να γνωρίσω πολλές ενδιαφέρουσες προσωπικότητες και να λάβω μάλιστα και μια συνέντευξη από τη διάσημη ανθρωπολόγο Σου Μπλακ (Sue Black), την οποία δημοσιεύσαμε στο προηγούμενο τεύχος. Ωστόσο, δεν κατόρθωσα τελικά να συνομιλήσω και με τον διάσημο καθηγητή στα ανθρώπινα δικαιώματα και το διεθνές ποινικό δίκαιο Γουίλιαμ Σάμπας, ο οποίος είναι διευθυντής του εν λόγω Κέντρου, λόγω του ασφυκτικού προγράμματός του εκείνο τον καιρό ανά την Ευρώπη. Κατά έναν παράδοξο όμως τρόπο, αυτό κατέστη δυνατόν λίγους μόνο μήνες μετά, όταν τον Σεπτέμβριο του 2009 ο Δρ Σάμπας επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη για να παρευρεθεί σε συνέδριο προς τιμήν της ομότιμης καθηγήτριας διεθνούς δικαίου κ. Καλλιόπης Κούφα.

τύπο, προκειμένου να κερδίζω τα προς το ζην και να τελειώσω τη Νομική. Αυτό είναι κάτι που δεν διαβάζει κανείς στο βιογραφικό σας νομίζω! Όχι, μπορείτε να το βρείτε «θαμμένο» κάπου στο βιογραφικό μου. Αν κοιτάξετε προσεκτικότερα θα διαβάσετε ότι εργάστηκα για έναν εκδοτικό οίκο. Ωστόσο, ήταν μια πολύ χρήσιμη πρώτη εργασιακή εμπειρία, καθώς μου έμαθε το πώς να γράφω και η συγγραφή είναι το αντικείμενό μου ως ακαδημαϊκός. Γράφω πολύ και όταν οι άνθρωποι συχνά με ρωτάνε πώς είμαι τόσο παραγωγικός και πώς μπορώ να εκδίδω τόσες πολλές μελέτες και βιβλία, εγώ τους απαντώ ότι αυτό οφείλεται στο ότι έμαθα να γράφω στην πρώτη μου δουλειά!

Διάβασα στο βιογραφικό σας ότι ξεκινήσατε τις σπουδές σας στην Ιστορία. Πώς γίνατε τελικά καθηγητής Νομικής; Ουσιαστικά ποτέ δεν εργάστηκα ως ιστορικός. Απέκτησα, ωστόσο, ένα πτυχίο στην Ιστορία και την Αγγλική Φιλολογία. Το τελευταίο έτος των σπουδών μου, όταν έπρεπε να διαλέξω την κύρια κατεύθυνση του πτυχίου μου, επέλεξα την Ιστορία. Θα μπορούσα κάλλιστα όμως να είχα επιλέξει την Αγγλική Φιλολογία, την οποία αγαπώ. Και μετά εργάστηκα ως δημοσιογράφος για πέντε-έξι χρόνια περίπου. Τότε ήταν που αποφάσισα να σπουδάσω Νομικά. Ήθελα να ασχοληθώ με κάτι πιο δραστήριο και δεν μπορούσα να πιστέψω ότι θα ασχολούμαι με την δημοσιογραφία για τα επόμενα 30 χρόνια. Έτσι γράφτηκα στη Νομική Σχολή και μετά ξεκίνησα να εργάζομαι ως καθηγητής νομικής.

Όντως σκόπευα να σας ρωτήσω το ίδιο γιατί, μολονότι γνωρίζω το υψηλής ποιότητάς σας έργο στους τομείς του διεθνούς ποινικού δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εξεπλάγην όταν διάβασα για τα 18 τουλάχιστον βιβλία σας και τα 200 άρθρα. Είναι μια ικανότητα που απέκτησα. Θεωρώ ότι πολλοί ακαδημαϊκοί δεν μαθαίνουν πολύ καλά να γράφουν, ίσως διότι δεν διδάσκονται τη συγγραφή ή επειδή δεν την εξασκούν ή δεν την εκτιμούν. Όταν όμως εργάζεσαι ως δημοσιογράφος είσαι υποχρεωμένος να γράφεις καθημερινά κάποιες χιλιάδες λέξεις, διαφορετικά δεν είσαι σωστός επαγγελματίας. Έτσι λοιπόν έμαθα να γράφω πολύ, και το γεγονός αυτό με βοήθησε να είμαι παραγωγικός συγγραφέας.

Τι ακριβώς κάνατε όταν εργαζόσασταν ως δημοσιογράφος; Εργάστηκα στο λεγόμενο «επιχειρηματικό τύπο» και επιμελούμουν περιοδικά εμπορικού και επιχειρηματικού ενδιαφέροντος.

Και πώς κατορθώνετε να διατηρείτε συγχρόνως τρεις θέσεις διδασκαλίας σε διαφορετικά πανεπιστήμια; Αυτή τη στιγμή διατηρώ μόνο δύο θέσεις καθώς η συνεργασία που είχα με το Πανεπιστήμιο του Κουίνς (Queens) έχει πλέον

WILLIAM SCHABAS

O45

Υπάρχει μια τάση να πιστεύουμε ότι στη Γάζα διαπράχθηκαν χειρότερα εγκλήματα απ’ ό,τι στο Αφγανιστάν. Πολλοί άνθρωποι παγκοσμίως είναι ταραγμένοι με τις φρικαλεότητες στη Γάζα επειδή οι Ισραηλινοί εξακολουθούν να αρνούνται το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης στους Παλαιστινίους.

O7 | 2O1O intellectum

intellectum O7 | 2O1O ολοκληρωθεί. Έχω μια θέση πλήρους απασχόλησης στην Ιρλανδία και πριν από κάποια χρόνια δύο Πανεπιστήμια του Ηνωμένου Βασιλείου μου προσέφεραν θέσεις διδασκαλίας μέσω εξάμηνων συμβάσεων. Έτσι λοιπόν δίδασκα στο Πανεπιστήμιο του Κουίνς στο Μπέλφαστ, αλλά αυτή η συνεργασία έληξε τώρα. Διδάσκω όμως ακόμη στο Πανεπιστήμιο του Γουόρικ (Warwick) στο Ηνωμένο Βασίλειο και το Πανεπιστήμιό μου το δέχεται αυτό επειδή είναι κάτι συνηθισμένο για έναν ακαδημαϊκό να διατηρεί μια δεύτερη πανεπιστημιακή έδρα και να εργάζεται με μερική απασχόληση και σε κάποιο άλλο πανεπιστήμιο. Διατηρείτε επίσης ένα ενδιαφέρον ιστολόγιο (blog) στο οποίο γράφετε τακτικά, ανανεώνετε συστηματικά και δημοσιεύετε χρήσιμες και ορισμένες φορές λιγότερο γνωστές πληροφορίες για το διεθνές ποινικό δίκαιο και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Πώς αποφασίσατε να το κάνετε αυτό; Ξεκίνησα τη δημιουργία του ιστολογίου δυόμισι χρόνια πριν όταν ήμουν σε ακαδημαϊκή άδεια. Είχα ένα ακαδημαϊκό έτος άδεια μετά από οκτώ χρόνια εργασίας στο Πανεπιστήμιο της Ιρλανδίας και ήθελα να βρω έναν τρόπο για να διατηρήσω επαφή με τους διδακτορικούς μου φοιτητές. Συνήθιζα να τους στέλνω υλικό, πράγματα που τους ενδιέφεραν και έτσι κάποιος μου πρότεινε ότι ο καλύτερος τρόπος για να συνεχίσω να το κάνω αυτό θα ήταν να δημιουργήσω ένα ιστολόγιο. Λίγο μετά αποφάσισα να επιτρέψω ελεύθερα την πρόσβαση σ’ αυτό ώστε όλοι να μπορούν να διαβάσουν τις αναρτήσεις μου εκεί. Και τώρα πολλοί άνθρωποι ανά την υφήλιο διαβάζουν το ιστολόγιό μου. Δεν αφιερώνω πολύ χρόνο σε αυτό, αλλά κατά τη διάρκεια της εργασίας μου μαθαίνω ενδιαφέροντα πράγματα και συχνά βρίσκω έγγραφα ή υλικό τα οποία ενδεχομένως δεν θα ήταν διαθέσιμα ή δεν θα περιέρχονταν στην αντίληψη κάποιου άλλου υπό κανονικές συνθήκες. Γι’ αυτό το λόγο λοιπόν δημοσιοποιώ το υλικό στο ιστολόγιό μου και ορισμένες φορές εκφράζω επίσης την γνώμη μου για συγκεκριμένα θέματα. Είναι κάτι προσωπικό, προσπαθώ ωστόσο να μην γράφω για τον εαυτό μου ή να ανεβάζω λόγου χάριν φωτογραφίες των εγγονών μου, αν και θα το ήθελα πολύ! Το ιστολόγιο φαίνεται να έχει ανταπόκριση. Οι άνθρωποι το εκτιμούν και μέσω των στατιστικών στοιχείων της Google διαπιστώνω ότι πολλές εκατοντάδες ανθρώπων διαβάζουν το ιστολόγιό μου καθημερινά.

WILLIAM SCHABAS

O5O Επιπλέον είστε Διευθυντής του Ιρλανδικού Κέντρου Προστασίας Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στο Εθνικό Πανεπιστήμιο της Ιρλανδίας στο Γκόλγουει και θα ήθελα να σας ρωτήσω –σ’ αυτό το σημείο θα γίνω λίγο προκλητικός– πώς αισθάνεστε που είστε Διευθυντής ενός Κέντρου Προστασίας των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων σε μια εποχή όπου υπάρχουν στην Ιρλανδία πολλές εκδηλώσεις ρατσισμού και τα ανθρώπινα δικαιώματα παραβιάζονται συχνά λόγω λήψης «αντιτρομοκρατικών μέτρων»; Πρώτα απ’ όλα το γεγονός ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα μπορεί να παραβιάζονται σε μια χώρα δεν αποτελεί σίγουρα βάσιμο λόγο για την ανυπαρξία ενός κέντρου προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Κάποιος μάλιστα μπορεί να θεωρήσει ότι είναι όλο και πιο σημαντικό να υπάρχει ένα τέτοιο κέντρο σε μια χώρα όπου παρατηρούνται παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ωστόσο, η Ιρλανδία έχει επίσης ορισμένα ελκυστικά ποιοτικά χαρακτηριστικά αναφορικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αποτελεί ίσως τη μόνη χώρα στη Δυτική Ευρώπη, η οποία δεν διαθέτει κάποια ευρύτερα γνωστή ακροδεξιά ομάδα ή ρατσιστικό πολιτικό κόμμα. Στη Βρετανία, στη Γαλλία και στην Ολλανδία υπάρχουν τέτοια κόμματα και ομάδες. Πιστεύω ότι είμαστε η μόνη χώρα όπου οι πλέον απαίσιοι άνθρωποι που τάσσονται κατά των μεταναστών είναι ελάχιστοι και αφανείς, αφού παραμένουν «εκτός ραντάρ». Με άλλα λόγια, δεν εμφανίζονται στην κεντρική πολιτική σκηνή ή στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Ωστόσο, γνωρίζω ότι στην Ελλάδα και στις ΗΠΑ, παραδείγματος χάριν, υπάρχουν ραδιοφωνικοί παραγωγοί που είναι εξτρεμιστές και ρατσιστές. Έτσι, αυτό αποτελεί μια ελκυστική πλευρά της πολιτικής κατάστασης στην Ιρλανδία που μου αρέσει. Βέβαια, η Ιρλανδία είναι μια πρώην αποικία κι αυτό έχει αφήσει στους Ιρλανδούς ένα σημάδι. Τους κάνει διαφορετικούς από κάθε άλλο κάτοικο της Δυτικής Ευρώπης. Νομίζω ότι αυτό οφείλεται στο γεγονός πως στο παρελθόν η χώρα είχε αποτελέσει αποικία, δηλαδή το ότι οι Ιρλανδοί θυμούνται ακόμη τα δεινά στα οποία υποβλήθηκαν ως αποικιοκρατούμενοι αλλά και ότι μετέπειτα όταν ανεξαρτοποιήθηκαν εξακολούθησαν να είναι κράτος μεταναστών. Μια κατάσταση όχι διαφορετική από την Ελλάδα, με τη διαφορά όμως ότι η ιρλανδική διασπορά ίσως να είναι πιο σημαντική από την ελληνική, τουλάχιστον σήμερα.

O51 Έτσι επειδή έχουν βιώσει για καλά το ρατσισμό και τη δυστυχία των μεταναστών συμπάσχουν μαζί τους. Και η Κύπρος υπήρξε επίσης Αγγλική αποικία… Ναι, φυσικά η Κύπρος. Μίλησα όμως για την Δυτική Ευρώπη. Πράγματι, έχετε δίκιο! Οι Κύπριοι και οι Ιρλανδοί έχουν επίσης δεσμούς μεταξύ τους. Την δεκαετία του ‘50 λέγεται ότι άνδρες του IRA φυλακίζονταν μαζί με άνδρες του ΕΟΚΑ στις ίδιες φυλακές κάπου στην Αγγλία. Έτσι οι Ιρλανδοί ταυτίζονται με όλες τις πρώην αποικίες, ιδιαίτερα τις Βρετανικές, και υποστήριξαν θερμά το κίνημα για την ανεξαρτησία της Ινδίας επίσης. Κι αυτό είναι τμήμα της παράδοσής τους. Σίγουρα όμως και οι Ιρλανδοί έχουν μια σκοτεινή, δυσάρεστη πλευρά. Μπορεί να γίνουν πολύ αδιάλλακτοι με τον δικό τους τρόπο. Είναι ένα στοιχείο της κουλτούρας τους ιδιαίτερα στη Βόρεια Ιρλανδία. Θέλω να είμαι πολύ προσεκτικός προτού παρουσιάσω μια ωραιοποιημένη εικόνα, γιατί στη Βόρεια Ιρλανδία υπάρχουν πολύ άσχημα παραδείγματα έλλειψης ανεκτικότητας τα τελευταία 30 χρόνια και αυτό συνεχίζεται μέχρι σήμερα και βλέπουμε τη μάστιγα του ρατσισμού ιδιαίτερα εκεί όπου έλαβε χώρα η κύρια διαμάχη μεταξύ των δύο κοινοτήτων, των Καθολικών και των Προτεσταντών. Τώρα που η διαμάχη έχει υποχωρήσει, στρέφονται προς άλλες μειονότητες, κυρίως εναντίον αυτών που ονομάζονται «Ρόμα», ίσως επειδή είναι ρουμανικής εθνικότητας. Έχουν εκδηλωθεί επίσης και ορισμένα φρικτά περιστατικά εναντίον Ασιατών θυμάτων στη Βόρεια Ιρλανδία. Άρα, συνοψίζοντας, θα ήταν ακριβές αν κάποιος έλεγε ότι ενώ η ένταση μεταξύ Προτεσταντών και Καθολικών στη Βόρεια Ιρλανδία έχει υποχωρήσει αρκετά, εντάσεις εναντίον των Ρόμα ή άλλων μειονοτήτων έχουν αναδυθεί τώρα στην επιφάνεια; Θα θέλαμε να πιστεύουμε ότι η Βόρεια Ιρλανδία έχει θεραπευτεί από αυτά τα προβλήματα, αλλά ίσως θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε την κατάσταση με κάποιον που πάσχει από καρκίνο, και αφού υποβληθεί σε χημειοθεραπεία, έχουν πέσει όλα τα μαλλιά του κι έχει φτάσει σε πολύ άσχημη κατάσταση,

O7 | 2O1O intellectum ο καρκίνος φαίνεται να θεραπεύεται. Δεν γνωρίζουμε ωστόσο αν πρόκειται να ξαναεμφανιστεί. Και βλέπουμε να επανέρχεται μέσα από αυτές τις αντιδράσεις εναντίον αυτών των ομάδων. Αυτοί λοιπόν οι άνθρωποι στην Ιρλανδία είναι ιδιαίτερα ανήσυχοι επειδή η Βόρεια Ιρλανδία δεν έχει επιλύσει ακόμη τα προβλήματά της. Φαίνεται ότι ο ρατσισμός εκεί έχει τόσο βαθιές ρίζες εξαιτίας των συγκρούσεων που συνέβησαν τα τελευταία τριάντα χρόνια. Είναι πολύ δύσκολο για αυτούς να το ξεπεράσουν. Το βασικότερο θέμα όμως είναι πως τώρα η κατάσταση στη Βόρεια Ιρλανδία είναι ειρηνική. Ευτυχώς άνθρωποι σαν κι εσάς που βιώσατε πολύ σημαντικότερες εμπειρίες, όπως το να συμμετάσχετε στην Επιτροπή Αλήθειας και Συμφιλίωσης στη Σιέρα Λεόνε, είστε σε θέση να συνδράμετε την πολιτεία εφόσον απαιτηθεί. Μπορείτε να μας πείτε λίγα πράγματα «εκ των έσω» για την αποστολή σας αυτή; Αφιέρωσα δύο χρόνια της ζωής μου στην Επιτροπή Αλήθειας και Συμφιλίωσης στη Σιέρα Λεόνε (2002-2004). Η Επιτροπή βασίστηκε στο μοντέλο της Επιτροπής Αλήθειας και Συμφιλίωσης της Νότιας Αφρικής, δεδομένου ότι οι συνθήκες ήταν σχεδόν όμοιες. Δεν είχανε καθεστώς «Απαρτχάιντ» στη Σιέρα Λεόνε, αλλά πολυετή εμφύλιο πόλεμο κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘90. Και έτσι αποφασίστηκε μετά τη λήξη του πολέμου η σύσταση μιας Επιτροπής Αλήθειας και Συμφιλίωσης. Η αιτιολογία ή το σκεπτικό ήταν παρόμοιο με αυτό της Νότιας Αφρικής, δεδομένου ότι κι αυτή ήταν ένα υποκατάστατο ποινικών διώξεων. Έδωσαν αμνηστία σε όλους στη Σιέρα Λεόνε όπως έγινε και στη Νότια Αφρική, αλλά υποστήριξαν ότι δεν μπορούσε να δοθεί απλώς αμνηστία, θα έπρεπε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο να αποδοθούν και ευθύνες για τις πράξεις. Έτσι λοιπόν συστάθηκε η Επιτροπή την οποία αποτελούσαν τέσσερα μέλη από τη Σιέρα Λεόνε και τρεις ξένοι: εγώ ήμουν ένας από αυτούς. Οι άλλοι δύο ήταν Αφρικανοί, οπότε εγώ ήμουν ο μόνος μη Αφρικανός στην Επιτροπή. Εργάστηκα εκεί για περίπου δύο έτη. Το 2004 δημοσιεύσαμε μια έκθεση που είχε μικρό αντίκτυπο, επειδή ο τότε πρόεδρος απέρριπτε μάλλον τα πορίσματά της, διότι οι συστάσεις που περιέχονταν σ’ αυτή αντιτίθονταν στην πολιτική του. Παραδείγματος χάριν, η πρώτη μας σύσταση ήταν η κατάργηση της θανατικής ποινής και αυτός την απέρ-

Το να προσποιούμαστε ότι δεν κάνουμε πολιτικές επιλογές, όπως γίνεται σήμερα, είναι λάθος. Γιατί διώκουμε τον Πρόεδρο του Σουδάν για το Νταρφούρ και όχι τον πρόεδρο του Ισραήλ για τη Γάζα; Εξαιτίας της πολιτικής.

intellectum O7 | 2O1O ριπτε. Όμως το κόμμα του έχασε στις τελευταίες προεδρικές εκλογές και ο νέος πρόεδρος ανακοίνωσε ότι η εφαρμογή των συστάσεων της Επιτροπής αποτελούν μέρος της πολιτικής του. Έτσι, είμαι αισιόδοξος ότι αυτό θα συμβεί. Η Σιέρα Λεόνε είναι μια χώρα που βρίσκεται σε πολύ άσχημη κατάσταση. Είναι μια από τις φτωχότερες χώρες στον κόσμο. Και οι άνθρωποι εκεί είναι αποκαρδιωμένοι, απογοητευμένοι και δυστυχισμένοι για την κατάληξη της χώρας τους. Εργαστήκαμε πάνω σ’ αυτό και κάναμε το καλύτερο δυνατόν, αλλά η κατάσταση παραμένει συνολικά δύσκολη. Η Επιτροπή Αλήθειας και Συμφιλίωσης εξέδωσε λοιπόν μια έκθεση το 2004 αλλά τα πορίσματά της δεν θα εφαρμόστηκαν ποτέ έως σήμερα! Σωστά. Ένα μεγάλο μέρος της έκθεσης παρουσίαζε απλώς μια ανάλυση της σύρραξης και σε κάποιο βαθμό, παρείχε στους ανθρώπους της Σιέρα Λεόνε μια αφήγηση, μια εξήγηση της εμφύλιας σύρραξης. Μια εξήγηση που αναφέρεται σε όσα πέρασαν έτσι ώστε να την κατανοήσουν και να προχωρήσουν μπροστά ως έθνος. Και νομίζω ότι η συγκεκριμένη αποστολή το παρείχε μάλλον αυτό στη Σιέρα Λεόνε. Αλλά αρκετές από τις συστάσεις, όπως παραδείγματος χάριν η κατάργηση της θανατικής ποινής, δεν έχουν εφαρμοστεί ακόμη. Απομακρυνόμενοι τώρα από την Αφρικάνικη ήπειρο τι γνώμη έχετε για τις τελευταίες εξελίξεις στην Ιαπωνία, σχετικά με την κατάργηση της θανατικής ποινής; Είμαι πολύ ευχαριστημένος φυσικά. Η Ιαπωνία δεν κατήργησε τη θανατική ποινή. Διεξήχθησαν ωστόσο εκλογές στην Ιαπωνία τον Aύγουστο του 2009, οι οποίες ανέδειξαν μια νέα κυβέρνηση. Η νέα κυβέρνηση διόρισε έναν άλλο Υπουργό Δικαιοσύνης, ένα άτομο που είναι κατά της θανατικής ποινής. Και όλοι είναι πολύ αισιόδοξοι τώρα επειδή στην Ιαπωνία, ο Υπουργός Δικαιοσύνης είναι αυτός που αποφασίζει για το εάν θα επιβληθεί η θανατική ποινή ή όχι. Αυτό σημαίνει ότι οι δικαστές μπορεί να συνεχίσουν να καταδικάζουν ανθρώπους σε θανατική ποινή, αλλά ο Υπουργός Δικαιοσύνης θα αρνείται να την επιβάλλει. Και αυτός είναι ο τρόπος διά του οποίου πολλές χώρες προχώρησαν στην πλήρη κατάργηση της θανατικής ποινής. Τον Ιανουάριο του 2009 μάλιστα με είχε προσκαλέσει στην Ιαπωνία η Ένωση των

WILLIAM SCHABAS

O52 Δικηγορικών Ιαπωνικών Συλλόγων για να δώσω μια διάλεξη για την θανατική ποινή, επειδή είχε σημειωθεί μια ιδιαίτερα απρόσμενη αύξηση τα προηγούμενα δύο χρόνια στον αριθμό των εκτελέσεων. Και αυτό ήταν ιδιαίτερα ανησυχητικό καθώς παγκοσμίως ο αριθμός επιβολής θανατικών ποινών παρουσίαζε ύφεση. Αυτό, λοιπόν, μας απασχόλησε ιδιαίτερα και τώρα φαίνεται ότι έχει εμφανιστεί μια φωτεινή πλευρά, παρόλο που η Ιαπωνία δεν έχει καταργήσει πλήρως τη θανατική ποινή. Όμως εάν θυμάμαι καλά, υπήρξαν και άλλοτε φορές στο πρόσφατο παρελθόν που η Ιαπωνία είχε «παγώσει» προσωρινά την θανατική ποινή και στην συνέχεια την εφάρμοσε ξανά. Υπάρχει κάτι το οποίο να μας κάνει περισσότερο αισιόδοξους αυτή τη φορά; Ναι, επειδή τώρα ξέρουμε ότι αυτό οφείλεται σε μια πολιτική απόφαση των ατόμων που βρίσκονται στην εξουσία να μην επιβάλλουν τη θανατική ποινή. Υπάρχει ένα σημάδι από την κυβέρνηση πως η θανατική ποινή δεν θα εφαρμοστεί γιατί είναι αντίθετη με αυτή. Στο παρελθόν, ωστόσο, δεν γνωρίζαμε εάν η θανατική ποινή θα εφαρμοζόταν στην Ιαπωνία ή όχι. Και αυτό είναι σίγουρα το θετικό. Γράψατε ένα σημαντικό βιβλίο για τη θανατική ποινή το οποίο έχει επανεκδοθεί πολλές φορές. Υπάρχει περίπτωση να υπάρξει κάποια νέα έκδοση στο μέλλον λόγω των εξελίξεων στην Ιαπωνία ή αλλού παγκοσμίως; Το βιβλίο στο οποίο αναφέρεστε ήταν ουσιαστικά η διδακτορική μου διατριβή και έχει εκδοθεί ήδη τρεις φορές. Αναφέρεται στο διεθνές δίκαιο και την θανατική ποινή και δεν ξέρω εάν θα υπάρξει και άλλη έκδοση. Προς το παρόν ασχολούμαι με μια έκθεση προς τα Ηνωμένα Έθνη. Τα Ηνωμένα Έθνη παρουσιάζουν μια έκθεση που αποτελεί σημείο αναφοράς για τη θανατική ποινή παγκοσμίως. Αυτή γίνεται κάθε πέντε έτη. Έτσι αυτό το χρόνο μου ζήτησαν να συμμετάσχω ως σύμβουλος στη σύνταξη της έκθεσης. Αυτή τη στιγμή ασχολούμαι με την έκθεση η οποία θα ολοκληρωθεί το Δεκέμβριο του 2009 και θα εκδοθεί σύντομα. Είναι κάτι που λαμβάνει χώρα κάθε πέντε έτη από το 1970 και είναι ένας καλός τρόπος παρακολούθησης της προσπάθειας που καταβάλλεται για την κατάργηση της θανατικής ποινής.

O45

Μετά απ’ όλη αυτή την προσπάθεια και την ενέργεια για τη δημιουργία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου τα τελευταία 50 χρόνια, αν οι μόνες ποινικές διώξεις που μπορούν ν’ ασκηθούν είναι για τη στρατολόγηση παιδιών σε χώρες της Κεντρικής Αφρικής, τότε αυτό προκαλεί απογοήτευση.

O7 | 2O1O intellectum

intellectum O7 | 2O1O Εάν δεν κάνω λάθος το τελευταίο σας βιβλίο δεν αφορά τη θανατική ποινή αλλά τη γενοκτονία. Ναι, πράγματι. Είναι επίσης ένα βιβλίο το οποίο έχει εκδοθεί για δεύτερη φορά. Έγραψα αυτό το βιβλίο για την Σύμβαση της Γενοκτονίας, που εκδόθηκε το 2000 και η δεύτερη έκδοση κυκλοφόρησε στις αρχές αυτού του έτους, καθώς έκτοτε υπήρξαν πολύ σημαντικές νομικές εξελίξεις, διότι περιλαμβάνει όλες τις σημαντικές δικαστικές αποφάσεις του Διεθνούς Δικαστηρίου, του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για την πρώην Γιουγκοσλαβία, ακόμη και του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου που εκδόθηκαν τα τελευταία εννιά χρόνια για τη γενοκτονία. Η δεύτερη έκδοση του βιβλίου μου λοιπόν καταγράφει αυτή την εξέλιξη. Το τελευταίο μου βιβλίο, όμως, το οποίο αναμένεται να κυκλοφορήσει σύντομα, είναι ένας κατ’ άρθρο σχολιασμός του Καταστατικού του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου. Προτού μιλήσουμε για το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο θα ήθελα να σας ρωτήσω μερικά ακόμη πράγματα για τη γενοκτονία. Σκεφθήκατε ποτέ προτού προχωρήσετε στην ενημέρωση του βιβλίου σας με νέα στοιχεία και την επανέκδοσή του ότι πρόκειται για ένα θέμα για το οποίο πολλά άρθρα και βιβλία είχαν ήδη δημοσιευθεί και επομένως ότι το παραπάνω γεγονός αποτελούσε ίσως ένα σημαντικό εμπόδιο; Όταν κυκλοφόρησε η πρώτη έκδοση του βιβλίου το 2000 δεν είχε γραφτεί κάποιο βιβλίο για τη γενοκτονία που να προσέγγιζε το θέμα από τη νομική σκοπιά μετά το 1959, δηλαδή για 40 και πλέον χρόνια. Είχαν γραφτεί πολλά βιβλία για τη γενοκτονία από ιστορικούς και κοινωνικούς επιστήμονες όμως οι νομικοί είχαν κατά κύριο λόγο αγνοήσει το θέμα. Είχαν δημοσιευτεί βέβαια ορισμένα νομικά άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά όμως ποτέ κανείς δεν είχε γράψει ένα βιβλίο. Το βιβλίο μου, λοιπόν, αποτέλεσε την πρώτη προσπάθεια ανάλυσης του συγκεκριμένου θέματος σε μια περίοδο σαράντα ετών. Έτσι, κατέστη σύντομα ένα σημείο αναφοράς για την επιστημονική συζήτηση που λάμβανε χώρα. Και στη συνέχεια όλες οι αποφάσεις που λήφθηκαν μετά το 2000 για το ζήτημα της γενοκτονίας αναφέρονταν στο βιβλίο μου. Συζητούσαν για το βιβλίο μου στο Ειδικό Δικαστήριο της Γιουγκοσλαβίας, στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και το Διεθνές Δικαστήριο Απονομής Δικαιοσύνης. Και έπειτα ήταν η σειρά μου να επιστρέψω σχολιάζοντας τις

WILLIAM SCHABAS

O54 αποφάσεις. Έτσι αποτέλεσα μέρος της νομολογίας μέσω της ακαδημαϊκής μου συμβολής. Μετά τον δικαστικό αναστοχασμό και το πώς οι δικαστές προσέγγιζαν το ζήτημα ήταν η κατάλληλη στιγμή για να κυκλοφορήσει μια νέα έκδοση του βιβλίου. Και είναι αλήθεια ότι μετά το 2000 αρκετοί άνθρωποι έγραψαν για τη γενοκτονία, αλλά αφού το δικό μου βιβλίο ήταν το πρώτο στη σύγχρονη περίοδο, ήταν σειρά μου τώρα να αναθεωρήσω το βιβλίο υπό το πρίσμα των νέων υποθέσεων. Πηγαίνοντας τώρα στα ζητήματα του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, όταν διάβασα τις απόψεις σας για το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο και το ένταλμα σύλληψης του Πρόεδρου του Σουδάν, Ομάρ Χασάν Αχμέντ Αλ-Μπασίρ (Omar Hassan Ahmad al-Bashir), εξεπλάγην ιδιαιτέρως καθώς διαπίστωσα ότι οι απόψεις σας ταυτίζονταν στο θέμα αυτό με τις γνώμες «τρελών» και «αιρετικών» ατόμων όπως αυτή του γνωστού ιστορικού στο διαδίκτυο, Γουέμπστερ Τάρπλεϊ (Webster Tarpley), ο οποίος τονίζει ότι η επικέντρωση του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου στο Σουδάν υποκρύπτει μια συγκεκριμένη πολιτική ατζέντα. Επιτρέψτε μου καταρχάς να πω ότι μολονότι είμαι υποστηριχτής του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, είμαι ωστόσο επικριτικός για συγκεκριμένες του ενέργειες και ιδιαίτερα ανήσυχος για τον πολιτικό του προσανατολισμό. Θεωρώ ότι οι περισσότεροι άνθρωποι που δουλεύουν για το Δικαστήριο ή γύρω από αυτό και το υποστηρίζουν θα έλεγαν ότι το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο δεν έχει καμία πολιτική ατζέντα και ότι δεν αποτελεί πολιτικό οργανισμό. Αρκετοί άνθρωποι έχουν υποστηρίξει την άποψη ότι το Δικαστήριο αποτελεί μια σπουδαία βελτίωση των προηγούμενων Ειδικών Διεθνών Ποινικών Δικαστηρίων (Δικαστήριο της Νυρεμβέργης, Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία κ.ο.κ.), επειδή αυτά είχαν μια πολιτική διάσταση. Έτσι, σύμφωνα με τη γνώμη τους, η Νυρεμβέργη ήταν μια αποτυχημένη προσπάθεια γιατί ήταν οι νικητές εκείνοι που διώκανε ποινικά τους ηττημένους. Όταν το Ειδικό Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία ιδρύθηκε, ο περισσότερος κόσμος θεώρησε ότι αποτελούσε ένα βήμα προόδου επειδή δεν είχε συσταθεί από τα θύματα, αλλά όλοι γνωρίζουν ότι είχε ωστόσο μια συγκεκριμένη πολιτική ατζέντα επειδή είχε συσταθεί από το Συμβούλιο Ασφαλείας και επειδή είχαμε ιδρύσει Ειδικό Δικαστήριο για

O55 την πρώην Γιουγκοσλαβία αλλά όχι για το Ισραήλ. Αυτή είναι η πολιτική διάσταση των σύγχρονων ειδικών ποινικών δικαστηρίων. Επειδή απλά τo Συμβούλιο Ασφαλείας, όπως ξέρετε, δεν ιδρύει ειδικά δικαστήρια που να έρχονται σε σύγκρουση με τις πολιτικές των μόνιμων μελών του. Έτσι οι άνθρωποι τώρα λένε ότι το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο είναι απρόσβλητο από πολιτικές σκοπιμότητες. Τονίζουν, επίσης, ότι το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο έχει έναν θεσμικά ανεξάρτητο εισαγγελέα που δεν άγεται και φέρεται από πολιτικές σκοπιμότητες. Εγώ, όμως, δεν το πιστεύω αυτό. Θεωρώ ότι χρειάζεται να λαμβάνονται πολιτικές αποφάσεις και ότι ο Εισαγγελέας τις έχει πάρει όταν επιλέγει σε ποιες χώρες θα επικεντρώσει την προσοχή του και ποιους θα διώξει στις χώρες αυτές. Στην Ουγκάντα, παραδείγματος χάριν, οι Εισαγγελείς δίωξαν του αντάρτες και όχι την κυβέρνηση. Και στο Σουδάν πιστεύω ότι αυτές επίσης ήταν πολιτικές επιλογές. Ειλικρινά πιστεύω ότι δεν υπάρχει μεγαλύτερη πολιτική πράξη από το να διώκεις τον Πρόεδρο μια χώρας και δεν με έπεισε καθόλου η εξήγηση του Εισαγγελέα. Όταν έδωσε συνέντευξη τον Ιούλιο 2008 στο CNN είπε: «Είμαι ο Εισαγγελέας που διερευνώ την υπόθεση και ακολουθώ τα αποδεικτικά στοιχεία», σαν να ήταν ένας σύγχρονος Σέρλοκ Χολμς που ακολουθεί τα στοιχεία για να ανακαλύψει το δολοφόνο. Και αυτό είναι ανακριβές. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι οι Εισαγγελείς λαμβάνουν πολιτικές αποφάσεις που θέτουν πριν από την άσκηση μιας δίωξης. Έτσι δεν θεωρώ ότι είναι λογικό να προσποιούμαστε ότι αυτό δεν συμβαίνει. Πιστεύω ότι ένα από τα προβλήματα της Διεθνούς Δικαιοσύνης αυτή τη στιγμή και ιδιαίτερα με το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο είναι ότι υπάρχει πολιτική διάσταση σε αυτό και ότι είναι αναπόφευκτη. Θεωρώ ότι η άποψη πως μπορούμε να την αποφύγουμε και πως στόχος μας πρέπει να είναι η απομάκρυνση της πολιτικής διάστασης από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο είναι λανθασμένη. Δεν νομίζω ότι πρέπει να απομακρύνουμε το πολιτικό στοιχείο. Είναι μια πολιτική επιχείρηση και δεν θεωρώ ότι αυτό θα κάνει το δικαστήριο να χάσει την αξία του. Δέχομαι ότι η Νυρεμβέργη ήταν ένα πολιτικό τόλμημα. Όμως εκτιμώ τη Δίκη της Νυρεμβέργης και για μένα δεν αποτελεί κριτική το να λέει απλά κανείς ότι οι νικητές-σύμμαχοι ήθελαν να διεξάγουν μια δίκη για να απευθύνουν κατηγορίες για εγκλήματα που

O7 | 2O1O intellectum διαπράχθηκαν από τους ηττημένους. Για μένα είναι κάτι εύκολο. Δεν βλέπω κάποιο σφάλμα σε αυτό. Δεν είναι λάθος να λέει κανείς ότι υπάρχει μια τρομερή διαμάχη στην Πρώην Γιουγκοσλαβία και ότι πρέπει να απευθυνθούμε στο Δικαστήριο. Ή για παράδειγμα στην Ρουάντα, ιδρύθηκε ένα Δικαστήριο καθώς η πρώτη μεγάλη γενοκτονία του 20ου αιώνα μετά το Ολοκαύτωμα, έλαβε χώρα εκεί και είναι σημαντικό το έγκλημα της γενοκτονίας να ερευνηθεί από ένα μεταβατικό μηχανισμό, όπως το Ειδικό Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την Ρουάντα, που θα αποδώσει δικαιοσύνη. Τώρα πολλοί άνθρωποι υποστηρίζουν ότι «το Δικαστήριο της Ρουάντα πρέπει να διώξει ποινικά την άλλη πλευρά, τους Τούτσι, το Πατριωτικό Μέτωπο της Ρουάντα». Το Παρατηρητήριο Προστασίας των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (Human Rights Watch) το απαιτεί αυτό. Υποστηρίζει, δηλαδή, ότι πρέπει να προχωρήσουν σ’ αυτή την κίνηση έτσι ώστε η δικαιοσύνη να απονεμηθεί και στις δύο πλευρές και κατά μια έννοια να αποπολιτικοποιηθεί. Ωστόσο, εγώ δεν συμφωνώ. Δέχομαι απόλυτα να πει κανείς: συνέβη μια γενοκτονία, θα πρέπει να θεσπίσουμε ένα Δικαστήριο που θα ασχοληθεί με το ζήτημα, θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε τα άτομα που διέπραξαν το έγκλημα της γενοκτονίας. Δεν μας ενοχλεί αυτό. Αυτό όμως δεν αποτελεί «μονόπλευρη δικαιοσύνη»; Δεν έχω πρόβλημα με την μονόπλευρη δικαιοσύνη. Επειδή υπάρχει μια πολιτική διάσταση σε αυτού του είδους τη δικαιοσύνη. Και είναι αναπόφευκτο να μη λάβει κανείς πολιτικές αποφάσεις όταν επιλέγει ποιον θα διώξει ποινικά. Δεν θα ήταν ικανοποιητικό αν έλεγα ότι στη Νυρεμβέργη «θα διεξάγουμε πρώτα μια δίκη για 24 αρχηγούς Ναζί και μετά μια για 24 Αμερικάνους αρχηγούς και κατόπιν ακόμη μια για 24 Άγγλους αρχηγούς». Πιστεύω ότι αυτό θα αποτελούσε διαστρέβλωση της αλήθειας. Η διεθνής δικαιοσύνη είναι διαφορετική από την εθνική. Στη Θεσσαλονίκη, για παράδειγμα, θεωρείς και δέχεσαι ότι όλα τα σοβαρά εγκλήματα θα αντιμετωπιστούν με τον ίδιο τρόπο και αυτό είναι σωστό. Αυτό πρέπει να κάνει η εθνική δικαιοσύνη: κάθε φόνος που πραγματοποιείται στη Θεσσαλονίκη θα πρέπει να διερευνάται και να διώκεται. Δεν μπορεί και ούτε θα γίνει όμως αυτό σε διεθνές επίπεδο γιατί κάνουμε πολιτικές επιλογές. Αυτό που θέλω είναι να καταστεί σαφές το γεγονός ότι πρόκειται για πολιτικές επιλογές και κατόπιν να συζητήσουμε τις πολιτικές

Προσωπικά δεν θέλω να είμαι μέρος μιας κοινωνίας που δολοφονεί μια άλλη ανθρώπινη ζωή, ανεξάρτητα από το πόσο αυτή αξίζει να θανατωθεί.

intellectum O7 | 2O1O

O56

αξίες που ενθαρρύνουν τις συγκεκριμένες επιλογές. Αυτό είναι το μόνο θέμα που έχω. Όμως το να προσποιούμαστε ότι δεν κάνουμε πολιτικές επιλογές, όπως γίνεται σήμερα, μας οδηγεί σε αδιέξοδο και είναι λάθος. Συνακόλουθα, θεωρώ ότι το να προσποιούμαστε ότι η δίωξη του Σουδάν δεν είναι πολιτική είναι επίσης λάθος. Γιατί διώκουμε τον Πρόεδρο του Σουδάν για το Νταρφούρ και όχι τον πρόεδρο του Ισραήλ για τη Γάζα;

συνέπεια, «συνδέουμε» τη δυσαρέσκεια μας με την κατάσταση των Παλαιστινίων στη Γάζα και στη Δυτική Όχθη, όπου έχει ανυψωθεί αυτό το απαίσιο τείχος και η κατασκευή εγκαταστάσεων για εποικισμούς συνεχίζεται, παρόλο που ο Ομπάμα έχει ζητήσει από τον Νετανάχιου να σταματήσει. Και σίγουρα όλα αυτά παραβιάζουν το διεθνές δίκαιο και είναι εντελώς απαράδεκτα. Έτσι «συμπλέκουμε» τα ζητήματα αυτά που είναι ουσιαστικά

Εξαιτίας της πολιτικής.

ζητήματα αυτοδιάθεσης, με τα πολύ συγκεκριμένα εγκλήματα πολέμου που διαπράχθηκαν τον Δεκέμβριο και τον Ιανουάριο, τα οποία προφανώς ήταν σοβαρά αλλά δεν εντάσσονται στην ίδια κλίμακα με τα εγκλήματα πολέμου που διαπράττονται στο Αφγανιστάν, που διαπράχθηκαν στην Σρι Λάνκα κ.ο.κ.

Έχει δημοσιευθεί πρόσφατα μια έκθεση από τον Καθηγητή Γκόλντστοουν (Goldstone) για την οποία αναρτήσατε μάλιστα κάποιες σχετικές πληροφορίες στο ιστολόγιό σας. Τι γνώμη έχετε γι’ αυτή την έκθεση; Συμφωνώ σε μεγάλο βαθμό μ’ αυτή την έκθεση. Γνωρίζω προσωπικά όλα τα μέλη της επιτροπής και τρέφω ιδιαίτερο σεβασμό γι’ αυτά, ιδιαίτερα για τον δικαστή Γκόλντστοουν. Είναι ένας πολύ έντιμος άνθρωπος. Διενήργησαν την έρευνα σε πολύ δύσκολες συνθήκες, χωρίς καμία συνεργασία με τις Ισραηλινές αρχές και συνέταξαν την παρούσα αναφορά η οποία δεν αποτελεί δικαστική απόφαση, αλλά μια διαπίστωση των σοβαρών εγκλημάτων που διαπράχθηκαν, καθώς και του γεγονότος ότι τα σοβαρά αυτά εγκλήματα διαπράχθηκαν και από τις δύο πλευρές και ότι θα πρέπει να απονεμηθεί δικαιοσύνη. Νομίζω ότι όταν εξετάζουμε τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν στην Γάζα κατά τη σύγκρουση στα τέλη του 2008-2009, διαπιστώνουμε ότι πιθανώς αυτά δεν βρίσκονται στο ανώτατο σημείο μιας «κλίμακας ωμότητας». Και υπάρχουν πολλά μέρη παγκοσμίως όπου διεπράχθησαν χειρότερα εγκλήματα. Στη Σρι Λάνκα, για παράδειγμα, τον Μάρτιο ή Απρίλιο του 2009, η κατάσταση ήταν πολύ σοβαρότερη τόσο από την άποψη της διάπραξης ειδεχθών εγκλημάτων όσο και από την άποψη του αριθμού των ανθρωπίνων ζωών που χάθηκαν. Υπάρχει, λοιπόν, μια τάση να πιστεύουμε ότι στη Γάζα διαπράχθηκαν τα χειρότερα εγκλήματα και να παραβλέπουμε, λόγου χάριν, το Αφγανιστάν. Το γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι παγκοσμίως είναι τόσο ταραγμένοι με τις φρικαλεότητες στη Γάζα δεν οφείλεται στο βομβαρδισμό των υποδομών τον Ιανουάριο και τον Δεκέμβριο του προηγούμενου έτους, αλλά στη δυσαρέσκεια μας για την γενικότερη πολιτική κατάσταση εκεί. Επειδή ακριβώς εξακολουθούν να αρνούνται το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης στους Παλαιστινίους. Κατά

WILLIAM SCHABAS

Πώς αξιολογείτε την πορεία του Μορένο-Οκάμπο μέχρι σήμερα; Θεωρείτε οτι τα πράγματα θα είχαν πάρει μια άλλη τροπή αν εισαγγελέας ήταν κάποιος άλλος; Δεν ξέρω. Είναι σαφές ότι τα πρώτα χρόνια του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου ήταν δύσκολα και πολλοί άνθρωποι απογοητεύτηκαν με την πρόοδό του ή την έλλειψη προόδου. Και πιθανώς υπάρχουν πολλές εξηγήσεις γι’ αυτό∙ μία ίσως να είναι ότι δεν είχαμε την τύχη να έχουμε τον καλύτερο εισαγγελέα. Ωστόσο δεν ξέρω αν κάποιος άλλος εισαγγελέας θα μπορούσε να κάνει καλύτερη δουλειά. Επειδή η εξήγηση για τις δυσκολίες του δικαστηρίου είναι περίπλοκη. Πρέπει να παίρνει δύσκολες αποφάσεις. Γνωρίζω ότι το Δικαστήριο στελεχώνεται από ένα πάρα πολύ καλό και ικανό προσωπικό κι έτσι δεν θέλω να κατηγορήσω τον Εισαγγελέα καθώς γνωρίζω ότι υπάρχουν πολύ σοβαροί και ικανοί επαγγελματίες που βάζουν τα δυνατά τους προκειμένου να λειτουργήσει το Δικαστήριο. Ποια είναι η γνώμη σας για την πρώτη υπόθεση που ανέλαβε το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, την υπόθεση του Τόμας Λουμπάνγκα Ντυίλο; Η δίκη είναι σε εξέλιξη. Θεωρώ και πάλι ότι αυτό δεν είναι μάλλον το πιο σοβαρό έγκλημα που πρέπει να διωχθεί. Όμως είναι μια αρχή. Είναι ένα επίτευγμα που διεξάγεται αυτή η δίκη. Αποδεικνύει ότι το δικαστήριο λειτουργεί και αυτό είναι μια πρόοδος. Όμως, προφανώς, μετά απ’ όλη αυτή την προσπάθεια και την ενέργεια για τη δημιουργία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου τα τελευταία 50 χρόνια, αν οι μόνες ποινικές

O45

Ο κατηγορούμενος οφείλει να γνωρίζει πριν από την έναρξη της δίκης τις κατηγορίες που τον βαρύνουν. Εάν έπρεπε να κατηγορηθεί και για βιασμό, έπρεπε να έχουμε συμπεριλάβει το συγκεκριμένο έγκλημα στο κατηγορητήριο εξαρχής.

O7 | 2O1O intellectum

intellectum O7 | 2O1O διώξεις που μπορούν ν’ ασκηθούν είναι για τη στρατολόγηση παιδιών σε χώρες της Κεντρικής Αφρικής, τότε αυτό προκαλεί απογοήτευση. Διάβασα την άποψη του Καθηγητή Κασέζε (Cassese) για το θέμα, ο οποίος υποστηρίζει ότι η υπόθεση του Λουμπάνγκα είναι παρόμοια με αυτή του Τάντιτς (υπόθεση με την οποία ξεκίνησε το Δικαστήριο για την Πρώην Γιουγκοσλαβία), υπό την έννοια ότι ο Τάντιτς ήταν ένας απλός στρατιώτης. Ωστόσο, ο Τόμας Λουμπάνγκα εμφανίζεται να έχει σκοτώσει χιλιάδες ανθρώπους. Ο Λουμπάνγκα δεν κατηγορείται τώρα γιατί διέταξε την δολοφονία ανθρώπων. Κατηγορείται για την στρατολόγηση παιδιών. Νομίζω ότι με τη συγκεκριμένη αναλογία ο Καθηγητής Κασέζε (Cassese) δείχνει ότι ορισμένες φορές ένα ειδικό δικαστήριο χρειάζεται να ξεκινήσει με μια εύκολη υπόθεση, επειδή πρέπει σταδιακά να είναι σε θέση να αναλάβει δυσκολότερες υποθέσεις. Και ίσως δεν είναι δείγμα αδυναμίας το ότι το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο έχει ξεκινήσει το έργο του με μια υπόθεση που ίσως να μην ήταν και η πιο σοβαρή. Πώς βλέπετε την πιθανότητα να προστεθούν στο μέλλον νέες κατηγορίες; Με θορυβεί το γεγονός επειδή αυτό έχει συνέπειες στα δικαιώματα του κατηγορουμένου. Όλη η υπόθεση έχει να κάνει με το θέμα της στρατολόγησης παιδιών και ο συνήγορος υπεράσπισης προετοιμάστηκε να υπερασπιστεί τον εντολέα του για την κατηγορία της στρατολόγησης παιδιών και όχι για τη «μετατροπή» της στο μέσο της δίκης σε κατηγορία βιασμών. Ο κατηγορούμενος οφείλει να γνωρίζει πριν από την έναρξη της δίκης τις κατηγορίες που τον βαρύνουν. Πρόκειται λοιπόν για μια ανησυχητική εξέλιξη. Εάν έπρεπε να κατηγορηθεί και για βιασμό, έπρεπε να έχουμε συμπεριλάβει το συγκεκριμένο έγκλημα στο κατηγορητήριο εξαρχής. Και μέχρι στιγμής οι δικαστές δεν έχουν αποφασίσει ότι θα κατηγορηθεί επίσης για βιασμούς. Απλώς είπαν ότι θα πρέπει να γνωρίζει ότι υπάρχει και αυτή η πιθανότητα. Δεν γνωρίζω κανένα νομικό σύστημα που να λειτουργεί με αυτό τον τρόπο. Εάν θα μπορούσαμε να κάνουμε μια πρόβλεψη για την εξέ-

WILLIAM SCHABAS

O58 λιξη του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για την επόμενη δεκαετία, τι θα λέγαμε για την μελλοντική του πορεία; Δεν μπορώ να προβλέψω την πορεία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου. Την δεκαετία του ‘90 ήμουν από τους πιο αισιόδοξους ανθρώπους για το εν λόγω δικαστήριο. Και θεωρώ ότι η αισιοδοξία μου αποδείχτηκε σωστή. Το δικαστήριο δημιουργήθηκε πολύ πιο γρήγορα απ’ ό,τι πολλοί άνθρωποι ανέμεναν. Ήταν μια εντυπωσιακή επιτυχία τόσο από την άποψη της νομικής εξέλιξης του Καταστατικού της Ρώμης, το οποίο ξεπέρασε τις προσδοκίες των περισσοτέρων, όσο και της ταχύτητας υποστήριξης του δικαστηρίου. Το γεγονός, δηλαδή, ότι συνέλεξε 67 επικυρώσεις μέσα σε 3 έτη και 8 μήνες ήταν εκπληκτικό. Από τότε που το δικαστήριο ξεκίνησε τη λειτουργία του το 2003 η πρόοδος του μειώθηκε σημαντικά. Η Διεθνής Ποινική Δικαιοσύνη βέβαια, ως φαινόμενο του Διεθνούς Δικαίου είναι κάτι που έχει αναπτυχθεί σε στάδια. Υπήρξε μια πολύ σημαντική πρόοδος στις αρχές του 1919 στο Συνέδριο Ειρήνης του Παρισιού που συνεχίστηκε για λίγο και έπειτα σταμάτησε. Από το 1921 έως το 1943 δεν υπήρξε σχεδόν καμία εξέλιξη στην Διεθνή Ποινική Δικαιοσύνη. Και μετά επανέκαμψε από το 1943 έως το 1954, μόνο και μόνο για να σταματήσει στη συνέχεια ξανά για 35 περίπου χρόνια. Οπότε το ερώτημα μου είναι «Αυτός ο κύκλος πρόκειται να επαναληφθεί; Πρόκειται για μια κυκλική διαδικασία ή έχουμε λύσει όλες τις δυσκολίες και τώρα βρισκόμαστε σε μια γραμμή ευθείας προόδου; Η ιστορία υποδεικνύει ότι το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο δεν προχωρά με μια ευθεία συνεχή πρόοδο. Οπότε με απασχολεί το ότι μπορεί να δούμε τον οργανισμό αυτό να αντιμετωπίζει περισσότερες δυσκολίες στο μέλλον. Δεν ξέρω την απάντηση. Ο Μαρκ Τουέιν (Mark Twain), ο γνωστός Αμερικανός συγγραφέας, είπε ότι «τίποτα δεν είναι πιο δύσκολο να προβλέψει κανείς από το μέλλον». Τι γνώμη έχετε για τον Μπάρακ Ομπάμα; Μετά την εκλογή του, φαίνεται ότι οι ΗΠΑ έχουν αλλάξει την συμπεριφορά τους απέναντι στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο. Στην πραγματικότητα η αλλαγή της στάσης των ΗΠΑ απέναντι στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο ξεκίνησε πριν την εκλογή του Ομπάμα, τα τελευταία έτη της διακυβέρνησης του Μπους. Η Αμερική υποστηρίζει ολοένα και περισσότερο το Δικαστήριο, ιδιαίτερα όταν διαπίστωσαν τους στόχους και την κατεύθυνση

O59

O7 | 2O1O intellectum

του Δικαστηρίου. Όσο, δηλαδή, το Δικαστήριο επικεντρωνόταν στην Κεντρική Αφρική και ειδικότερα στους εχθρούς της, όπως το Σουδάν, οι Αμερικάνοι έγιναν όλο και πιο ενθουσιώδεις με το Δικαστήριο. Ωστόσο, την ίδια στιγμή που η Αμερική γίνεται όλο και πιο ενθουσιώδης, η Αφρική γίνεται ολοένα και πιο ψυχρή απέναντι στο Δικαστήριο. Και νομίζω ότι υπάρχει μια σχέση μεταξύ των δύο παραπάνω γεγονότων. Είναι όπως το ψυγείο

μπορούν να γίνουν διακρίσεις. Νομίζω ότι στην πράξη πολλοί άνθρωποι αντιτίθενται στην θανατική ποινή όχι μόνο επειδή η επιβολή της αντιβαίνει στις αρχές αλλά επειδή διαπιστώνουν ότι είναι ανεφάρμοστη. Παραδείγματος χάριν, στις Ηνωμένες Πολιτείες υπάρχουν πολλοί άνθρωποι, ενδεχομένως ένας ολοένα αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων, που θα έλεγαν ότι δεν αντιτίθενται εκ πεποιθήσεως στη θανατική ποινή, αλλά

που, για να δημιουργήσει χαμηλή θερμοκρασία στο εσωτερικό του, πρέπει να απελευθερώσει θερμότητα. Ή ένα κλιματιστικό το οποίο, προκειμένου να δημιουργήσει δροσιά σ’ ένα δωμάτιο, πρέπει να απελευθερώσει θερμότητα. Αυτή είναι η θερμοδυναμική αρχή της ανταλλαγής θερμότητας. Και νομίζω ότι αυτό ισχύει και για το Δικαστήριο. Όσο πιο ένθερμες γίνονται οι ΗΠΑ με το Δικαστήριο, κάποιος άλλος γίνεται ψυχρότερος. Προσωπικά, προτιμούσα το Δικαστήριο όταν η Αφρική ήταν ένθερμη απέναντι στο Δικαστήριο και οι ΗΠΑ ψυχρές.

ότι είναι αδύνατο να εφαρμοστεί η θανατική ποινή με τέτοιο τρόπο που να διασφαλίζει ότι δεν θα εκτελούνται αθώοι άνθρωποι. Υπάρχει μάλιστα ένα πρόσφατο περιστατικό στις ΗΠΑ, μια περίπτωση ανθρώπου στο Τέξας που εκτελέστηκε πριν από μερικά χρόνια και ο οποίος ήταν προδήλως αθώος, αλλά καταδικάστηκε βάσει λανθασμένης εκτίμησης των εγκληματολογικών στοιχείων. Πολλοί άνθρωποι στις ΗΠΑ υποστηρίζουν ότι δεν είναι δυνατόν να εφαρμόζεται η θανατική ποινή λόγω του κινδύνου να θανατωθεί ένας αθώος. Και αυτό είναι ένα πολύ καλό επιχείρημα. Όσο όμως υπάρχει κίνδυνος, δεν σημαίνει ότι είναι λάθος να εκτελείται ένας ένοχος. Αλλά πρέπει να υπάρχει αυτό ως αρχή. Δεν μπορείς να την χρησιμοποιήσεις εάν υπάρχει κίνδυνος εκτέλεσης ενός αθώου ατόμου. Ξέρω ότι άλλοι έχουν διαφορετικούς λόγους, όμως εγώ προσπαθώ να αποδείξω ότι υπάρχουν χώρες που έχουν καταργήσει τη θανατική ποινή και άνθρωποι που είναι αντίθετοι με τη θανατική ποινή όχι μόνο λόγω αρχής αλλά επειδή διαπιστώνουν τις πρακτικές δυσκολίες επιβολής της. Και αυτό θα οδηγήσει στην κατάργησή της σε πολλές χώρες. Η δική μου άποψη πάντως για τη θανατική ποινή είναι πως πρέπει να είμαστε αντίθετοι με την επιβολή της επειδή αυτή παραβιάζει την αξιοπρέπειά μας ως κοινωνία. Υπάρχουν πράγματα που δεν κάνουμε ως κοινωνία και ως άτομα λόγω της δικής μας αίσθησης αξιοπρέπειας. Και νομίζω ότι η δική μας αίσθηση αξιοπρέπειας μας υπαγορεύει να μην παίρνουμε ανθρώπινες ζωές. Προσωπικά δεν θέλω να είμαι μέρος μιας κοινωνίας που δολοφονεί μια άλλη ανθρώπινη ζωή, ανεξάρτητα από το πόσο αυτή αξίζει να θανατωθεί. Και υπάρχουν άνθρωποι που είναι πραγματικά απαίσιοι και ο κόσμος θα ήταν καλύτερος αν δεν ήταν μαζί μας. Και αν σήμερα έβγαιναν έξω από αυτό το ξενοδοχείο και τους χτυπούσε ένα φορτηγό δεν θα έστελνα ούτε λουλούδια στην κηδεία τους αλλά για μένα θα ήταν αναξιοπρεπές να τους σκοτώσω έτσι απλά. Αυτό θεωρώ ότι αποτελεί το καλύτερο επιχείρημα. Άλλοι άνθρωποι

Η τελευταία μου ερώτηση αφορά και πάλι τη θανατική ποινή και με στοιχειώνει από τότε που ήμουν μεταπτυχιακός φοιτητής. Κάποια στιγμή βρέθηκα πολύ κοντά στο να λάβω μια υποτροφία για πρακτική άσκηση σε υπόθεση θανατικής ποινής στις ΗΠΑ, αλλά εξαιτίας της θέσης μου ότι εάν κάποιος μπορεί να σκεφθεί έστω και ένα μόνο πρόσωπο στη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας που θ’ άξιζε τη θανατική ποινή, τότε αυτό σημαίνει ότι δεν είναι αληθινά κατά της θανατικής ποινής, ο οργανισμός Amicus αποφάσισε τελικά να μην μου τη δώσει. Υπάρχουν, άλλωστε, πολλοί άνθρωποι στο Ηνωμένο Βασίλειο που λένε: «Είμαστε κατά της θανατικής ποινής αλλά όχι για τον Οσάμα Μπιν Λάντεν». Τι απαντάτε σ’ αυτό; Νόμιζα πως θα αναφέρατε μόνο το Ισραήλ. Επειδή το Ισραήλ στην ιστορία του έχει εφαρμόσει την θανατική ποινή μόνο μία φορά, στον Άιχμαν. Το Ισραήλ δεν είναι ακόμη μια χώρα που τίθεται υπέρ της απόλυτης κατάργησης της θανατικής ποινής αλλά την έχει εκτελέσει μόνο μια φορά και νομίζω ότι την έχει επιβάλει και σε μια άλλη υπόθεση αλλά μετά διαπιστώθηκε ότι ο άνθρωπος ήταν αθώος και απελευθερώθηκε. Προσωπικά είμαι αντίθετος στη θανατική ποινή από την άποψη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Γι’ αυτό πιστεύω ότι εάν κανείς σκεφθεί πως η θανατική ποινή είναι αντίθετη με τα ανθρώπινα δικαιώματα, δεν

Θεωρώ ότι πολλοί ακαδημαϊκοί δεν μαθαίνουν πολύ καλά να γράφουν, ίσως διότι δεν διδάσκονται τη συγγραφή ή επειδή δεν την εξασκούν ή δεν την εκτιμούν.

intellectum O7 | 2O1O

O6O

έχουν διαφορετικά επιχειρήματα και σε καμία περίπτωση δεν θέλω να ωραιοποιήσω τους δολοφόνους. Ορισμένοι άνθρωποι που ανήκουν στο κίνημα της κατάργησης της θανατικής ποινής σκέφτονται αρκετά ρομαντικά. Ωραιοποιούν αυτούς τους απαίσιους δολοφόνους και δεν θέλω να κάνω αυτό. Αλλά πιστεύω ότι θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι ακόμη και άνθρωποι που έχουν διαπράξει ειδεχθή εγκλήματα για τα οποία αξίζουν

την θανατική ποινή. Ήταν πολύ γοητευτικός και κατάφερε να πείσει τους δικαστές να τον καταδικάσουν σε εικοσαετή κάθειρξη. Έτσι λοιπόν πέρασε 20 χρόνια στην φυλακή Σπαντάου στο Βερολίνο. Απελευθερώθηκε το 1965 ή 1966 και έγραψε ένα πολύ ενδιαφέρον και χρήσιμο βιβλίο για το ναζιστικό καθεστώς. Αν είχε εκτελεστεί και δεν φυλακιζόταν, δεν θα είχε γράψει αυτό το βιβλίο το οποίο μας έδωσε μια εικόνα για το Ολοκαύτωμα.

να στιγματιστούν, μπορεί ν’ αλλάξουν και να μας εκπλήξουν με τη χρήσιμη συμβολή τους στην κοινωνία. Ένας από τους κατηγορούμενους στη Νυρεμβέργη γλίτωσε

Διαφορετικά, θα είχαμε χάσει αυτή την ευκαιρία. Η κοινωνία μπορεί να χάνει πράγματα όταν εκτελεί ανθρώπους. Γιατί να το κάνει αυτό;

Την ίδια στιγμή που η Αμερική γίνεται όλο και πιο ενθουσιώδης, η Αφρική γίνεται ολοένα και πιο ψυχρή απέναντι στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο. Και τα δύο γεγονότα σχετίζονται. Είναι όπως το ψυγείο που, για να δημιουργήσει χαμηλή θερμοκρασία στο εσωτερικό του, πρέπει να απελευθερώσει θερμότητα.

WILLIAM SCHABAS

O45

O7 | 2O1O intellectum

intellectum O7 | 2O1O

O62

Το άρθρο αυτό διερευνά τη σημασία των εννοιών του φθόνου και της μνησικακίας για την ανάπτυξη της κριτικής του Κιρκεγκώρ (Kirkergaard) στη νεωτερικότητα και στον τύπο του ανθρώπου που αυτή εξέθρεψε. Αναλυτικότερα, στο πλαίσιο της σκέψης του Κίρκεγκωρ, ο φθόνος και η μνησικακία καταδεικνύονται ως κυρίαρχα –αν και λανθάνοντα- χαρακτηριστικά των νεωτερικών ηθικών συστημάτων και θεσμών, καθώς και του ίδιου του ορθολογισμού ως γνωσιοθεωρητικού συστήματος. Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στην κριτική της δημόσιας σφαίρας και του νεωτερικού υποκειμένου από τον Κίρκεγκωρ, η οποία προοιωνίζει κάποιες από τις γνωστότερες θέσεις του Χάιντεγκερ (Heidegger) (περί «δικτατορίας της δημοσιότητας», «αναυθεντικότητας» κλπ.), καθώς και στην κατάδειξη των ομοιοτήτων και διαφορών από τις αντίστοιχες θέσεις του Νίτσε (Nietzsche) και ιδιαίτερα από τη θεωρία του τελευταίου περί «αγελαίας ηθικής». Ιδιαίτερα σημαντική θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάδειξη της αδυναμίας υπαγωγής της αρχέγονης ηθικής εμπειρίας του υποκειμένου σε καθολικά κανονιστικά πλαίσια, θέση η οποία ωστόσο δεν στερείται και η ίδια προβλημάτων. Η ίδια η ανάπτυξη από τον Κίρκεγκωρ της περιοχής της λεγόμενης «δεύτερης ηθικής» εξετάζεται εδώ υπό το πρίσμα της αντίθεσής της προς την Καντιανή ηθική και της προσπάθειας του φιλοσόφου να συνδέσει την αυθεντική ηθική σφαίρα με την αυθεντική ή «εσωτερική» ανάπτυξη του υποκειμένου. Υποστηρίζεται συνακόλουθα ότι, παρά την κάποια μονομέρεια των απόψεων του Κίρκεγκωρ –και δευτερευόντως του Νίτσε-, η κριτική του στα λογικά θεμέλια των ηθικών συστημάτων δύναται να λειτουργήσει και δημιουργικά στο μέτρο που, αναδεικνύοντας τα όρια των κανονιστικών ηθικών εγχειρημάτων, ωθεί στην αναδιαμόρφωση των θέσεών μας για την ηθική αλλά και για το ίδιο το υποκείμενο.

Η σημασία του φθόνου και της μνησικακίας στη σκέψη του Κίρκεγκωρ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΤΣΑΚΙΡΗ pypgj@yahoo.com

Διδάκτωρ Φιλοσοφίας, διδάσκουσα στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.

O29

O7 | 2O1O intellectum

intellectum O7 | 2O1O

O64

σύνδεση της ασθένειας με τη σκέψη στη φράση αυτή του Υπογείου του Ντοστογιέφσκι συμπυκνώνει σε λίγες γραμμές την κύρια προβληματική της κριτικής του Κίρκεγκωρ στη νεωτερικότητα και στο τύπο του ανθρώπου που αυτή εξέθρεψε. Η κριτική αυτή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το ζήτημα του φθόνου και της μνησικακίας στο έργο του. Το άρθρο αυτό επιχειρεί να

είτε την εμφάνιση ενός υπερηθικού ατόμου που καταφάσκει δημιουργικά την ζωή. Παρόλες όμως τις σημαντικές διαφορές τους σχετικά με τα αίτια εμφάνισης και τις λειτουργίες της μνησικακίας, οι δύο στοχαστές μοιάζει να συμφωνούν σε ένα καίριο σημείο, δηλαδή στην κατανόηση του μνησίκακου τρόπου ύπαρξης ως συνώνυμου της προϊούσης στη νεωτερική εποχή καθολικοποίησης μιας κατάστασης που χαρακτηρίζεται από την

διερευνήσει το φθόνο και τη μνησικακία ως δομικά χαρακτηριστικά ενός συγκεκριμένου «τρόπου ύπαρξης» και όχι ως απλά συναισθήματα και στάσεις του υποκειμένου. Συνακόλουθα, η ανάλυσή δεν θα επικεντρωθεί στις ψυχολογικού και κοινωνιολογικού χαρακτήρα1 διαφορές μεταξύ των δύο αυτών συγγενικών εννοιών αλλά θα τις αντιμετωπίσει ως συμπληρωματικές και συγχρόνως καταστατικές ενός διακριτού ορίζοντα νοήματος και πράξης που κατά τον Κίρκεγκωρ προσιδιάζει ιδιαιτέρως στη νεωτερική εποχή. Αυτός ο συσχετισμός του φθόνου και της μνησικακίας με την νεωτερικότητα δεν αποτελεί βεβαίως μια αποκλειστικότητα του Κίρκεγκωρ, αλλά είναι δυνατόν να ανιχνευθεί και σε άλλα έργα του 19ου αιώνα και κυρίως σε αυτά του Νίτσε και του Ντοστογιέφσκι. Η ανάλυση του φθόνου και της μνησικακίας στο έργο του Κίρκεγκωρ παρουσιάζει ωστόσο κάποιες ιδιαιτερότητες. Μια πρώτη δυσκολία αφορά στο ότι η ίδια η ανάλυση της έννοιας της μνησικακίας θεωρείται πλέον αναπόδραστα συνδεδεμένη με το έργο του Νίτσε. Ο Νίτσε αναφέρεται στην μνησικακία χρησιμοποιώντας τον γαλλικό όρο ressentiment τον οποίο φαίνεται ότι δανείστηκε από την γαλλική μετάφραση του Υπογείου του Ντοστογιέφσκι. Ωστόσο, η μεγαλύτερη δυσκολία

υποτιθέμενη αδυναμία του υποκειμένου να νοηματοδοτήσει ενεργά τον βίο του. Έτσι, θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε ότι τόσο στην περίπτωση του Κίρκεγκωρ όσο και στην περίπτωση του Νίτσε οι έννοιες του φθόνου και της μνησικακίας αποτελούν το κομβικό σημείο από το οποίο διαρθρώνεται η κριτική τους των ηθικών συστημάτων, της πολιτικής σφαίρας, της αφηρημένης αναστοχαστικής σκέψης και του υποκειμένου. Μπορούμε να παρατηρήσουμε την περιγραφή της ανάπτυξης της κυριαρχίας και των μετασχηματισμών της μνησικακίας σε δύο επίπεδα: το πρώτο θα μπορούσαμε να το χαρακτηρίσουμε ιστορικό ή κοινωνικό στο μέτρο που αναφέρεται σε «υποθετικές» ή «πραγματικές» εκφάνσεις του φθόνου και της μνησικακίας, ενώ το δεύτερο περιγράφει το φαινόμενο από την σκοπιά του μεμονωμένου ανθρώπινου υποκειμένου/ατόμου. Ο Κίρκεγκωρ μοιάζει να ασχολείται κυρίως με την ιστορικο-κοινωνική διάσταση της μνησικακίας στο τρίτο μέρος του βιβλίου του «Οι Δύο Εποχές: Μια λογοτεχνική βιβλιοκριτική» που φέρει τον τίτλο «Η Σύγχρονη Εποχή». Την παρουσίαση της εσωτερικής ή ατομικής διάστασης του φαινομένου θα πρέπει ωστόσο να την αναζητήσουμε και σε άλλα έργα του και κυρίως

συνίσταται στο ότι η μετάφραση του έργου του Κίρκεγκωρ «Η σύγχρονη εποχή» από τον Alexander Dru που θεωρείται κλασική απέδωσε τον δανέζικο όρο misundelse2 ως ressentiment και όχι ως envy, δίνοντας την ψευδαίσθηση της ύπαρξης ευθείας αναλογίας μεταξύ των αναλύσεων του Κίρκεγκωρ και του Νίτσε και καθιστώντας τις συχνές αναφορές στο έργο του τελευταίου επιτακτικές. Μια πρώτη, επιδερμική ανάγνωση των δύο φιλοσόφων μάς οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι διαφορές μεταξύ τους είναι ανυπέρβλητες καθώς ο Κίρκεγκωρ, ως υπέρμαχος μιας ιδιότυπης εκδοχής του Προτεσταντισμού, εντοπίζει την απαρχή της μνησικακίας στην απομάκρυνση του ανθρώπου από την εσωτερικότητά του και τον χριστιανικό Θεό και τη λύτρωση από αυτή στην αποκατάσταση της σχέσης ανθρώπου-Θεού. Αντίθετα ο Νίτσε ανιχνεύει την απαρχή της μνησικακίας ακριβώς στη σχέση ανθρώπου-Θεού και προτείνει ως μόνη πιθανή υπέρβασή της είτε την λύτρωση μέσω της τέχνης (στα πρώτα έργα του)

στην Ασθένεια προς Θάνατον και στην Έννοια της Αγωνίας.

Μνησικακία και Νεωτερικότητα Δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει ότι ο Κίρκεγκωρ, γνωστός πολέμιος τόσο της νεωτερικότητας όσο και της νεωτερικής συστηματικής φιλοσοφίας σκιαγραφεί την σύγχρονη του εποχή με μελανά χρώματα ως «μια εποχή βασισμένη στην σκέψη και στον αναστοχασμό/ανάκλαση, μια εποχή χωρίς πάθος, που στιγμιαία ξεσπά σε ενθουσιασμό και μετά ξανακυλά στην απραξία» (Κίρκεγκωρ, 1962, σελ.33). Παρατηρούμε ήδη στο μικρό αυτό παράθεμα την ρομαντικής καταγωγής αντίστιξη μεταξύ αφηρημένης σκέψης και πάθους που ταυτίζει την στασιμότητα με την πρώτη και την δημιουργικότητα με το τελευταίο. Έτσι το πάθος, και μάλιστα το «υπαρξιακό πάθος» όπως γράφει ο Κίρκεγκωρ (βλ. Κίρκεγκωρ, 1992, σελ.385-7), ισοδυναμεί με τον πόθο, την λαχτάρα, την έντονη επιθυμία όλης της ύπαρξης να κινηθεί, να δημιουργήσει και να

O65

O7 | 2O1O intellectum

Τόσο στην περίπτωση του Κίρκεγκωρ όσο και στην περίπτωση του Νίτσε οι έννοιες του φθόνου και της μνησικακίας αποτελούν το κομβικό σημείο από το οποίο διαρθρώνεται η κριτική τους των ηθικών συστημάτων, της πολιτικής σφαίρας, της αφηρημένης αναστοχαστικής σκέψης και του υποκειμένου.

στραφεί αυθεντικά προς τον εαυτό της. Αντίθετα, η έλλειψη πάθους εκλαμβάνεται ως νέκρωση της ύπαρξης, ακινησία, απότοκο μιας εποχής που προσδίδει υπερβολική αξία στην αντικειμενική και αφηρημένη γνώση. Σε αυτή την εποχή που «τα παιδιά ... αναπτύσσονται πρόωρα» (Κίρκεγκωρ, 1962 , σελ. 33) όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο φιλόσοφος, οι αξίες μετατρέπονται σε αναπαραστατικές ιδέες, και χάνεται συνακόλουθα η επαφή με το «απτό» και το συγκεκριμένο. Ο Κίρκεγκωρ φθάνει μάλιστα στο σημείο να ισχυριστεί ότι στην εποχή του οι άνθρωποι δεν διαθέτουν πλέον ήθος, δεν έχουν χαρακτήρα, αλλά υποφέρουν από υπερτροφία της συνείδησης για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση του Ντοστογιέφσκι. Δεν θα πρέπει να λησμονούμε ότι για τον Κίρκεγκωρ το ήθος είναι συνώνυμο του χαρακτήρα. Η τελευταία αυτή έννοια υποδηλώνει αυτό που είναι χαραγμένο βαθιά στον ψυχισμό του ανθρώπου και συμβολίζει επομένως την εσωτερικότητα. Ο Κίρκεγκωρ ισχυρίζεται ότι ακόμα και η ανηθικότητα, αν γίνει καταληπτή ως πραγματική ενέργεια ή αρχέγονη δέσμευση του ατόμου, αποτελεί επίσης μια ένδειξη του χαρακτήρα, δηλαδή έκφραση της εσωτερικότητας του ατόμου. Συνεπώς η έννοια του χαρακτήρα χρησιμεύει εδώ στην περιγραφή της εσωτερικής κατάστασης του ατόμου, η οποία ωστόσο δεν πρέπει να νοείται ως στατική και δεδομένη αλλά ως μια συνεχής και αέναη πράξη. Η θέση αυτή του Κίρκεγκωρ μπορεί να μας ξενίζει ωστόσο αποτελεί απόηχο των διαλογισμών του Σέλλινγκ, χάριν του οποίου και με σκοπό να παρακολουθήσει τις περίφημες διαλέξεις του στο Βερολίνο ο Κίρκεγκωρ εγκατέλειψε τη γενέτειρά του Κοπεγχάγη. Σχεδόν 30 χρόνια πριν την συγγραφή της «Σύγχρονης Εποχής» ο Σέλλινγκ κατέληγε σε διαπιστώσεις παρόμοιες με αυτές του Κίρκεγκωρ στο ανολοκλήρωτο έργο του Weltalter όπου και έγραφε ότι «...ο άνθρωπος που αμφιβάλλει αν θα πρέπει να είναι ολότελα ένα πράγμα ή κάτι άλλο είναι χωρίς χαρακτήρα...κανένας δεν έχει επιλέξει τον χαρακτήρα του μετά από συλλογισμό ή αναστοχασμό. ..Ο καθένας απέκτησε αυτό τον χαρακτήρα ως αποτέλεσμα της ελευθερίας, σαν...μια αιώνια (ακατάπαυστη, συνεχή) πράξη» (Σέλλινγκ 1815, σελ. 78). Τόσο οι θέσεις του Κίρκεγκωρ όσο και αυτές του Σέλλινγκ απηχούν την άποψη

ότι η χωρίς προηγούμενο μονότροπη ανάπτυξη του αναστοχασμού και της σκέψης στην νεωτερικότητα κατασκευάζει μια γενικευμένη αμφισημία που συνεπάγεται την άμβλυνση των ποιοτικών διαφοροποιήσεων (Κίρκεγκωρ, 1962 , σελ. 45), καθώς η θεμελιώδης διάκριση ανάμεσα στο καλό και στο κακό αποδυναμώνεται προς όφελος μιας επιφανειακής, θεωρητικής γνώσης του κακού και του καλού. Θα πρέπει στο σημείο αυτό να παρατηρήσουμε προς αποφυγή παρεξηγήσεων ότι η κριτική του Κίρκεγκωρ–αλλά δευτερευόντως και του ώριμου Σέλλινγκστον ορθολογισμό, δεν συνεπάγεται ούτε την απόρριψη του Λόγου εν γένει ούτε την αναίρεση της έννοιας της ελευθερίας της βούλησης. Το σκοπούμενο της κριτικής αυτής είναι μάλλον η διάρρηξη των ορίων που έθετε στο Λόγο και την «βούληση» η νοησιαρχία γενικότερα και ο ιδεαλισμός του Χέγκελ ειδικότερα, μέσω της αναζήτησης μιας περισσότερο αρχέγονης σύλληψης για τον άνθρωπο και τον κόσμο. Η μνησικακία δεν αποτελεί για τον Κίρκεγκωρ απλώς μια ανεπιθύμητη ή σκαιά συναισθηματική κατάσταση που αντιτίθεται στις επιταγές του Λόγου, αλλά μάλλον γέννημα και αρνητική συνέπεια του ίδιου του αναστοχασμού. Η μνησικακία κορυφώνεται στη νεωτερικότητα αλλά δεν χαρακτηρίζει αποκλειστικά την σύγχρονη του εποχή. Ο Κίρκεγκωρ την αντιλαμβάνεται εξίσου στην ιστορική και στην καθολική δι-ιστορική της διάσταση ως χαρακτηριστικό της «ανθρώπινης φύσης» που εδράζεται σε αυτό που σύμφωνα με τον Κίρκεγκωρ αποτελεί μια «θεμελιώδη αλήθεια» της «φύσης» αυτής, δηλαδή στο ότι ο «άνθρωπος είναι ανίκανος να μείνει μόνιμα στα ύψη, να θαυμάζει συνεχώς κάτι» (Κίρκεγκωρ, 1962 ,σελ.53). Χαρακτηριστικό παράδειγμα της προνεωτερικής έκφανσης της μνησικακίας αποτελεί κατά τον Κίρκεγκωρ το φαινόμενο του οστρακισμού στην Αθηναϊκή δημοκρατία. Η ερμηνεία που δίδει ο Κίρκεγκωρ στον οστρακισμό ως έκφανση της μνησικακίας, εμφανίζει τον θεσμό αυτό ως αποτέλεσμα της αυτοάμυνας των μαζών μπροστά στις ξεχωριστές ιδιότητες ενός διακεκριμένου προσώπου. Η ειδοποιός διαφορά μεταξύ των δύο εποχών, συνίσταται στο ότι κατά τον Κίρκεγκωρ ο οστρακισμός δεν σήμαινε την παντελή έλλειψη χαρακτήρα και ήθους, αποτελώντας κατ’ ουσία αρνητική

intellectum O7 | 2O1O

O66

ένδειξη διάκρισης. Με άλλα λόγια, η εκδήλωση του φθόνου δεν ήταν συνώνυμη με την πλήρη απόρριψη της ιδιαιτερότητας του άλλου, στο μέτρο που ενέχει –έστω και αρνητικά- την αναγνώριση της ιδιαιτερότητας του εξέχοντος ανθρώπου. Βλέπουμε λοιπόν ότι ο οστρακισμός γίνεται αντιληπτός ως μια έμμεση παραδοχή από μέρους του «μαζικού» ατόμου –αν ο όρος είναι δόκιμος όταν αναφερόμαστε στην αρχαιότητα- της δικής του

του περίγυρο.3 Στηριζόμενος σε αυτή τη διάκριση ο Πάττισον ορθά παρατηρεί ότι κατά τον Κίρκεγκωρ συστατικό στοιχείο του αναστοχασμού αποτελεί ο μηχανισμός της σύγκρισης και της μίμησης, ο οποίος καθίσταται καθοριστικός για την ανάπτυξη και τις επιλογές του νεωτερικού υποκειμένου (Pattison, 2002,σελ. 215). Ο Μαξ Σέλερ καθίσταται ακόμη σαφέστερος διευκρινίζοντας ότι η νεωτερική υπόσχεση της ισότητας λειτουργεί

κατωτερότητας. Έτσι, ο αρχαίος πολίτης εκφράζοντας τη μνησικακία του μέσω του οστρακισμού «παραδέχεται ότι η σχέση του με την διάκριση είναι η δυστυχής αγάπη του φθόνου και όχι η χαρούμενη αγάπη του θαυμασμού, αλλά δεν προσπαθεί να υποβαθμίσει αυτή την διάκριση» (Κίρκεγκωρ, 1962 , σελ. 55). Η έκφραση αυτή της μνησικακίας είναι κατά κάποιο τρόπο παροδική και δεν εκφράζει σε καμία περίπτωση τον πολιτισμό της πόλεως στο σύνολό του. Στη σύγχρονη του Κίρκεγκωρ όμως εποχή, όπου -για να χρησιμοποιήσουμε μια ρήση του Σίλλερ συνυπάρχουν, σε μια χρονική περίοδο οι «δύο ακραίες μορφές της ανθρώπινης παρακμής», δηλαδή η επιστροφή στην αγριότητα από την μία και ο λήθαργος από την άλλη (Σίλλερ, 1990, σελ. 87)- η μνησικακία ενδύεται μια διαφορετική μορφή, αυτής της παντελούς έλλειψης χαρακτήρα. Έχουμε ήδη αναφερθεί συνοπτικά πιο πάνω σε κάποιες από τις συνέπειες της έλλειψης χαρακτήρα. Αν σε μια εποχή πάθους η μνησικακία αποτελούσε αρνητική ένδειξη διάκρισης, στην τωρινή εποχή η μνησίκακη ύπαρξη, δέσμια του αναστοχασμού, δεν μπορεί να διακρίνει την διαφορά ανάμεσα στο ωραίο και το άσχημο,το καλό και το κακό. Οι άνθρωποι χάνουν την ικανότητα αναγνώρισης και θαυμασμού του ωραίου,του καλού,

αρνητικά στην περίπτωση που παραμένει δέσμια στη σφαίρα του φαντασιακού, επιτείνοντας την μνησικακία στα υποκείμενα που αδυνατούν να πραγματώσουν τις επιθυμίες που ανέπτυξαν βάσει των προσδοκιών που η υπόσχεση αυτή γεννά (Σέλερ, 2002, σελ. 20). Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στα πλαίσια αυτής της μιμητικής διαλεκτικής που συντελείται με φαντασιακούς και αφηρημένους όρους ακυρώνεται η αυθεντική υποκειμενικότητα και δημιουργείται συνακόλουθα μια αφηρημένη και καταστροφική –κατά τον Κίρκεγκωρ- συλλογικότητα, το «κοινό». Σύμφωνα με τον Κίρκεγκωρ η έννοια του «κοινού» διαφέρει δραματικά από τις έννοιες έθνος, γενιά, κοινότητα, κοινωνία, καθώς οι τελευταίες σημαίνουν κάτι το πραγματικό και συγκεκριμένο. Σε αντίθεση με το κατασκευασμένο, φανταστικό, ανώνυμο και συνεπώς ανεύθυνο «κοινό», οι «ομάδες» αυτές –οι οποίες διατηρούν ακόμη για τον Κίρκεγκωρ μια «φυσικότητα» και ένα «ρεαλισμό» και δεν θεματοποιούνται ως «κατασκευές» και αφαιρέσεις- δεν αποποιούνται την ευθύνη για αυτό που εκφράζουν, αλλά αντίθετα, όταν δεν είναι συνεπείς στο όραμα τους και αποτυγχάνουν εκφράζουν λύπη και ντροπή (Κίρκεγκωρ, 1962 ,σελ. 69). Σε αντίστιξη, το αφηρημένο «κοινό»-μια έννοια που αποτελεί προτύπωση των εννοιών της «αγέλης» ή του «κοινού ανθρώπου» στον Νίτσε, του das Man στον Χάιντεγκερ και του

του διαφορετικού, μετατρέπονται σε μια αφηρημένη μάζα. Ο Κίρκεγκωρ περιγράφει την κατάσταση αυτή ως μια διαδικασία ισοπέδωσης. Η διαδικασία αυτή αναστολής της δράσης και της δημιουργικότητας δεν έχει ως στόχο μόνο όλες τις υπάρχουσες μορφές διάκρισης αλλά και τις μελλοντικές, καθιστώντας έτσι το άτομο απόλυτα παθητικό δέκτη των γεγονότων (Κίρκεγκωρ, 1962 , σελ.56). Θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι στα πλαίσια της σκέψης του Κίρκεγκωρ ο όρος αναστοχασμός/ανάκλαση (Reflexion) λαμβάνει δύο αλληλένδετες αλλά αναλυτικά διακριτές σημασίες. Πρώτον, σημαίνει την σκέψη, την περίσκεψη, και υπό αυτό το πρίσμα έρχεται σε αντίθεση με την δράση και την πράξη. Κατά δεύτερο λόγο σημαίνει την ανάκλαση ή αντανάκλαση. Στην δεύτερη αυτή σημασία ο άνθρωπος θεωρείται ως καθρέφτης, δηλαδή υποτίθεται ότι η ατομικότητά του καθορίζεται και διαμορφώνεται από την αντανάκλαση του περιβάλλοντός του, από τη μίμηση των ανθρώπων που αποτελούν τον κοινωνικό

«κανενός» στον Ουναμούνο- είναι όπως γράφει ο Κίρκεγκωρ «όλα και τίποτα, η πιο επικίνδυνη δύναμη και ταυτόχρονα η πιο ασήμαντη. Κάποιος μπορεί να απευθυνθεί σε ολόκληρο το έθνος εις το όνομα του κοινού και παραταύτα το κοινό να είναι κάτι ακόμα λιγότερο από ένα πραγματικό άτομο» (Κίρκεγκωρ, 1962 ,σελ. 71). Ο Κίρκεγκωρ χαρακτηρίζει στο απόσπασμα αυτό το κοινό επικίνδυνο ακριβώς διότι διακριβώνει σε αυτό την ύπαρξη μιας «αντενεργής» δηλαδή στρεβλής δύναμης, συγκλίνοντας όπως θα δούμε στη συνέχεια με την εκτίμηση του Νίτσε, σύμφωνα με την οποία η αγελαία ηθική εκφράζει ακριβώς αυτό το στρεβλωμένο, δηλητηριώδες είδος ισχύος. Στα πλαίσια της ανάλυσης του Κίρκεγκωρ το κοινό έχει τη χαρακτηριστική ιδιότητα να δύναται μια δεδομένη στιγμή να κινητοποιείται προς την πραγμάτωση ενός οράματος και την επόμενη στιγμή να ασπάζεται ακριβώς το αντίθετο όραμα παραμένοντας ωστόσο πάντοτε το ίδιο:4

O67

O7 | 2O1O intellectum

Η ερμηνεία που δίδει ο Κίρκεγκωρ στον οστρακισμό επί αθηναϊκής δημοκρατίας ως έκφανση της μνησικακίας, εμφανίζει τον θεσμό αυτό ως αποτέλεσμα της αυτοάμυνας των μαζών μπροστά στις ξεχωριστές ιδιότητες ενός διακεκριμένου προσώπου.

Μια ομάδα, ένας λαός, μια λαϊκή συνέλευση, μια ανθρώπινη συνεύρεση ή ένας άνθρωπος είναι υπεύθυνοι για αυτό που είναι και μπορούν να αισθανθούν ντροπή στην περίπτωση που είναι ασυνεπείς...προς το όραμά τους. Αλλά το κοινό παραμένει κοινό. Ένας λαός μια συνέλευση, ένας άνθρωπος μπορεί να αλλάξουν σε τέτοιο βαθμό ώστε κάποιος να αναφωνήσει ότι δεν είναι πια οι ίδιοι. Από την άλλη το κοινό μπορεί να μετατραπεί στο πλήρως αντίθετό του και να παραμείνει το ίδιο, δηλαδή ένα κοινό (Κίρκεγκωρ, 1962 , σελ. 69). Η αφηρημένη αυτή διάσταση του «κοινού» είναι κατά τον Κίρκεγκωρ άρρηκτα συνδεδεμένη με ένα κατεξοχήν νεωτερικό θεσμό τον «τύπο», το θεμελιώδες δηλαδή στοιχείο της δημόσιας σφαίρας και την ενσάρκωση της αρχής της δημοσιότητας στην αυτόνομη ανάπτυξη της οποίας εδράζεται όπως γνωρίζουμε σύμφωνα με τον Καντ το όλο εγχείρημα –αλλά και κρίνεται το μέλλον- του Διαφωτισμού. Με αυτό εννοούμε βεβαίως την υποστήριξη από μέρους του Καντ της ελευθερίας στη δημόσια χρήση του λόγου των υποκειμένων (δηλαδή την χρήση του λόγου που κάνει κάποιος ως συγγραφέας) ως προϋπόθεσης του Διαφωτισμού, καθώς και την θέση ότι ένα «κοινό (Publicum) έχει μεγαλύτερη δυνατότητα να διαφωτιστεί μόνο του» (Καντ, 1784/1989, σελ. 20) που ο Καντ εκφράζει στο περίφημο δοκίμιό του για τον Διαφωτισμό. Σε αντίθεση με την οπτική του Καντ, ο Κίρκεγκωρ ισχυρίζεται ότι για να επιτευχθεί η αναγωγή των πάντων στο ίδιο επίπεδο πρέπει να δημιουργηθεί ένα φάντασμα, μια αφαίρεση, το «κοινό», θέση που θα επαναλάβει με κάποιες τροποποιήσεις ο Χάιντεγκερ στην περίφημη Επιστολή για τον Ανθρωπισμό.5 Στην «άνευρη» όπως τη χαρακτηρίζει σύγχρονή του εποχή το φάντασμα του «κοινού» δημιουργείται με την βοήθεια του «τύπου». Μάλιστα, αν και το κοινό αναγορεύεται ως κυρίως υπεύθυνο της κοινωνικής ισοπέδωσης το γεγονός ότι αποτελεί μια ουσιαστικά φανταστική οντότητα μετατοπίζει την αιτιότητα της ισοπέδωσης στον περισσότερο «απτό» τύπο (Κίρκεγκωρ, 1962 ,σελ. 67). Συνεπώς η σχέση του τύπου με το κοινό παρουσιάζεται αμφίδρομη: από την μια ο τύπος εμφανίζεται να κατασκευάζει αυτή την αφηρημένη οντότητα και από την άλλη το κοινό συντη-

ρεί και στηρίζει τον τύπο για την δική του ευχαρίστηση, όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Κίρκεγκωρ (Perkins, 1984,σελ. 126). Συνακόλουθα, στην προσέγγιση του Κίρκεγκωρ το νεωτερικό «κοινό» διαφορίζεται εδώ από την μαζική δράση που λάμβανε χώρα σε προνεωτερικές συνθήκες και ιδίως στην αρχαιότητα. Αυτό το συμπέρασμα συνάγεται από την παρατήρηση ότι οσοδήποτε μαζική και αν ήταν μια κινητοποίηση στην αρχαιότητα, προϋπέθετε πάντοτε την προσωπική συμμετοχή ενώ τόσο ο πολίτης όσο και η ομάδα που κινητοποιούνταν δεν είχαν τη δυνατότητα να απεμπολήσουν την ευθύνη των πράξεών τους επικαλούμενοι μια αφηρημένη, οιονεί οντότητα (Κίρκεγκωρ, 1962 , σελ. 67). Ο Νίτσε από την πλευρά του δεν παραλείπει να σχολιάσει στη Γέννηση της Τραγωδίας την ισοπεδωτική δύναμη της δημοσιότητας και της κριτικής, παρατηρώντας ότι ενώ « ο κριτικός έπαιρνε το πάνω χέρι στο θέατρο και τη συναυλία, ο δημοσιογράφος στα σχολεία και ο τύπος στην κοινωνία, η τέχνη εκφυλίστηκε σε ιδιαίτερα ταπεινό είδος διασκέδασης και η αισθητική κριτική χρησιμοποιήθηκε ως συνδετικό μέσο μιας μάταιης, σαστισμένης, εγωιστικής και, επιπλέον, αξιολύπητα μη πρωτότυπης κοινωνικότητας» (Νίτσε, 2001α, σελ. 145) Δεν θα πρέπει, λοιπόν, να μας εκπλήσσει η διάκριση στην οποία προβαίνει ο Κίρκεγκωρ μεταξύ μιας εποχής πάθους όπου η αρχή που συνέχει τα άτομα σε κοινωνία είναι ο ενθουσιασμός και της σύγχρονής του εποχής όπου η ενοποιητική αρχή είναι ο φθόνος. Όπως ήδη υπαινίχθηκα παραπάνω, σε παραλληλία με την σκέψη του Νίτσε όπου η μνησικακία αποτελεί την αρνητική και αντενεργά δημιουργική δράση της ηθικής των δούλων, ο Κίρκεγκωρ ονομάζει τον φθόνο αρνητική ενοποιητική αρχή. Ο φθόνος δεν ενώνει βάση ενός κοινού δημιουργικού οράματος αλλά αρνητικά στο μέτρο που το άτομο και το «κοινό» ορίζονται αντιθετικά προς αυτό το οποίο φθονούν. H δράση του φθόνου είναι διττή: από την μία εκφράζεται ως εσωτερική εγωιστική τάση του ίδιου του ατόμου. Από την άλλη, αυτή η εγωιστική τάση των ατόμων, που αντικειμενικοποιεί, αλλά παράλληλα και ισοπεδώνει τις ανθρώπινες σχέσεις, αναδεικνύει τον ατομισμό ως δομικό κέντρο των νεωτερικών κοινωνιών, και καθιστά ανώφελη κάθε προσπάθεια ριζικής διαφοροποίησης

intellectum O7 | 2O1O

O68

από μέρους του υποκειμένου (Κίρκεγκωρ, 1962 ,σελ. 51). Έτσι, ακόμα και στην περίπτωση που φαίνεται ότι το άτομο δύναται να απεγκλωβιστεί από την φυλακή του δικού του αναστοχασμού έρχεται αμέσως αντιμέτωπο με τον περιρρέοντα αναστοχασμό που λειτουργεί δεσμευτικά ως προς τις επιλογές του, και τελικά την ίδια του την βούληση και την δύναμη. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Κίρκεγκωρ προσωποποιώντας μάλιστα

περιγράψει γενεαλογικά την ιστορική ανάδυση και επικράτηση της μνησικακίας. Αναλυτικότερα, θεωρεί ότι η αρρώστια της μνησικακίας αποκτά διαστάσεις επιδημίας κατά την γέννηση και εξάπλωση του ιουδαιοχριστιανικού πολιτισμού μέσω της ανατροπής των θετικών αυτοκαταφατικών αξιολογικών κρίσεων των ευγενών από το ιερατείο και από τους δούλους και γενικότερα τους «αδυνάτους».

τον αναστοχασμό, ο αναστοχασμός εμποδίζει με κάθε μέσο που έχει στην διάθεση του τα άτομα να συνειδητοποιήσουν ότι τόσο τα ίδια όσο και η εποχή στην οποία διαβιούν είναι εγκλωβισμένοι, «όχι από τυράννους, ιερείς, αριστοκράτες ή από την μυστική αστυνομία [όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Κίρκεγκωρ] αλλά από τον ίδιο τον αναστοχασμό» (Κίρκεγκωρ, 1962 , σελ. 52). Με παρόμοια αλληγορική γλώσσα περιγράφει ο Νίτσε τον εγκλωβισμό του σύγχρονού του –δυτικού- ανθρώπου, παρομοιάζοντάς τον με την κότα «...που χάραξαν μια γραμμή γύρω της. [και που] Δεν μπορεί πια να βγει έξω απ’αυτόν τον κύκλο με την κιμωλία...» (Νίτσε, 2001β, σελ. 144). Με την πάροδο του χρόνου ο φθόνος δηλητηριάζει τα άτομα και την κοινωνία και μετατρέπεται σε ηθική μνησικακία. Όπως ο αέρας που ενώ αποτελεί την πηγή της ζωής αν εγκλωβιστεί μέσα σε ένα κλειστό χώρο γίνεται δηλητηριώδης, έτσι και μέσα στην φυλακή του αναστοχασμού, όταν λείπει η δράση και το πάθος, αναπτύσσεται η μνησικακία (Κίρκεγκωρ, 1962 , σελ. 53). Κατά συνέπεια, η μνησικακία δεν νοείται ως η μεμονωμένη συναισθηματική αντίδραση ενός ατόμου αλλά ως ο γενικευ-

Η αντιστροφή αυτή του «αξιοδοτούντος βλέμματος» (Νίτσε, 2001β,σελ. 49) συνεπάγεται την μετατροπή της δημιουργικής δράσης σε αντενεργή αντίδραση . Η δουλική ηθική προϋποθέτει την ύπαρξη ενός εξωτερικού ερεθίσματος για να δράσει, η ματιά της όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Νίτσε κατευθύνεται αναγκαστικά, σε πρώτη φάση, «προς τα έξω αντί προς τον εαυτό» (Νίτσε, 2001β,σελ. 10). Εδώ θα ήθελα να σημειώσω παρενθετικά ότι στην ανάλυσή του της μνησικακίας ο Μαξ Σέλερ συμφωνεί με το γενικότερο επιχείρημα του Νίτσε, διαφοροποιείται ωστόσο στο ότι δεν θεωρεί τη μνησικακία κυρίως απότοκο της Χριστιανικής ηθικής αλλά της σταδιακής επικράτησης της αστικής τάξης στην Ευρώπη και της συνακόλουθης κυριαρχίας της αστικής ηθικής που ξεκινά κατά το 13ο αιώνα και καταλήγει στον θρίαμβο της ηθικής αυτής κατά τη Γαλλική Επανάσταση (Σέλερ 2002, σελ. 62). Σε κάθε περίπτωση, ο Νίτσε αναγνωρίζει την δυνατότητα έκφρασης της μνησικακίας από την πλευρά του δυνατού/ευγενή αλλά σημειώνει ότι η εκδήλωση αυτή είναι αυθόρμητη και στιγμιαία και κατά συνέπεια «τελειώνει και εξαντλείται με μια άμεση αντίδραση» χωρίς να δηλητηριάζει τον ίδιο (Νίτσε, 2001β, σελ. 49). Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Νίτσε δεν σχολιάζει αντίστοιχα

μένος τρόπος ύπαρξης των «εξημερωμένων ατόμων» για να χρησιμοποιήσουμε μια έκφραση του Νίτσε. Επανερχόμαστε συνακόλουθα στο σημείο εκκίνησης της σημερινής παρουσίασης, στην ρητή απόφαση του Κίρκεγκωρ και του Νίτσε να αντιμετωπίσουν την μνησικακία ως μια γενικευμένη αρρώστια που χαρακτηρίζει την νεωτερικότητα διακυβεύοντας τελικά το νεωτερικό εγχείρημα. Γράφει χαρακτηριστικά ο Νίτσε : «όσο πιο φυσιολογική είναι η νοσηρότητα στον άνθρωπο...τόσο πρέπει να προστατεύουμε τους καλοσυγκροτημένους από τον μολυσμένο αέρα των αρρώστων. ...Οι άρρωστοι είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τους υγιείς...όποιος μπορεί να μυρίζει όχι μόνο με την μύτη του αλλά και με τα μάτια και με τα αφτιά του, νιώθει, σχεδόν παντού όπου πάει σήμερα, κάτι σαν ατμόσφαιρα τρελοκομείου ή νοσοκομείου- μιλώ φυσικά για τις πολιτισμένες περιοχές, για κάθε είδους ‘Ευρώπης’, που υπάρχει σήμερα στη γη» (Νίτσε, 2001β,σελ. 126). Στο ίδιο κείμενο, ο Νίτσε χρησιμοποιεί μια μεταφορά για να

την έκφραση μνησικακίας και φθόνου από την πλευρά των αδυνάτων σε μια προηθική εποχή, δηλαδή σε μια εποχή που η μνησικακία δεν έχει μετατραπεί σε κινητήρια και αντενεργά δημιουργική δύναμη των μαζών. Μοιάζει να θεωρεί ότι η μνησικακία, αποτελεί μεν ενεργό και έμφυτο τρόπο ύπαρξης των αδυνάτων, στοιχείο όπως λέει της φυσιολογίας τους, χωρίς όμως, σε αυτό το στάδιο, να αποτελεί κίνδυνο και εμπόδιο για την δημιουργική έκφραση των δυνατών. Η μνησικακία γίνεται ιδιαζόντως επικίνδυνη όταν καθίσταται «η ίδια δημιουργική και γεννά αξίες» (Νίτσε, 2001β, σελ. 46). Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι η μνησίκακη αντενεργή εκδίκηση δεν εκφράζεται με μια πράξη πραγματικής αντίδρασης (όπως στην περίπτωση όπου δέχομαι ένα κτύπημα και το ανταποδίδω και που θα αποτελούσε ένδειξη της ηθικής των κυρίων) αλλά μάλλον κατά την ίδια την πραγμάτωσή της παραμένει στο συμβολικό και φαντασιακό επίπεδο (Deleuze 1996,σελ. 116 , Νίτσε, 2001β, σελ. 46).

O69

O7 | 2O1O intellectum

ΣΚΙΤΣΟ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΡΛΑΦΤΟΠΟΥΛΟΣ

Το δυστύχημα κατά τον Νίτσε συνίσταται στο ότι η ίδια η προέλευση της συνείδησης την αναδεικνύει πρωτίστως ως άσχημη συνείδηση, δηλαδή ως συνείδηση ενοχής και χρέους, ένα «θάλαμο βασανιστηρίων».

intellectum O7 | 2O1O Η μνησικακία ως ατομικός τρόπος ύπαρξης Επιθυμώντας να καταδείξει τον σκοτεινό, υπόγειο, αλλά και εξόχως αποτελεσματικό τρόπο δράσης της μνησικακίας, ο Νίτσε περιγράφει τον μνησίκακο άνθρωπο σαν κάποιον που αγαπά τις «σκοτεινές γωνιές, τα παράμερα μονοπάτια, τις μυστικές πόρτες» (Νίτσε, 2001β, σελ.48) και που λόγω αυτής του της στάσης κατορθώνει να εκδικείται με απόλυτη επιτυχία. Όπως μάλιστα αναφέρει με το χαρακτηριστικό του ύφος ο Νίτσε, μια τέτοια «ράτσα ανθρώπων της μνησικακίας θα καταλήξει κατ’ανάγκην να γίνει πιο έξυπνη/συνετή από οποιαδήποτε ευγενή ράτσα» (ο.π.). Η σύνδεση της μνησικακίας και της αγέλης με την άσκηση της υπόγειας –και συχνά έμμεσης- βίας που συνεπάγεται η θεσμισμένη μνησικακία είναι κατά την γνώμη μου ιδιαίτερα σημαντική και γόνιμη. Επίσης, παρουσιάζει σημαντικές αναλογίες με τις σχετικές αναλύσεις του Κίρκεγκωρ. Όπως παρατηρεί σχετικά και ο Πάττισον, όταν χαρακτηριστικό μιας κοινωνίας είναι η ισοπέδωση και ο φθόνος, δίδεται η λανθασμένη εντύπωση ότι λόγω της κυριαρχίας των στοιχείων της δειλίας και της αναποφασιστικότητας αποκλείεται κάθε εκδήλωση απροκάλυπτης βίας. Η ίδια η ισοπέδωση ωστόσο ενέχει πολλές λανθάνουσες δυνατότητες εκδήλωσης έμμεσης και άμεσης βίας (Pattison 2002, σελ. 216). Με την επιδημική εξάπλωση της μνησικακίας και την συνακόλουθη ανάδυση της σύγχρονης μορφής του υποκειμένου που –όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Νίτσε- εκδηλώνεται μέσω της άσκησης της υποτιθέμενης ‘ελευθερίας της βούλησης’, το σύγχρονο άτομο αναπτύσσει μια ψευδή συνείδηση καθώς και ένα ψευδές ασυνείδητο κατασκευασμένο και απόλυτα ορισμένο από μνημονικά ίχνη (Deleuze 1996, σελ. 113). Τα μνημονικά αυτά ίχνη, δηλαδή η συνεχής υπόμνηση του εσωτερικού πόνου που έχει λάβει τη μορφή της μνησικακίας, όταν αναδύονται στο συνειδητό, είναι γεμάτα από μίσος και δηλητήριο καθώς τα άτομα κατηγορούν το αντικείμενο του φθόνου για την δική τους ανικανότητα να απεγκλωβιστούν από τον φαύλο κύκλο της μνησικακίας. Έτσι, η δηλητηριώδης αυτή μνήμη των φρικαλέων πράξεων και γεγονότων πάνω στα οποία κατά τον Νίτσε θεμελιώνεται όλη η σύγχρονη ηθική και ο πολιτισμός παρομοιάζεται με μια ταραντούλα που στήνει με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο τον θανατηφόρο ιστό της (Deleuze 1996,σελ. 116). Παρατηρήθηκε ήδη παραπάνω ότι η κυριαρχία του μνησίκακου τρόπου ύπαρξης έχει τόσο κατά τον Νίτσε όσο και κατά τον Κίρκεγκωρ μια διττή μορφή, στο μέτρο που εξαρτάται από την ταυτόχρονη διασπορά της μνησικακίας στον κοινωνικό ιστό μέσω κυρίως των ηθικών και θεωρητικών ορθολογικών συστημάτων και στην εσωτερίκευσή της ως «άσχημη» συνείδηση των

O7Ο ατόμων. Κρίσιμος σύμφωνα και με τους δύο φιλοσόφους για την επικράτηση της μνησικακίας θεωρείται ο ρόλος που διαδραμάτισαν ιστορικά οι κοινωνικές ομάδες που συνδέονται με την δημιουργία και τον έλεγχο της ιερής και της κοσμικής γνώσης. Έτσι, σύμφωνα με το Νίτσε η δημιουργία μιας ομοιόμορφης ομάδας ανθρώπων, του όχλου, της αγέλης, είναι ο καταλληλότερος και πιο αποτελεσματικός τρόπος που εφευρίσκει το κοσμικό ή θρησκευτικό ιερατείο για να φυλακίσει και να αποδυναμώσει το άτομο (Νίτσε, 2001β, σελ. 130). Η σύζευξη αυτή κοσμικού και ιερού ίσως ηχεί παράτονη στα αυτιά μας, ωστόσο ο Νίτσε είχε ήδη παρατηρήσει μια εκλεκτική συγγένεια ανάμεσα στα δύο αντιθετικά αυτά στοιχεία όταν απέδιδε την μεν ανάπτυξη της λεγόμενης ιουδαιοχριστιανικής ηθικής στην επικράτηση των ασκητικών ιδεωδών μέσω της θρησκείας, ερμηνεύοντας παράλληλα την σύγχρονη επιστήμη ως την «πιο πρόσφατη και ευγενή» έκφανση των ασκητικών αυτών ιδανικών (Νίτσε, 2001β,σελ. 148-150). Μάλιστα, η στενή σχέση μεταξύ των ασκητικών ιδεωδών και της ανάπτυξης της σκέψης θα πρέπει να αναζητηθεί κατά το Νίτσε στην πρώιμη –αλλά καταστατική για το Δυτικό πολιτισμό- σύζευξη της ηθικής με την γενικότερη φιλοσοφική και επιστημονική γνώση στην ταυτόχρονη αναζήτηση του «αληθούς» και του «αγαθού» από τον «τύπο του θεωρητικού ανθρώπου», τον Σωκράτη (Νίτσε, 2001α,σελ. 108). Η σημαντικότερη, ωστόσο, συνέπεια της επικράτησης των ασκητικών ιδεωδών είναι κατά το Νίτσε ότι η καταστολή των ενστίκτων συνεπάγεται και μια ριζική μεταβολή στην κατεύθυνση της μνησικακίας (Νίτσε, 2001β, σελ. 131), η οποία πλέον στρέφεται όχι μόνο εξωτερικά εναντίον των ισχυρών αλλά και προς τον ίδιο τον εαυτό των ατόμων. Ο Νίτσε εντοπίζει σε αυτή τη διαδικασία «εξημέρωσης» του ανθρώπου την δημιουργία της εσωτερικότητας με τη μορφή της «ψυχής» και της «συνείδησης» (Νίτσε, 2001β, σελ. 90), αυτής της «τελευταίας και πιο πρόσφατης» οργανικής ανάπτυξης που όπως παρατηρεί στη Χαρούμενη Επιστήμη είναι και «η περισσότερο ανολοκλήρωτη και αδύναμη» από τις εξελίξεις του ανθρώπινου όντος (Νίτσε, 1988, σελ. 84). Το δυστύχημα κατά τον Νίτσε συνίσταται στο ότι η ίδια η προέλευση της συνείδησης την αναδεικνύει πρωτίστως ως άσχημη συνείδηση (Νίτσε, 2001β, σελ. 128), δηλαδή ως συνείδηση ενοχής και χρέους, ένα «θάλαμο βασανιστηρίων όπως γλαφυρά περιγράφεται στην Γενεαλογία της Ηθικής (σελ. 91). Η σημασία του σχηματισμού και της περαιτέρω ανάπτυξης της άσχημης συνείδησης μέσω της εσωτερίκευσης των επιταγών των ηθικών συστημάτων είναι τόσο σημαντική, ώστε όπως παρατηρεί ο Ντελέζ, η «άσχημη συνείδηση αναλαμβάνει το έργο της

O71

O7 | 2O1O intellectum

Η δηλητηριώδης αυτή μνήμη των φρικαλέων πράξεων και γεγονότων, πάνω στα οποία κατά τον Νίτσε θεμελιώνεται όλη η σύγχρονη ηθική και ο πολιτισμός, παρομοιάζεται με μια ταραντούλα που στήνει με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο τον θανατηφόρο της ιστό.

μνησικακίας» (Deleuze 1996, σελ. 128). Ουσιαστικά, η άσχημη συνείδηση γίνεται αντιληπτή από το Νίτσε ως μια λανθάνουσα, ή αρνητική μορφή του «ενστίκτου της ελευθερίας», με άλλα λόγια ως στρέβλωση της «βούλησης για δύναμη», η οποία αιχμαλωτίζοντας την ροή των φυσικών ενστίκτων και αντιστρέφοντάς τα αρνείται τελικά την ίδια τη ζωή (Νίτσε, 2001β,σελ. 92-93). Η άρνηση της υπαρκτικής ελευθερίας και συνακόλουθα της ζωής αποτελεί και για τον Κίρκεγκωρ κομβικό σημείο για την κατανόηση του νεωτερικού ανθρώπου μια και στην σκέψη του οι έννοιες της ελευθερίας και της ύπαρξης είναι αλληλένδετες. Η δημιουργία και ανάδυση του εαυτού, ή όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Κίρκεγκωρ ο δεύτερος ερχομός του ατόμου στην ύπαρξη (Κίρκεγκωρ, 1998, σελ.143) είναι μια πράξη ελευθερίας που συνιστά την πραγματική εξατομίκευση και προϋποθέτει αυτό που ονομάσαμε στην αρχή του κειμένου μας «υπαρξιακό πάθος». Απότοκο του υπαρξιακού πάθους είναι η ανάδυση μιας ιδιάζουσας ηθικής, που ο Κίρκεγκωρ την ονομάζει «δεύτερη ηθική» (Κίρκεγκωρ, 1990, σελ. 29-32). Σε αντιδιαστολή με την ηθική που στηρίζεται στην καθολικότητα του ηθικού νόμου και την γενίκευση – και στην οποία ασκεί ο Κίρκεγκωρ κριτική στο βιβλίο του Φόβος και Τρόμος- η «δεύτερη ηθική» δεν σχετίζεται με την εξωτερική επιβολή ηθικών κανόνων και εντολών αλλά είναι συνώνυμη με την εσωτερικότητα, την αυθεντική ύπαρξη, το βίωμα και την υπέρβαση. Συνεπώς, στα πλαίσια της θεώρησης του Κίρκεγκωρ οι θεμελιώδεις έννοιες της ηθικής φιλοσοφίας όπως η θυσία, η αγάπη, κλπ. δεν προσλαμβάνουν την μορφή των Καντιανών γνωμόνων αφού δεν αξιώνουν αντικειμενική εγκυρότητα και καθολικότητα αλλά αντίθετα υπόκεινται στο ατομικό βίωμα, στην εσωτερίκευση και την ιδιοποίησή τους από το εκάστοτε υποκείμενο. Σε αντίθεση με την Καντιανή ηθική, τα αιτήματα της «δεύτερης ηθικής» καθορίζονται από «πραγματικές θείες εντολές και όχι απλά από τον ηθικό νόμο που μπορεί να νοηθεί επίσης και σαν θεϊκή εντολή» (Quinn, 1998, σελ. 352). Θα πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι αυτή η «ποιοτική μεταμόρφωση» της ύπαρξης δεν σημαίνει την απλή εσωτερίκευση κάποιων καθορισμένων, θεϊκών εντολών που αποκτούν καθολική εγκυρότητα μέσω της αποδοχής τους και της συμμόρφωσης

προς αυτές από το σύνολο των υποκειμένων που συνιστούν μια κοινωνία. Αντιθέτως, για τον Κίρκεγκωρ, το κάθε άτομο συλλαμβάνει και ιδιοποιείται με έναν μοναδικό και ανεξιχνίαστο τρόπο αυτές τις εντολές και κατά συνέπεια δεν υπάρχει κανένα εξωτερικό κριτήριο σύμφωνα με το οποίο μπορεί να κριθεί η ηθική και θρησκευτική ζωή ενός άλλου ατόμου. Έτσι, ο Κίρκεγκωρ κατανοεί την ύπαρξη δυναμικά και όχι στατικά θεωρώντας ότι ο αγώνας για την επίτευξη μιας αυθεντικής ύπαρξης είναι αδιάκοπος. Η ελευθερία ως πράξη και υπαρξιακή κίνηση ενέχει τη συμμετοχή όλης της ύπαρξης του ανθρώπου και είναι μια κίνηση που προϋποθέτει την ανάληψη ρίσκου, και την υπαρξιακή αγωνία. Στα γραπτά του ιδίου του Κίρκεγκωρ η έννοια της αγωνίας συνδέεται ρητά με την έννοια της ελευθερίας. Περιγράφοντας τη σχέση των δύο αυτών εννοιών ο Κίρκεγκωρ χαρακτηρίζει την αγωνία ως «αντιπαθητική συμπάθεια και συμπαθητική αντιπάθεια» θέλοντας με την παράδοξη αυτή περιγραφή ακριβώς να τονίσει την αγωνία –τον ίλιγγο- του ατόμου μπροστά στις άπειρες δυνατότητες εκλογής που διανοίγονται μπροστά του (Κίρκεγκωρ, 1990,σελ. 53). Η αγωνία συνιστά έτσι όχι ένα απλό συναίσθημα αλλά μια θεμελιώδη εσωτερική διαδικασία που ο Κίρκεγκωρ ονομάζει «εσωτερική κίνηση», επιμένοντας ότι επιτελείται πάντοτε εν σιωπή, στο μέτρο που η γλώσσα και οι κοινωνικοί θεσμοί αδυνατούν να την περιγράψουν (Κίρκεγκωρ, 1990,σελ. 78). Όπως έχουμε ήδη δει, για τον Κίρκεγκωρ, το άτομο στην σύγχρονή του εποχή δεν έχει πάθος, εσωτερικότητα, δεν επιθυμεί να «ρισκάρει κάτι από μόνο του» (Κίρκεγκωρ, 1990, σελ. 58). Προτιμά συνακόλουθα την ένταξη στο άμορφο και απρόσωπο «κοινό», την ασύνειδη υιοθέτηση ενός αναυθεντικού τρόπου ύπαρξης που χαρακτηρίζεται από έλλειψη υπαρκτικής εσωτερικότητας, ομοιομορφία, ισοπέδωση, αδολεσχή λόγο, απλή περιέργεια, αμφισημία6 (Κίρκεγκωρ, 1990, σελ. 78 κ.επ.), ανία και έλλειψη δημιουργικότητας (Κίρκεγκωρ, 1990, σελ.159). Ο Κίρκεγκωρ περιγράφει αυτόν τον αναυθεντικό τρόπο ύπαρξης με γλαφυρό τρόπο, προσωποποιώντας την έννοια του κοινού και παρομοιάζοντας το με έναν Ρωμαίο αυτοκράτορα, εύσωμο και καλοζωισμένο, που υποφέρει από ανία, και περιπλανάται άσκοπα, όντας περισσότερο «τεμπέλης παρά κακός, με μια αρνητική επιθυμία

intellectum O7 | 2O1O

O72

να κυριαρχήσει», για να προσθέσει χαριτολογώντας ότι όσοι έχουν διαβάσει τους κλασικούς συγγραφείς θα γνωρίζουν καλά τι μπορεί να κάνει ένας Καίσαρας για να «σκοτώσει τον χρόνο του» (Κίρκεγκωρ, 1962 , σελ. 73). Από την άλλη όμως, αυτή η ισοπεδωτική δράση της αφηρημένης σύλληψης του «κοινού» δεν δύναται να ακυρώσει την εγγενή τάση του ατόμου ως πνεύματος προς την άσκηση της

για την υπέρβαση του πόνου που συνεπάγεται το υπαρξιακό αδιέξοδο στο οποίο έχει περιπέσει ο νεωτερικός άνθρωπος (βλ. Νίτσε, 2001β, σελ. 140). Καταλήγουμε έτσι στην ανακάλυψη μιας μορφής της απελπισίας που αποτελεί απόρροια αυτής της ουσιαστικά ουδέτερης ψυχικά κατάστασης του ατόμου, την οποία ο Κίρκεγκωρ ονομάζει «αναυθεντική» απελπισία. Πρόκειται για ένα είδος ασύνειδης απελπισίας, που χαρακτηρίζεται από

ελευθερίας του δια της πραγμάτωσης και «εκλογής» του εαυτού του, που για να χρησιμοποιήσουμε μια έκφραση του Σαρτρ, «καταδικάζει» το άτομο να είναι ελεύθερο. Έτσι, η ακύρωση της υπαρκτικής ελευθερίας του ατόμου μέσω της ισοπέδωσης και της δημιουργίας ενός «φανταστικού» γενικού τύπου ανθρώπου έχει ως συνέπεια για τον Κίρκεγκωρ αυτό που ονομάζει «ασθένεια προς θάνατον», δηλαδή την απελπισία: «Κάθε ανθρώπινη ύπαρξη η οποία υποθετικά δεν έχει τέλος, ή η οποία μόνο θέλει να είναι (απλώς εμπειρικά να υπάρχει) η ίδια αυτή η ύπαρξη κάθε στιγμή στην οποία χωρίς τέλος είναι, ή μόνο θέλει να είναι, είναι (τότε) Απελπισία». (Κίρκεγκωρ, 1984, σελ. 29, παρατίθεται στο Γαϊτάνης 1997,σελ. 60)

την έλλειψη συνειδητοποίησης από μέρους του ατόμου του γεγονότος ότι έχει εαυτό, ότι συνιστά «ύπαρξη» έχουσα δυνατότητα ελευθερίας και δυναμικής σχέσης με τον εαυτό του και το περιβάλλον του (Κίρκεγκωρ, 1989, σελ. 43 κ.ε.). Αυτό καθίσταται δυνατό στο μέτρο που, όπως ορθά παρατηρεί ο Λίποβατς, ο άνθρωπος μέσω της ένταξης του στο αφηρημένο κοινό, αποκτά μια καθολική ψευδή συνείδηση που είναι συνώνυμη με τον φθόνο και την μνησικακία (Λίποβατς 2006, σελ. 176).

Υπό αυτές τις συνθήκες, η καθημερινή πραγματικότητα του ατόμου, η απλή εμπειρική του ύπαρξη, κυριολεκτικά μηδενίζεται στο μέτρο που όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Κίρκεγκωρ σε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα: Όποιος έγινε φανταστικός και απάνθρωπος εξαιτίας της κακής και μεγάλης εξέλιξης του συναισθήματος, της περισπούδαστης γνώσης του και της βούλησης του, μπορεί παρόλα αυτά να έχει την εξωτερική μορφή ανθρώπου...να παντρευτεί, να αποκτήσει παιδιά, να απολαμβάνει τιμές και περιποιήσεις, αλλά όμως να στερείται, κάτω από μια βαθιά έννοια το εγώ του...Γιατί στον κόσμο αυτό το εγώ είναι εκείνο για το οποίο ρωτάει κανείς λιγότερο...αυτός είναι ο κίνδυνος...να χάσει κανείς το εγώ του, τόσο ήσυχα και ανεξιχνίαστα σαν να έχασε ένα τίποτα...Καμιά άλλη απώλεια δεν έρχεται με τόσο ήσυχο τρόπο. Κάθε άλλη απώλεια, ένα χέρι, ένα πόδι, 5 νομίσματα, μία σύζυγος, κλπ γίνεται έντονα αισθητή (Κίρκεγκωρ, 1984, σελ. 31, παρατίθεται στο Γαϊτάνης 1997,σελ. 63) Παρατηρούμε στο δεύτερο αυτό απόσπασμα καταρχάς την συμφωνία μεταξύ του Κίρκεγκωρ και του Νίτσε στην υπόθεση ότι η ταύτιση του νεωτερικού ανθρώπου με τη λογική/νου δεν συνεπάγεται τόσο την πλήρη καταστολή του συναισθήματος, όσο την «υπερχείλισή» του, δηλαδή την ανάδειξη μιας μάλλον παρά φύση, φανταστικής μορφής του ως μέσου ή «φαρμάκου»

Ίσως δεν χρειάζεται καν να επισημανθεί το αυτονόητο. Ότι δηλαδή η ακύρωση –ή η επ’ αορίστω αναστολή- της πραγματικής υποκειμενικότητας του ατόμου, δεν διαστρεβλώνει μόνο την ταυτότητα του εκάστοτε υποκειμένου, αλλά καθιστά αδύνατη εντέλει και την δι-υποκειμενική επικοινωνία. Το άτομο καθίσταται έτσι παρατηρητής της ζωής του και των σχέσεών του με τους άλλους, ένα «τρίτο μέρος»7,όπως τον αποκαλεί ειρωνικά ο Κίρκεγκωρ, που αδυνατεί να εκφράσει χωρίς την διαμεσολάβηση του αναστοχασμού την δημιουργική του δύναμη και επιθυμία. Το ερώτημα το οποίο αναδύεται στο σημείο αυτό αφορά βεβαίως όχι μόνο στην εγκυρότητα των επιμέρους παρατηρήσεων του Κίρκεγκωρ -και δευτερευόντως και του Νίτσε- αναφορικά με τη σημασία του φθόνου και της μνησικακίας στην διαμόρφωση του νεωτερικού υποκειμένου και των νεωτερικών θεσμών, αλλά και στο δόκιμο της στάσης τους απέναντι στην κινητήρια δύναμη του νεωτερικού εγχειρήματος, του ιδίου του ορθολογισμού. Πράγματι, τόσο η ιδιοσυγκρασία τους, όσο και το κοινωνικό και διανοητικό περιβάλλον εντός –και κατά- του οποίου συνέγραψαν τα έργα τους καθιστά τουλάχιστον λογικοφανή την ερμηνεία που τους θέλει πολέμιους της νεωτερικότητας αλλά και κάθε έκφανσης του ανθρώπινου λόγου. Θα πρέπει ωστόσο να αναγνωρίσουμε ότι στα έργα και των δύο φιλοσόφων μπορούμε να διακρίνουμε την πίστη ότι η νεωτερική, ορθολογική εποχή μπορεί να αποτελέσει το εφαλτήριο για την ανέλιξη του ανθρώπου σε ανώτερες μορφές ύπαρξης, τις οποίες αντιλαμβάνονται βεβαίως με διαφορετικό τρόπο ο καθένας. Ιδιαίτερα για τον Κίρκεγκωρ, ο εγκλωβισμός στο μόρφωμα που αντιλαμβάνονταν ως απότοκο του φθόνου, της μνησικακίας και της κενής περιεχομένου αφαίρεσης ισοδυναμούσε με «ρεαλιστικό» εφιάλτη,

O7 | 2O1O intellectum

O73 με εγκλωβισμό στο «υπόγειο» του Ντοστογιέφσκι με το οποίο επέλεξα να ξεκινήσω και να ολοκληρώσω το κείμενό μου: Αφήστε μας μόνους, χωρίς βιβλία, κι αμέσως θα πελαγώσουμε, θα τα μπερδέψουμε, δε θα ξέρουμε που να στηριχθούμε και σε τι να αφοσιωθούμε, δε θα ξέρουμε τι πρέπει να αγαπήσουμε ή να μισήσουμε, τι πρέπει να εκτιμήσουμε ή να

ποι,άνθρωποι με σάρκα και οστά αληθινά, ντρεπόμαστε γι αυτό και το θεωρούμε ατιμία μας. Γυρεύουμε να γίνουμε ένας τύπος γενικού ανθρώπου που δεν υπήρξε ποτέ. Είμαστε πεθαμένοι μόλις γεννηθούμε και χρόνια και χρόνια μας γεννούν πατέρες που δεν είναι ζωντανοί,μια κατάσταση που μας ευχαριστεί όλο και πιο πολύ. Μας αρέσει. Σε λίγο, θα επινοήσουμε κάποιο τρόπο να γεννιόμαστε από μια ιδέα. Μα δε θέλω πια να γράφω μέσα

περιφρονήσουμε. Βαριόμαστε ακόμη και που είμαστε άνθρω-

από το υπόγειο... (Ντοστογιέφσκι, Υπόγειο, σελ.126).

01. Για μια κατατοπιστική ανάλυση των διαφορών των δύο εννοιών καθώς και των τρόπων με τον οποίο χρησιμοποιήθηκαν από μια πλειάδα φιλοσόφων και κοινωνιολόγων βλ. Δεμερτζής & Λίποβατς, 2006, σελ. 71 κ.ε.

(βλ. Χάιντεγκερ, 1927/1978: 266286). Καθίσταται έτσι εμφανές ότι με τον όρο παρακμή της γλώσσας ο Χάιντεγκερ εννοεί την κατάσταση όπου η γλώσσα περιορίζεται στην αποκλειστική υπηρεσία της οπτικής που προάγει η καθημερινότητα και που φυλακίζει παράλληλα τη σκέψη στα στενά –πλέον- όριά της.

02. Η χρήση του γαλλικού όρου ressentiment αντί για τον αντίστοιχο γερμανικό όρο έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τους μελετητές του Νίτσε. Ο Σόλομον θεωρεί ότι οι αντίστοιχοι γερμανικοί όροι (Groll που θεωρείται ο πλησιέστερος όρος ή Empfindlichkeit που δείχνει ακριβώς την σύνδεση του συναισθήματος με την αντίδραση) δεν εκφράζουν αυτό που θέλει να περιγράψει ο Νίτσε. Ο γαλλικός όρος, προέρχεται από το λατινικό resentire που υποδηλώνει ακριβώς αυτή την αναβίωση του συναισθήματος που θέλει να εκφράσει ο Νίτσε. Κατά τον Σόλομον ο γαλλικός όρος επίσης αναδεικνύει την διάκριση ανάμεσα στην φαντασιακή εκδίκηση και την τρωτότητα και την «αριστοκρατική αίσθηση της τιμής» (Solomon 1994, σελ. 102-3, Δεμερτζής 2006, σελ. 75) 03. Για μια ανάλυση των συνεπειών αυτής της απόδοσης του δανέζικου όρου δες Πέρκινς, 1984, σελ.128-132. 04. Για την διττή αυτή χρήση του όρου Reflexion από τον Κίρκεγκωρ βλ. Kierkegaard, 1988, Either/Or vol. II,σς.48 & 474. 05. Ο κρίσιμος ρόλος της μάζας στην πολιτική έχει επισημανθεί κατά τον 20ο αιώνα τόσο από τον Λεμπόν (Le Bon) όσο και από τον Φρόυντ (Freud) στα έργα τους Η Ψυχολογία του Πλήθους και Η Ψυχολογία των Μαζών και η ανάλυση του Εγώ αντίστοιχα. Τόσο ο Λεμπόν όσο και ο Φρόυντ δίνουν μεγάλη

σημασία στην ταύτιση της μάζας με τον ηγέτη και την προσωρινή ακύρωση των ιδιαιτεροτήτων κάθε προσωπικότητας και τη συνακόλουθη ομοιομορφία την οποία συνεπάγεται η ίδια η συμμετοχή στη μάζα. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί και η συμβολή του Ορτέγκα υ Γκασέτ (Ortega y Gasset) στην προβληματική της σημασίας των μαζών. Ο συγγραφέας αυτός αναφέρεται στο έργο του Η Εξέγερση των Μαζών στην αυξανόμενη σημασία της δυναμικής των μαζών στη νεωτερικότητα και στην αποφασιστική συμβολή τους στην πολιτική επικράτηση αντιμαχόμενων πολιτικών μοντέλων. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι Αντόρνο και Χορκχάιμερ διακρίνουν σε όλες αυτές τις αναλύσεις μια εχθρότητα εναντίον των μαζών που παράλληλα αποποιείται την προσωπική πολιτική ευθύνη των υποκειμένων (βλ. Αντόρνο & Χορκχάιμερ, 1987, σελ. 95-112). 06. Στο έργο αυτό ο Χάιντεγκερ διακρίνει μια ιδιαίτερη σχέση μεταξύ της κατάστασης που αποκαλεί «δικτατορία της δημοσιότητας» και της παρηκμασμένης γλώσσας «που καθιστά με ομοιόμορφο τρόπο όλα τα πράγματα προσιτά σε όλους περιφρονώντας κάθε όριο» (Χάιντεγκερ, 2000, σελ. 57). Όντας σε συμφωνία με την ανάλυση της αναυθεντικότητας στο Είναι και Χρόνος η θέση αυτή υποστηρίζει ότι η πρόσβαση στα «πράγματα» που υποτίθεται ότι διασφαλίζει η αρχή της δημοσιότητας ταυτόχρονα τα ισοπεδώνει, τα παρουσιάζει δηλαδή υπό το πρίσμα της αναυθεντικής ερμηνείας του κόσμου που εκκινεί από την μέριμνα περί του καθημερινού «παρόντος» και χαρακτηρίζεται από περιέργεια, αμφισημαντότητα και αργολογία

07. Στο σημείο αυτό και επεκτείνοντας την προβληματική της παραπομπής 5, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι παρά την επίδραση που αναμφισβήτητα άσκησε ο Κίρκεγκωρ στη διαμόρφωση πολλών εννοιών στο Είναι και Χρόνος και στην ίδια την επεξεργασία του ζητήματος της αγωνίας. Έτσι, παρά τις εμφανείς αντιστοιχίες μεταξύ π.χ. της έννοιας του εαυτού των πολλών (Χάιντεγκερ) και του κοινού (Κίρκεγκωρ), η σκέψη του Χάιντεγκερ χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια να αποφευχθεί η αξιολογική φόρτιση των όρων μέσω της ανάπτυξης μιας ιδιότυπης εκδοχής της φαινομενολογίας. Παράλληλα, ο Χάιντεγκερ επιχειρεί να υπερβεί ταυτόχρονα τις ανθρωπομορφικές συμπαραδηλώσεις και τις ηθικές και θρησκευτικές διαστάσεις της σκέψης του Κίρκεγκωρ (βλ. Hobberman, 1984, σελ. 248-254). Βλ. Present Age, σελ. 47 Βιβλιογραφία - Αντόρνο, Τέοντορ & Χορκχάιμερ, Μαξ (επιμ.) (1987), Κοινωνιολογία: Εισαγωγικά Δοκίμια, μετάφραση Διονύσης Γράβαρης. Αθήνα: Κριτική. - Γαϊτάνης, Βασίλειος (1997), Η έννοια της απελπισίας στον Κίρκεγκωρ και στον Ντοστογιέφσκι, Θεσσαλονίκη: University Studio Press - Deleuze, Gilles (1996), Nietzsche and Philosophy, μετάφραση Hugh Tomlinson, London: Athlone Press.

- Δεμερτζής, Νίκος (2006), ‘Περί μνησικακίας’, στο Νίκος Δεμερτζής, Θάνος Λίποβατς, Φθόνος και Μνησικακία: Τα πάθη της ψυχής και η κλειστή κοινωνία, Αθήνα: Πόλις, σς. 69-128 - Hoberman, John M. (1984), ‘Kierkegaard’s Two Ages and Heidegger’s Critique of Modernity’, στο Robert L.Perkins (επιμέλεια) International Kierkegaard Commentary: Two Ages, Macon: Mercer University Press, σς.223-258. -Λίποβατς, Θάνος (2006), ‘Φθόνος και Μνησικακία απέναντι στον χριστιανισμό’, στο Νίκος Δεμερτζής, Θάνος Λίποβατς, Φθόνος και Μνησικακία: Τα πάθη της ψυχής και η κλειστή κοινωνία, Αθήνα: Πόλις, σελ. 171-186. - Ντοστογιέφσκι, Φιοντόρ (2006), Το Υπόγειο, Αθήνα: Ελευθεροτυπία - Kant, Immanuel (1874/1989), ‘Απάντηση στο ερώτημα: «Τι είναι διαφωτισμός»;’, στο Τι Είναι Διαφωτισμός (Συλλογικό), μετάφραση Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, Αθήνα: Κριτική, σς. 17-30. -Kierkegaard, Soren (1990), Η έννοια της αγωνίας,μετάφραση Γ.Τζαβάρας, Αθήνα: Δωδώνη -Kierkegaard, Soren(1998), Φιλοσοφικά ψιχία ή κνήσματα και περιτμήματα, μετάφραση. Κ.Παπαγιώργης, Αθήνα: Καστανιώτης. -Kierkegaard, Soren(1989), The Sickness unto death, μετάφραση Alastair Hannay, Middlesex: Penguin Books. -Kierkegaard, Soren(1984), Die Krankheit zum Tode, Frankfurt am Main: Syndikat. -Kierkegaard, Soren(1992), Concluding Unscientific Postcscript to Philosophical Fragments I&II, μετάφραση Howard V.Hong και Edna H. Hong, Princeton: Princeton University Press.

intellectum O7 | 2O1O

O74

Περί Ουτοπίας Η γραφή παρείχε ενίοτε στον άνθρωπο τη δυνατότητα να την χρησιμοποιήσει ως μέσο διαφυγής από τα άγχη και τις πιέσεις της καθημερινότητας. Αποτελούσε το πεδίο όπου τον πρώτο και κυρίαρχο ρόλο κατείχε η νόηση του εκάστοτε συγγραφέα, ο οποίος δίχως να δεσμεύεται από τα όρια και τις συμβάσεις της κοινωνίας που δρούσε, δημιουργούσε το δικό του αφηγηματικό κόσμο θέτοντας τις δικές του αρχές και τα δικά του πρότυπα. ΤΟΥ ΣΩΤHΡΙΟΥ

ΓAΚΟΥ gakos1980@windowslive.com

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΡΓΥΡΗΣ

argyrisi@otenet.gr

ΛΙΑΠΟΠΟΥΛΟΣ

O7 | 2O1O intellectum

O75

το χώρο της λογοτεχνίας υπάρχουν αρκετοί συγγραφείς που επιχειρούν αυτή τη φυγή παρουσιάζοντας ένα ιδανικό πολιτικό και κοινωνικό τρόπο ζωής σε τόπους ανύπαρκτους για την εποχή εκείνη. Οι περισσότερες ουτοπίες, όπως αυτή του Tόμας Μουρ (Thomas More), παρουσιάζουν την ιδανική πολιτεία τους ως μυθοπλασία τοποθετώντας τη σε μια μακρινή χώρα στην οποία φτάνει ένας ριψοκίνδυνος ταξιδιώτης. Έχουν γραφτεί πολλές ουτοπίες από τότε που ο Μουρ έδωσε το έναυσμα του λογοτεχνικού αυτού είδους: κάποιες έχουν

απλώς τη μορφή αρκαδικών ονείρων, ενώ άλλες υποδεικνύουν κοινωνικές και τεχνολογικές βελτιώσεις στον πραγματικό κόσμο. Σε αυτές περιλαμβάνονται τα έργα : “La Citta del Sole” (1623) του Tommaso Campanella, “New Atlantis” (1627) του Francis Bacon, “News from Nowhere” (1891) του William Morris, “Herland” (1915) της Charlotte Perkin Gilman και “Lost Horizon” (1934) του James Hilton. Σύμφωνα με τον Λιούις Μάνφορντ (Lewis Mamford), συγγραφέα του βιβλίου «Η ιστορία των ουτοπιών» οι ουτοπίες

έχουν δυο ουσιαστικές λειτουργίες που προσδιορίζουν και το διαχωρισμό τους σε ουτοπίες φυγής και ουτοπίες ανασυγκρότησης. Οι πρώτες, αφήνουν τον εξωτερικό κόσμο ως έχει ενώ οι δεύτερες, επιδιώκουν να τον αλλάξουν, έτσι ώστε οι άνθρωποι να έχουν επαφές μαζί του με τους δικούς του όρους. Ωστόσο, το δίλημμα που αντιμετωπίζουμε δεν είναι το αν πρόκειται να ζούμε στον πραγματικό κόσμο ή αν πρόκειται να περάσουμε τη ζωή μας ονειρευόμενοι την ουτοπία. Το γνήσιο δίλημμα για τους περισσότερους είναι το δίλημμα ανάμεσα σε μια άσκοπη ουτοπία φυγής και σε μια

intellectum O7 | 2O1O

σκόπιμη ουτοπία ανασυγκρότησης. Φαίνεται ότι σε ένα κόσμο γεμάτο απογοητεύσεις όπως είναι ο «πραγματικός», πρέπει με τον άλφα ή το βήτα τρόπο να περνούμε μεγάλο μέρος της πνευματικής μας ζωής στην ουτοπία. Και είναι πράγματι αυτό το στοιχείο της υπέρβασης που κάνει την ουτοπία να διαφέρει από μια ιδεολογία στον κόσμο των εννοιών. Ουτοπικό, λοιπόν, θα ονομάζαμε, λέει ο Κάρλ Μάνχαϊμ (Karl Mannheim), εκείνον τον προσανατολισμό που όχι μόνο υπερβαίνει την πραγματικότητα, αλλά και που, καθώς περνά στη δράση, διασπά συνάμα, εν μέρει ή τελείως, την υφιστάμενη τάξη του είναι. Η ανατροπή φαίνεται ότι είναι το κύριο χαρακτηριστικό μιας ουτοπίας που υπάρχει στον καθένα μας άσχετα αν δεν καταφέρνει συχνά να το εκφράσει και διαφέρει από τις ιδεολογίες στο βαθμό που η ουτοπία αναπτύσσει μια αντίρροπη δράση απέναντι στην υφιστάμενη ιστορική πραγματικότητα. Από το χώρο της λογοτεχνίας και των

O76

Στο χώρο της λογοτεχνίας υπάρχουν αρκετοί συγγραφείς που επιχειρούν αυτή τη φυγή παρουσιάζοντας ένα ιδανικό πολιτικό και κοινωνικό τρόπο ζωής σε τόπους ανύπαρκτους για την εποχή εκείνη

ιδεών η ουτοπία είναι πρώτα από όλα ένας τρόπος σκέψης που έχει να προσφέρει πολλά ακόμα στον άνθρωπο. Η συνειδητοποίηση του ανύπαρκτου εξεγείρει πολλά συναισθήματα, σκέψεις ακόμα και πράξεις, είναι σίγουρα κάτι που κινητοποιεί ή οφείλει να κινητοποιεί το σύγχρονο άνθρωπο, ο οποίος εθίζεται σε έτοιμες λύσεις που εξυπηρετούν τις εκάστοτε σκοπιμότητες ψευτοιδεολόγων ή φιλοχρήματων συνανθρώπων μας. Η ουτοπία λειτουργεί ως ένα δικαίωμα του ανθρώπου στο όνειρο, στη φυγή, στην αέναη υπέρβαση του είναι του, του προσωπικού ή του συλλογικού του τόπου. Πρόκειται για μια συνεχή διάθεση για κάτι, μια διάθεση με ανατρεπτικό χαρακτήρα χωρίς ποτέ να εμπίπτει στη θεμελίωση

μιας κατεστημένης πραγματικότητας. Χρειαζόμαστε, λοιπόν, σήμερα την ουτοπία; Ίσως η απάντηση είναι αυτονόητη! Σήμερα θα έλεγα περισσότερο από κάθε άλλη φορά, μιας και η ανατροπή, που είναι το κύριο χαρακτηριστικό της ουτοπίας, είναι αυτό που λείπει από την κοινωνία. μια ανατροπή κλίματος, ανατροπή της κρίσης και της δυσάρεστης ψυχολογίας των ανθρώπων. Προβάλει λοιπόν «επιτακτική» η ανάγκη ανασυγκρότησης κυρίως μιας πραγματικότητας έτσι όπως όλοι εμείς θα θέλαμε να είναι! Μπορεί οι απόψεις μας να διαφέρουν αρκεί όμως να προσπαθείς και πάντα να έχεις στο μυαλό ένα σχέδιο, ένα όνειρο για το αύριο, άσχετα αν αυτό δεν είναι άμεσα υλοποιήσιμο!

www.untitledimages.gr

39 Mitropoleos str. | Thessaloniki Greece | T: 2310 270011

Photo by Dimitris Balaskas

O7 | 2O1O intellectum

The way it happens...

O59

intellectum O7 | 2O1O

O74

O79

η γυ ναί κα

στο παράθυρο

ΤΗΣ ΕΛΙΣAΒΕΤ ΓΡΗΓΟΡΙAΔΟΥ elalaoumi@gmail.com

O7 | 2O1O intellectum

«Μ

ε συγχωρείτε, με συγχωρείτε», ψέλλισε καθώς έσκυβε να βοηθήσει τη γυναίκα να μαζέψει το περιεχόμενο της τσάντας της από το πεζοδρόμιο. Κοιτούσε τα μηνύματα στο κινητό του κι έπεσε πάνω της. Κλειδιά, χτένες, κέρματα και πορτοφόλι, όλα κάτω. Σήκωσε ένα βιβλίο, το περιεργάστηκε για λίγο και της το έδωσε. Μαύρο, λεπτό, με παράξενα ασημένια γράμματα. « Άννα Αχμάτοβα», είπε εκείνη που είδε την απορία στα μάτια του. «Αρέσει στην Κάτια να της διαβάζω», κι έδειξε προς το απέναντι νοσοκομείο. «Η φίλη μου, πολύ άρρωστη», πρόσθεσε. Βαθύ μπλε χρώμα τα μάτια της, πάλλευκο δέρμα, μαύρα μαλλιά. Ασυνήθιστος συνδυασμός, σκέφτηκε εκείνος. «Θα μου επιτρέψετε να σας προσφέρω κάτι; Για να εξιλεωθώ για την απροσεξία;», είπε σηκώνοντας λιγάκι το κεφάλι του προς τα πάνω. Τον ξεπερνούσε στο ύψος. «Ευχαριστώ, μιαν άλλη φορά, βιάζομαι τώρα», απάντησε εκείνη μ’ένα διστακτικό χαμόγελο κι απομακρύνθηκε προσπαθώντας να ισορροπήσει στα ψηλά της τακούνια. Θα γκρεμοτσακιστεί, σκέφτηκε ο Άρης που έμεινε να την παρακολουθεί καθώς έμπαινε σ΄ ένα κατάστημα που πουλούσε πιζάμες. Σε όλο το μήκος του δρόμου απέναντι από το νοσοκομείο υπήρχαν φαρμακεία, ανθοπωλεία, μικρά εστιατόρια και καταστήματα γρήγορου φαγητού. Ταλαιπωρημένοι συγγενείς ασθενών έσπευδαν εκεί για να προμηθευτούν τα απαραίτητα για τη διαβίωση στο νοσοκομείο ή για να κάνουν ένα μικρό διάλειμμα. Ο Άρης ζήτησε έναν εσπρέσο φρέντο σκέτο με πολλά παγάκια κι ακούμπησε ελαφρά το παγωμένο ποτήρι στο μάγουλό του. Ήταν Ιούλιος και η ζέστη αφόρητη. Έλεγξε ξανά τα μηνύματα στο κινητό του. «Μου λείπεις, θα ήθελα να ήσουν εδώ», του έγραφε η Ντέλια, η αρραβωνιαστικιά του. Βρισκόταν στην Κύπρο, σ΄ ένα συνέδριο νομικών. Ήταν δικηγόρος όπως και ο ίδιος. Μια μέρα πριν αναχωρήσουν μπήκε η Σοφία, η μητέρα του, στο νοσοκομείο. «Πήγαινε τουλάχιστον εσύ», επέμεινε ο Άρης, «η Σοφία θα βγει σε λίγες μέρες». Η μητέρα του Άρη είχε περάσει τα εξήντα, ήταν υπέρβαρη κι έπασχε από σακχαρώδη διαβήτη και καρδιά. Τον τελευταίο χρόνο είχε νοσηλευτεί δυο φορές στον Ευαγγελισμό. Δέκα χρόνια πριν, ενώ εργαζόταν ακόμη ως καθηγήτρια αγγλικών, σωριάστηκε λιπόθυμη την ώρα του μαθήματος. Είχε μειωθεί η όρασή της αλλά το απέδωσε στην αύξηση της πρεσβυωπίας κι αμέλησε να πάει στο γιατρό. Από τότε δυσκολευόταν να πειθαρχήσει στην αυστηρή δίαιτα που απαιτούσε η ασθένειά της.

intellectum O7 | 2O1O «Αχ αυτά τα γλυκά, βρε Σοφία», της έλεγε ο Άρης που γνώριζε πως η μητέρα του εξακολουθούσε να τα απολαμβάνει. «Δεν μπορώ να τα στερούμαι όλα», απαντούσε εκείνη. Είχε χαρτογραφήσει την Αθήνα με βάση τα ζαχαροπλαστεία. Αγαπούσε τα προφιτερόλ του Αντριά στην Σεβαστουπόλεως, το μιλφέιγ της Δέσποινας στο Νέο Ψυχικό, την crème brûlée του Fresh στην Κηφισίας, το εκμέκ παγωτό της Χαράς στην Πατησίων και ο κατάλογος ήταν ατέλειωτος. Ενημερωνόταν για τις νέες αφίξεις και θα μπορούσε να γράφει κριτικές ζαχαροπλαστείων όπως άλλοι γράφουν κριτικές εστιατορίων. Ο Άρης δεν θυμόταν πότε ακριβώς είχε αρχίσει η μανία της μητέρας του με τα γλυκά. Στις νεανικές της φωτογραφίες ήταν πολύ αδύνατη, μελαχρινή κι ευθυτενής. Έμοιαζε της Τζέιν Ράσελ, έλεγαν οι αδερφές της. Ο πατέρας του αντίθετα ήταν μικρόσωμος, με αραιά μαλλιά, μουστάκι, γυαλιά και είκοσι τουλάχιστον χρόνια μεγαλύτερός της. Είχε πεθάνει από καρδιακή προσβολή όταν ο Άρης ήταν πέντε χρόνων. Ποτέ δεν κατάλαβε τι είχε μεσολαβήσει και εκείνη η θεϊκή ύπαρξη δέχτηκε να τον παντρευτεί. «Ο Διονύσης ήταν ο πιο τρυφερός άνθρωπος που είχα γνωρίσει», του έλεγε η Σοφία κι έκλεινε την κουβέντα. Ο Άρης τελείωσε τον καφέ του και πήρε την Πατριάρχου Ιωακείμ με κατεύθυνση την Πλατεία Κολωνακίου. Ήταν μία το μεσημέρι. Αυτήν την ώρα βρισκόταν συνήθως στα δικαστήρια ή στο κλιματιζόμενο γραφείο του στην Πανεπιστημίου. Είχε ρυθμίσει τις υποθέσεις του με αφορμή το ταξίδι στην Κύπρο και δεν είχε νόημα να περάσει από κει. Μπήκε στο πρώτο βιβλιοπωλείο που είδε με σκοπό να αγοράσει κάποιο βιβλίο. Στο νοσοκομείο διάβασε τη «Μέρα της Κουκουβάγιας» του Λεονάρντο Σάσα, δώρο της Ντέλιας για τα Χριστούγεννα. Βρήκε το «Στον καθένα αυτό που του αξίζει», του ίδιου συγγραφέα και ρώτησε και για την Αχμάτοβα. Η υπάλληλος του έφερε το Ρέκβιεμ σε παλιότερη έκδοση κι ένα νέο που περιείχε δύο ακόμη έργα της, τις «Ελεγείες του Βορρά» και το «Ποίημα Δίχως Ήρωα». Άνοιξε τυχαία μια σελίδα από τις Ελεγείες: Και δεν υπάρχει καμιά ρόδινη παιδική ηλικία… Φακίδες και αρκουδάκια και μπούκλες Και στοργικές θειάδες και θείοι μπαμπούλες, ή ακόμη Φίλοι ανάμεσα στα βότσαλα του ποταμού. «Θα πάρω κι αυτό», είπε στην πωλήτρια και κατευθύνθηκε με τα δυο βιβλία προς το ταμείο. Μόλις βγήκε στο δρόμο τον χτύπησε ζεστός αέρας. Αποφάσισε να βρει καταφύγιο σε κάποιο από τα καφενεία της πλατείας

O8Ο Κολωνακίου. Κάθισε σ’ ένα τραπέζι στο βάθος και ζήτησε σαλάτα με αγκινάρες, ρόκα, παρμεζάνα και παγωμένη μπύρα. Έφαγε ανόρεχτα για λίγο και στη συνέχεια έβγαλε τα αποκτήματά του. Ξεφύλλισε το βιβλίο με τις Ελεγείες του Βορρά.

Τετάρτη Υπάρχουν τρεις εποχές για τις αναμνήσεις, Κι η πρώτη- είναι ακριβώς όπως η χθεσινή μέρα. ………………………………………………………….. Και ξυπνώντας ένα πρωί κατανοούμε ότι είχαμε ξεχάσει Ακόμα και το μονοπάτι για εκείνο το μοναχικό σπίτι Και, ασφυκτιώντας απ’ την οργή και την ντροπή, Τρέχουμε εκεί, αλλά (όπως συμβαίνει στα όνειρα) Τα πάντα έχουν αλλάξει: οι άνθρωποι, Τ’ αντικείμενα, οι τοίχοι, Και κανείς δεν μας αναγνωρίζει- είμαστε ξένοι. Ο Άρης λάτρευε τη λογοτεχνία αλλά είχε πολύ καιρό να βγει για ν’ αγοράσει βιβλία. Μεγάλωσε σ’ ένα σπίτι που οι τοίχοι καλύπτονταν σταδιακά από βιβλιοθήκες. Εκτός από τα γλυκά η Σοφία είχε πάθος και με τη λογοτεχνία. Μετέφραζε για χρόνια αγγλική λογοτεχνία για έναν εκδοτικό οίκο. Και ο πατέρας του είχε αφήσει μια τεράστια βιβλιοθήκη με νομικά κυρίως συγγράμματα. Ο Άρης στην εφηβεία του είχε προσπαθήσει να τον κατανοήσει από τα βιβλία του. Παρατηρούσε τις ημερομηνίες, τις αφιερώσεις και τις σημειώσεις, αν υπήρχαν. Εκείνη όμως που τον είχε καθοδηγήσει στα διαβάσματά του, ήταν η μητέρα του. Δυστυχώς τα τελευταία χρόνια δεν είχε χρόνο να διαβάζει λογοτεχνία. Δεν είχε χρόνο γενικώς. Άκουγε καθημερινά, με επαγγελματική υπομονή και κατανόηση οικογενειακούς διαπληκτισμούς και διενέξεις. Στην προσωπική του ζωή όμως δεν είχε καμία πλέον υπομονή. Δεν άντεχε να παρακολουθήσει μια ολόκληρη θεατρική παράσταση, μια ταινία, ή μια συναυλία. Δεν τελείωνε ένα βιβλίο κι άρχιζε το επόμενο και μετά κάποιο άλλο, χωρίς να τελειώνει κανένα. Το ίδιο έκανε και με τις γυναίκες. Τον εντυπωσίαζαν και προσπαθούσε να τις κατακτήσει. Το στάδιο του φλερτ ήταν το αγαπημένο του. Ήταν περιποιητικός και αβρός. «Είναι σαν να βρίσκομαι μπροστά στην πόρτα ενός δωματίου που κρύβει εκπλήξεις και μυστικά», είχε πει κάποτε σ’ ένα φίλο του. Όταν το δωμάτιο ήταν πια φωτεινό και φιλόξενο, ο Άρης προφασιζόταν φόρτο εργασίας, ταξίδια στο εξωτερικό ή ακόμη και ράφτινγκ με φίλους στα βουνά. Οι γυναίκες που είχαν αφεθεί στη γοητεία του, δεν καταλάβαιναν τι είχε πάει στραβά. Ένα εξάμηνο το πολύ διαρκούσαν οι ιστορίες του.

O81

O7 | 2O1O intellectum

Είχε χαρτογραφήσει την Αθήνα με βάση τα ζαχαροπλαστεία. Αγαπούσε τα προφιτερόλ του Αντριά στη Σεβαστουπόλεως, το μιλφέιγ της Δέσποινας στο Νέο Ψυχικό, την crème brûlée του Fresh στην Κηφισίας, το εκμέκ παγωτό της Χαράς στην Πατησίων

«Εγώ είμαι εσύ κι εσύ είσαι άλλος», έλεγε συχνά η Ντέλια, η αρραβωνιαστικιά του. Ήταν η πρώτη γυναίκα με την οποία έμεινε και μετά το τέλος του εξαμήνου. Ήταν τόσο απορροφημένη με τη δουλειά της και με τις δικές της ασχολίες που δεν ενδιαφερόταν να βάλει τον Άρη και τις πράξεις του στο μικροσκόπιο. «Αυτό είναι δουλειά των ψυχολόγων», έλεγε. Περνούσε ατέλειωτες ώρες σε σάουνες και γυμναστήρια για να πετύχει την άψογη εμφάνισή της. Ο Άρης ένιωθε ελεύθερος μαζί της. Σκεφτόταν τη Ντέλια ενώ περπατούσε προς τη στάση του μετρό. Του άρεσε που χρησιμοποιούσε το μετρό για τις μετακινήσεις του. Παρατηρούσε τον κόσμο που πήγαινε στις δουλειές του. Η Ντέλια δεν ανέβαινε ποτέ, είχε κλειστοφοβία. Δεν είχαν ορίσει ακόμη ημερομηνία γάμου αλλά είχαν αρχίσει να ζουν μαζί. Είχαν μετακομίσει πρόσφατα σ’ ένα καινούργιο λοφτ, διακριτικής πολυτέλειας και μίνιμαλ αισθητικής. «Είναι ευκαιρία το διαμέρισμα, η περιοχή ανεβαίνει συνεχώς», τους είπε ο μεσίτης. Πίσω από τη λαμπερή πρόσοψη της οικοδομής τους υπήρχε ένα παλιό ξενοδοχείο, από εκείνα που νοίκιαζαν φτηνά δωμάτια σε ανθρώπους που έρχονταν από την επαρχία για δουλειές. «Είναι θέμα χρόνου», τους διαβεβαίωσε. «Το κτίριο είναι έτοιμο να πέσει και θα πουληθεί σύντομα». Μπήκε στο διαμέρισμα και άνοιξε αμέσως τον κλιματισμό. Η ώρα είχε πάει τρεις και ένιωθε πολύ κουρασμένος. Το προηγούμενο βράδυ είχε μείνει έως αργά στο νοσοκομείο μέχρι να βεβαιωθεί ότι η μητέρα του είχε ξεπεράσει τον κίνδυνο. Είχε υποστεί ένα καρδιακό επεισόδιο. Όταν ξύπνησε μερικές ώρες αργότερα, νόμισε πως ήταν πρωί. Ήταν αργά το απόγευμα. Βγήκε στο μπαλκόνι για να δει αν θα ξανάβλεπε τη γυναίκα στο απέναντι παράθυρο. Όλα είχαν αρχίσει πριν δυο μέρες. Είχε βγει να ποτίσει τις λεμονιές στο μπαλκόνι της κρεβατοκάμαρας. Μια γυναίκα στεκόταν στο παράθυρο του απέναντι ξενοδοχείου και τον παρατηρούσε καπνίζοντας. Φορούσε κόκκινο φόρεμα με τεράστιο ντεκολτέ. Είχε κατάλευκη επιδερμίδα και μαύρα μαλλιά πιασμένα σε χαλαρό κότσο. Του φάνηκε πως του χαμογέλασε και τότε πρόσεξε πως είχε βγει με το μποξεράκι του. Σήκωσε απολογητικά τους ώμους και της χαμογέλασε κι

αυτός. Τότε εκείνη έλυσε με μια απαλή κίνηση τα μαλλιά της και τα τίναξε νωχελικά. Στη συνέχεια άρχισε να ξεκουμπώνει αργά τα κουμπιά του φορέματός της. Όταν έμεινε με τα εσώρουχα, κόκκινα κι αυτά, εξαφανίστηκε για λίγο από το οπτικό του πεδίο. Όταν ξαναγύρισε, τράβηξε τις βαριές κουρτίνες. Θα είχε φτάσει μάλλον το ραντεβού της, σκέφτηκε ο Άρης. Το ίδιο σκηνικό είχε επαναληφθεί και το προηγούμενο απόγευμα. Η γυναίκα φορούσε αυτή τη φορά μωβ φόρεμα και ασορτί εσώρουχα. Έκανε τις ίδιες κινήσεις κι εξαφανίστηκε με τον ίδιο τρόπο. Αν δεν είχε τόσες έγνοιες θα πήγαινε στο ξενοδοχείο για να ρωτήσει. Κοίταξε προς τον τρίτο όροφο, το δεύτερο παράθυρο από αριστερά. Στάθηκε όρθιος και περίμενε. Θα ήθελε να είχε ένα τσιγάρο. Το είχε κόψει πριν από δύο χρόνια και υπήρχαν στιγμές που το αποζητούσε. Του άρεσε ο τρόπος που κρατούσε το τσιγάρο η γυναίκα, η χάρη και η λεπτότητα των κινήσεών της. Οι κουρτίνες του παραθύρου παρέμεναν κλειστές και ο Άρης μπήκε στο σπίτι για να ετοιμαστεί για το νοσοκομείο. Λίγο πριν φύγει, δεν μπόρεσε να συγκρατηθεί και βγήκε ξανά στο μπαλκόνι. Η γυναίκα στεκόταν στο ίδιο παράθυρο, σαν να τον περίμενε. Αυτήν τη φορά φορούσε ένα μαύρο δαντελένιο φόρεμα, με απύθμενο ντεκολτέ κι ένα μακρύ μαργαριταρένιο κολιέ στο λαιμό. Κανείς δεν ντύνεται πια έτσι, σκέφτηκε ο Άρης, που ήταν φανατικός παρατηρητής των γυναικείων ενδυματολογικών τεχνασμάτων. Η γυναίκα επανέλαβε την ίδια τελετουργία, χωρίς να πάψει στιγμή να τον κοιτάζει. Όταν έμεινε με τα εσώρουχα που ήταν κι αυτά από άλλη εποχή, ζαρτιέρες και μαύρες κάλτσες, εξαφανίστηκε. Επέστρεψε λίγο αργότερα για να κλείσει τις κουρτίνες. Αύριο θα πάω να ρωτήσω, σκέφτηκε ο Άρης. Τι στο καλό συμβαίνει; Ποτέ δεν φανταζόταν ότι γυναίκες τέτοιας απαράμιλλης ομορφιάς θα μπορούσαν να συχνάζουν στο ετοιμόρροπο αυτό ξενοδοχείο. Στο νοσοκομείο, η μητέρα του κοιμόταν ήσυχα. «Θα κατέβω κάτω για λίγο για να πάρω έναν καφέ», είπε στην Ταμάρα, την αποκλειστική νοσοκόμα. Στο κυλικείο στάθηκε πίσω από μια ψηλή γυναίκα με μακριά μαύρα μαλλιά που προσπαθούσε να

intellectum O7 | 2O1O αγοράσει ένα τοστ χωρίς ζαμπόν, μόνο με τυρί. «Μας έχουν τελειώσει τα σκέτα με τυρί», εξηγούσε η πωλήτρια, «θα σας βγάλω το ζαμπόν». Αναγνώρισε την κάτοχο του βιβλίου της Αχμάτοβα. «Τώρα θα δεχθείτε να σας προσφέρω κάτι», της είπε ο Άρης. Εκείνη γύρισε και τον κοίταξε χαμογελώντας. «Θα πάρω ένα χυμό πορτοκάλι, ευχαριστώ», είπε και τον ακολούθησε στο διπλανό χώρο με τα τραπέζια. Την έλεγαν Άνια και καταγόταν από την Ουκρανία. Η φίλη και συγκάτοικός της, η Κάτια, νοσηλευόταν στον πέμπτο όροφο. «Είναι δυνατή και οι γιατροί είναι αισιόδοξοι», είπε. «Ωραίο χρώμα», είπε ο Άρης, δείχνοντας την πορτοκαλί μπλούζα και τα ασορτί πέδιλα που φορούσε η Άνια. Η μεγάλη τσάντα που κρατούσε ήταν κι αυτή πορτοκαλί. «Μου αρέσουν τα χρώματα», είπε η Άνια. Όταν έφτασε στην Ελλάδα πριν τέσσερα χρόνια, κατέβηκε στο Σταθμό Λαρίσης και πήρε το μετρό για το σπίτι της Κάτιας. Ήταν Νοέμβριος και όλοι σχεδόν οι επιβάτες στο μετρό φορούσαν μαύρα, καφέ και μπλε. Την έπιασε η ψυχή της. Στην Ουκρανία φορούσαν χρώματα γιατί ο χειμώνας ήταν μακρύς και βαρύς. Ο Άρης κοίταζε τα χέρια της με τα μακριά δάχτυλα που έπαιζαν νευρικά με το καλαμάκι της πορτοκαλάδας της. «Σου αρέσουν και τα πορτοκάλια;», ρώτησε, περνώντας με φυσικότητα στον ενικό. Της άρεσαν τα πορτοκάλια και τα μανταρίνια. Ερχόταν από μια χώρα φρούτων του δάσους και πάντα ονειρευόταν τις χώρες της Μεσογείου με τον ήλιο και τη θάλασσα, τις πορτοκαλιές και τις ελιές. Θα μπορούσε να πάει και στην Ιταλία, αλλά είχε την καλύτερή της φίλη στην Αθήνα. «Πολλά πράγματα συμβαίνουν τυχαία», του είπε. Μιλούσε σωστά ελληνικά χωρίς ίχνος προφοράς κι ο Άρης τη ρώτησε που τα έμαθε. Η πρώτη της δουλειά ήταν να κρατά τρία παιδάκια στη Γλυφάδα. Η γιαγιά των παιδιών ήταν δασκάλα, της έφερε βιβλία και της δίδαξε. Έμαθε πολύ γρήγορα. Ο Άρης θέλησε να μάθει περισσότερα για την Αχμάτοβα. Είχε γεννηθεί κοντά στην πόλη από την οποία κατάγονταν η Κάτια και η ίδια. Η Άνια προτιμούσε τις Ελεγείες του Βορρά αν και το μεγάλο της έργο θεωρείται το Ρέκβιεμ.

O82 «Διάβασέ μου κάτι», της ζήτησε ο Άρης. Τότε η Άνια έβγαλε το βιβλίο από τη μεγάλη τσάντα. Η έκδοση ήταν δίγλωσση. Το είχε βρει στις προσφορές, σ’ ένα βιβλιοπωλείο στην Ασκληπιού. « Ήταν το φθηνότερο. Είναι χρήσιμο και για τα ελληνικά μου», είπε. «Διάβασέ μου πρώτα στα ρωσικά», ζήτησε ο Άρης. Έμεινε να ακούει τη φωνή της να διαβάζει σε μια γλώσσα με κυρίαρχα τα λι, νι και ζι. Ακουγόταν σαν τα ταφταδένια φορέματα που τρίζουν ελαφρά με την κίνηση των γυναικών σε άδεια δωμάτια. Αυτό συμβαίνει γιατί βρίσκομαι εδώ, σκέφτηκε. Στο νοσοκομείο ο χρόνος κυλά πιο αργά. Ανυπόφορα αργά. Και ο νους παίζει παιχνίδια. Μετά η Άνια διάβασε στα ελληνικά τους στίχους. «Κι έπειτα άσε έναν άγνωστο άντρα από κάποιον αιώνα μελλοντικό Να μ’ ατενίσει παράτολμα Και δώσε μου μια φευγαλέα σκιά, κι από υγρές πασχαλιές μιαν αγκαλιά Καθώς η καταιγίδα θα’ ναι απομακρυσμένη» Έμειναν κι οι δυο να κοιτάζονται. Το βλέμμα τους ήταν διερευνητικό και σκοτεινό. Τότε η Άνια σηκώθηκε ξαφνικά όρθια. «Πρέπει να επιστρέψω στο δωμάτιο, στην Κάτια», είπε. Ο Άρης σηκώθηκε κι αυτός και κατευθύνθηκαν προς το ασανσέρ. Η στιγμή είχε περάσει και προσγειώθηκαν και οι δύο στην πραγματικότητα. Της έβαλε στο χέρι την κάρτα του. «Τηλεφώνησέ μου όποτε θελήσεις. Αν χρειαστείς οτιδήποτε», της είπε. Η μητέρα του εξακολουθούσε να κοιμάται. Της είχαν δώσει ένα ηρεμιστικό. Κάθισε δίπλα της και της έπιασε ελαφρά το χέρι. Είχε ανάγκη να την αγγίξει για να βεβαιωθεί πως ήταν ακόμη εκεί. Ήταν συνδεδεμένη με άπειρα σωληνάκια και ανάσαινε με δυσκολία. Είναι ανώφελο να μένετε εδώ, του είπε μετά από μια ώρα η νοσοκόμα. Θα σας ειδοποιήσω αν χρειαστεί κάτι. Κατέβηκε με τις σκάλες από τον έκτο στον πέμπτο όροφο για να δει αν η Άνια ήταν εκεί. Δωμάτιο 506 του είχε πει. Την είδε που ετοιμαζόταν να φύγει. «Θέλεις να πάμε μια βόλτα;», τη ρώτησε. Η Άνια έγνεψε κατα-

Βγήκε στο μπαλκόνι για να δει αν θα ξανάβλεπε τη γυναίκα στο απέναντι παράθυρο. Όλα είχαν αρχίσει πριν δυο μέρες. Μια γυναίκα στεκόταν στο παράθυρο του απέναντι ξενοδοχείου και τον παρατηρούσε καπνίζοντας.

O7 | 2O1O intellectum

O83 φατικά και τον ακολούθησε. Η νύχτα ήταν ζεστή. Μπήκαν στο αυτοκίνητο με προορισμό το Σούνιο. Όταν ήταν μικρός είχαν ένα εξοχικό στο Λαγονήσι, της είπε. Η Σοφία το πούλησε μετά το θάνατο του πατέρα του για να τα βγάλουν πέρα. Του άρεσε που η Άνια απολάμβανε τη διαδρομή και δεν μιλούσε. Ένιωθε σαν να γνωρίζονταν χρόνια. Όπως τα ζευγάρια που ζουν αρμονικά και δεν χρειάζονται τις

να στέκεται στο παράθυρο, λουσμένη στο φως του φεγγαριού. Φορά ένα μαύρο νυχτικό με λεπτές τιράντες. Λύνει τον κότσο της και τα μαύρα της μαλλιά πέφτουν ελεύθερα στην πλάτη. Αφήνει το νυχτικό να γλιστρήσει κάτω και με το λευκό του σώματός της πλησιάζει προς το κρεβάτι. Μετά από λίγο ακούγεται ένας θόρυβος από πόρτες που ανοίγουν και κλείνουν και μια κραυγή αγωνίας και τρόμου. Ο Άρης τρομοκρατημένος τρέχει προς το

λέξεις για να συνεννοηθούν. Τώρα καταλάβαινε γιατί δεν ήθελε κοντά του τη Ντέλια. Γνώριζε πως η κατάσταση της Σοφίας ήταν σοβαρή και της το έκρυψε. Την άφησε να φύγει για την Κύπρο για να μείνει μόνος με τη μητέρα του. Δεν άντεχε την αψεγάδιαστη εμφάνιση της Ντέλια. Ακόμη κι όταν ο κόσμος γκρεμιζόταν γύρω της, εκείνη θα διόρθωνε το μακιγιάζ της. Έτσι ήταν πάντα. «Το πρόβλημα είναι δικό μου. Και ετοιμάζομαι να την παντρευτώ», σκέφτηκε και τον έπιασε ρίγος. Κοίταξε την άγνωστη κοπέλα δίπλα του. Με τα φανταχτερά της ρούχα και τα ψηλά τακούνια, τόσο μακριά από αυτό που ήταν αισθητικά αποδεκτό στον κύκλο του. Απλή και αθώα. Η Άνια είχε βγάλει το λαστιχάκι από τα μαλλιά της που τώρα ανέμιζαν ελεύθερα. Άφησαν το αυτοκίνητο στο δρόμο δίπλα στη θάλασσα και κατέβηκαν να περπατήσουν. Ήταν η αγαπημένη του παραλία. Δύσβατη κι ερημική. Εκείνη έβγαλε επιτέλους τα τακούνια και κόντυνε αρκετούς πόντους. Του άπλωσε το χέρι ενώ κατέβαιναν το μονοπάτι για τη θάλασσα. Συνέχισε να της το κρατά ενώ περπατούσαν ξυπόλητοι στην άμμο. Η θάλασσα φωτιζόταν από το φεγγάρι κι ο Άρης πρότεινε να κολυμπήσουν. Έβγαλαν τα ρούχα τους και μπήκαν στο νερό. Η Άνια απομακρύνθηκε με γρήγορες απλωτές. «Περίμενε», της φώναξε και την έφτασε. Την αγκάλιασε και σήκωσε τα πόδια της γύρω από τη μέση

δωμάτιό του. Σκοντάφτει και πέφτει. Είναι τόσο φοβισμένος που τον πιάνουν τα κλάματα. Κλαίει και όταν φτάνει στο κρεβάτι του, μουσκεύει όλο το βράδυ το μαξιλάρι του. Το πρωί ακούγονται ασυνήθιστοι θόρυβοι στο σπίτι. Η πόρτα ανοίγει και μπαίνει η μικρή αδερφή της μητέρας του. Του λέει πως θα τον πάρει να πάνε μια μεγάλη βόλτα στη θάλασσα και μετά στο σπίτι της που βρίσκεται λίγο πιο κάτω. Η μητέρα του είναι άρρωστη κι έπρεπε να πάει στο γιατρό. Για το θάνατο του πατέρα του, του μιλούν μια εβδομάδα αργότερα. Ήταν αδύνατη η καρδιά του και πήγε στον ουρανό. Από εκεί θα τον προσέχει. Ο Άρης δεν αντιλαμβάνεται τι ακριβώς σημαίνει αυτό. Τον πατέρα του τον έβλεπε ελάχιστα. Η μητέρα του είναι εκείνη που τον ενδιαφέρει. Εκείνη είναι εκεί, είναι καλά και τρέχει στην αγκαλιά της για να σιγουρευτεί πως δεν θα την χάσει.

του. Εκείνη του έδωσε ένα βαθύ φιλί και τον οδήγησε μέσα της. Όλη η αγωνία και ο φόβος που είχαν κάνει το σώμα του να δεθεί κόμπος τις τελευταίες μέρες χάθηκαν μέσα στο απαλό και ζεστό σώμα της άγνωστης γυναίκας. Έπλεε σε μια γαλήνια θάλασσα για να επιστρέψει στο σπίτι του.

Η Ντέλια γυρίζει το κλειδί στην κλειδαριά με τον Άρη δίπλα της. Επιστρέφουν από την κηδεία της μητέρας του. Είναι αργά το απόγευμα. Είναι τόσο κουρασμένος που το σώμα του δεν τον υπακούει. Σκοντάφτει στην πόρτα του μπάνιου. Μόλις μπαίνει στην κρεβατοκάμαρα, κοιτάζει γύρω του και βγαίνει στο μπαλκόνι. Παραξενεύεται με το κενό που αντικρίζει. « Έλα να δεις Ντέλια», της φωνάζει, «έχουν γκρεμίσει το απέναντι ξενοδοχείο». «Μα, αγάπη μου, το ξενοδοχείο δεν υπάρχει εδώ και δυο μήνες», του λέει εκείνη κοιτώντας τον με απορία. «Το κατεδάφισαν για να χτίσουν μια νέα οικοδομή, μίνιμαλ αισθητικής σαν τη δική μας».

Ο Άρης ξυπνά από ένα θόρυβο. Το σπίτι είναι σκοτεινό και φοβάται. Πάντα φοβάται όταν έρχεται στο εξοχικό και αλλάζει δωμάτιο. Δεν μπορεί να προσανατολιστεί στο χώρο. Στο σπίτι στην Αθήνα το δωμάτιό του είναι δίπλα σε αυτό των γονιών του. Εδώ μεσολαβούν δύο ακόμη δωμάτια. Ο θόρυβος έρχεται από έξω. Ανοίγει την πόρτα που βγάζει κατευθείαν στον κήπο. Περπατά ξυπόλητος στο γρασίδι που είναι υγρό. Οι ψίθυροι έρχονται από το δωμάτιο της μητέρας του. Μια ανδρική φωνή διηγείται κάτι. Ακούγονται πνιχτά γέλια. Βλέπει τη μητέρα του

Ο Άρης ξυπνά από ένα θόρυβο. Είναι το κινητό του. Δυσκολεύεται να το βρει στο σωρό των ρούχων που βρίσκονται δίπλα του. «Η μητέρα σας ξεψύχησε πριν από λίγα λεπτά», του λέει η αποκλειστική νοσοκόμα, «ελάτε αμέσως». Μια γυναίκα κοιμάται στην άμμο γυμνή, τυλιγμένη με το πουκάμισό του. Δεν την ξυπνά, όχι ακόμη, θέλει να αφήσει τα δάκρυα να πέσουν ανεμπόδιστα, χωρίς να τον βλέπει κανείς.

Αθήνα, Ιανουάριος 2010

intellectum

004

005

intellectum

Απεργία ΤΗΣ ΑΓΓΕΛΙΚHΣ ΚIΤΡΙΝΗ evmenida2@hotmail.com

ο πρωί πήρα λεωφορείο. Το βράδυ επέστρεψα με τα πόδια. Η μοναξιά μας κάνει πιο παρατηρητικούς. Είναι διαφορετική μια διαδρομή που κάνεις μόνος σου, από αυτή που θα διανύσεις με παρέα, καλή ή κακή. Ακόμη κι αυτή η διαδρομή με το λεωφορείο. Έβαλα τα ακουστικά στα αυτιά μου, άκρως εσωστρεφής κίνηση, με ένα στυλ του τύπου «μη τυχόν μου μιλήσεις» και ανέβηκα σ’ ένα 5άρι που το καημένο θα ήθελε πολύ να ήταν ποδήλατο, να κουβαλούσε μονάχα έναν, άντε κι έναν ακόμα στη σχάρα. Επειδή όμως δεν ήταν αυτή η μοίρα του, να το 5άρι στην Όλγας, με τις μηχανές του να μουγκανίζουν και τις πόρτες του να ανοίγουν σε κάθε στάση, για να χυθεί έξω ο κόσμος, σαν τις κατσαρίδες από τις τρύπες τους όταν τις ψεκάζουν με Τέζα. Οι άνθρωποι μέσα στο λεωφορείο, τέζα. Μπήκα κι εγώ όπωςόπως, στριμώχτηκα με τους άλλους, ο ένας φτερνιζόταν πάνω μου, η άλλη χασμουριόταν μέσα τα μούτρα μου, μιλάμε για μια αθέλητη και βεβιασμένη οικειότητα, που επειδή ακριβώς είναι αθέλητη (όχι δε θέλω να σε μυρίζω πρωί-πρωί) κάνει όλους τους επιβάτες επιθετικούς και σκυθρωπούς, έτοιμους να δαγκώσουν, να γίνουν άγριοι και πάλι. Λοιπόν, είχα μια ανάλογη διάθεση, κουβαλούσα και δύο τσάντες και μην έχοντας πουθενά να κάτσω, πέρασα μ’ έναν δύσκολο ελιγμό κάτω από το σίδερο που χωρίζει τον διάδρομο από εκείνο το γκρι, υπερυψωμένο, τετράγωνο τμήμα του λεωφορείου, που εκεί πάνω δεν πρέ-

intellectum O7 | 2O1O

O86

Σκοτάδι, σκουπίδια, σκέψεις. Ένα 5άρι που ήθελε να είναι ποδήλατο, μια θεούσα που ήθελε να είναι γυναίκα, ένα ποντίκι που ήθελε να είναι γάτα, κατσαρίδες που ήθελαν να είναι άνθρωποι κι εγώ που είμαι...

O87

O7 | 2O1O intellectum

Απεργία

πει να κάθεσαι, αλλά, ας πάνε όλοι στο διάολο, εγώ θα κάτσω. Οι όρθιοι με κοίταξαν με μίσος. Και ξαφνικά άκουσα την γυναικεία φωνή να λέει: «Εσύ είσαι η έξυπνη!» Γύρισα το κεφάλι μου και την είδα. Ήταν μια θεούσα! Ήταν 40αρα, στριμωγμένη απ’ όλες τις πλευρές και την άγγιζαν όλοι αυτοί οι ανόσιοι άνθρωποι, τα μάτια της ήταν τα μάτια του Εωσφόρου, μελάνια χταποδιών έτρεχαν από μέσα τους και με κοίταζε, με κοίταζε επίμονα, έτοιμη να ακούσει την απάντηση. Της χαμογέλασα με τον πιο καλοσυνάτο τρόπο και γύρισα το κεφάλι μου μπροστά. Πάτησα το “pause” στο Mp3 για να σταματήσει η μουσική, πάγωσα στη θέση μου, σε επιφυλακή, αν ήμουν σκύλος τα αυτιά μου θα γύριζαν προς τα πίσω, και περίμενα... «Εσείς είστε που μας παίρνετε τους άντρες» μουρμούρισε δίπλα στο αυτί μου, τρίζοντας σχεδόν τα δόντια. Αποκλείεται να το είπε αυτό, σκέφτηκα. «Κάτι πουτανάκια σαν κι εσένα παρασέρνουν τους σοβαρούς άνδρες» συνέχισε με βδελυγμία, τώρα μιλούσε κανονικά. Γύρισα και την κοίταξα άφωνη, δεν μπορούσα να μιλήσω, έμεινα! Με κοίταξε από τα νύχια ως την κορφή, σταμάτησε στα μάτια μου και συνέχισε «Παλιοπουτάνες, τι είναι αυτά που φοράς (φορούσα ζιβάγκο) έτοιμες να κανονιστείτε με όποιον βρείτε!» Οι υπόλοιποι επιβάτες, μόνο ποπ-κορν που δεν έτρωγαν, η καλύτερή τους, κάτι ενδιαφέρον για να ξυπνήσουμε,

μια απεργία. Η παραλιακή είναι ένα χάλι, κίνηση και έργα που δεν έχουν τελειωμό, βαρέθηκα και είπα να περάσω από τις γειτονιές. Αποτέλεσμα; Το ένα οικοδομικό τετράγωνο είχε φως, το άλλο όχι (ναι, απεργούσε και η ΔΕΗ), όλα βρωμούσαν εξίσου κι έκανα «ψιτ ψιτ» σε μια γάτα που τελικά ήταν ποντίκι. Έφτασα κάποτε στο σπίτι. Τελικά τι συμβαίνει και δεν μπορώ να ευχαριστηθώ ούτε μια βόλτα, ούτε το ανοιξιάτικο αεράκι; Σκοτάδι, σκουπίδια, σκέψεις. Ένα 5άρι που ήθελε να είναι ποδήλατο, μια θεούσα που ήθελε να είναι γυναίκα, ένα ποντίκι που ήθελε να είναι γάτα, κατσαρίδες που ήθελαν να είναι άνθρωποι κι εγώ που είμαι, που είμαι... Θυμάμαι, όταν ήμουν τις προάλλες στο κομμωτήριο, μπαίνει μέσα μια γυναίκα και λέει: «Αυτά είναι Θοδωρή, η τρίχα πάνω απ’ όλα!» Ασχολούμενοι με τις τρίχες και πώς να τις κάνουμε να δείχνουν πιο ωραίες, μήπως αφήνουμε καθετί σημαντικό, μήπως πετάμε όλα μας τα παιχνίδια και τα όνειρα στα σκουπίδια, μήπως κάνουμε το σκοτάδι, την αναβολή αυτού που θα μπορούσαμε να είμαστε, να μας ταιριάζει; Ναι, ναι, μας κοροϊδεύει το κράτος, μας τρώει τα λεφτά το κράτος, μας εξαπατούν αυτοί οι είκοσι υποκριτές που έχουν όλο το χρήμα ναι, ναι, όλα τα παιχνίδια παίζονται σε βάρος μας, ναι, ναι, φταίνε, φταίνε όλοι, φταίνε, φταίνε λέμε! Και να η γενιά των 600 ευρώ (πολύ θα θέλαμε να ήταν 700), να

κοίταζαν μια εμένα μια αυτήν. ΟΚ, σκέφτηκα, πρέπει να κατέβω, ευτυχώς που είναι και η στάση μου. Μαζεύω τα πράγματα μου, περνάω κάτω από το σίδερο και πάλι, και κατευθύνομαι στην πόρτα χωρίς να κοιτάξω πίσω, στάση ΧΑΝΘ. Βγαίνω έξω και περπατάω, αναστεναγμός ανακούφισης, και τότε την ακούω και πάλι. Με είχε πάρει στο κατόπι! «Πουτάνες» φώναζε σε έκσταση από πίσω μου, με λύσσα, «εσείς, εσείς τα φταίτε όλα, πουτάνες!» Τη μισή Εθνικής Αμύνης την πήγαμε έτσι, εγώ να περπατάω με γρήγορο βηματισμό, να προσπαθώ να ξεφύγω πολιτισμένα κι αυτή να ωρύεται από πίσω μου. Δεν γίνεται έτσι όμως. Γυρνάω λοιπόν εξαγριωμένη και της φωνάζω: «Άσε με!» Ήταν σαν να την έβγαλα από την πρίζα, έκανε μεταβολή επί τόπου κι έφυγε. Εξ’ αιτίας αυτού του περιστατικού ήμουν ταραγμένη όλη μέρα. Μια γελούσα μόνη μου με την γελοιότητα του θέματος, μια έπεφτα σε σκέψεις. Το βράδυ επέστρεψα με τα πόδια. Δυσάρεστη επιστροφή. Όλοι οι δρόμοι βρωμάνε σκουπίδια από άλλη

και τα ψιλά στην τσέπη μας που μετράμε με μεταμέλεια, να και η οργή που κάποτε κάναμε διακοπές ένα μήνα και τώρα πάλι με τριήμερα θα τη βγάλουμε, να και οι γονείς που στέλνουν λεφτά στους τριαντάχρονους γιους και κόρες για να βγαίνουν έξω και να το παίζουνε σπουδαίοι, να και η μιζέρια των υπολοίπων που δεν μπορούν να το παίξουνε σπουδαίοι, να, να! Να, ένα γνώριμο πρόσωπο, ή μήπως όχι, ποιος είναι αυτός, λες να τον ξέρω; Α στο καλό, μα.. μα.. πως γίνεται; Γίνεται; Εγώ εκεί μέσα; Εγώ εκεί μέσα. Εγώ απεργώ. Απεργώ σημαίνει απέχω δημιουργίας έργου. Ο εαυτός μου λείπει από τα έργα μου. Λείπει από την καθημερινότητα μου. Λείπει από την μπλαζέ διαμαρτυρία μου. Λείπει από μένα. Πριν πέσω για ύπνο λοιπόν, πριν κάνω τα “like” μου στο facebook και πλύνω τα δόντια μου, πριν βάλω για ύπνο όλα όσα θα μπορούσα και σήμερα να κάνω αλλά με φώναξε μωρέ η Βίκυ και τελικά πήγα για καφέ και μετά είδαμε τηλεόραση μέχρι το βράδυ και ήπιαμε μπύρες,να θυμηθώ πρώτα απ’ όλα: να μην απεργώ από μένα.

intellectum O7 | 2O1O

O88

Η Ανθρωπολογία της Μικρής Γοργόνας ΤΗΣ CHANTEL L. TATTOLI chantel_tattoli@mac.com

METAΦΡΑΣΗ

ΑΘΗΝΑ ΑΥΓΗΤΙΔΟΥ

εταξύ των εξειδικευμένων –ολογιών, δεν μπορεί να υπάρξει πιο εξαντλητικό πεδίο από αυτό της ανθρωπολογίας. Είναι πολύ δύσκολο να αποκλείσει κανείς πολλά, αν υπάρχει κάτι, απο την μελέτη του ανθρώπινου είδους. Η αφανισμένη και υφιστάμενη ανθρωπότητα είναι ήδη ένα μεγάλο ερευνητικό πεδίο εν τέλει. Τι μπορεί να βρίσκεται εκτός των ορίων δεδομένης αυτής της δικαιοδοσίας; Το πεδίο της ανθρωπολογίας εκτείνεται ασταμάτητα, χωρίς ορατούς φράχτες, και ακόμα και όταν η συζήτηση περιορίζεται σε ένα υπο-πεδίο, λόγου χάριν την πολιτισμική ανθρωπολογία, δεν αποκλείει και τόσα πολλά. Η πολιτισμική

ανθρωπολογία είναι επίσης πανταχού παρούσα. Είναι τοπική, βρίσκεται κάτω απο τη μύτη μας και στις αυλές των σπιτιών μας, και «εξωτική» στο εξωτερικό. Τα τείχη που οριοθετούν το εδώ και το εκεί δεν είναι συγκεκριμένα πια ούτως ή άλλως. Καθώς η παγκοσμιοποίηση καθιστά τον κόσμο όλο και πιο διαπερατό, δεν ήταν ποτέ πιο εύκολο για τους ανθρώπους και τις κοινωνικοπολιτιστικές παραγωγές μας να μετακινηθούν απο το x στο ψ τόσο γρήγορα όπως τα δέματα μιας εταιρίας courier μέσα σε μια νύχτα. Είτε μας αρέσει είτε όχι, εμπλεκόμαστε σ’ αυτό. (Μπορούμε να συνάγουμε τουλάχιστον αυτό το συμπέρασμα από την χρηματοπιστωτική κρίση.) Πράγματι, είναι περίεργες επο-

O75

O7 | 2O1O intellectum

ΣΚΙΤΣΟ ΛΙΛΑ ΑΓΡΑΦΙΩΤΗ

intellectum O7 | 2O1O

O9Ο

χές. Οι νομάδες έχουν iPods, ακόμα και όταν ξεκουράζονται στην οροσειρά Άτλας του Μαρόκο. Έχω δει ένα αγόρι να δυναμώνει την ένταση του ήχου ενώ η μητέρα του βάζει σκιά στα μάτια της νεογέννητης αδερφής του που κλαίει. Οι αποριμματολόγοι, δηλαδή οι επιστήμονες που μελετούν τα απορρίμματα, παρατηρούν τις χωματερές μας, αναλύουν τα καταναλωτικά

φιλότιμο καταπιεσμένο εαυτό μέσα σου να κραυγάζει, «Συναρπαστικό!» Τουλάχιστον, σε κάνει να ξύσεις το κεφάλι σου και να γρυλίσεις «Αχ». Φαίνεται ότι με τον τρόπο που ζούμε τον 21ο αιώνα, είμαστε όλοι ερασιτέχνες πολιτισμικοί ανθρωπολόγοι κάποιου είδους. Η ουσία της πολιτισμικής ανθρωπολογίας υποτίθεται ότι είναι να βοηθάει τους ανθρώπους να κατανοήσουν

μας πρότυπα και μας λένε πράγματα για εμάς που δεν είχαμε συνειδητοποιήσει. Κάπου, μια ομάδα διώκει μια άλλη, η οποία ανταποδίδει με τη σειρά της επαναφέροντας την περίφημη ερώτηση «η κότα έκανε το αυτό ή το αυγό την κότα» και τότε ίσως μπορέσεις να δεις και τις δύο πλευρές. Βρίσκεις τον εαυτό σου να κάθεται απέναντι απο έναν Δανό που τρώει τα λαζάνια του με ξυλάκια και τότε ένα χαμόγελο σκάει στο πρόσωπο σου, διότι η ανθρώπινη κατάσταση (la condition humaine) είναι άνευ προηγουμένου ποικιλόμορφη. Μερικές φορές αυτό σου ραγίζει την καρδιά. Πιο συχνά, είναι απλά παράξενο- το είδος που παράξενου που απαιτεί να βγάλεις το μεγεθυντικό φακό από την τσέπη. Και κοιτάζοντας γύρω, μπορεί να ακούσεις έναν άλλο

τους άλλους , να καταλάβουν τον αινιγματικό Άλλο, ακόμα και όταν δεν είναι τόσο μακρινοί ή ξένοι- διότι ο Άλλος μπορεί να διαμένει στον ακριβώς επόμενο ταχυδρομικό κώδικα. Καθώς εστίαζα στην πολιτισμική ανθρωπολογία ως προπτυχιακή φοιτήτρια, ευαισθητοποιήθηκα ως προς την ανάγκη να βγάλω την ανθρωπολογία από την απομόνωση και να την κάνω προσιτή σε όλους. Η έρευνα, αν και πολύτιμη, είναι συχνά τόσο σχολαστική που ποτέ δεν διαχέεται και εκτός ακαδημαϊκής κοινότητας και αυτό είναι εξαιρετικά κρίμα. Σήμερα, είναι εμφανές ότι μια επιθυμία να προσπαθήσουμε και να κατανοήσουμε την άλλη πλευρά είναι το προαπαιτούμενο βήμα για την επίλυση ορισμένων θεμάτων διεθνώς. Με άλλα λόγια, ας γίνουμε ανθρωπολο-

Τα τείχη που οριοθετούν το εδώ και το εκεί δεν είναι συγκεκριμένα πια ούτως ή άλλως. Καθώς η παγκοσμιοποίηση καθιστά τον κόσμο όλο και πιο διαπερατό, δεν ήταν ποτέ πιο εύκολο για τους ανθρώπους να μετακινηθούν από το x στο ψ τόσο γρήγορα όπως τα δέματα μιας εταιρίας courier μέσα σε μια νύχτα.

Η Ανθρωπολογία της Μικρής Γοργόνας

O91

O7 | 2O1O intellectum

γικοί. Και το θέμα με την ανθρωπολογία είναι ότι υπάρχει πάντα κάτι να γιορτάσει. ανεξάρτητα απο το πού είμαστε, οι περιπτωσιολογικές μελέτες είναι πλήρεις μόνο αν εξετάσουμε με μια περισσότερο κριτική ματιά τον κόσμο γύρω μας. Πήγα να την δω. Μικροκαμωμένη, μ’ ένα πτερύγιο, διαβρωμένη. Το άγαλμα της Μικρής Γοργόνας (Den lille havfrue) στην προβλήτα

μόνο δυο μήνες αργότερα, μία κορνίζα που έγραφε τη λέξη «Αχ» αφέθηκε δίπλα στο άγαλμα. Τον Μάιο του 2007 η Μικρή Γοργόνα βρέθηκε ντυμένη με μουσουλμανικό φόρεμα και χιτζάμπ. Πιο πρόσφατα, βομβαρδίστηκε με λευκή μπογιά τον Ιούνιο του 2008. Μπορεί κάποιος ν’ αναρωτηθεί, γιατί να θέλει κάποιος να βλάψει αυτό το όμορφο άγαλμα; Αυτοί οι κακοποιοί. Υπάρχει

Langelinie του λιμανιού της Κοπεγχάγης είναι μια πραγματική Μέκκα για τους τουρίστες στη Δανία. Σε μια χώρα που δεν είναι ούτε 6 εκατομμυρίων ανθρώπων, περίπου ένα εκατομμύριο άνθρωποι έρχονται ετησίως για να θαυμάσουν τη Μικρή Γοργόνα, το πνευματικό παιδί του αγαπημένου Δανού συγγραφέα Χανς Κρίστιαν Άντερσεν (Hans Christian Andersen). Και παραθέτω ένα απόσπασμα απο το κείμενο του 1837: ««Δεν μ’ αγαπάς περισσότερο απ’ όλες τις άλλες; φάνηκαν να είπαν τα μάτια της μικρής γοργόνας». Ο Δανός ζυθοποιός Καρλ Τζεικομπσέν (Carl Jacobsen) ανέθεσε στον συμπατριώτη του Έντβαρντ Έρικσεν (Edvard Eriksen) να δημιουργήσει το χάλκινο άγαλμα, το οποίο κατασκευάστηκε το 1913 και είχε ύψος 4 πόδια, κατάλληλα μικρό. Ενώ το αυθεντικό άγαλμα βρίσκεται στην κατοχή των κληρονόμων του Έρικσεν,¹ ένα αντίγραφο της θαλάσσιας παρθένας ισορροπεί νοσταλγικά έκτοτε στην κορυφή ογκόλιθων, αλλά –κι εδώ ξεκινάει το θέμα– όχι χωρίς αναπάντεχα. Η Μικρή Γοργόνα έχει βανδαλιστεί ξανά και ξανά ξεκινώντας απο ένα περιστατικό το 1961, όταν ζωγράφισαν πάνω της στηθόδεσμο και εσώρουχο και έβαψαν κόκκινα τα μαλλιά της. Το 1963 τη ζωγράφισαν με κόκκινο χρώμα κατά τρόπο παρομοιώδη. Τον επόμενο χρόνο, το 1964, αποκεφαλίστηκε (υποτίθεται) απο καταστασιακούς καλλιτέχνες (situationist artists) και, στην πραγματικότητα, το κεφάλι δεν βρέθηκε ποτέ και έπρεπε επομένως να δημιουργηθεί εκ νέου. Το 1976 τη ζωγράφισαν μια ακόμη φορά. Το 1984 το δεξί της χέρι πριονίστηκε αλλά κατόπιν επιστράφηκε. Μια δεύτερη, αδέξια απόπειρα να αποκεφαλιστεί το άγαλμα το 1990 προκάλεσε μια βαθιά πληγή 18 εκατοστών στον λεπτό λαιμό της. Έχασε το κεφάλι της και πάλι το 1998, το οποίο ευτυχώς επιστράφηκε ανώνυμα και αποκαταστάθηκε για ακόμα μια φορά. Στις 11 Σεπτεμβρίου του 2003 εκτοξεύτηκε εντελώς απο την βραχώδη φωλιά της. Το 2004 όταν εξεταζόταν η είσοδος της Τουρκίας στην Ευρωπαική Ένωση, η θαλάσσια παρθένα βρέθηκε να φοράει μια μπούρκα κι ένα κομμάτι ύφασμα που έγραφε «Η ΤΟΥΡΚΙΑ ΣΤΗΝ ΕΕ;» Στις 8 Μαρτίου του 2006, την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας, την είχαν καταβρέξει με πράσινη μπογιά, είχαν γράψει «8 Μαρτίου» στην βραχώδη εξέδρα της και είχαν τοποθετήσει έναν δονητή στο χέρι της. Τον Μάρτιο του 2007 την κατέβρεξαν με ροζ μπογιά, και ξανά

μια κυρίαρχη τάση ν’ απορρίπτουμε τον βανδαλισμό ως απλό βανδαλισμό, ως μέρος του παρελθόντος των πανκ. Αλλά αυτή η εξήγηση είναι εύκολη, αρκετά ανακριβής διότι αγνοεί την πολυπλοκότητα. Πράγματι, ίσως ο βανδαλισμός να είναι ασεβής αλλά συνήθως αυτό είναι το ζήτημα. Ο «βανδαλισμός» είναι ένας από τους ευρύτατους όρους που απαντά επιφανειακά στην ερώτηση «Γιατί;» Γιατί να κάνει κάποιος κάτι τέτοιο; Το «γιατί» είναι μια ολισθηρή ερώτηση στην οποία προσπαθούν να απαντήσουν πάντοτε οι πολιτιστικοί ανθρωπολόγοι. Κατά κανόνα, αν δεν καταλάβουμε το «γιατί», συνήθως δεν κατανοούμε την προοπτική. Αυτό που πρέπει να κάνεις είναι να προσπαθήσεις να βάλεις τον ευατό σου στη θέση άλλων ανθρώπων, διότι απο την προοπτική της θέσης των άλλων, η συμπεριφορά τους φαντάζει περισσότερο λογική. Αυτός είναι ο χρυσός κανόνας. Ακόμα και όταν είναι δύσκολο. Παραφράζοντας τον όψιμο ανθρωπολόγο Κλίφορντ Γκιρτζ (Clifford Geertz) «Το να καταλαβαίνεις, δεν σημαίνει να συγχωρείς».² Κάποια γκράφιτι, παραδείγματος χάριν, εκλαμβάνονται πλέον καθολικά ως «λόγος» στην τέχνη, δηλαδή ως σοβαρά πράγματα. Περιθωριοποιημένες ή στερημένες πολιτικών δικαιωμάτων ομάδες, εξ ορισμού δηλαδή αδύναμες σε κάποιο βαθμό, είναι υποχρεωμένες να βρουν διεξόδους και μερικές φορές δημιουργικούς τρόπους, όπως το γκράφιτι, προκειμένου να εκφράσουν τη δυσαρέσκεια τους. Έτσι το γκράφιτι δεν είναι απλώς ένα σημάδι στον ιδιωτικό και δημόσιο χώρο αλλά ένας πόρος για άπορους ανθρώπους. Ως μια φυγόδικη πράξη ανυποταξίας, μπορεί να είναι ένας τρόπος να απαντήσουν στο σύστημα, στον Άνθρωπο, στα κοινωνικά γεγονότα και τις δυνάμεις που τους επηρεάζουν προσωπικά.³ (Και υπάρχουν λόγοι που τα γκράφιτι και τα γκέτο πάνε χέρι-χέρι, αλλά οι λόγοι δεν είναι αυτοί που συνήθως υποψιαζόμαστε.) Η Μικρή Γοργόνα γίνεται στόχος επίθεσης τόσο συχνά ως μια εθνική εικόνα που το δανέζικο Υπουργείο Τουρισμού αναφέρεται στοργικά σ’ αυτή ως «σκληρή κυρία».4 Και εμείς αναρωτιόμαστε «Πώς κι έτσι; Γιατί;». Δεν ισχυρίζομαι ότι κάθε περιστατικό αποτελεί μια συνειδητή κοινωνιολογική συμπεριφορά, αφού αναμφίβολα κάποιες από τις επιθέσεις προκλήθηκαν απο μεθυσμένους. Αλλά σε γενικές γραμμές, φαίνεται σαν μια απο εκείνες τις περιπτώσεις που υπάρχει κάτι βαθύτερο. Η ανακάλυψη

intellectum O7 | 2O1O

O92

του «γιατί;» καταλήγει στην περίπλοκη και δυσάρεστη διαδικασία της ερμηνείας- η συλλογή των απόψεων των ντόπιων, η σύγκριση των λεγομένων τους με αυτά που βλέπεις εσύ ως εξωτερικός παρατηρητής, η διατύπωση συμπερασμάτων, και, κυρίως, η αναφορά όλων των παραπάνω στους ντόπιους για να ελέγξεις αν το «κατάλαβες» ή όχι. Η απάντηση στο τι είναι αυτό

εύκολα και η μεταχείριση της γίνεται όλο και πιο σημαντική.

που κάνει το άγαλμα ιδιαίτερο είναι μια καλή αρχή, και η Μικρή Γοργόνα φαίνεται να είναι εύκολη λεία σε κάποια κείμενα. Πρώτον, σημειώστε την συμβολική φύση του αγάλματος: ότι ακριβώς εκεί υπάρχει ένα επισφαλές σημείο. Από τη μία πλευρά, τα σύμβολα είναι εξαιρετικά ισχυρά, αλλά από την άλλη, επειδή αντιπροσωπεύουν σθεναρά κάτι, είναι δυνατόν να τεθούν υπό διαπραγμάτευση ή σε ομηρία και για την εξυπηρέτηση νέων στόχων. Όπως το Άγαλμα της Ελευθερίας στη Νέα Υόρκη, η Μικρή Γοργόνα παρομοίως αντιπροσωπεύει τη χώρα της.5 Οι Δανοί είναι όλοι πολύ περήφανοι όταν ισχυρίζονται ότι ο Άντερσεν είναι συμπατριώτης τους. επιπλέον είναι ένα εξέχων σημείο αναφοράς αν χρειαστεί. Μου λένε, όταν οι Δανοί βρίσκονται στο εξωτερικό, σε τι αναφέρονται σχετικά με την πατρίδα τους, τον Χ.Κ. Άντερσεν και την Μικρή Γοργόνα του -τους- φυσικά. Στην πραγματικότητα, τη θεωρούν ως τέτοιο ορόσημο που μετέφεραν το άγαλμα στη Σαγκάη για να τους εκπροσωπήσει στην Παγκόσμια Έκθεση (World Expo) το 2010.6 Η Μικρή Γοργόνα είναι ιερή και γι’ αυτό το λόγο επιρρεπής στις επιθέσεις. Η κακοποίηση του αγάλματος αποτελεί ένα σημείο ταμπού που δεν θα έπρεπε να ξεπεραστεί, αλλά ξεπερνιέται και ειρωνικά για τον ίδιο ακριβώς αυτό λόγο. Και μάλλον βοηθάει το ότι είναι αυτή (θηλυκό). Μια γυναικεία ανθρώπινη μορφή προσωποποιείται

κάτι σοκαριστικό για ν’ ακουστεί η φωνή σου. Πράγματι, όταν ρώτησα τους Δανούς γιατί θεωρούν ότι το άγαλμα έχει βανδαλιστεί τόσες πολλές φορές, οι εξηγήσεις τους ήταν όλες παραλλαγές της φράσης «για την προσοχή». Συνοψίζοντας όλα αυτά καταλαβαίνει κανείς γιατί η Μικρή Γοργόνα είναι ένας εύκολος στόχος. Αυτό που είναι εντυπωσιακό σχετικά με τον βανδαλισμό της Μικρής Γοργόνας είναι ότι συμβαίνει συνέχεια και από δράστες τα κίνητρα των οποίων προφανώς ποικίλουν. Κάποιες από τις περιπτώσεις βανδαλισμού είναι αρκετά ξεκάθαρες: το «Η ΤΟΥΡΚΙΑ ΣΤΗΝ ΕΕ;» μιλά από μόνο του –όλοι γνωρίζουμε σε τι αναφερόταν. Ενώ άλλες περιπτώσεις μας αφήνουν να μαντεύουμε, είναι ασφαλές να πούμε ότι ο βανδαλισμός αντανακλά την επικαιρότητα στην Δανία γενικότερα –είτε πρόκειται για μια διαμάχη σχετικά με τον ρόλο των φύλων είτε για την διασπορά είτε για κάτι άλλο. Και όπως η Γαλάτεια του Πυγμαλίωνα, είναι σαν η Μικρή Γοργόνα να έχει μεταμορφωθεί. Δεν είναι πια η ερωτοχτυπημένη γοργόνα που δημιούργησε ο Άντερσεν, η όψη της φαίνεται σοφότερη με τα χρόνια. Μπορεί να μας πει πολλά σχετικά με την Δανία, για το πόσο ευρύς αλλά εύληπτος είναι ο κόσμος μας, για το πώς μπορούμε να μάθουμε πολλά και από τα μικρότερης σημασίας πράγματα, ακόμη-ακόμη και από την ανθρωπολογία μιας Μικρής Γοργόνας.

Δεύτερον, το να τη βλάψει κανείς είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος για να εκφραστεί, διότι, όταν έχεις να πεις κάτι φωναχτά ή να ξεσπάσεις ανώνυμα, θέλεις να κάνεις κάτι που θα προσελκύσει προσοχή και δημοσιότητα, θέλεις να κάνεις

Η Ανθρωπολογία της Μικρής Γοργόνας 01. Danish Ministry of Tourism. Creation of the Little Mermaid. http://www.visitcopenhagen.com/ content/tourist/what_to_see_and_ do/sights_and_attractions/the_little_ mermaid/creation_of_the_little_ mermaid, accessed October 1, 2009.

02. Geertz, C. 1989. Works and Lives: The Anthropologist as Author. Stanford University Press. 03. Goldstein, Donna M. 2003. Laughter Out of Place: Race, Class, Violence, and Sexuality in a Rio Shantytown. University of California Press.

04. Danish Ministry of Tourism. Life of the Little Mermaid. http://www. visitcopenhagen.com/composite-1348, accessed October 1, 2009. 05. Mortensen, Finn Hauberg. 2008. The Little Mermaid: Icon and Disneyfication. Scandinavian Studies 80(4):437.

06. Danish Ministry of Tourism. The Little Mermaid to China. http:// www.visitcopenhagen.com/content/ tourist/what_to_see_and_do/sights_ and_attractions/the_little_mermaid/ the_little_mermaid_to_china, accessed October 1, 2009.

O75

O7 | 2O1O intellectum

intellectum O7 | 2O1O

O94

Η Γαλλική Γερουσία ενέκρινε πρόσφατα νόμο1 που καθιστά πραγματικότητα την πλήρη απαγόρευση της μπούρκας και του νικάμπ (του γυναικείου ενδύματος που επιτρέπει να φαίνονται μόνο τα μάτια) στους δημόσιους χώρους. Στις παραβάτες θα επιβάλλεται πρόστιμο 150 € και θα υποχρεούνται να παρακολουθήσουν σεμινάρια γύρω από τη γαλλική υπηκοότητα, ενώ πολύ βαρύτερες ποινές προβλέπονται γι’ αυτούς που τυχόν θα εξαναγκάσουν τις γυναίκες να φορέσουν τα παραπάνω ενδύματα. Ανάλογες ρυθμίσεις δρομολογούνται ήδη από την άνοιξη και στο Βέλγιο. ΔΙΟΝYΣΗ ΓΡAΝΑ dmandos@yahoo.com

ΤΟΥ

Δικηγόρου με ΜΔΕ στο Δημόσιο Δίκαιο & τις Πολιτικές Επιστήμες

Η Απαγόρευση της Μπούρκας: βάναυση κατάργηση του προσώπου ή παραβίαση θεμελιωδών δικαιωμάτων;

κτός από το σοβαρότατο αυτό γεγονός, που σηματοδοτεί και θεσμικά τη πολιτική κομματιού της Ευρώπης, και μάλιστα του σκληρού της πυρήνα, απέναντι στους μουσουλμάνους, αφορμή για το εν λόγω άρθρο υπήρξε σχετική πρόσφατη δημοσίευση στο Έθνος της 3ης Σεπτεμβρίου2 της επίκουρης καθηγήτριας Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή της Θεσσαλονίκης, Λίνας Παπαδοπούλου. Καθώς υπήρξα φοιτητής της, είναι μεγάλος ο πειρασμός να συνεχίσω τη συζήτηση μαζί της και με άλλους τρόπους.

Κατ’ αρχάς δεν μπορούμε παρά να επαναλάβουμε το αυτονόητο: η ευρεία προστασία τόσο της θρησκευτικής ελευθερίας ως ζωτικό μέρος της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας όσο και η ελευθερία της έκφρασης αποτελούν αναντίρρητο κεκτημένο του Δυτικού Πολιτισμού του Διαφωτισμού και των Δικαιωμάτων. Ο περιορισμός των δικαιωμάτων αυτών μπορεί να γίνει μόνο για πολύ συγκεκριμένους και σοβαρούς λόγους, όπως για την προστασία της δημόσιας τάξης και ασφάλειας, της δημόσιας υγείας και της προστασίας δικαιωμάτων άλλων ατόμων. Επιπλέον, ένας σχετικός περιορισμός θα πρέπει να

O95

O7 | 2O1O intellectum

ΣΚΙΤΣΟ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΡΛΑΦΤΟΠΟΥΛΟΣ

intellectum O7 | 2O1O

O96

Η Απαγόρευση της Μπούρκας: βάναυση κατάργηση του προσώπου ή παραβίαση θεμελιωδών δικαιωμάτων;

δυνάμει παραβάτες και διαρκώς διαθέσιμους στον έλεγχο και την εποπτεία της αστυνομικής εξουσίας. Ο κίνδυνος τέλεσης εγκλημάτων δεν μπορεί να επιβάλλει έναν τόσο γενικό περιορισμό στην έκφραση και την συμπεριφορά των πολιτών. Ακόμη και ο διαφορετικής αφετηρίας αλλά ανάλογης εμπνεύσεως ελληνικός νόμος για τις κουκούλες ήταν πολύ πιο προσεκτικός, καθώς απαγόρευε την κάλυψη του προσώπου μόνο κατά τη διάρκεια δημοσίων συναθροίσεων.4

πάρει τέτοια μορφή, που να σέβεται την αρχή της ισότητας, δηλαδή να μην αναφέρεται μονάχα σε μία θρησκευτική ή πολιτιστική ομάδα, αλλά σε οποιοδήποτε άτομο υιοθετεί ανάλογες συμπεριφορές. Έτσι, για παράδειγμα, σε χώρους και συνθήκες όπου είναι απαραίτητη η εμφάνιση του προσώπου (αστυνομική εξακρίβωση, δημόσια υπηρεσία ή τραπεζικές συναλλαγές όπου απαιτείται η αυτοπρόσωπη παρουσία) θα ήταν θεμιτή η απαγόρευση όχι μόνο της μπούρκας ή του νικάμπ, αλλά οποιασδήποτε μορφής απόκρυψης του προσώπου.3 Ανάλογη ρύθμιση έχει εφαρμοστεί στα βρετανικά σχολεία, με το αιτιολογικό ότι παρόμοιες ενδυμασίες εμποδίζουν την επικοινωνία της μαθήτριας με την καθηγήτριά της, η οποία επικυρώθηκε και από το Ανώτερο Δικαστήριο της χώρας. Ο γαλλικός νόμος φαίνεται να ξεπερνά καταρχάς το σκόπελο της ισότητας με το να μην κάνει λόγο για τα συγκεκριμένα ενδύματα, αλλά γενικά για άτομα που κυκλοφορούν με το πρόσωπο καλυμμένο μερικώς ή ολικώς και με ρούχα που είναι έτσι φτιαγμένα ώστε να μην είναι αναγνωρίσιμο το άτομο που τα φορά. Θεσπίζει, όμως, μία γενική απαγόρευση κάλυψης του προσώπου, η οποία καθόλου δεν μπορεί να στηριχθεί στην ανάγκη τήρησης της δημόσιας τάξης. Μία τέτοια καθολική απαγόρευση της κάλυψης του προσώπου σε δημόσιους χώρους αντιμετωπίζει όλους τους πολίτες ως εν

Ανάλογη στάση υιοθέτησε το γαλλικό Συμβούλιο της Επικρατείας (Conseil d’ État) σε γνωμοδότησή του,5 σύμφωνα με την οποία μία γενική απαγόρευση της κάλυψης του προσώπου δεν θα είχε ισχυρό νομικό θεμέλιο, καθώς δεν διακρίνει μεταξύ των πολιτών, αλλά στοχοποιεί τους πάντες στη βάση μια ενδυμασίας. Απορρίπτει, έτσι, αυτό που πετυχημένα χαρακτηρίζεται ως απόπειρα επέκτασης της προστασίας της δημόσιας τάξης στο άυλο πεδίο των αξιών της κοινωνικής συμβίωσης. Αντίθετη ακριβώς ήταν η σχετική απόφαση του Συνταγματικού Δικαστηρίου (Conseil Constitutionnel),7 το οποίο θεμελιώνει τη συνταγματικότητα της διάταξης σε λόγους δημόσιας ασφάλειας και στην διασφάλιση της ισότητας των φύλων, ενώ επιφυλάσσεται μόνο για τη χρήση θρησκευτικής ενδυμασίας σε δημόσιους χώρους λατρείας. Οι διαμετρικά αντίθετες θέσεις των δύο Ανώτατων Δικαστηρίων της Γαλλίας δείχνουν ακριβώς τη νομική περιπλοκότητα αλλά και τη βαρύτητα της υπόθεσης. Η κυρία Παπαδοπούλου από τη πλευρά της καθόλου δεν αναφέρεται σε μία γενική απαγόρευση της κάλυψης προσώπου, αλλά θεμελιώνει την άποψή της για κατάργηση των συγκεκριμένων γυναικείων ενδυμάτων κυρίως στην ίδια την προστασία της ελευθερίας και της αξιοπρέπειάς των γυναικών που τα φορούν, καθώς, όπως λέει, «Το ολόσωμο και ολοπρόσωπο ένδυμα καταργεί το άτομο ως πρόσωπο...τα διαφοροποιητικά και ταυτοποιητικά χαρακτηριστικά του. Η πρόσληψη του τελευταίου ως προσώπου με ηθική αξία, και όχι ως ομογενοποιημένου

O97

O7 | 2O1O intellectum

Η ευρεία προστασία τόσο της θρησκευτικής ελευθερίας ως ζωτικό μέρος της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, όσο και η ελευθερία της έκφρασης αποτελούν αναντίρρητο κεκτημένο του Δυτικού Πολιτισμού του Διαφωτισμού και των Δικαιωμάτων

μέλους μιας αγέλης, αποτελεί, ωστόσο, θεμελιώδη αρχή όλου του δυτικού πολιτισμού με βαθιά θεμέλια και μεγάλη ιστορική διαδρομή». Το επιχείρημα αυτό είναι σοβαρό. Η κατάργηση της ατομικότητας του προσώπου, η εκμηδένιση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών, πνευματικών και φυσικών, που διαμορφώνουν τη προσωπικότητά του, αποτελεί σημαντική παραβίαση των δικαιωμάτων του. Ωστόσο, είναι η απόκρυψη εκμηδένιση; Η αντίληψη ότι η μορφή της γυναίκας πρέπει να είναι ορατή μόνο στο νόμιμο σύζυγό και την οικογένεια της, εντός της οικίας, προφανώς και συνιστά βαρύ περιορισμό στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας της πρώτης, και μάλιστα για σκοπό νομικά μη αποδεκτό, αλλά δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι εκμηδενίζει την ατομικότητά της, καθώς η γυναίκα συνεχίζει να είναι, και να αντιμετωπίζεται από τον περίγυρό της, μέσα αλλά και έξω από το σπίτι της, ως άτομο συγκεκριμένο με «πρόσωπο» και προσωπικότητα, και όχι ως μία γυναίκα αφηρημένα. Επιπλέον, είναι μάλλον παράδοξη η προστασία της ατομικότητας από μία πράξη, που στην περίπτωση αυτών που την τελούν ηθελημένα, αποτελεί εκδήλωση αυτής της ατομικότητας. Βέβαια, η προσβολή της αξιοπρέπειας είναι γεγονός. Από την άλλη, όμως, και η απαγόρευση μίας τέτοιας αυτόβουλης πρακτικής, σίγουρα αποτελεί προσβολή της αξιοπρέπειας του ατόμου, στο βαθμό που παραβιάζει την άσκηση των θρησκευτικών του ελευθεριών, των πολιτιστικών του δικαιωμάτων και την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του γενικά, ανεξάρτητα του αν αυτή στη συγκεκριμένη περίπτωση θα σήμαινε υπαγωγή σε ένα καθεστώς κοινωνικά ιεραρχικό. Αυτή την άποψη δέχονται και οι Δικαστές του Conseil d’ État, οι οποίοι, επικαλούνται μεταξύ άλλων και την κατοχύρωση - τόσο από το γαλλικό Σύνταγμα, όσο και από την Ευρωπαϊκή Συνθήκη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων - του δικαιώματος των προσώπων να ζουν τη ζωή τους σύμφωνα με τις πεποιθήσεις τους. Κατά συνέπεια, συνεχίζουν, είναι έωλο το

επιχείρημα ότι η ενδυμασία αυτή προσβάλλει την αξιοπρέπεια της γυναίκας, αν αυτή επιλέγει να τη φοράει. Το Συμβούλιο της Ευρώπης από τη πλευρά του,8 αφού καταδικάζει κάθε γενική απαγόρευση της κάλυψης του προσώπου, προκρίνει ως συναφές μέσο για την προάσπιση της αξιοπρέπειας των γυναικών την προστασία της ελεύθερης επιλογής των γυναικών να φορούν ή όχι μία θρησκευτική ενδυμασία. Η αντίληψη περί απαγόρευσης της μπούρκας και του νικάμπ όταν θεμελιώνεται στην ελευθερία και την αξιοπρέπεια αυτών που τη φορούν με τη θέλησή τους, ουσιαστικά επιστρατεύει τον καταναγκασμό ως μέτρο αποκατάστασης μίας απολεσθείσας, ακόμη και ηθελημένα ελευθερίας, αλλά και μίας βαριά προσβληθείσας κοινωνικής ηθικής (άσχετα αν δρων και θύμα είναι το ίδιο άτομο και μόνο). Μία ανάλογη πρακτική θα δικαιολογούνταν για παράδειγμα στη περίπτωση όπου ο ενδιαφερόμενος θα προσπαθούσε να πουλήσει τον εαυτό του για σκλάβο, ή ένα σωματικό του όργανο. Κάτι τέτοιο, όμως, αποτελεί συμπεριφορά μη αποδεκτή από τον νομικό πολιτισμό μας, παράνομη άνευ ετέρου και για όλους, ακόμη και αν το ίδιο το άτομο την επιθυμεί, γιατί όχι μόνο προσβάλει τα δικαιώματά του, αλλά αντιστρατεύεται τον ίδιο τον πυρήνα της σύγχρονης αντίληψης για τον άνθρωπο και την αξία του, ο σεβασμός της οποίας συνιστά όριο της «ελευθερίας» απαράβατο. Η κάλυψη του προσώπου από την γυναίκα μουσουλμάνα υποδηλώνει μεν μία αξιακή τοποθέτηση ξένη πλέον με αυτήν που διέπει το δυτικό πολιτισμό των δικαιωμάτων και ελευθεριών, στο βαθμό που υποβιβάζει την αξία και το ρόλο της γυναίκας. Το ότι κάτι τέτοιο, όμως, κρίνεται και αποδοκιμάζεται νομικά στη βάση μίας φορεσιάς, δηλαδή μίας πράξης νομικά αδιάφορης ως τώρα για το υπόλοιπο του πληθυσμού, μόνο με την υπόθεση ότι αυτή φέρει ένα ιδεολογικό φορτίο απαράδεκτο, είναι εξόχως προβληματικό. Δεν είναι η ίδια η φορεσιά, αλλά αυτό που υποδηλώνει που οδηγεί στην απαγόρευσή της. Μία τέτοια πρακτική, όμως, είναι εξίσου αντίθετη με το διαφωτιστικό φιλελεύθερο πνεύμα των

intellectum O7 | 2O1O

O98

Η Απαγόρευση της Μπούρκας: βάναυση κατάργηση του προσώπου ή παραβίαση θεμελιωδών δικαιωμάτων;

τική κοινότητα στην οποία ανήκουν. Αν οι γυναίκες αυτές είχαν πραγματικά ανατραφεί σε καθεστώς προσωπικής αυτονομίας, τότε και μόνο τότε οι επιλογές τους θα μπορούσαν να γίνουν δεκτές ως έκφανση προσωπικής αυτοδιάθεσης. Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει».

δικαιωμάτων και των ελευθεριών. Το νικάμπ δεν εντάσσεται επ’ ουδενί στην ίδια κατηγορία πράξεων με την πώληση του εαυτού, και παρότι αποτελεί κατ’ αρχήν προσβολή της προσωπικότητας, σίγουρα δεν είναι τέτοιας φύσης και έκτασης που να μην αίρεται όταν γίνεται αυτόβουλα. Έτσι, το επιχείρημα της συγγραφέως περιέχει μία αδιόρατη αλλά σημαντική αντιστροφή της φιλελεύθερης σκέψης. Βασική αρχή και πυλώνας της τελευταίας, είναι να «τιμωρεί» μία ιδέα, μόνο εκεί που αυτή εκδηλώνεται με πράξεις κοινώς απαράδεκτες και απορριπτέες, τόσο αντίθετες καθ’ αυτές με την έννομη τάξη, που ακόμη και η συναίνεση του παθόντος δεν μπορεί να τις καταστήσει αποδεκτές. Η παραπάνω όμως λογική απαγόρευσης της μπούρκας αντιστρέφει αυτή την αρχή, και οδηγούμαστε έτσι στο παράδοξο να τιμωρούμε μία πράξη, μόνο στο βαθμό που αυτή απορρέει από μία ιδέα! Κάτι τέτοιο, όμως, θα γειτνίαζε απειλητικά με αποδοκιμασία του ίδιου του Ισλάμ, και θα ερχόταν σε επικίνδυνη τριβή και με την αρχή της ανεξιθρησκίας. Περαιτέρω, η κυρία Παπαδοπούλου στο κείμενό της γράφει: «Η συγκεκριμένη ενδυματολογική επιλογή δεν αποτελεί προϊόν αυτονομίας, αλλά της καταπίεσης που οι γυναίκες -ασύγκριτα διεισδυτικότερα από τους άνδρες- υφίστανται από τη θρησκευ-

Η αντίληψη περί ατομικής αυτονομίας που κατατίθεται εδώ δεν πρέπει να γίνει αποδεκτή χωρίς κριτική βάσανο. Ποιο θα ήταν το καθεστώς προσωπικής αυτονομίας στο οποίο αναφέρεται η συγγραφέας; Μήπως αυτό στο οποίο ανατραφήκαμε εμείς; Μήπως διαλέξαμε εμείς, στην ανατροφή μας, τη θρησκεία στην οποία ανήκουμε, τα ρούχα τα οποία φοράμε, την εθνικότητα και τη γλώσσα μας; Μήπως αυτή η στιγμή ανήκει στο μέλλον, όπου τα παιδιά στην ανατροφή τους θα διαλέγουν ελεύθερα τη πολιτιστική παράδοση εντός της οποίας θα μεγαλώνουν; Μα ποτέ δεν θα ήταν δυνατό κάτι τέτοιο, καθώς όλοι γεννιόμαστε εντός μίας κοινωνίας, η οποία φέρει σειρά αξιών και κανόνων, λιγότερο ή περισσότερο ρευστών, λιγότερο ή περισσότερο ανεκτικών αλλά πάντως κανόνων εντός των οποίων – ακόμη και ενάντια σε αυτούς, αλλά πάντα σε σχέση μαζί τους – γεννιόμαστε και ζούμε. Η αυτονομία μας συνίσταται στη δυνατότητα μας να αμφισβητήσουμε - για τον εαυτό μας ή και για ολόκληρη τη κοινωνία – τις υπάρχουσες αξίες και να επιλέξουμε κάποιες άλλες ή να αναζητήσουμε νέες. Αυτό αποτελεί όχι μόνο τη μαγιά της ατομικής ελευθερίας αλλά και της κοινωνικής αλλαγής, και αυτό ακριβώς πρέπει να διαφυλαχθεί με κάθε μέσο. Αν πάλι η κυρία Παπαδοπούλου πιστεύει ότι κάτι τέτοιο πρέπει να ισχύει αποκλειστικά για το χώρο της θρησκείας - αυτό που ονομάζει ελευθερία από τη θρησκεία (γιατί άραγε μόνο από τη θρησκεία;) - ότι δηλαδή, αν αποτολμήσουμε μία ερμηνεία, η ανατροφή όλων θα έπρεπε να είναι πλήρως απελευθερωμένη από θρησκευτικά στοιχεία και η θρησκεία να είναι κάτι που θα επιλέγεται ελεύθερα όταν το παιδί μεγαλώνει, τότε ούτε ακόμη και η Γαλλία δεν μπορεί να πει ότι έχει πετύχει σήμερα κάτι τέτοιο,

O7 | 2O1O intellectum

O99

Η αυτονομία μας συνίσταται στη δυνατότητα μας να αμφισβητήσουμε - για τον εαυτό μας ή και για ολόκληρη τη κοινωνία – τις υπάρχουσες αξίες και να επιλέξουμε κάποιες άλλες ή να αναζητήσουμε νέες

πόσο μάλλον η Ελλάδα. Πράγμα όμως λογικό, καθώς η θρησκεία, θέλοντας και μη αποτελεί σήμερα βασικό και επιδραστικό στοιχείο όλων των πολιτισμών, στο βαθμό που έχει συμβάλει και συμβάλει ως τα τώρα στη διαμόρφωση του τρόπου που βλέπουμε τον κόσμο και επομένως όχι μόνο στις θρησκευτικές και πνευματικές μας αξίες, αλλά και σε αυτές τις κοινωνικές, πολιτικές οικονομικές κλπ.9 Ακόμη και η διακηρυγμένα πιο άθεη κοινωνία είναι σήμερα βαθύτατα επηρεασμένη από τη θρησκεία με την οποία ήταν συνοδοιπόρος μέσα στην Ιστορία. Το αν στο μέλλον θα μπορέσουμε να «απελευθερωθούμε» από μία τέτοια επίδραση, και αν έστω μία τέτοια απόπειρα θα είχε νόημα ή οφέλη είναι μία μεγάλη και χρήσιμη συζήτηση, που πρέπει όμως να γίνει με προσοχή. Ανεξάρτητα πάντως από όλα τα παραπάνω, το να αποτελέσει μία τέτοια αντίληψη για το μέλλον θεμέλιο για την απαγόρευση συγκεκριμένης συμπεριφοράς μίας μόνο θρησκευτικής ομάδας, μάλλον αυθαίρετο θα ήταν, αλλά και προφανώς ατελέσφορο, καθώς επ’ ουδενί μία τέτοια απαγόρευση δεν μπορεί να άρει την ήδη τελεσθείσα καταπάτηση μίας (προκοινωνικής;) αυτονομίας.

Συνοψίζοντας, οφείλουμε να πούμε ότι αν υπάρχει μία σχετική κατανόηση, όχι δικαιολόγηση, της πρακτικής αυτή από πλευράς Γαλλίας, μία ανάλογη προσέγγιση (γιατί η ρύθμιση η ίδια θα στερούταν αντικειμένου) στην Ελλάδα θα ήταν πολύ πιο προβληματική. Η Γαλλία παραδοσιακά εχθρευόταν οποιαδήποτε εκδήλωση θρησκευτικής συμπεριφοράς στο δημόσιο χώρο της, ακόμη και χριστιανικής. Έτσι είναι έστω συνεπές από την πλευρά της να θέσει ζήτημα νικάμπ. Η Ελλάδα αντιθέτως ποτέ δεν διαχώρισε το δημόσιο χώρο από τις διάφορες θρησκευτικές εκδηλώσεις: αφενός το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα επηρέασε και επηρεάζει βαθιά τη κοινωνική, πολιτιστική και πολιτική ζωή της χώρας, αφετέρου και το Ισλάμ αποτελεί εξίσου σημαντικό παράγοντα διαμόρφωσης της ταυτότητάς της, για προφανείς ιστορικούς λόγους αλλά και για το γεγονός ότι από ιδρύσεως της υπήρχαν στην Ελλάδα Έλληνες μουσουλμάνοι, οι οποίοι επιπλέον απολαμβάνουν -σύμφωνα με το νόμο- μία ευρεία προστασία και υπό το καθεστώς της μειονότητας. Στην απόλυτα υποθετική περίπτωση που μία ανάλογη διαδικασία διαχωρισμού θα είχε τέτοια αφετηρία, αυτό θα ήταν τουλάχιστον ατυχές.

01. Στις 14 Σεπτεμβρίου 2010, με μεγάλη πλειοψηφία 246 προς 1 (και 100 αποχές).

γνωμοδότησης στα αγγλικά βλ. και http://www.humanrights.ie/ index.php/2010/03/31/conseild%E2%80%99etat-rejects-proposedprohibition-of-burqa-niqab/.

02. http://www.ethnos.gr/article. asp?catid=11374&subid=2&pubid=2 7918948. 03. Αυτή την άποψη φαίνεται να ασπάζεται και το Συμβούλιο της Ευρώπης, που με ψήφισμα του τον Ιούνιο 2010 (1743/ 23.6.2010 - http://assembly.coe.int/Mainf. asp?link=/Documents/AdoptedText/ ta10/ERES1743.htm) καταδίκασε την καθολική απαγόρευση της μαντίλας, ενώ αντίθετα θεωρεί ότι κάτι τέτοιο θα ήταν επιτρεπτό σε περιορισμένη έκταση και συγκεκριμένες συνθήκες,

για λόγους ασφαλείας. 04. Βέβαια και μόνο το γεγονός, ότι μία ρύθμιση, που (με βάση τόσο τους δεδηλωμένους στόχους της γαλλικής κυβέρνησης όσο και τη δημόσια αντιπαράθεση) φαίνεται να στοχεύει κυρίως -ή και αποκλειστικάστην απαγόρευση της κάλυψης του προσώπου των γυναικών μουσουλμάνων, παίρνει τελικά την μορφή μίας γενικής απαγόρευσης, δεν μπορεί παρά να προβληματίζει. 05. http://www.conseil-etat.fr/ cde/node.php?articleid=2000 30 Μαρτίου 2010. 06. Για το σχολιασμό της

07. Απόφαση 2010-613 της 7ης Οκτωβρίου 2010. 08. Βλ. υποσημ. 3. 09. Αλλά και με τη σειρά της η θρησκεία έχει επηρεαστεί αναπόσπαστα από τις κοινωνικές, πολιτικές κλπ. αντιλήψεις. Το ίδιο το παράδειγμα του νικάμπ είναι χαρακτηριστικό. Παρότι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη θρησκεία (μία συγκεκριμένη ερμηνεία της), η

σχετική αντίληψη για τη γυναίκα που το ένδυμα αυτό εμπεριέχει υπερβαίνει κατά πολύ τη θρησκευτική σφαίρα, έχει ρίζες κοινωνικές και πολιτισμικές. Η δε ολοπρόσωπη κάλυψη του προσώπου ήταν παράδοση συγκεκριμένων περιοχών στη Περσία και την Αραβία ακόμη πριν το Ισλάμ. Και βέβαια ούτε η περιοχή μας είναι ξένη με την – μερική έστω – κάλυψη του κεφαλιού των γυναικών. Κατά πόσο βέβαια είναι δυνατό και έχει νόημα εν γένει να διαχωρίσουμε το αν μία συμπεριφορά έχει θρησκευτικές ή κοινωνικές ή πολιτιστικές ρίζες, το αν είναι θρησκευτικής ή άλλης υφής, είναι μάλλον μία ερώτηση που η ίδια η κυρία Παπαδοπούλου θα έπρεπε να θέσει και να απαντήσει.

intellectum O7 | 2O1O

1ΟΟ

O Τζούλιαν Ασάντζ (Julian Assange) είναι ο διαχειριστής της ιστοσελίδας Wikileaks, ο οποίος προκαλεί σοκ και δέος στα κυβερνητικά επιτελεία παγκοσμίως, αποκαλύπτοντας μια φαινομενικά ατελείωτη σειρά από απόρρητα ή διαβαθμισμένα έγγραφα και αρχεία των αμερικανικών κρατικών υπηρεσιών. Παράλληλα, το όνομά του φιγουράρει και στον κατάλογο των καταζητούμενων της Ιντερπόλ δίπλα σε ονόματα μανιακών δολοφόνων, τρομοκρατών και απαγωγέων: ο Ασάντζ καταζητούνταν ως ύποπτος βιασμού και εσχάτως συνελήφθη, αλλά η βρετανική δικαιοσύνη αποφάσισε τελικά έως ότου κριθεί η έκδοσή του ή όχι στη Σουηδία την υφ’ όρων αποφυλάκισή του με εγγύηση διακοσίων χιλιάδων λιρών (200.000 £). ΤΟΥ ΧAΡΗ ΠΕΪΤΣIΝΗ xpeits@yahoo.gr

Δικηγόρου (LLM in Int’l Commercial Law), επιστημονικού συνεργάτη του Institute Hayek στις Βρυξελλες

ΣΧΟΛΙΟ ΕΠΟΧΗΣ

Ανατινάζοντας τη σιωπή μ’ ένα πληκτρολόγιο: η περίπτωση του Julian Assange

μφιβάλλουμε ότι οι δύο αυτές «ιδιότητες» του Ασσάντζ δεν συνδέονται μεταξύ τους. Η χρονολογική σειρά των γεγονότων, βλέπετε, μας προβληματίζει: τρεις εβδομάδες μετά τη δημοσίευση απόρρητων εγγράφων για τον πόλεμο στο Αφγανιστάν, δύο Σουηδέζες εγκαλούν τον Ασάντζ για το αδίκημα του βιασμού και της ασέλγειας επειδή υποτίθεται πως αρνήθηκε να λάβει προφυλάξεις κατά τη σεξουαλική πράξη.1 Οι κατηγορίες καταπίπτουν εν τη γενέσει τους, για να αναστηθούν από ένα σουηδικό δικαστήριο, που εγκρίνει ένταλμα σύλληψης περίπου μια βδομάδα προτού ξεκινήσει ένας δεύτερος γύρος αποκαλύψεων. Δύο ημέρες μετά τις αποκαλύψεις, η Ιντερπόλ εκδίδει κόκκινο σήμα (red notice) για τον εντοπισμό του Ασάντζ.2 Το ένταλμα αμφισβητείται έντονα και σύμφωνα με το δικηγόρο του Ασάντζ, επιστρέφεται πίσω στις σουηδικές αρχές από τους Άγγλους συναδέλφους τους, ως ελλιπές και νομικά αστήρικτο.3

Την ίδια στιγμή ο Ρεπουμπλικάνος βουλευτής Μ. Χάκαμπυ (M. Huckabee) ζητεί την άμεση καταδίκη σε θάνατο των υπεύθυνων της Wikileaks επί εσχάτη προδοσία.4 Η λαβίδα της εξουσίας σφίγγει γύρω από έναν άνθρωπο. Και εμείς θυμόμαστε τον Ντάνιελ Έλσμπεργκ (Daniel Ellsberg), που το 1971 προκαλούσε έναν ανάλογο σάλο στη διεθνή σκηνή, υποκλέπτοντας απόρρητα αρχεία του Πενταγώνου για τον πόλεμο στο Βιετνάμ. Τα άκρως απόρρητα αυτά έγγραφα αποκάλυπταν φρικιαστικά γεγονότα που είχαν αποσιωπηθεί, όπως π.χ. τον βομβαρδισμό του Λάος και της Καμπότζης. Πέρασαν κιόλας σαράντα ολόκληρα χρόνια από τότε που ο Δικαστής Μπλακ (Black) διακήρυττε πως «ύψιστο καθήκον» των μέσων ενημέρωσης είναι «να εμποδίζουν οποιονδήποτε κλάδο της κυβέρνησης να παραπλανεί το λαό, στέλνοντας τον να σκοτωθεί σε μακρινές χώρες από ξένες αρρώστιες, σφαίρες και βόμβες». Ο Δικαστής ανήκε στη Σύνθεση του Ανωτάτου

1Ο1

ΣΚΙΤΣΟ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΡΛΑΦΤΟΠΟΥΛΟΣ

O7 | 2O1O intellectum

intellectum O7 | 2O1O

1Ο2

Δικαστηρίου που δικαίωσε τους Τάιμς της Ν. Υόρκης ενάντια στην Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση,5 όταν η τελευταία επιχείρησε να εμποδίσει την δημοσίευση των αρχείων. Τούτη η θορυβώδης μονομαχία της εκτελεστικής με την «τέταρτη εξουσία», έληξε έτσι με δικαστική παρέμβαση, δίνοντας το σύνθημα για την κατεδάφιση του κρατικού μονοπωλίου στη διαχείριση της στρατιωτικής πληροφορίας. Μαζί με την απελευθερωμένη πληροφορία της ιστοσελίδας Wikileaks (ή εξαιτίας της), βλέπουμε ξανά, εντελώς απογυμνωμένο, το προφίλ μιας «πολιτικής του τρόμου»: η εν ψυχρώ δολοφονία αμάχων στη Βαγδάτη υπό τις θριαμβευτικές κραυγές των επιτιθέμενων στρατευμάτων. Αλλού, η ωμή παραδοχή της ύπαρξης ομάδων-θανάτου, υπεύθυνων για σφαγές στις εμπόλεμες ζώνες.6 Απόρρητες οδηγίες για τη διενέργεια κατασκοπείας σε βάρος ξένων αξιωματούχων.7 Πιέσεις των αμερικανικών αρχών στην Ισπανία για να σταματήσουν πρόωρα οι έρευνες που αφορούσαν το Γκουαντάναμο και τη δολοφονία Ισπανού δημοσιογράφου από Αμερικανούς στο Ιράκ.8 Ο μοχθηρός μακιαβελισμός της εξουσίας δεν σταματά να μας εκπλήσσει με την κυνικότητά του, πίσω από την ψυχρή γλώσσα των διπλωματικών αναφορών. Και ως επιστέγασμα, το φοβερό ανθρωποκυνηγητό κατά των υπεύθυνων της Wikileaks που σίγουρα θα κορυφωθεί το επόμενο διάστημα. Το πραγματικά εντυπωσιακό των αποκαλύψεων όμως δεν βρίσκεται τόσο στο περιεχόμενό τους (που όλοι το γνωρίζαμε χοντρικά ή έστω το υποπτευόμασταν). Αντίθετα, η σημασία της διεθνούς αναταραχής έγκειται στην υπονόμευση ενός εδραιωμένου, κρατικά προωθούμενου, συστήματος διαχείρισης της πληροφορίας, που, παρά την νομικά κατοχυρωμένη πολυφωνία, εξακολουθεί να αντιμετωπίζει εργαλειακά τη γνώση, να επιβάλει τις «σιωπές της ιστορίας»,9 να λογοκρίνει και να καλλιεργεί προπαγανδιστικά «κοινά αποδεκτές» αλήθειες. Αυτό το σύστημα παρασιτεί πάνω στην έννοια του δημόσιου συμφέροντος, εντάσσοντας μέσα στον κύκλο των αποκρυπτέων περιστατικών, οποιαδήποτε γεγονότα κριθούν «ενοχλητικά» από την αρμόδια γραφειοκρατία.

01. http://news.kathimerini. gr/4dcgi/_w_articles_ world_2_02/12/2010_424413 Με ποιο τρόπο παραπέμπουμε σε ιστοσελίδες; 02. http://www.enet.gr/?i=news. el.article&id=228855. 03. http://news.kathimerini. gr/4dcgi/_w_articles_ world_1_03/12/2010_424566.

04. http://www.guardian.co.uk/ world/2010/dec/01/us-embassycables-executed-mike-huckabee. 05. http://caselaw.lp.findlaw. com/scripts/getcase. pl?court=us&vol=403&invol=713. 06. http://www.guardian.co.uk/ world/2010/jul/25/task-force-373secret-afghanistan-taliban.

Και τι κάνει γι’ αυτό η παγκόσμια δημοσιογραφία; Ο Ασάντζ γράφει κάπου πως είναι πραγματικά ατιμωτικό για το διεθνή τύπο μια χούφτα ανθρώπων να έχουν δημοσιεύσει μέσα σε μερικά χρόνια τόσες πληροφορίες όσες δεν έχουν δημοσιεύσει ποτέ όλα τα ΜΜΕ της υφηλίου μαζί. Oι εχθροί του, του απαντούν πως η μυστικότητα έχει σκοπό να προστατεύσει ανθρώπινες ζωές 10 και ότι «προδίδοντας» απόρρητα στοιχεία του κράτους, ναρκοθετεί τις διεθνείς σχέσεις. Μυστικότητα όμως σημαίνει έλλειψη λογοδοσίας. Και η αλαζονική εξουσία, που δεν απολογείται, ούτε λογοδοτεί, παραφρονεί. Ανάμεσα λοιπόν στην απόλυτη διαφάνεια με τις όποιες επιπλοκές της στη διεθνή πολιτική, και στην απόλυτη μυστικότητα, που κρύβει κάτω απ’ το μανδύα της σφαγές και ανοσιουργήματα, δεν είναι δύσκολο να διαλέξει κανείς πλευρά. Ρίζα όλων των επαναστάσεων είναι οι σχέσεις εξουσίας που αναπτύσσονται ανάμεσα στους κυβερνήτες και τους κυβερνώμενους. Το σύνθημα «καμιά φορολόγηση χωρίς αντιπροσώπευση» που απηύθυναν οι Αμερικάνοι Επαναστάτες στους Βρεττανούς αποικιοκράτες, διατηρεί μια παράδοξη επικαιρότητα σήμερα, μετά από 300 σχεδόν έτη φιλελεύθερου κοινοβουλευτισμού. Τα Wikileaks και ο Ασάντζ, υπενθυμίζουν με τον πλέον γλαφυρό τρόπο πως η φύση της κρατικής εξουσίας παραμένει στο βάθος αναλλοίωτη: ένας μηχανισμός τροφοδοτούμενος από το φορολογούμενο, που τείνει να περικλειστεί σε κυκλώπεια τείχη, μακριά από τα περίεργα βλέμματα των ταπεινών υπηκόων, οι οποίοι εντούτοις τον χρηματοδοτούν. Φορολόγηση λοιπόν και πάλι, αλλά δίχως ουσιαστική αντιπροσώπευση και συμμετοχή, ελλείψεις που καλύπτονται από μια επίφαση δημοκρατικής νομιμοποίησης. Απέναντι στο «απόρρητο» των κρατικών ενεργειών, που γεμίζουν τα βιβλία της ιστορίας με εγκλήματα και εφιάλτες, ο Ασσάντζ μέσα από την «προπαγάνδα της πράξης» που επιχειρεί, δίνει το στίγμα μιας εναλλακτικής προοπτικής, 11 με τίμημα την ελευθερία του ή και ακόμα την ίδια του τη ζωή. Γι’ αυτό το λόγο, αξίζει το σεβασμό και την αλληλεγγύη μας.

07. http://www.naftemporiki.gr/ news/cstory.asp?id=1903374 08. http://news.kathimerini. gr/4dcgi/_w_articles_ world_2_02/12/2010_424415 09. Για τους μηχανισμούς αποσιώπησης και κατασκευής του ιστορικού φαντασιακού βλ. Marc Ferro, Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΥΠΟ ΕΠΙΤΗΡΗΣΗ, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, (Αθήνα:

εκδόσεις Νησίδες), (1999). 10. Παρόλο που ως τώρα δεν έχει σημειωθεί ούτε ένας θάνατος λόγω των διαρροών (σημ. του συγγραφέα). 11. πρβλ. και το Δοκίμιο του Ραούλ Βάνεγκεμ, ΤΙΠΟΤΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΙΕΡΟ, ΟΛΑ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΛΕΧΘΟΥΝ, μτφρ. Καραστάθη Αναστασία, (Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Σάκκουλας), (2005).

O75

O7 | 2O1O intellectum

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ OLIVER STAHMANN

intellectum O7 | 2O1O

1Ο4

Οδηγίες Υποβολής Άρθρων

Παραποµπή σε Βιβλίο:

Στο περιοδικό Intellectum µπορούν να υποβληθούν άρθρα για δηµοσίευση, εφόσον είναι αδηµοσίευτα, πρωτότυπα και επιστηµονικά. Αποκλείονται κείµενα που πολιτικολογούν ή προ-

Κ. Τσάτσος, ΔΙΕΘΝΕΣ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ, (Θεσσαλονίκη: Επιστηµονική Οµάδα Intellectum), (4η εκδ., 2005), σ. 102–105.

σπαθούν να προωθήσουν συγκεκριµένα ιδιοτελή συµφέροντα. Το περιοδικό είναι ανοιχτό σε όλα τα ρεύµατα ιδεών χωρίς προκαταλήψεις. Κάθε ενυπόγραφο κείµενο απηχεί την άποψη του συγγραφέα του και µόνο. Η Συντακτική Επιστηµονική Επιτροπή (ΣΕΕ) µπορεί κατά την κρίση της να προχωρήσει στη δηµοσίευση άρθρων ή επιστολών σε συνεπτυγµένη µορφή, χωρίς ωστόσο να αλλοιώνει το νόηµά τους. Τα άρθρα υποβάλλονται µόνο σε ηλεκτρονική µορφή στη διεύθυνση intellectum@intellectum.org και διανέµονται από την ΣΕΕ στους αρµόδιους κριτές. Οι κριτές ορίζονται σύµφωνα µε το διεθνώς καθιερωµένο «τυφλό σύστηµα» αξιολόγησης (double blind peer review). Τα ονόµατα των συγγραφέων δεν γνωστοποιούνται στους κριτές, ούτε τα ονόµατα των κριτών στους συγγραφείς. Όλες οι απορριπτικές αποφάσεις αιτιολογούνται, εφόσον ακολουθούνται οι παρακάτω κανόνες υποβολής.

Παραποµπή σε Άρθρο:

Τα υποβαλλόµενα άρθρα πρέπει να συνοδεύονται από: 01. Τίτλο άρθρου, όνοµα συγγραφέα και πλήρη στοιχεία επικοινωνίας. Χρήσιµο είναι επίσης ένα σύντοµο βιογραφικό σηµείωµα. 02. Περίληψη στα ελληνικά και στα αγγλικά που δεν θα πρέπει να υπερβαίνει τις 70 λέξεις. Η περίληψη ανακεφαλαιώνει συνοπτικά τον στόχο της εργασίας, τη µέθοδο, τα αποτελέσµατα και τα συµπεράσµατα. 03. Πίνακες και γραφήµατα (εάν υπάρχουν) σε παράρτηµα. 04. Σηµειώσεις τέλους µε διεθνώς αποδεκτό σύστηµα όπως π.χ.:

Π. Καβάφης, «H Ψυχολογία των Μαζών», (2001) 12 Κοινωνιολογικές Προσεγγίσεις, σ. 1405-8.

Παραποµπή σε Μελέτη δηµοσιευµένη σε Συλλογικό Έργο: Σ. Παπουτσής, Η Εξέλιξη της Αρχιτεκτονικής την Περίοδο 1960-1970 στο Βασιλείου και Κόµµατος (επιµ.), ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ (Αθήνα: Πόλις), (1995), σ. 104–120, σ. 119. 05. Οι σηµειώσεις τέλους να επισηµαίνονται µέσα στο κείµενο και µε ξεχωριστή αρίθµηση µέσα σε αγκύλη και µετά τα σηµεία στίξης. Παράδειγµα: «Ο άνθρωπος κτίζει συνεχώς πύργους της Βαβέλ.»4 [4] Σηµείωση: Τα ονόµατα ξένων επιστηµόνων θα πρέπει να αναφέρονται µε ελληνικούς χαρακτήρες: π.χ. Φρόυντ και όχι Freud, εκτός από την πρώτη µόνο φορά που το όνοµα συναντάται στο κείµενο. Έτσι την πρώτη φορά: «Ο Φρόυντ (Freud) σηµείωσε ότι….» ενώ τις επόµενες φορές µόνο Φρόυντ.

Βιβλιογραφικές παραποµπές στο περιοδικό Intellectum: D. Oderberg, «Επιστηµονική Απάτη και Εµβρυονικά Κύτταρα», (2006) 1 Intellectum, σ. 5-19. Για αναλυτικότερες οδηγίες µπορείτε να ανατρέξετε στη διεύθυνση www.intellectum.org/ downloads/Intellectum Citation Protocol.pdf. Για οποιαδήποτε αναδηµοσίευση ή αναπαραγωγή, συνολική ή τµηµατική, του παρόντος έργου, µε οποιονδήποτε τρόπο, απαιτείται έγγραφη ενηµέρωση και άδεια του εκδότη.

Eνδεικτικά Σημεία Διανομής Αλυσίδα Βιβλιοπωλείων ΙΑΝΟΣ //Πρωτοπορία// Βιβλιορυθµός Σαββάλα// ΜΙΕΤ //Lexis // Καφενείο «Η Πρίγκηπος» // «Casa Παπαϊωάννου» // Bar - Restaurant Παπαρούνα // Γκαλερί Tettix // Γκαλερί VlassisArt.com //

Χορηγοί Τεύχους ΙΑΝΟΣ// Bar - Restaurant Παπαρούνα// Βike2Door // Bar-Εστιατόριο «Ο Βαλαωρίτης στην Καποδιστρίου» // Casa Papaioannou // Παραδοσιακό Καφενείο «Η Πρίγκηπος»//Τυπογραφείο Τσιαρτσιάνης Αθανάσιος και ΣΙΑ Ο.Ε.//mkdesigns.eu // Pimp my Style // Αλυσίδα Bιβλιοπωλείων Πρωτοπορία

www.intellectum.org ΠΕΡΙΟ∆ΙΚΗ ΕΚ∆ΟΣΗ ΣΤΟΧΑΣΜΟΥ

∆ΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2Ο1Ο TIMH 5€