Facility Management Magazine by Misja de Vries

in dit nummer

jaargang 25 | oktober 2012 | nummer 204 | fmm.nl

helena ohlsson

businesscase arag HNW in een bestaand pand

facilitaire regieorganisatie Totaalbeleving voor de gast

onderzoek Hogeschoolgebouw als marketinginstrument

themakatern Het Nieuwe Werken

â&#x20AC;&#x2DC;FM can really make a differenceâ&#x20AC;&#x2122;

VOORUITGANG VRAAGT OVERZICHT Want overzicht geeft rust. Het stelt u bovendien in staat om goed te beheren, maar ook om gedegen te bouwen. Als u vanuit rust beslissingen kunt nemen, ziet u de resultaten groeien. De facilitaire oplossingen van Axxerion geven u een uitzonderlijk goed totaalbeeld van uw werkzaamheden. Het systeem is uiterst gebruiksvriendelijk en biedt u een duidelijk overzicht door de heldere dashboards en rapportages en overzichtelijke workflows. Voor kleinere organisaties betekent het de directe beschikking over een totaaloplossing voor gegevens- en procesbeheer. Grote organisaties kunnen eenvoudig informatie en processen

delen met afdelingen, vestigingen, klanten en leveranciers. Last but not least, door het SaaS-model (Software as a Service) bespaart u kosten omdat de prijs wordt bepaald door het feitelijke gebruik. Kortom: Het Facility Management Informatie Systeem van Axxerion garandeert overzichtelijkheid. U creĂŤert rust en helpt daarmee uw onderneming vooruit. Wilt u ook overzicht creĂŤren: Neemt u dan gerust contact met ons op via nummer 026 - 474 2420.

Advancing your business Ressenerbroek 26b - 6666 MR Heteren - T. +31 26 474 2420 - E. info@axxerionfs.nl - www.axxerionfs.nl

Inhoud ‘Branding Ikea-FM grootste uitdaging’ Weinig FM-professionals hebben de brede achtergrond en de internationale ervaring van de Zweedse Helena Ohlsson. Zij was actief voor organisaties in Europa en de Verenigde Staten, maar vestigde haar naam vooral als global manager FM bij IKEA. In november spreekt zij op het FMM Marktevent in Nederland.

Businesscase ARAG Samen met draaijer+partners is ARAG SE sinds het voorjaar van 2011 druk bezig om per verdieping Het Nieuwe Werken in te voeren in het bestaande hoofdkantoor in Leusden. Volgens facility manager en projectleider Arjan de Heer van ARAG biedt gefaseerde invoering veel voordelen.

Hostmanship binnen regieorganisaties

Steeds meer organisaties krijgen door het uitbesteden van facilitaire diensten te maken met ingehuurde facilitaire medewerkers. In opdracht van de Hostmanship Group Nederland is er een onderzoek uitgevoerd naar de verschillende relaties met betrekking tot de ingehuurde medewerker.

Aantrekkingskracht gebouwen

Hogescholen zijn de laatste jaren flink bezig met de ontwikkeling van gebouwen. In rap tempo worden er ultramoderne gebouwen neergezet of worden oude gebouwen gerenoveerd. Wat is de invloed van deze gebouwen op de keuze van een potentiële student voor een hogeschool?

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 3

Service )L[YV\^IHYL ZLY]PJLWHY[ULY Besam, 1e klas service aan alle merken automatische deuren en luchtgordijnen.

dag en nacht bereikbaar 2-uurs service bij calamiteiten 100% zekerheid focus op kostenbeheersing

^^^ ILZHT US "ESAM .EDERLAND "6 s 4EL s &AX s INFO BESAM NL s WWW BESAM NL ASSA ABLOY, the global leader in door opening solutions

De stem van de huurder Een goed huurcontract is meer dan een scherpe huurprijs of een extra maand huurvrij. In het huidige economische klimaat zijn niet alleen de kansen voor huurders toegenomen, maar ook de onzekerheden en risicoâ&#x20AC;&#x2122;s. Zowel intern als extern. Met RentReview beschikt elke zakelijke huurder (tijdelijk) over een betrouwbaar en professioneel eigen vastgoedteam. Op het moment dat het nodig is. RentReview heeft het DNA van de huurder. Vanuit een duidelijke visie loodsen wij u door de jungle van vastgoedland.

RentReview Â&#x2021; Â&#x2021; Â&#x2021; Â&#x2021; Â&#x2021; Â&#x2021; Â&#x2021;

+HURQGHUKDQGHOW EHVWDDQGH KXXUFRQWUDFWHQ =RHNW HQ YLQGW QLHXZH NDQWRRU HQ EHGULMIVUXLPWHQ 2SWLPDOLVHHUW KHW RQGHUKDQGHOLQJVUHVXOWDDW 0LQLPDOLVHHUW XZ FRQWUDFWXHOH HQ ÂżnanciĂŤle risicoâ&#x20AC;&#x2122;s $QDO\VHHUW VHUYLFHNRVWHQ $OJHPHQH %HSDOLQJHQ *DDW GRRU ZDDU GH PDNHODDU RSKRXGW :HUNW ODQGHOLMN

RentReview is de tegenpool van de bedrijfsmakelaar. Wij werken namelijk alleen voor huurders en niet voor verhuurders, beleggers of ontwikkelaars. Omdat wij slechts 1 pet dragen blijft u gevrijwaard van onvermijdelijke conĂ&#x20AC;icts of interest. In plaats daarvan kunt u onder alle omstandigheden bouwen op 100% alignment of interest. Een prettig gevoel. Voor u, maar ook voor ons. RentReview geeft stem aan zakelijke huurders.

Ook het honoreringsmodel van RentReview is volledig op de huurder afgestemd: no cure no pay en gerelateerd aan de besparingen. U hoeft ons dus niet als kostenpost te budgetteren. Simpel. Prettig. Betrouwbaar. GeĂŻnteresseerd in onze aanpak en visie? Vraag onze White Paper op: â&#x20AC;&#x153;Turbulentie op de kantorenmarkt; Kansen & Bedreigingen voor Zakelijke Huurdersâ&#x20AC;?. Gratis verkrijgbaar via rapporten.fmm.nl

#1 in Nederland | rentreview.nl | T: 088 205 0000

inhoud

Helena in 1 minuut De afgelopen twintig jaar hebben we op bijna elk terrein van ons vakgebied veranderingen gezien. Momenteel maken we een inhaalslag ten opzichte van meer volwassen industrieën en leggen we een fundament voor verdere groei. Steeds meer strategische en financieel belangrijke terreinen worden toegevoegd aan de FM-scope. Organisaties begrijpen de waarde van het toepassen van de FM-manier van denken op nieuwe functies. De meer ondersteunende functies coördineren nu hun inspanningen om ervoor te zorgen dat de beste ondersteuning wordt gegeven aan de core business. Van oorsprong is FM een internationaal vakgebied. We leveren grensoverschreidende diensten aan organisaties. Trainingen en opleidingen zorgen voor overdraagbare kennis, terwijl de IFMA-kwalificaties wereldwijd zijn erkend. Deze internationalisering van FM wordt verder versterkt door de technische ontwikkeling in FM-systemen en andere tools. Maar wordt FM dan ook echt gezien als een strategisch wereldwijde partner die waarde kan toevoegen aan de core business? Zorgen we wel voldoende voor strategisch advies dat overdraagbaar is over grenzen en industrieën heen? Gebruiken we onze capaciteiten volledig in termen van

coördinatie, alignment en schaalvoordelen? Mijn toekomstvisie is dat we als industrie ons voordeel moeten doen met onze positie als een vakgebied waarin tools, technologie en competente mensen voorhanden zijn, en dat we moeten starten met het leveren van consistente, waardetoevoegende, door core business gedreven diensten op meerdere plekken en in meerdere landen. FM kan zeker het verschil maken. Helena Ohlsson

vaste rubrieken

themakatern het nieuwe werken

08 17 21 27 32

48 Ruimtelijke gevolgen van Het Nieuwe Werken

Soundbites De visie van Achter de komma Deals Het Gebouw

Door: Anouk Maat, Leonie Janssen-Jansen, Guido Kuijer & Hanneke Woutersen-Vreman

52 Hollandse Delta houdt HNW tegen het licht Door: Jack van Eekelen

55 Neem geen risico’s met BYOD Door: Lisa Randles

56 ‘Het wachten is op een facility makelaar’ Door: Toine Al

37 39 40 43 45 60 65 66

Buitenland FMM Case Base Uitgelezen Markt Juridisch FMM Infogids Volgende editie Denken & Doen Facility Management Magazine | oktober 2012 | 5

w w w.logistica-online.nl

Internationale vakbeurs voor logistiek en goederenstroombeheersing

LOGISTICA2012 13-16 NOVEMBER JAARBEURS UTRECHT

Registreer nu voor gratis toegang via

Het logistieke epicentrum van de Benelux

www.logistica-online.nl/registreren Registratiecode 500.005.76 Ook toegang tot

Een groot, gevarieerd en volledig exposantenaanbod

Lezingen, seminars, workshops en informatieve tours

Uitreiking Logistica Award

Scala Logistica Plein: demonstraties gericht op efﬁciënter werken en ergonomie

E-fulﬁlment Expo: alles over multichannel logistiek #logistica2012

HOOFD-MEDIAPARTNER

BeursLogistica

editorial

Keep it simple! Op 27 november wordt de elfde editie van het FMM Marktevent gehouden, en voor de tweede keer is dat – en niet zonder reden – met internationale sprekers. Grenzen vervagen meer en meer, samenwerking over de grenzen neemt toe, Europese normen maken de internationale markt transparanter en simpelweg kunnen we van beroepsgenoten in het buitenland veel leren. Wat gebeurt er in het buitenland? En waarom is het voor de Nederlandse facility manager interessant om daar kennis van te nemen? Ondanks de visionaire activiteiten van enkele onvermoeibare Nederlandse Europeanen vind ik dat we in Nederland te zeer de blik naar ‘binnen’ gericht hebben. Zeker, we zijn innovatief en ondernemend, en we hebben een voortrekkersrol bij de professionalisering van het vakgebied. Maar daar ligt tegelijkertijd de valkuil van zelfgenoegzaamheid. In het buitenland bestaat ook een probleem als kantorenleegstand en is men ook actief op het gebied van duurzaamheid, branding en beleving. Openstaan voor andere inzichten betekent niet dat deze gekopieerd moeten worden, maar wel kunnen de nieuwe impulsen de bestaande inzichten verrijken.

gen en resultaten hoeven niet voort te komen uit ingewikkelde oplossingen, maar uit goede en simpele handelingen die consistent en continu binnen een organisatie worden gebruikt. Maar bovenal gaat Helena Ohlsson in op haar activiteiten als facility manager die de branding van het merk IKEA moesten bevorderen.

Holland Heineken House Evenzeer is het natuurlijk goed om te weten hoe Nederlandse activiteiten in het buitenland worden ervaren. Wat brengt het Nederlandse concept Holland Heineken House (HHH) in het buitenland wel niet teweeg? Tijdens de Olympische Spelen in Londen stond de gehele sportwereld versteld van de sfeer en de beleving in het HHH. Zowel HHH als Shell geeft op 27 november een presentatie van de Hollandse stijl van organiseren en werken ‘in den vreemde’. Ga mee over de grenzen van het vakgebied!

Branding van een merk Paula Tsung van The Guardian gaat vertellen hoe een verhuizing van vijf gebouwen naar een nieuw groot kantoorgebouw gestalte kreeg. Maar meer dan dat was tegelijkertijd de transformatie van het mediabedrijf van printgeoriënteerd naar multimediaal binnen die omstandigheid een ongekende prestatie. De transitie van een bedrijf tijdens een verhuizing! Een zeldzaam verhaal. Een andere internationale spreekster is de Zweedse Helena Ohlsson; zij heeft binnen het vakgebied zowel aan de vraag- als aan de aanbodzijde veel ervaring opgedaan. Tot voor kort was Ohlsson global manager FM bij IKEA, waar ze verantwoordelijk was voor de strategische ontwikkeling en businesstransformatie van 11 miljoen vierkante meter op meer dan 300 locaties in 27 landen wereldwijd, met een budget van meer dan 600 miljoen euro. In het coverinterview met Helena Ohlsson kunt u onder andere haar drie tips lezen. Een belangrijke tip van Ohlsson is: ‘Keep it simple’. ‘Grote veranderin-

Wim Kooyman Hoofdredacteur

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 7

Soundbites nieuws op fmm.nl

Vijf gouden regels voor klantvriendelijk bedrijf Onlangs is Miss Etam verkozen tot Klantvriendelijkste Bedrijf van Nederland 2012. De verkiezing vindt plaats sinds 2007. Dit jaar werd de winnaar gekozen op basis van onderzoek onder ruim 2.800 consumenten. Uit dit onderzoek bleek ook dat de klantvriendelijkheid in 2012 afgenomen is. Een van de oorzaken van de teruggang in de klantvriendelijkheid van Nederlandse bedrijven is de beperktere beschikbaarheid van deskundig personeel. Het lijkt erop dat de economische crisis ook haar tol eist bij de klantvriendelijkheid van Nederlandse bedrijven en dat bedrijven minder snel investeren in trainingen en cursussen klantbejegening.

Tips Om een bedrijf zo klantvriendelijk mogelijk te maken zijn er vijf aandachtspunten: 1. Tijdig fouten oplossen. Geef je fou-

ten toe en los ze op juiste wijze op. 2. Goede bereikbaarheid. Wees beschikbaar als de klant daarom vraagt. 3. Beloftes nakomen. Kom de beloftes die je in reclame maakt na. 4. Flexibiliteit. Doe niet moeilijk over formaliteiten of als de klant wil ruilen.

5. Klanten alleen benaderen met relevante informatie. Val de klant niet onnodig lastig. Uit een analyse van MarketResponse is gebleken dat deze criteria gezamenlijk ongeveer 80 procent van het totale oordeel over klantvriendelijkheid bepalen.

Thuiswerkers negeren veiligheidsregels Europese thuiswerkers zijn nauwelijks op de hoogte van regels voor veilig thuiswerken, en als die regels er wel zijn, worden ze vaak genegeerd. Dat blijkt uit een onderzoek van technologiebedrijf Imation in diverse Europese landen. In het Verenigd Koninkrijk zegt bijna de helft (47 procent) van de werknemers bijvoorbeeld geen idee te hebben van de richtlijnen voor veilig thuiswerken met de computer, of die zelfs nooit ontvangen te hebben. Daarnaast geeft

slechts 36 procent aan bereid te zijn de regels over veilig thuiswerken in acht te nemen. In Duitsland en Frankrijk is het niet veel beter gesteld. Zo zegt 45 procent van de Duitse werknemers geen idee te hebben van de richtlijnen voor veilig werken. Frankrijk gaat met een twijfelachtige eer aan de haal: meer dan de helft van de werknemers is hierover onwetend. In het onderzoek is Nederland niet meegenomen, maar volgens Tom de Jongh van Imation lijkt de situatie in ons land niet veel anders te zijn.

soundbites

facility management platform Recente discussies op LinkedIn:

Contract Management – gevaarlijk werk? Stelling: papierloos werken is onmogelijk Interne dienstverlening als basis voor goed werkgeverschap

Discussieer mee via het Facility Management Platform op LinkedIn.

nieuws op fmm.nl

2020: zes bureaus voor elke tien werknemers Mobiel werken gaat de komende jaren zorgen voor een forse reductie van het aantal werkplekken op kantoren. In 2020 zijn er nog gemiddeld iets meer dan zes bureaus beschikbaar voor elke tien werknemers. Nu zijn dat er nog 8,4, dus dat betekent een afname van 27 procent. Nederland loopt voorop in deze ontwikkeling: internationaal is de afname van het aantal werkplekken ‘slechts’ 17 procent. Dat blijkt uit onderzoek van softwarebedrijf Citrix. In het onderzoek werden 1.900 IT-managers in negentien landen ondervraagd over de werkplek van de toekomst. Van de respondenten geeft 29 procent aan dat ze in 2020 veelal niet meer vanuit hun traditionele kantoor zullen werken:

het werk wordt verplaatst naar een thuiswerkplek (64 procent), projectlocaties (60 procent) of op locatie bij een klant of partner (50 procent). Ook verwachten de IT-managers dat werknemers toegang zullen krijgen tot bedrijfsapplicaties en data op mobiele werklocaties als hotels, vliegvelden of onderweg.

Kostenbesparing Het onderzoek laat zien dat steeds meer organisaties mobiele werkstijlen ondersteunen: op dit moment omarmt 24 procent van de organisaties deze manier van werken, in 2014 is dat naar verwachting 84 procent. Bedrijven die al mobiel werken besparen gemiddeld 15 procent op het aantal werkplekken.

Genoemde voordelen van mobiel werken door:

Organisaties

Medewerkers 73%

Flexibele werkplek 53%

Lagere personeelskosten

Minder uitgaven aan onroerend goed

Aantrekken toptalent

Behoud toptalent

48%

47%

44%

65%

Meer ﬂexibiliteit

62%

Hogere productiviteit

61%

Minder reistĳd

Betere werk/privebalans

55%

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 9

Weinig FM-professionals hebben de brede achtergrond en de internationale ervaring van de Zweedse Helena Ohlsson. Zij was actief voor organisaties in Europa en de Verenigde Staten, maar vestigde haar naam vooral als global manager FM bij IKEA. In november spreekt zij op het FMM Marktevent in Nederland. ‘Een van de leuke dingen als je in dit vakgebied actief bent, is dat je het letterlijk kunt zien opkomen.’ Tekst: Toine Al Foto’s: Peter Searle Ondanks de wereldwijde economische onzekerheid maakte IKEA begin dit jaar bekend over 2011 een recordwinst te hebben behaald van bijna 3 miljard euro, ruim 10 procent van de omzet. Het zijn opmerkelijke cijfers in een tijd van teruglopend consumentenvertrouwen, dalende huizenverkopen en een globaliserende economie. Als basisingredienten van het succes van IKEA worden steevast het veelgeroemde zelfbouwconcept, de continue productvernieuwing en de onnavolgbare klantvriendelijkheid genoemd.

‘ICT-systemen lopen steeds meer hand in hand met de dagelijkse processen’ Maar hoe belangrijk die ook zijn, zonder een goed doordacht bedrijfsmodel, waarin ook aandacht is voor het voortdurend optimaliseren en innoveren van bedrijfsprocessen, zou een dergelijk succes voor een mondiale speler als IKEA in deze tijd volkomen ondenkbaar zijn. Zo moet de Zweedse woonwarenketen wereldwijd honderden omvangrijke winkellocaties continu up-to-date houden om ze te laten beantwoorden aan het specifieke Zweedse retailconcept. En dat voor niet minder dan zo’n 700 miljoen bezoekers per jaar. Global facility management is hiervoor cruciaal en groeide daarmee de afgelopen jaren uit tot een vitale factor voor zowel verkoop als logistiek, om niet te zeggen voor de prestaties van de onderneming als geheel. Zo besloot IKEA in 2008 een compleet nieuw en geïntegreerd FM-systeem te ontwikkelen. Helena Ohlsson werd verantwoordelijk voor de strategische ontwikkeling en de implementatie van deze wereldwijde FM-functionaliteit. Zij moest de processen gaan coördineren van in totaal 300 locaties met een gezamenlijke oppervlakte van zo’n 10 miljoen vierkante meter, verspreid over 27 landen.

Ohlsson was geen onbekende in het FM-vak en had al de nodige ervaring met global facility management, internationaal projectmanagement, strategisch advies, architectuur en werkplekmanagement. Zij was eerder als adviseur, maar ook als opdrachtgever actief geweest. Ook was zij enkele jaren lid van de IFMA (International Facility Management Associatio n), EuroFM en voorzitter van IFMA Zweden. Na het afronden van het IKEA-project heeft Ohlsson zich gevestigd als internationaal FM-consultant. In die hoeda-

interview helena ohlsson

helena ohlsson, keynote speaker fmm marktevent 2012

‘Branding Ikea-FM grootste uitdaging’ nigheid spreekt zij op 27 november aanstaande op het FMM Marktevent. FMM sprak met haar over haar carrière tot nu toe, haar ervaringen bij IKEA en haar visie op het vak en de toekomst daarvan. Je bent oorspronkelijk opgeleid als architect. Waarom koos je toch voor een carrière in het FM-vak? ‘Toen ik net was afgestudeerd, was er in Zweden voor architecten weinig werk. Er werd niet zo veel gebouwd. Wel

werd er veel gedaan aan het herontwikkelen en herbestemmen van voormalige militaire gebouwen en terreinen, oude scholen en ziekenhuizen, fabrieken en loodsen. Dit gebeurde in opdracht van zowel private partijen als de overheid. Daar ging ik mij als jonge architect mee bezighouden en dat beviel me goed. Beginnende architecten werken aan details, terwijl ik direct vanuit een helikopterview met projecten aan de slag kon. Het interessante daaraan was dat ik me bij elk project vanaf het begin bezighield met het be-

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 11

Drie adviezen van Helena Ohlsson

Begrijp je klant. Ja, er zijn standaardoplossingen, maar succes ligt in hoe goed je oplossingen zijn toegepast op en verbonden met je core business.

Blijf leren en nieuwe dingen ontdekken. Het vakgebied is constant in ontwikkeling en de sleutel tot succes is om op de hoogte te blijven van wat er gebeurt om je heen – en buiten FM.

Houd het simpel. Grote veranderingen en resultaten hoeven niet voort te komen uit ingewikkelde oplossingen, maar uit goede, simpele, die consistent en continu gebruikt worden binnen een organisatie.

palen van de grote lijnen, het ontwikkelen en uitwerken van nieuwe functies en de interactie tussen gebouwen enerzijds en gebruikers en omgeving anderzijds. Het was geweldig! Zo kwam ik ook al gauw in contact met de IFMA. Ik ontdekte een vakgebied waarin zich internationale ontwikkelingen voordeden, dat zich bezighield met grensoverschrijdende vraagstukken en dat allerlei kansen bood. Ik begon me te realiseren dat ik in een buitengewoon interessant werkveld was beland.’

‘Ik kon direct vanuit een helikopterview met projecten aan de slag’ Als Ohlsson in 2008 bij IKEA begint, is facility management daar nog een gedecentraliseerde functie, die met verschillende standaarden werkt. Een eenduidige visie ontbreekt, best practices zijn nog niet gedefinieerd, en er wordt niet aan benchmarking of internationale vergelijkingen gedaan. Op papier is er wel een global team, maar van centrale aansturing is in de praktijk geen sprake. Bovendien is facility management binnen IKEA geen zichtbare functie, laat staan dat het als een carrièrekans wordt gezien. Onder leiding van Ohlsson krijgt in de jaren daarna het IKEA Competitive FM Project vorm. Daarmee wordt een wereldwijd gekoppelde, standaard FM-functionaliteit geïntroduceerd die toch flexibel is en kan bijdragen aan omzetgroei en lagere kosten, en bovendien duurzaamheid integreert in de strategie en de activiteiten. Zo zorgt de nieuwe FM-functionaliteit voor betere managementinformatie, die terechtkomt bij diegenen in de organisatie die op de juiste plek zitten om de juiste beslissingen te nemen. Met behulp van specifieke ICT-systemen worden processen gestroomlijnd en geautomatiseerd om de samenwerking

tussen interne en externe partijen beter te kunnen managen. Hiermee nemen niet alleen de impact en de effectiviteit van de FM-functionaliteit voor de totale organisatie toe, het global FM-team werkt ook effectiever samen, wat sterk bijdraagt aan de gemeenschappelijke bedrijfscultuur. Waarom heb je destijds ‘ja’ gezegd tegen de functie van global manager FM bij IKEA? ‘Ik ben Zweedse en IKEA is niet alleen een wereldmerk, maar in mijn land ook een van de meest populaire werkgevers. Daar wil iedereen voor werken. Het is een geweldig bedrijf, heel succesvol en actief in bijna veertig landen over de hele wereld. Dus toen ik gevraagd werd om daar verantwoordelijk te worden voor het opzetten van de FM-organisatie, was dat voor mij als FM-professional een geweldige kans. Daar hoefde ik niet heel lang over na te denken.’ Wat heeft het leiden van dit project bij IKEA je over het vak geleerd? ‘Nou, je kunt wel zeggen: alles! Al had ik daarvoor al grote projecten gedaan, het was voor het eerst dat ik bij zo’n bekende organisatie intern iets moest gaan ontwikkelen en vervolgens implementeren in samenwerking met zo veel mensen, in zo veel landen en op zo veel locaties. Je zet niet alleen iets nieuws op, maar je moet ook met veel betrokkenen en op verschillende fronten tegelijkertijd interacteren. En je moet sensitief zijn voor dat wat IKEA belichaamt en deze organisatie succesvol maakt. Daar moet je je goed bewust van zijn.’ Wat waren de grootste uitdagingen bij het hele project? ‘Het bouwen van het IKEA FM-merk, zowel intern als extern. Zorgen dat je alle betrokkenen meekrijgt en dat ze op één lijn komen. Je moet zorgen dat iedereen, van de hoogste niveaus tot en met de afzonderlijke vestigingen, in alle landen deel wil gaan uitmaken van de nieuwe FM-organisatie. In een organisatie als deze, die in zo’n competitieve markt opereert, moet je voortdurend aantonen dat je met

interview helena ohlsson jouw project waarde toevoegt. Dat geldt voor iedere stap die je zet. Verder was het een uitdaging om de juiste keuze te maken bij de vraag welke processen centraal en welke processen beter lokaal geregeld konden worden. Dus het vinden van de balans tussen mondiaal en lokaal.’ Op welke prestaties bij IKEA ben je het meest trots, wat is het best geslaagd? ‘Tja, ik vind het lastig om er een of meer aspecten uit te halen. Maar het feit dat we IKEA FM daadwerkelijk hebben gecreëerd, dat het is gelukt in zo’n relatief korte tijd en vooral dat het allemaal ook werkt, dat is wel bijzonder.’

en de infrastructuur een grote rol. Die kwamen in sommige landen en regio’s in een stroomversnelling in de periode dat we onze systemen ontwikkelden. Ook dat was een uitdaging. En al moest de FM-organisatie een cruciale bijdrage leveren aan het overbruggen van de nationale grenzen, het op één lijn krijgen van de processen van de verschillende locaties binnen één land was minstens zo belangrijk. Ook daar zijn voor de organisatie namelijk grote voordelen te behalen.’

Hoe heb je in de afgelopen jaren het vakgebied en de rol van de facilitaire organisatie zich zien ontwikkelen, met name als je kijkt naar onderwerpen als outsourcing, sustainability en Het Nieuwe Werken? ‘Ik denk dat het goed is om je te realiseren dat het een relatief jong vakgebied is, dat pas de laatste jaren echt volwassen aan het worden is. Eén van de leuke dingen als je in dit vakgebied actief bent, is dat je het letterlijk kunt zien opkomen. De laatste jaren ontwikkelden zich opleidingen, standaarden, manieren om prestaties meetbaar te maken, ideeën over de interactie tussen klant en leverancier. Je hoeft niet meer bij andere vakgebieden te kijken naar voorbeelden, de eigen FM-praktijk biedt inmiddels bruikbare best practices. Het vakgebied heeft inmiddels zijn eigen methoden ontwikkeld. Het is een zelfstandige discipline geworden.’ Hebben de meeste van die ontwikkelingen zich vooral in de laatste tien jaar voorgedaan of eerder pas in de laatste vijf jaar? ‘Dat hangt van het land af waar je naar kijkt. In sommige landen is het vak in twintig jaar tijd al ver ontwikkeld. In andere landen staat het nog in de kinderschoenen en zijn er pas de laatste paar jaren initiatieven begonnen. Ook hangt het af van de discipline waar je naar kijkt. De ICTcomponent heeft zich de afgelopen jaren enorm sterk ontwikkeld. Op dat gebied kunnen we in de nabije toekomst nog grote ontwikkelingen verwachten. Dat komt in een stroomversnelling.’ Het thema van het FMM Marktevent is een kijkje over de grenzen nemen. Zijn er grote verschillen tussen landen in de wijze waarop er invulling wordt gegeven aan facility management? ‘Bij een sterk merk als IKEA hadden we juist het voordeel dat we maar met één platform te maken hebben, waar alle vestigingen wereldwijd mee zouden gaan werken. Al zijn er op landenniveau veel culturele verschillen om rekening mee te houden. En bijvoorbeeld ook in de manier waarop je data toegankelijk maakt, hoe je inkoopt, welke lokale leveranciers er zijn. Verder spelen het economisch niveau

Helena Ohlsson Helena Ohlsson heeft meer dan vijftien jaar ervaring in global facility management, internationaal projectmanagement, strategische consulting, architectuur en workplace management. Aangezien ze zowel aan de vraag- als aan de aanbodzijde heeft gewerkt, en nu als consultant actief is, heeft ze veel kennis van het vakgebied. Tot voor kort was Ohlsson global manager FM bij IKEA, waar ze verantwoordelijk was voor de strategische ontwikkeling en businesstransformatie van 11 miljoen vierkante meter op meer dan 300 locaties in 27 landen wereldwijd, met een budget van meer dan 600 miljoen euro. In deze rol leidde ze de aankoop, ontwikkeling en implementatie van een van ’s werelds grootste Computer-Aided Facility Management tools (CAFM). Ohlsson is ook voormalig bestuurslid van IFMA en EuroFM en was voorzitter van IFMA Zweden. Ze was spreker tijdens IFMA’s World Workplace Conference 2003 en 2011, de European Facility Management Summit 2011, de Zweedse FM-conferentie FMday 2008 en 2009 en de Europese FM-conferentie EFMC 2008 en 2012.

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 13

%HVWH )DFLOLW\ 0DQDJHU

9RHOW X ]LFK RRN EHWHU DOV X ]HNHU ZHHW GDW XZ EXGJHW JRHG LV EHVWHHG" IRU\RXUKRVSLWDOLW\ QO

interview helena ohlsson Je hebt binnen IKEA de zogenaamde CAFM for IKEA geïmplementeerd, ‘world’s largest computer aided facility management tools’. Zou je daarover iets meer kunnen vertellen, over wat het precies inhoudt, hoe het werkt? ‘Daar kan ik geen specifieke uitspraken over doen, omdat ik niet meer voor IKEA werk. Maar in het algemeen kan ik over CAFM zeggen dat we nu in staat zijn een mondiaal systeem op te tuigen vanuit een centrale locatie. Zonder een ICT-tool die dat ondersteunt zou het onmogelijk zijn om wereldwijd processen te monitoren en prestaties te meten. Ik ben een groot fan van alle technologie die je kunt gebruiken om processen te stroomlijnen, te vereenvoudigen en uniform te maken. helemaal bij grensoverschrijdende activiteiten. De nieuwe systemen maken het mogelijk om via één centrale basis wereldwijd te werken in de lokale talen.’

‘Ik ben een groot fan van alle technologie om processen te vereenvoudigen’ Zijn die systemen ook relevant voor multinationals als Ahold of Heineken? ‘Ik ben ervan overtuigd dat ook zij systemen hebben die op deze manier bijdragen aan het versimpelen van processen en standaardiseren van onderdelen. Een andere recente ontwikkeling is dat deze systemen in staat zijn om live data te verwerken en te leveren. Zo kun je op elk moment je prestaties meten en beschikken over bijvoorbeeld real time omzet-, winst- en voorraadcijfers. Daarmee kun je onmiddellijk reageren en hoef je niet te wachten tot de eerstvolgende periodieke rapportage waarmee je pas weken of maanden later corrigerend kunt optreden. ICT-systemen lopen dus steeds meer hand in hand met de dagelijkse processen, zoals we zelf via onze smartphone tegenwoordig op elk moment van de dag en ongeacht de locatie toegang hebben tot sociale media en onze e-mail. Die real time informatie is uiterst relevant voor iedere wereldwijd opererende organisatie.’ In september is je eigen adviesbureau van start gegaan. Waarom heb je gekozen voor deze stap? ‘Ik ben inmiddels vijftien jaar bezig in dit vakgebied. Bij IKEA hebben we een FM-strategie ontwikkeld en geïmplementeerd op een kwalitatief hoog niveau in een unieke en toonaangevende organisatie met een mondiale scope. Ik was toe aan een volgende stap op mijn terrein en daarvoor was bij IKEA geen mogelijkheid meer, gezien de functie die ik had. De laatste jaren heb ik regelmatig van verschillende organisaties verzoeken gekregen om advies en onder-

steuning. Dat was natuurlijk inspirerend, maar ik kon daar in mijn functie bij IKEA niet op ingaan. En ik heb altijd mijn eigen bureau willen hebben.’ Waar ga je je op richten? ‘Er is bij veel organisaties in deze markt een grote behoefte aan expertise op dit niveau. Bijvoorbeeld als je kijkt naar het strategisch afstemmen van resources bij grensoverschrijdende organisaties. Dat is de markt waar ik mij op richt, dat wordt mijn volgende uitdaging. Ik vind het echt geweldig dat ik me daar nu mee kan gaan bezighouden.’ Welke ontwikkelingen gaat het vakgebied FM de komende jaren doormaken, wat worden de grote uitdagingen? ‘De laatste jaren is FM uitgebreid met verschillende nieuwe kennis- en vakgebieden, zoals FME-technologie (Feature Manipulation Engine, TA) en thema’s als duurzaamheid. Er zullen de komende jaren nog meer terreinen bij komen, waarmee waarde kan worden toegevoegd. We hebben nog een uitdaging om al die bestaande en nieuwe werkterreinen goed te laten samenwerken, om er optimaal profijt van te hebben. Tegelijkertijd zie je dat grote suppliers hun werkwijze verder ontwikkelen en dat klanten daarin moeten meegroeien. Ik hoop ook dat we het zwart-witdenken in termen van supply en demand zullen ontstijgen en vanuit een meer strategische positie waarde gaan toevoegen aan de organisatie.’ Het FMM Marktevent is het grootste FM-congres in Nederland. Dit jaar wordt de elfde editie gehouden met buitenlandse gasten en sprekers. Waarom moeten FM-vakgenoten volgens jou naar dit congres komen? ‘Ik heb het altijd belangrijk gevonden om voor dit soort vakevenementen tijd vrij te maken, ondanks een drukke agenda. Het vakgebied heeft dit soort evenementen nodig om volwassen te worden en de vakgenoten hebben ze nodig om te kunnen netwerken. Iedereen met een vraag of een missie moet er zeker naartoe gaan, er energie in steken, anders dan het als een dagje uit te beschouwen. Dus ik hoop er veel vakgenoten te ontmoeten.’ Wat krijgen de bezoekers daar onder andere van jou te horen, wat wil je hen in het bijzonder meegeven? ‘Ik wil in ieder geval een aantal voorbeelden bespreken van grensoverschrijdende projecten die ik heb geleid en mee heb helpen ontwikkelen. Tevens zal ik dieper ingaan op de huidige en de toekomstige uitdagingen waar het vakgebied voor staat. Ten slotte kan ik uit mijn ervaringen van de afgelopen vijftien jaar met organisaties als IKEA een aantal conclusies trekken die relevant zijn voor alle spelers in het vakgebied. Ik vind het ontzettend leuk om dit te doen. Ik kijk er zeer naar uit om te gast te zijn in Nederland.’

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 15

Ongediertebestrijding Helder en inzichtelijk

In één muisklik nog meer inzicht! Als kwaliteit hoog op uw agenda staat, besteedt u zeker ook aandacht aan het voorkomen van ongedierte in uw bedrijf. Met PestNetOnline van Rentokil Pest Control beschikt u over het meest professionele rapportagesysteem voor de online beheersing van uw ongediertepreventie en -bestrijding. PestNetOnline geeft uw organisatie online overzicht van inspecties, advies en maatregelen. U kunt op elk tijdstip inloggen voor een direct en actueel overzicht. In één oogopslag ziet u of er ongedierteactiviteit is geweest, welke risicopunten er zijn en welke maatregelen Rentokil Pest Control adviseert of al genomen heeft. Het systeem geeft de zekerheid dat het beste middel is ingezet voor de eﬀectieve preventie en bestrijding van ongedierte. U maakt voor uzelf en voor anderen al uw inspanningen zichtbaar, hetgeen een positief eﬀect heeft op het kwaliteitsimago van uw bedrijf.

Meer weten? Bel 0800-Rentokil (0800-7368654) Of kijk op www.rentokil.nl/pestnetonline

PestNetOnline biedt u: t Een interactieve rapportage met een overzicht van de door Rentokil getroﬀen maatregelen en de voortgang hiervan. t Een gedetailleerd overzicht van aanbevelingen dat inzicht geeft in de te nemen acties om risico’s te verminderen. t Een overzicht van de gebruikte middelen per behandeling. t Dynamische plattegronden met weergave van de probleemgebieden. t Trendanalyses, die helpen te anticiperen op potentiële risico’s en te nemen preventieve maatregelen. t Een zelf in te stellen rapportgenerator die de door u gewenste informatie geeft waar en wanneer u dat wilt.

de visie van

Holland Heineken House Er gingen twee jaar van voorbereiding aan vooraf, met veel vergaderingen, site visits, deals sluiten, plannen maken en weer aanpassen, het vergunningentraject, Health & Safety, Risk Assessments, et cetera. Op 9 juli 2012 is het dan eindelijk zover: het projectteam van het Holland Heineken House vertrekt richting Londen. ’s Middags eerst een rondje maken door Alexandra Palace en daarna onze werkplekken inrichten voor de komende zes weken. Gedurende de twee weken erna komen de crewleden binnen – een evenement op zich – en kunnen de trainingen beginnen. Er wordt veel aandacht besteed aan verantwoord alcoholgebruik. Buiten staat een groot Heineken-blik met een flinke deuk erin, en met de tekst ‘Don’t Drink and Drive’. Bij de bars wordt gratis water aangeboden. De goed gekoelde biertjes worden perfect getapt en met een glimlach geserveerd.

Zeecontainers Mijn afdeling TS&E (Technische Services & Events) is verantwoordelijk voor de bierstroom van A tot Z en het transport van alle materialen. De keuze is gevallen op zeecontainers. We hebben 57 x 40 feet containers op verschillende locaties in Nederland geladen en naar de haven in Amsterdam gebracht. De containers komen niet in de afgesproken volgorde aan bij Alexandra Palace, dus komen we al snel in de problemen. Met het veel heen en weer verplaatsen van de containers verliezen we veel tijd, maar het lukt toch om alles op tijd op de juiste plaats te krijgen.

Een kilometer bierleiding De openingsceremonie is aan de voorkant al begonnen als wij in de feestzaal nog twee 40 feet

containers aan het laden zijn met restmaterialen. Het is een mooi moment: aan de ene kant zijn de containers net de zaal uitgereden en aan de andere kant komen de gasten al binnen. Met de trailers en de reefers met Heineken-bier gaat het een stuk beter. Deze zijn netjes op tijd. We werken met twee gekoelde bulk reefers, die we gebruiken om twaalf tanks van tien hectoliter elke dag bij te vullen. Deze tanks worden verspreid over zes bars. Er ligt bijna een kilometer bierleiding. Er zijn 35 taps, met energiezuinige Extra Cold-tapzuilen, en 45 nieuwe koelkasten, 100% cold en 35% less energy.

Complimenten Iedereen heeft een hoop complimenten gekregen, van de schoonmakers tot het management. Het was voor ons ook niet meer het Holland Heineken House, het was ONS HUIS! Iedereen stond voor elkaar klaar. We kunnen met zijn allen trots terugkijken op een mooi, geslaagd evenement.

Gerrie van Merkesteyn is event manager bij Heineken Technische Services & Events en maakte deel uit van het projectteam van Holland Heineken House in Londen. Tijdens het FMM Marktevent vertelt Heineken meer over de facilitaire organisatie van het Holland Heineken House. > www.marktevent.nl

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 17

gefaseerde invoering biedt voordelen

ARAG introduceert Het Nieuwe Werken in bestaand gebouw Samen met draaijer+partners is ARAG SE sinds het voorjaar van 2011 druk bezig om per verdieping Het Nieuwe Werken in te voeren in het bestaande hoofdkantoor in Leusden. Volgens facility manager en projectleider Arjan de Heer van ARAG biedt gefaseerde invoering veel voordelen: je kunt beter sturen op prijs en je leert gedurende het proces van je fouten.

Tekst: Peter Bekkering Foto’s: Michael Kooren Het hoofdkantoor van rechtsbijstandverzekeraar ARAG SE in Leusden dateert van 1986 en omvatte destijds 3.000 vierkante meter bvo. In 1992 werd het gebouw uitgebreid met bijna 7.000 vierkante meter bvo. Een belangrijke motivatie om Het Nieuwe Werken in te voeren was de behoefte van ARAG om een aantrekkelijke werkgever te zijn. Arjan de Heer, facility manager bij ARAG en projectleider van de herinrichting: ‘Een paar jaar

‘Je moet weten voor wie je taart moet halen als je jarig bent’ geleden zaten we midden in de ‘war on talent’ en was het erg moeilijk om goed personeel te krijgen en te behouden. Als bedrijf wilden we bovendien graag dat medewerkers trots op ARAG uitstraalden, maar dat bleek lastig in een niet spannend grijs kantoor met witte Bruynzeelwanden. De werkomgeving strookte kortom niet meer met onze ambities: ze was gedateerd en niet meer van deze tijd. Bovendien was het gebouw bijna aan het eind van de levenscyclus.’ ARAG stond voor de keuze: nieuwbouw of verbouw. De Heer: ‘Dit gebouw is ons eigendom. We realiseerden ons dat we in de huidige kantorenmarkt niet snel een nieuwe koper zouden vinden. Daarom was de keuze uiteindelijk relatief eenvoudig.’

Plan van aanpak ARAG zocht in februari 2011 contact met draaijer+partners. Besloten werd om eerst een 18

plan van aanpak met een aantal uitgangspunten op te stellen. Zo werd gekozen voor een gebouwbreed vlekkenplan met een bezettingsgraad van 0,8. De Heer: ‘We hadden misschien nog lager kunnen zitten, maar nu hebben we flexibiliteit ingebouwd om bij groei in de toekomst alsnog naar 0,6 of 0,7 te gaan.’ Daarnaast moest het gebouw, dat voor aanvang energielabel G had, een forse sprong maken in energiezuinigheid. ‘We bleken ook een nieuw klimaatsysteem nodig te hebben en hebben toen een haalbaarheidsonderzoek gedaan naar een warmte-koudeopslag. Dat bleek te kunnen, en door toepassing van warmteterugwinning, maar ook van zaken als led-verlichting, bewegingssensoren en daglichtafhankelijke armaturen, zijn we er uiteindelijk in geslaagd om dit gebouw te voorzien van energielabel A.’

Referentiebezoeken Om zich goed te oriënteren las De Heer veel relevante literatuur. Bovendien bracht hij referentiebezoeken aan onder meer Microsoft en SNS Reaal. Een belangrijke les die hij daaruit trok was om ook in een gebouw met Het Nieuwe Werken een zeker afdelingsgevoel te handhaven. ‘Je moet niet een nomade in je eigen gebouw worden, waardoor je niet eens meer weet wie je collega’s zijn. Of – anders gezegd – je moet weten voor wie je taart moet halen als je jarig bent.’ De les vertaalde zich in zones, die elk verschillende soorten werkplekken hadden, maar ook allemaal beschikten over een stamtafel en een ‘social wall’. De Heer: ‘Het onderscheid tussen de zones zit verder met name in de verhouding tussen de aantallen verschillende werkplekken.

businesscase arag

Emile Dres (links) en Arjan de Heer

Wel is er overal voor gekozen om de concentratiewerkplekken zo diep mogelijk in de zones te vestigen en is er een verticale kleurindeling om de wayfinding te vergemakkelijken.’

Workshops Voor de medewerkers waren er vanaf april 2011 workshops. Dat was nodig, aldus De Heer, omdat de medewerkers – in tegenstelling tot de stafdiensten ICT (bytes), FM (bricks) en P&O (behaviour) – vaak geen idee hadden wat Het Nieuwe Werken inhield en wat er mogelijk was. ‘Voorafgaand daaraan hebben we een sessie gehad met de 25 managers, waarin we hen vroegen wat ARAG voor hen inhield en welk beeld ze hadden bij Het Nieuwe Werken. Kernwoorden die daarbij naar voren kwamen waren transparant zijn, goed kunnen samenwerken en een aantrekkelijke werkgever zijn. Die kernwoorden zijn ook meegegeven aan de architect, evenals een ander uitgangspunt: geen gouden kranen! Daarmee bedoel ik dat het uiteindelijke ontwerp wel mooi en functioneel, maar niet ‘over de top’ moest zijn.’ Een ander element dat de architect meekreeg was een ‘vertaling’ van de ARAG Essentials en het ARAG Manifesto. De Heer: ‘Deze komen uiteindelijk terug in de folies op de glazen wanden bij de rotondes. Ze dragen er mede

toe bij dat het een echt ARAG-gebouw is en geen willekeurig kantoor.’

Denken in een oude omgeving De workshops voor medewerkers bestonden uit verschillende delen. Het eerste was een bezoek aan een bedrijf met een maximaal vijftien mensen grote afvaardiging van de verdiepingsvloer. ‘Je zag dat HNW ging leven en je kreeg opmerkingen als: ‘Wat zitten wij er eigenlijk eenvoudig bij.’’ In de workshop maakte ARAG het vervolgens concreet. ‘Mensen moesten kwantificeren wat ze deden: hoeveel tijd ben je aan de telefoon, hoeveel tijd vergader je, hoeveel tijd ben je geconcentreerd aan het werk, et cetera. Daarbij was een architect aanwezig en iemand van draaijer+partners, die dit omrekende naar de

Planning 3e verdieping: 2e verdieping: 1e fase 1e verdieping: 2e fase 1e verdieping: 1e fase begane grond: 2e fase begane grond:

Start verbouwing September 2011 Januari 2012 April 2012 Juli 2012 Oktober 2012 Januari 2013

Open Januari 2012 April 2012 Juli 2012 Oktober 2012 Januari 2013 April 2013

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 19

businesscase arag inrichting van een zone. Nadat de architect het had ingetekend, was er een sessie in het ARAGkantoor in Amsterdam, waar we een lightversie van HNW hebben. Tijdens die sessie werd het ontwerp gepresenteerd – de bricks – maar ook de consequenties op ICT-gebied – de bytes. Daarnaast vertelde ook iemand van P&O – behaviour – over HNW.’

‘Mensen moesten leren om de hele etage te gebruiken’ De Heer merkte tijdens de workshop dat medewerkers die naar een nieuwe omgeving toe gingen vaak nog dachten in een oude omgeving: ‘Zo zeiden ze bij P&O: ‘HNW werkt bij ons niet, want we hebben veel vertrouwelijke gesprekken.’ Daar hebben we op ingespeeld door in hun zone twee spreekkamers op te nemen. Geluidsdicht en zonder glazen deur.’ Emile Dres van draaijer+partners vult aan: ‘Er waren ook medewerkers die dachten dat een bezettingsgraad van 0,8 voor hun afdeling te laag was. Ze realiseerden zich echter niet dat ze ook buiten hun zone in het hele gebouw konden werken en konden dus niet afdelingsoverstijgend denken.’

Fases ARAG heeft er bewust voor gekozen om het hoofdkantoor in Leusden in fases onder handen te nemen. In september 2011 startte ARAG met het verbouwen van de derde verdieping, in januari 2012 ging de vernieuwde verdieping open. In april 2013 moet het hele project zijn afgerond. De Heer: ‘Voorafgaand aan de eerste fase hebben we – al drie jaar overigens – het proces van digitalisering ingezet, zodat bij verhuizing de bytes grotendeels op orde waren. Ook is het management al ruim voor de verhuizing gestart met het sturen op output (behaviour), waarbij wordt gekeken naar het aantal behandelde dossiers, maar ook naar de klanttevredenheid.’

in het kort ARAG SE introduceert samen met draaijer+partners Het Nieuwe Werken in hun bestaande pand in Leusden. ARAG heeft er bewust voor gekozen om het hoofdkantoor in fases onder handen te nemen. Hierdoor kan bij een nieuwe verdieping geleerd worden van de vorige. In april 2013 moet het hele project zijn afgerond.

Lessons learned Door de gefaseerde werkwijze konden ARAG en draaijer+partners bij een nieuwe verdieping leren van de lessen van de vorige. De Heer: ‘Een van de lessen was akoestiek. We hebben nog vaste toestellen, waardoor mensen niet kunnen weglopen. Het risico is dat je vervolgens andere mensen stoort. Mensen hebben zich niet of onvoldoende gerealiseerd dat bij een overgang van een gesloten kantoor met een cellenstructuur naar een open ruimte ook ander gedrag hoort. Ze moesten leren om de hele etage te gebruiken. We weten nu uit ervaring dat dat proces een aantal maanden duurt.’ Een tweede les was het veranderen van het bouwteam. De Heer: ‘De bedrijven die bij de eerste fase niet volgens planning en volgens onze kwaliteitseisen konden werken zijn vervangen. Dat leidde ertoe dat de kwaliteit van de verbouwing van de tweede verdieping tien keer beter was.’ Om het hele proces in goede banen te leiden is er tijdens een verbouwing elke week een werkoverleg en elke twee weken een overleg met het bouwteam en het ontwerpteam. Tijdens de verbouwing werden de medewerkers ondergebracht in twee nabijgelegen gebouwen waar ARAG met kortlopende contracten werkplekken had gehuurd.

Tips Voor andere bedrijven die hun gebouw willen herinrichten voor HNW hebben De Heer en Dres belangrijke tips: zorg voor draagvlak – bij de directie en bij medewerkers – en ga gewoon van start. De Heer: ‘Let daarbij op de details, maar ga een ontwerp niet eindeloos doorkauwen. Houd de regie en het doel – invoering van HNW – voor ogen. En zorg voor een strakke planning waar je je ook aan houdt.’ De gefaseerde uitvoering had volgens De Heer en Dres nog een voordeel: er kon scherp op prijs onderhandeld worden, waardoor de kosten goed beheersbaar bleven. ‘Bovendien kon je gedurende het proces leren, zodat je geen ‘fouten’ over het hele gebouw uitrolt.’

Ook interessant op fmm.nl Als lid van het FMM kennisplatform kunt u de syllabus Het Nieuwe Werken gratis downloaden. Hierin meer over Bricks, Bytes & Behaviour. > www.fmm.nl/magazine10-2012

achter de komma

232

De Amsterdamse Zuidas is de beste kantorenlocatie van Nederland. Dit blijkt uit onderzoek van vastgoedadviseur Jones Lang LaSalle naar de kwaliteit en toekomstbestendigheid van de Nederlandse kantorenmarkt. Voor het onderzoek werden 232 kantorenlocaties in vijftig gemeenten die gezamenlijk circa 11.000 gebouwen tellen vergeleken.

Alle 232 locaties zijn beoordeeld op de hoofdthema’s Ligging, Kwaliteit en Markt & Beleid, waarbij in totaal is gekeken naar veertig criteria. Het resultaat is een ranking voor alle locaties die in het onderzoek zijn betrokken. Op de tweede plek in de lijst staat, op ruime afstand van de Amsterdamse Zuidas, het Haagse Beatrixkwartier, gevolgd door respectievelijk Amsterdam Centrum, Rotterdam Centrum en het centrum van Den Haag. Lelystad Airport staat laatste in de ranking. Lelystad Airport is een locatie in ontwikkeling waar veel faciliteiten nog niet aanwezig zijn en waar de marktdynamiek nog beperkt is. Hoewel de totaalscore van deze locatie het laagst is, benadrukken de onderzoekers dat de kwaliteiten van Lelystad Airport voor sommige gebruikers aantrekkelijk zijn en dat die zich graag zullen huisvesten op deze locatie.

Actie Michael Hesp, Head of Research bij Jones Lang LaSalle Nederland: ‘Wij vinden het belangrijk dat er na het vastleggen van de intenties in het Convenant aanpak leegstand kantoren zo snel mogelijk overgegaan wordt tot actie.’ Met deze ranking kunnen de convenantpartijen volgens Hesp concreet aan de slag bij het ontwikkelen van gebiedsvisies en het benoemen van de zogenoemde Groei-, Balans-, Beperkings- en Transformatiegebieden in Nederland. Het onderzoek is uitgevoerd in de zomer van 2012. Als criterium voor het benoemen van locaties geldt in dit onderzoek dat een kantorenlocatie ruimtelijk is af te bakenen en een minimale omvang heeft van 10.000 vierkante meter verhuurbaar vloeroppervlak (vvo). De thema’s Ligging, Kwaliteit en Markt & Beleid zijn onderverdeeld naar een aantal indicatoren. Het huurprijsniveau is niet meegenomen als criterium, omdat dit volgens Jones Lang LaSalle een expressie is van prijs en niet van kwaliteit. Voor het onderzoek heeft de vastgoedadviseur gebruikgemaakt van de meest actuele gegevens uit de eigen voorraad-, opname-, aanbod-, huurprijs-, beleggings- en nieuwbouwdatabases. Daarnaast is geput uit databases van het CBS, het Kadaster, Agentschap NL, Bak Property Research, EduGIS en fttb.nl. In de meeste gevallen hebben de gegevens betrekking op het afgelopen jaar (2011). Facility Management Magazine | oktober 2012 | 21

goed omgaan met ingehuurde medewerkers

Hostmanship binnen facilitaire regieorganisaties Steeds meer organisaties krijgen door het uitbesteden van facilitaire diensten te maken met ingehuurde facilitaire medewerkers. De vragen die hierbij rijzen zijn: Hoe moet er worden omgegaan met deze ingehuurde medewerkers? En welke relatievorm is gewenst om de betrokkenheid van de ingehuurde medewerkers te stimuleren, om uiteindelijk een totaalbeleving voor de gast te kunnen aanbieden? In opdracht van de Hostmanship Group Nederland is er een onderzoek uitgevoerd naar de verschillende relaties met betrekking tot de ingehuurde medewerker. Tekst: Charlotte Aaldering, Anouk van Berkum en Maurice Maassen Hostmanship is de kunst mensen het gevoel te geven dat zij welkom zijn in een organisatie. Hierbij worden niet alleen de eindafnemers als gasten beschouwd, maar ook de medewerkers van een organisatie, leveranciers en andere externen. De Hostmanship Group Nederland adviseert organisaties bij het toepassen van hostmanship. In een praktijk waarin uitbesteding van diensten de boventoon voert liep de Hostmanship Group steeds vaker aan tegen het vraagstuk wat voor relatie er moest worden opgebouwd met een ingehuurde medewerker. De opdracht aan twee studenten van Hogeschool Inholland was om hierover vanuit verschillende invalshoeken een uitspraak te doen. Er is kwalitatief onderzoek uitgevoerd op basis van literatuurstudie en interviews bij verschillende organisaties: Hogeschool Inholland, Rijkswaterstaat locatie Lelystad, ASR in samenwerking met Facilicom, Eneco en Landal GreenParks. De keuze voor deze organisaties is gebaseerd op de toepassing van hostmanship in de

De ingehuurde medewerker zal de cultuur van de opdrachtgever ervaren organisatie, de cultuur en de structuur die zij aanhielden. In deze organisaties is vooral gelet op de omgang met de ingehuurde medewerkers en de mogelijke voor- en nadelen hiervan. Drie relaties in de uitbestede situatie zijn uitvoerig

beschreven. Het gaat om twee arbeidsrelaties (opdrachtgever - medewerker; leverancier - ingehuurde medewerker) en een leveranciersrelatie (leverancier - opdrachtgever). Het juridische karakter van het laatste type relaties zal zeker bijdragen aan de bekendheid ervan. In de andere twee relaties staat de ingehuurde medewerker centraal, maar die positie leidt zelden tot erkenning van het belang van de relaties. Het vraagstuk over de relatie tussen de ingehuurde medewerker en de opdrachtgever heeft een grote complexiteitsgraad, doordat er geen contract is tussen beide partijen. Ze kunnen elkaar dus niet aansturen op het eindresultaat. Immers, de leverancier is het aanspreekpunt voor de leveringsafspraken.

Principes van hostmanship Hostmanship bestaat uit zes principes, te weten: Verantwoordelijkheid, Consideratie, Dialoog, Service, Geheel zien en Dienen. Als eerste uitkomst van het onderzoek is duidelijk geworden dat deze zes principes in de organisatie aanwezig moeten zijn, zowel bij de opdrachtgever als bij de leverancier. De toepassing van deze principes is namelijk de basis voor een respectvolle relatie met de medewerkers in de organisatie. De uitkomsten van de interviews bij de organisaties die hostmanship toepassen hebben in dit onderzoek daarom zwaarder gewogen dan die bij de organisaties die geen hostmanship hebben geĂŻmplementeerd.

Structuur en cultuur De leverancier wordt ingehuurd vanwege zijn expertise en efficiĂŤntere werkwijzen. Samen met de

hostmanship regieorganisatie

aansturing vormt dat de structuur in een organisatie. In de dagelijkse praktijk is het ook de leverancier die zorgt voor de operationele aansturing op basis van een contractuele relatie met de medewerker. De ingehuurde medewerker zal het beste resultaat leveren binnen de structuur van de leverancier. De ingehuurde medewerker is hier namelijk aan gewend en is daarom op de hoogte van de consequenties die er zijn van de leverancier, maar ook van de werkwijzen die moeten worden gevolgd. Daarnaast wordt de ingehuurde medewerker daardoor vooral aangestuurd door de leverancier. Doordat er een contract tussen deze beide partijen is opgesteld, is ook het nemen van maatregelen in deze relatie mogelijk. De ingehuurde medewerker zal niet de cultuur van de leverancier ervaren, maar die van de opdrachtgever. Dit komt doordat de ingehuurde medewerker dagelijks werkzaam is op de locatie van zijn opdrachtgever. Als de ingehuurde medewerkers de cultuur van de opdrachtgever aanhouden, ontstaat er een betere band tussen hen en de andere medewerkers, omdat zij op dezelfde manier worden behandeld. Dit heeft een positief effect op de ingehuurde medewerker, omdat hij zich op deze manier meer betrokken voelt bij het bedrijf en hier meer moeite voor wil doen.

Geen dubbele belangen De relatie tussen de opdrachtgever en de leverancier be誰nvloedt de relatie tussen de opdrachtgever en de ingehuurde medewerker. Er zal in de eerste relatie dus een aantal aspecten aanwezig moeten zijn om de tweede relatie te kunnen laten slagen. Deze aspecten zijn communicatie, partnership en vertrouwen. De communicatie moet duidelijk en eenduidig verlopen. Er moeten geen dubbele belangen liggen bij een van beide partijen. Wanneer de communicatie hier goed wordt ingezet, zal deze ook in de andere relaties goed verlopen. Er moet een partnership tussen beide partijen worden opgebouwd. De partijen moeten elkaar aanvullen. Wanneer er gaten worden opgemerkt moet hier samen aan worden gewerkt. De belangen van de partijen zullen hierdoor deels verstrengeld raken, waardoor de betrokkenheid wordt vergroot. Tot slot: vertrouwen moet de basis zijn van de relatie. Er moet van uit worden gegaan dat de partijen elkaar aan gaan vullen en willen helpen. Hoewel beide partijen in het begin andere belangen hebben, zullen deze bij elkaar moeten worden gebracht. Om de kritische succesfactoren in de relatie tussen opdrachtgever en leverancier te kunnen bereiken, zal er vanuit beide partijen een aantal

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 23

hostmanship regieorganisatie

gedragingen nageleefd moeten worden. Voor de opdrachtgever geldt een aantal aandachtspunten. Hij moet niet in de gezagslijn gaan zitten tussen de leverancier en de ingehuurde medewerker. Op deze manier worden de machtsverhoudingen verstoord, wat de relatie niet ten goede komt. De opdrachtgever moet een duidelijk verwachtingspatroon vaststellen bij de aanbesteding van een nieuwe dienst. Dit kost in het

Met de zes principes van hostmanship valt een positieve verandering te behalen begin meer tijd, maar zal zich later uitbetalen. De kernwaarden, missie en visie van de leverancier moeten worden vergeleken met de eigen kernwaarden, missie en visie. De gunningcriteria moeten allereerst niet gericht zijn op de prijs. Gun de leverancier zijn inkomsten. Tot slot zal het contact tussen leverancier en opdrachtgever in stand gehouden moeten worden; minstens een keer per twee weken telefonisch dan wel face-to-facecontact is aan te raden. Voor de leverancier geldt ook een aantal aandachtspunten. De medewerkers binnen het bedrijf moeten op nummer één staan. Pas hierna komen zaken als ‘nieuwe opdrachten’ en ‘geld’ aan de orde. Als voorbeeld dient het belang van de medewerker specifiek in het contract benoemd te worden. Ook de leverancier dient te kijken of de kernwaarden, missie en visie van beide partijen wel op elkaar aansluiten. Tot slot dient de leverancier medewerkertevredenheidsonderzoeken uit te voeren. Hierdoor weet men wat er speelt binnen de organisatie en wat er verbeterd kan worden voor de medewerkers.

in het kort Onderzoek werd uitgevoerd naar de verschillende relaties met ingehuurde medewerkers. Hieruit blijkt onder meer dat de toepassing van de zes principes van Hostmanship de basis is voor een respectvolle relatie met de medewerkers in een organisatie. Een ingehuurde medewerker levert het beste resultaat binnen de structuur van de leverancier en binnen de cultuur van de opdrachtgever. Om de relatie tussen opdrachtgever en ingehuurde medewerker te laten slagen, zijn communicatie, partnership en vertrouwen tussen opdrachtgever en leverancier belangrijk.

Optimale relatie Wanneer zowel de leverancier als de opdrachtgever deze aspecten tijdens een contractperiode waardeert en toepast, zal een optimale relatie ontstaan tussen de opdrachtgever en de ingehuurde medewerkers. De medewerker zal zich meer betrokken voelen bij de organisatie en daardoor beter zijn best doen. De gast zal daardoor de optimale behandeling krijgen binnen het bedrijf. Als deze relaties volgens de benoemde aspecten worden ingevuld, brengt dit gevolgen met zich mee voor de relatie tussen de ingehuurde medewerkers en de medewerkers van de opdrachtgever. Beide medewerkers delen dezelfde cultuur, namelijk die van de opdrachtgever. Hierdoor zullen zij elkaar sneller als collega’s gaan beschouwen en zal er meer waardering ontstaan voor het werk dat de ingehuurde medewerkers doen. Beide partijen zorgen ervoor dat de organisatie haar doelstellingen kan behalen, dus waarom zouden ze elkaar niet als collega’s gaan beschouwen? De conclusie luidt dat met de zes principes van hostmanship een positieve verandering te behalen valt. De zes principes kunnen namelijk een onderscheidend vermogen verschaffen in de huidige problematiek van het uitbesteden. Daarbij zorgen de zes principes dat er geen onderscheid wordt gemaakt tussen een ingehuurde medewerker en een medewerker van de opdrachtgever. De facilitaire diensten zijn een verlengstuk van een organisatie en dragen dus ook bij aan het eindresultaat. Dit wordt veelal vergeten. Door de toepassing van de zes principes raken de medewerkers op de langere termijn meer betrokken bij de organisatie, zal de medewerkertevredenheid omhoog gaan en wordt er een eenheid gecreëerd doordat er met zijn allen één resultaat behaald wordt.

Ook interessant op fmm.nl Van facility managers wordt meer gevraagd dan op de kosten te letten. Het gaat nu om het realiseren van een optimaal bedrijfsresultaat. Een klantvriendelijke houding hoort daarbij. Vanzelfsprekend? Zeker niet. Een vlakke of afstandelijke benadering komt te vaak voor, en daar komt een organisatie niet verder mee. In de FMM Bibliotheek vindt u een vurig pleidooi voor hostmanship door Jan Gunnarsson. > www.fmm.nl/magazine10-2012

1 hosted oplossing voor vast en mobiel Bij Vodafone maken we het werk voor de ICTâ&#x20AC;&#x2122;er graag wat makkelijker. Met Vodafone One Net. Hiermee bent u in 1 keer af van onderhoud en beheer van uw telefooncentrale. Bovendien heeft u maar 1 aanspreekpunt. En komen er nieuwe collegaâ&#x20AC;&#x2122;s bij, dan zijn wijzigingen makkelijk online door te voeren. Zakelijk vast en mobiel worden 1 met Vodafone One Net. Easy. Ga voor meer informatie naar vodafone.nl/onenet

de deal Opdrachtgever: Waterschap Brabantse Delta Opdrachtnemer: Gom Schoonhouden Doorlooptijd: 5 jaar + 2 optiejaren Dienst: schoonmaak, glasbewassing, industriële reiniging

samenwerking tussen gom en brabantse delta

Schoonmaken met hostmanship in de genen In 2007 werd de Van Berkel Groep overgenomen door Gom, onderdeel van Facilicom. Hiermee begon de samenwerking tussen het schoonmaakbedrijf en waterschap Brabantse Delta. Eind augustus van dit jaar liep het contract af. Ruim een jaar geleden werd daarom gestart met een nieuwe aanbesteding, die uiteindelijk wederom door Gom in de wacht werd gesleept. Tekst: Eliza van den Anker Twee jaar geleden kreeg Brabantse Delta een nieuw hoofdkantoor en ging het zich vestigen op het acht hectare grote landgoed Bouvigne in Breda. ‘We hebben toen samen met Gom een nieuw schoonmaakconcept ontwikkeld in het kader van Het Nieuwe Werken’, vertelt Willem van der Velde, contractmanager Facilitaire Zaken bij het waterschap. ‘We zijn toen onder meer begonnen met flexplekken, een clean desk policy en facility hosts. Het uitgangspunt van de facility hosts is kijken, denken en doen. Ze zijn van 7.00 tot 19.00 uur aanwezig, en zorgen ervoor dat alles er goed uitziet. Als het niet vuil is maken ze niet schoon. Daarnaast hebben we vanaf 17.00 uur ook een avondploeg die dingen doet die tijdens werktijd storend zouden zijn, zoals stofzuigen.’ In het begin was dit nieuwe concept erg wennen, vertelt Van der Velde. ‘Gom moest afstappen van de themakaarten. Het is niet meer een lijstje afwerken van: nu moeten de wc’s gedaan worden en dan dat en dat. De schoonmakers worden vrijer gelaten en moeten proactiever te werk gaan. Dat vergt inzicht. Een goede begeleiding is daarbij noodzakelijk.’

Bewustwording Het verder doorontwikkelen van dit concept was een belangrijk punt voor het waterschap bij de nieuwe aanbesteding. Het was een van de punten waar Gom in de aanbesteding goed op gescoord heeft, aldus Van der Velde. Zo traint Gom de medewerkers op hostmanship, iets wat de facility hosts volgens Van der Velde ‘in de genen moeten hebben zitten’. Marco Konter, manager marketing & salessupport bij Facilicom: ‘Kijken door de ogen van de gebouwgebruiker, een open houding, dat is heel belangrijk. We benaderen dit heel praktisch. Wat doe je als je in een kantoor binnenkomt waar slingers hangen en gebak staat? Door deze praktijkaanpak worden onze mensen zich bewust van de invloed die ze hebben op de beleving van onze dienstverlening, puur al door hun gedrag en houding.’ De facility hosts bij Brabantse Delta staan de hele dag in intensief contact met de gebouwgebruiker, waardoor hostmanship voor die medewerkers volgens Konter nog veel belangrijker is dan voor de avondploeg. Konter: ‘Als iemand bij-

deals

voorbeeld de weg niet weet, willen ze ook kunnen helpen. Verder is het erg belangrijk dat ze goed kunnen anticiperen op gebeurtenissen. Zo is inloop van zand in veel panden al een aandachtspunt, maar de witte vloeren bij de Bouvigne vragen helemaal om goed inspelen op pieken en dalen in bezoekersaantallen.’ Een ander belangrijk punt bij de aanbesteding was de Code Verantwoordelijk Marktgedrag, vertelt Van der Velde. ‘We hebben hier zwaar op ingezet tijdens de aanbesteding. We willen namelijk alleen samenwerken met een professioneel bedrijf dat op alle fronten de dingen doet zoals het hoort. En daarmee willen we ook dat ze de Code Verantwoordelijk Marktgedrag hebben ondertekend.’

Resultaat- en inspanningsgericht Naast de schoonmaak en glasbewassing voor het hoofdkantoor is Gom met het in de wacht slepen van deze opdracht ook verantwoordelijk voor dertig andere locaties van het waterschap, evenals voor de reiniging van industriële ruimten. Voor de dertig andere locaties is echter niet zoals bij het hoofdkantoor gekozen voor een resultaatgerichte aanpak, maar voor een inspanningsgerichte, omdat daar reguliere werkzaam-

heden moeten worden verricht. De reiniging van de industriële ruimten is op basis van regie. ‘Dus als er behoefte aan is, kan Gom worden ingezet. Daar is ook al een prijs voor afgegeven’, aldus Van der Velde.

‘Kijken door de ogen van de gebouwgebruiker, dat is heel belangrijk’ Op onaangekondigde tijden wordt de kwaliteit van de schoonmaak door een extern bureau getoetst. Bij een negatieve beoordeling geldt een malusregeling. Hoewel het even wennen was, zijn de 350 medewerkers op het hoofdkantoor van Brabantse Delta inmiddels vertrouwd met de overdag rondlopende facility hosts. Van der Velde: ‘Deze overgang ging niet zonder slag of stoot, maar nu we twee jaar verder zijn, ben ik best tevreden. We hebben een enquête gehouden onder de medewerkers en ze vinden het eigenlijk toch wel prettig om een aanspreekpunt te hebben voor de schoonmaak.’

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 27

hogeschoolgebouwen marketinginstrument om studenten te werven

De aantrekkingskracht van gebouwen Hogescholen zijn de laatste jaren flink bezig met de ontwikkeling van gebouwen, met de nodige investeringen. In rap tempo worden er ultramoderne gebouwen neergezet of worden oude gebouwen gerenoveerd. Natuurlijk zijn deze ontwikkelingen in eerste instantie gericht op het nog beter ondersteunen van het primaire proces: het aanbieden van onderwijs. Maar wat is de invloed van deze gebouwen op de keuze van een potentiële student voor een hogeschool? Dit artikel geeft op deze vraag een antwoord. Tekst: Frank van Enckevort en Ronald Beckers (HAN) Waarom kiest een scholier ervoor om te gaan studeren aan een bepaalde hogeschool of universiteit? Brits onderzoek (Price, 2001) wijst uit dat deze keuze afhankelijk is van tal van factoren, maar vooral wordt bepaald door de reputatie van een opleiding, de mening van ouders en vrienden, de aantrekkelijkheid van de stad en door het gebouw. Voor wat dat laatste betreft blijkt dat vooral de grootte van een campus of gebouw van belang is in het keuzeproces (Price et al., 2003). Ook de voorzieningen die worden aangeboden in de gebouwen, in welke vorm dan ook, hebben een positieve invloed. Daarnaast is er in 2005, door de

Vooral de grootte van een campus of gebouw is van belang in het keuzeproces Commission for Architecture and the Built Environment (CABE), een onderzoek uitgevoerd naar ‘the value of good building design in higher education’. Dit onderzoek heeft aangetoond dat bij 60 procent van de studenten en medewerkers de kwaliteit van een gebouw een positieve invloed heeft gehad op de beslissing om ergens te gaan studeren of werken. Zoals gezegd betreft het ook hier buitenlands onderzoek. Hoe zit het dan in Nederland? Zijn deze uitkomsten ook van toepassing op onze hogescholen?

Added value Onderzoek van eigen bodem door de TU Delft naar de ‘added value’ van hogeschoolgebouwen richtte zich op de spin-off van investeringen in vastgoed (De Vries, 2007). Een van de bevindingen was dat er na een vastgoedingreep van een hogeschool, zoals een verbouwing of nieuwbouw, sprake is van een lichte stijging in de studentaantallen (+0,5%). Deze neemt echter snel na de ingreep weer af tot de oude waarde. Los van het resultaat van dit onderzoek is het gezien het grote aantal variabelen dat een rol speelt lastig om een toename van studentaantallen direct toe te schrijven aan de gebouwingreep sec. Veranderingen in curricula of imago zijn zeker zo belangrijk. Van dat laatste zijn de diplomaperikelen bij diverse hogescholen van de afgelopen jaren een voorbeeld. Desondanks is het idee dat het gebouw ingezet kan worden als marketinginstrument in de kantoorsector al jaren ‘common sense’. Het ING-gebouw langs de Zuidas in Amsterdam en de wijze waarop Interpolis eind jaren negentig de nieuwbouw inzette in haar transformatie van verzekeraar met stoffig imago naar dynamische organisatie zijn hiervan goede voorbeelden. Een architectonisch hoogstaand gebouw zet je als organisatie op de kaart. Hogescholen en universiteiten leven bij de gratie van het aantal studenten dat ze elk jaar weer aantrekken. Mede door de toegenomen concurrentie in het hoger onderwijs is het dus niet vreemd om ook voor deze instellingen onderzoek te doen naar de aantrekkingskracht van hun gebouwen.

huisvesting onderzoek Onderzoeksmethode Het onderzoek is in april 2012 tijdens twee open dagen uitgevoerd bij twee faculteiten in drie gebouwen van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN) op basis van een schriftelijke vragenlijst. Deze is tijdens open dagen aan bezoekers (middelbare scholieren) voorgelegd. De vragen in de survey zijn gerelateerd aan de kwaliteitsaspecten van een gebouw, te weten de functionele, esthetische, bouwtechnische, bouwfysische en economische kwaliteiten (Van der Voordt en Van Wegen, 2000). Het onderzoek richtte zich specifiek op de gebruikersperceptie van de functionele, bouwfysische en esthetische gebouwkwaliteit. De andere twee kwaliteiten zijn voor een potentiële student niet goed zichtbaar en derhalve minder relevant voor het onderzoek. De operationalisering van de kwaliteitsaspecten is weergegeven in tabel 1. Daarnaast zijn ook de services in het onderzoek meegenomen, zoals restaurant, grand café, schoonmaak, ICT-voorzieningen, receptiedienstverlening en mediatheek. Functionele kwaliteit

Bouwfysische kwaliteit

Esthetische kwaliteit

Omgeving Ligging school/campus Omvang Toegankelijkheid gebouw Oriëntatie Inrichting gebouw Gebouwfaciliteiten Gebouwveiligheid

Geluid Temperatuur Verlichting

Kleurgebruik Vormgeving Materialisering Kunst

Tabel 1. Kwaliteitsaspecten van gebouwen uit het onderzoek.

Resultaten De vragenlijst is door 442 respondenten ingevuld. Dat is ruim 11 procent van het totale aantal van 3.920 geregistreerde middelbare scholieren dat de open dagen van die twee faculteiten bezocht. De verdeling van de respondenten over de diverse locaties is weergegeven in tabel 2. Faculteit HAN

Gebouw Laan van Scheut Nijmegen

Gebouw Kapittelweg Nijmegen

Gebouw Ruitenberglaan Arnhem

Economie en Management

162

147

Gezondheid, Gedrag en Maatschappij

133

Tabel 2. Overzicht van respondenten.

Van het totale aantal respondenten geeft 61 procent aan dat het gebouw en zijn voorzieningen

meewegen in de keuze voor de hogeschool. 27 procent zegt dat dit misschien zo is en voor de overige 12 procent maakt het gebouw geen deel uit van het keuzeproces. Dat resultaat bevestigt de bevindingen van het eerder vermelde onderzoek van CABE uit 2005 met betrekking tot de invloed van het gebouw op de keuze van potentiële studenten. Een nadere blik op de respondenten wijst uit dat de verschillen tussen de twee faculteiten en drie locaties verwaarloosbaar klein blijken. Wat zijn dan de belangrijkste criteria die ten grondslag liggen aan de beoordeling van het gebouw in relatie tot de schoolkeuze? Er springen vier aspecten uit die door de respondenten genoemd worden, te weten de ligging/locatie, toegankelijkheid, hygiëne en de algehele sfeer. Deze zijn weergegeven in figuur 1. Verder komt uit het onderzoek naar voren dat de respondenten de gebouwen als groot ervaren. Als het gaat over voorzieningen, dan zijn vooral de voorzieningen gericht op de studie het belangrijkste in de perceptie van de potentiële student, zoals het aanbod van studentwerkplekken, ICT-voorzieningen en de mediatheek. Daarnaast worden sociale voorzieningen als een restaurant, café en sportfaciliteiten ook genoemd als relevant voor de keuze.

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 29

huisvesting onderzoek 450 400 350

402 329

300

324 294

250 200

103

62 Verlichting

129

Kleurgebruik

147

100

Vormgeving

170

150

Bewegwĳzering

Grootte

Temperatuur

Daglicht

Veilingheid

Toegankelĳkheid

Hygiene

Ligging

Sfeer

Figuur 1. De belangrijkste gebouwaspecten.

Discussie Het onderzoek maakt duidelijk dat het gebouw en zijn voorzieningen belangrijk zijn voor de keuze van een potentiële student voor een hogeschool. Net als in vergelijkbare onderzoeken wordt aan respondenten op onderdelen naar hun mening gevraagd. Een gebouw is samengesteld uit afzonderlijke componenten, maar de gebruiker ervaart het vooral als geheel. Dat ‘geheel’ is eigenlijk precies wat ook dit onderzoek lastig maakt. Uit het onderzoek bleek dat ‘sfeer’ in het gebouw belangrijk is. Die sfeer is echter lastig te operationaliseren, hangt vaak samen met een gevoel en is zeer subjectief en persoonlijk. Het zou echter wel interessant zijn om juist dat aspect eens nader te onderzoeken. Een andere nuance die aangebracht moet worden is de vraag hoe zwaar het belang dat wordt gehecht aan gebouw en faciliteiten weegt ten opzichte van andere aspecten zoals die worden genoemd in het onderzoek van Price et al uit 2003.

Daarover kan met dit onderzoek geen uitspraak worden gedaan. De waarde van de resultaten van dit onderzoek voor facility managers van hogescholen zit vooral in de bewustwording dat niet alleen huidige studenten en medewerkers tot hun klantgroep behoren, maar dat hun gebouwen ook aantrekkingskracht uitoefenen op nieuwe studenten en dus een belangrijk marketinginstrument zijn voor de hogeschool. Daaruit blijkt het strategische belang van huisvesting voor hogescholen. Desondanks mag de huid niet verkocht worden voordat de beer geschoten is. Als aan een restaurantbezoeker wordt gevraagd of hij nog eens terug komt, dan is het antwoord ook vaak positief. Om een echt goed beeld te krijgen van de werking van gebouwen op toekomstige studenten zou eigenlijk ook onderzocht moeten worden of scholieren die aangeven dat het gebouw medebepalend is, ook daadwerkelijk zijn gaan studeren bij de HAN. Dat pleit voor nader onderzoek met een longitudinaal karakter.

in het kort Uit onderzoek blijkt dat 61 procent van de aankomende studenten het gebouw en de daarbij horende voorzieningen mee laten wegen in de keuze voor de hogeschool. Ligging/locatie, toegankelijkheid, hygiëne en de algehele sfeer worden daarbij genoemd als belangrijke aspecten. De waarde van de resultaten van dit onderzoek voor facility managers zit vooral in de bewustwording dat niet alleen huidige studenten en medewerkers tot hun klantgroep behoren, maar dat de gebouwen ook aantrekkingskracht uitoefenen op nieuwe studenten en dus een belangrijk marketinginstrument zijn.

Meer op fmm.nl Bekijk online de uitgebreide versie van dit artikel inclusief rapport met onderzoeksresultaten. > www.fmm.nl/magazine10-2012

www.dysonairblade.nl

Gebruikskosten zijn € 1095 per jaar.*

Gebruikskosten zijn € 53,95 per jaar.*

Uitgaande van 100 mensen die een toiletruimte 2 keer per dag bezoeken, zal een papieren handdoek dispenser 146.000 handdoeken gebruiken per jaar.

Voor hetzelfde gebruik kost een Dyson Airblade™ handdroger slechts € 53,95. Het droogt handen in slechts 10 seconden en het HEPA filter zuivert de lucht voordat deze op de handen wordt geblazen.

De gebruikskosten zijn € 1095.

Het is snel, hygiënisch en kost een fractie van de kosten van papieren handdoeken.

*Gebruik gebaseerd op twee handdoeken per droogbeurt. 1600 Watt machine afgebeeld. Calculatie inclusief standbypower. Kosten gebaseerd op 1 cent per papieren handdoek (data van intern onderzoek van Dyson, januari 2010) en € 0.162 per kWh (data van Euro stat 2009, semester 2, gepubliceerd in maart 2010). Papieren handdoek dispenser en Dyson Airblade™ handdroger aankoopkosten zijn exclusief vergelijking. 10 seconden droogtijd gebaseerd op NSF protocol P335.

het gebouw

Sigmax Enschede Sinds 2 januari van dit jaar heeft ICT-bedrijf Sigmax zich gevestigd in een nieuw pand in het Business & Science Park in Enschede. De twee afdelingen van Sigmax, die voorheen in verschillende panden waren gehuisvest, werden hiermee samengebracht.

Tekst: Eliza van den Anker Er zijn nog meer redenen waarom werd besloten te verhuizen. ‘Het bedrijf is groeiende’, vertelt Walter Rijk, eigenaar en CTO van Sigmax. ‘We waren al gevestigd op het Business & Science Park in Enschede en wilden daar graag blijven. We hebben gekeken of we naar gebouwen konden verhuizen die er al waren, maar uiteindelijk hebben we toch besloten om zelf te bouwen. Behalve dat onze twee afdelingen nu in één pand komen te zitten, wilden we ook graag een prettige werkomgeving creëren voor de medewerkers. Technisch personeel is vaak toch al lastig te vinden. Een goede werkomgeving kan dan net het verschil maken.’ Ook een goede uitstraling richting klanten is voor Sigmax belangrijk, vertelt Rijk. Maar hoe zo’n kantoor er dan uit moest komen te zien, daar had hij nog niet echt een beeld bij. Daarom werd Architectenbureau Paul de Ruiter erbij gehaald. ‘We zijn met hem gaan praten over wat we wilden, over hoe we terug konden laten komen in het gebouw waar Sigmax voor staat.’ Als belangrijk criterium kwam ‘openheid en transparantie’ naar voren, wat door de archi-

tect werd vertaald in enorme glaspartijen. Er zijn weinig dichte wanden in het gebouw en door de voornamelijk glazen binnenwanden wordt de verbinding gelegd tussen binnen en buiten. De gekleurde wanden zijn bekleed met

Als belangrijk criterium kwam ‘openheid en transparantie’ naar voren geluidabsorberend vilt dat gemaakt is van oude tapijten en gerecycled textiel uit de auto-industrie. Het hele gebouw is daarnaast voorzien van duurzame led-verlichting. De verlichtingsarmaturen, ronde schijven in verschillende diameters, zijn in een wisselend patroon door het hele pand aangebracht.

Aangenaam werkklimaat Het gebouw is geroteerd op de kavel geplaatst voor een zo gunstig mogelijke ligging ten opzichte van de zon. Iedere gevelzijde heeft een eigen

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 33

klimaatconcept en de gehele klimaatbeheersing vindt direct plaats via de gevel. De mate van uitkraging van de verdiepingsvloeren verschilt per gebouwzijde. Zo zijn deze aan de zuidzijde ruim een meter breed om als zonneluifels te functioneren. Aan de onderzijde zijn ze bekleed met

‘Het is voor de communicatie bevorderlijk als we bij elkaar zitten’ rvs-panelen waardoor indirect licht van buitenaf naar binnen wordt weerkaatst. Met name het atrium draagt bij aan een goede daglichttoetreding. De regulering van daglicht en een goede klimaatregeling moeten zorgen voor een aangenaam werkklimaat. In de 45 centimeter hoge vloeren zijn klimaatunits, betonkernactivering en ventilatie verwerkt. Alle installaties zijn waar mogelijk weggewerkt.

Werkplek functieafhankelijk Vrijwel iedereen bij Sigmax heeft een vaste werkplek. Het cellenkantoor en het open werklandschap zijn in het gebouw afgewisseld om zo synergie te bevorderen tussen de diverse divisies. ‘Welke plek is toebedeeld is afhankelijk van de functie’, vertelt Rijk. ‘Zo zitten accountmanagers vaak in gesloten kantoorruimtes, aangezien zij veel telefoneren en dit storend kan zijn voor bijvoorbeeld programmeurs, die veelal geconcentreerd achter hun pc werken.’ Thuiswerken is niet gebruikelijk bij Sigmax. ‘We vinden overleg heel belangrijk’, licht Rijk toe. ‘Vaak werken we in teams samen aan een product. Het is dan voor de communicatie bevorderlijk als we bij elkaar zitten.’ Op dit moment werken er ongeveer 120 mensen bij Sigmax, maar er is rekening gehouden met de mogelijkheid om uit te breiden naar 150 medewerkers. Op elke verdieping is het mogelijk om te vergaderen en is een koffiecorner met bankstel te vinden, waarmee ontmoetingen wor-

het gebouw

den gestimuleerd. Opvallend is ook de witstalen sculpturale trap, die als beeldbepalende blikvanger van de dubbele entree op de begane grond fungeert. Deze ruimte wordt als kantine, presentatieruimte en vergaderplek gebruikt.

Optimalisatie Inmiddels zijn de werknemers van Sigmax alweer een tijdje werkzaam in het nieuwe pand. Rijk: â&#x20AC;&#x2DC;We hebben onderzoek gedaan naar de ervaringen van werknemers, waaruit blijkt dat ze het een mooi pand vinden. De werkplek wordt door de grote hoeveelheid daglicht die naar binnen valt als zeer prettig ervaren, en ook de transparantie wordt gewaardeerd. Natuurlijk zijn er nog wat kinderziektes, wat logisch is bij een nieuw gebouw waarbij de uitersten zijn opgezocht qua techniek en uitstraling. Zo kan de akoestiek nog wat geoptimaliseerd worden en gaat de zonwering bij wat hogere windsnelheden omhoog. Gelukkig zijn het allemaal zaken die op te lossen zijn. Hier zijn wij druk mee bezig.â&#x20AC;&#x2122;

Feiten en cijfers Opdrachtgever: Sigmax Bruto vloeroppervlak: 2.500 m2 Inhoud: 6.750 m3 Start ontwerp: april 2009 Start bouw: juni 2010 Oplevering: november 2011 Ontwerp: Architectenbureau Paul de Ruiter Interieurarchitect: Ex Interiors Landschapsarchitect: OKRA landschapsarchitecten Adviseur constructie: Lucassen Bouwconstructies Adviseur installaties: Deerns raadgevende ingenieurs bv

Ook interessant op fmm.nl Science parks worden door overheden gezien als belangrijke motoren in de regionaal-economische ontwikkeling, vooral vanwege de innovatiekracht die er vanuit zou gaan. In de FMM Bibliotheek kunt u, aan de hand van een verkennend onderzoek bij bedrijven op zes Nederlandse science parks, lezen hoe deze terreinen functioneren. > www.fmm.nl/magazine10-2012 Facility Management Magazine | oktober 2012 | 35

dit artikel wordt u aangeboden door csu

openbaar ministerie verkiest csu

‘Vernieuwing moet komen vanuit inkoop’ De manier van aanbesteden is aan verandering toe. Dat oordeelt senior inkoper Dick Scheeringa. Die vrijheid nam hij bij de recente aanbesteding voor de schoonmaak, beveiliging en het uitvoeren van additionele diensten in de panden van het Openbaar Ministerie en de Hoge Raad. ‘Het heeft ons meer maatwerk en kwaliteit opgeleverd, en meer aandacht voor sociale aspecten.’

Social return Senior inkoper Dick Scheeringa begeleidde de aanbesteding voor het OM. Hij nam de overname van bestaande medewerkers als verplichting in het contract op. ‘We zijn tevreden over de mensen die in onze panden werken. Daarom stelden we als eis dat zij allemaal werden overgenomen. Bovendien hebben we hun uren en salarissen in een denkbeeldig kluisje gedaan. Daar mocht niet op beknibbeld worden. Zo blokkeerden we de mogelijkheid om ten koste van schoonmaakmedewerkers de aanbiedingsprijzen naar beneden bij te stellen.’ Volgens Scheeringa heeft dat geleid tot rust op de werkvloer. ‘De schoonmakers hadden geen onzekerheid en stress door de contractwisseling. Een scherp aanbod konden aanbieders alleen doen door in de eigen organisatiekosten te snijden, of door slimmere technieken te gebruiken.’ CSU heeft duidelijk kunnen maken dat één en één drie is. Niet suboptimaal zelf leveren, maar verbinding leggen tussen specialisten. Het OM heeft de Code Verantwoordelijk Marktgedrag ondertekend en conformeert zich daarmee aan de omgangsvormen die schoonmaakbedrijven, opdrachtgevers en vakbonden zijn overeengekomen. Daarnaast heeft CSU ermee ingestemd om de eisen op het gebied van social return op te volgen. ‘Misschien vallen op termijn sommige van onze panden, door schaalvergroting, onder de regeling dat 5 procent van de arbeidsplaatsen bezet wordt door mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. De overname van 100 procent van de bestaande medewerkers, ongeacht de overnameplicht, gaat daaraan vooraf.’

Inventiviteit ‘We hebben de insteek gekozen om geen schoonmaakwerkprogramma’s voor de afzonderlijke panden 36

Dick Scheeringa

toe te voegen’, vervolgt Scheeringa. ‘We wilden juist meer richting prestatieafspraken, want onze panden verschillen van elkaar en de gebruikers ervan stellen andere eisen. We hebben de aanbieders de vrijheid geboden om zelf hun werkzaamheden vorm te geven.’ Op deze wijze wilde Scheeringa hun inventiviteit en creativiteit losmaken. ‘Iedereen heeft toch eigen aanpakken, specialiteiten en werkprogramma’s. Pas na de contractering hebben we fijnafstemming per pand gedaan. Uiteindelijk hebben we daardoor meer maatwerk gekregen, en een hogere kwaliteit voor een scherpe prijs.’ CSU geeft nu invulling aan enkele bijzondere aanvullende diensten. ‘We kunnen boeketjes bloemen via CSU versturen, receptiediensten inhuren, een BHV-opleiding regelen en ook hebben we geregeld dat zij sanitaire artikelen leveren en goederen aanvullen.’

Smalle marges ‘Vaak vind ik de creativiteit van aanbieders tegenvallen’, zegt Scheeringa, die al vaker grote aanbestedingen heeft begeleid. ‘Maar misschien kun je ook niet méér van ze verwachten, omdat de gangbare manier van aanbesteden belemmerend werkt. De aanbiedingen moeten transparant en vergelijkbaar zijn. Dat maakt de marges om afwijkende oplossingen aan te dragen uiterst smal.’ Volgens Scheeringa is er sprake van het soep-eet-je-met-een-vork-effect. ‘Men is gewend standaardantwoorden te geven. Daarom denk ik dat juist inkopers vernieuwing los kunnen krijgen bij de aanbieders, door hiervoor meer ruimte te creëren.’

buitenland

Brits FM kiest voor EN 15221 Brussel, 20 september 2012. Een historische, warme dag. We zitten aan tafel bij Bureau Brussels aan het Robert Schumanplein. We keuvelen na over de rondleiding door het Europees Parlement met lobbyisten Friso en Lodewijk. Friso was duidelijk: 2012 is het Jaar van Europa. We kijken naar de vergaderzaal van de Europese Commissie bovenop het Berlaymontgebouw. Links staat het Consilium van de Europese Ministerraad, 300.000 vierkante meter groot. Rijnstraat 8 past er zes keer in. De Wetstraat staat vol met demonstranten. Bouwvakkers zijn druk bezig met de treinlijn van het plein naar vliegveld Zaventem. Peter Prischl stapt binnen. Hij komt zich laten installeren tot lid van de adviesraad van bringFM!, samen met Stan Mitchell uit het Verenigd Koninkrijk en nog vier anderen. Twee bijzondere Engelse gasten melden zich voor de algemene ledenvergadering. Het zijn de twitterende voorzitster en algemeen directeur van BIFM. Ze komen zich laten informeren over het European Centre for Facility Management. Bij het doornemen van de agenda komt de EN 15221 ter sprake. De Engelsen wordt gevraagd naar hun standpunt. Ze presenteren een artikel van Stan Mitchell in hun verenigingsblad FMWorld. Stan is ondernemer, voormalig voorzitter van BIFM en Global FM, was EN 15221-expert namens de UK en is nu voorzitter van de ISO TC 267 Facilities Management. Dat laatste doet hij namens het British Standards Institute. Stan is bovenal een zeer gerespecteerd facility manager die weet te verbinden. En dat lijkt tegenwoordig ook het doel van de Engelse vereniging. De BIFM kiest voor de Europese FM-norm.

breed gedragen continentale en nationale belangen. De strijd der giganten is gelukkig beslist in het voordeel van de Europese FM-markt, die nu weer wat eensgezinder, competitiever en transparanter is geworden. Dankzij de Engelsen. Dankzij twitterende leiders.

Voelbare vibe Aan tafel discussiëren we verder over het hoe en waarom van onze doelstellingen en doelgroepen en hoe we de CEE-landen meer kunnen betrekken bij Brussel. De begroting wordt vastgesteld. Mogelijke onderwerpen voor ‘position papers’ worden besproken. Stappen voor beïnvloeding van de nieuwe Aanbestedingswet worden bepaald. De lobbyagenda wordt besproken. Er valt een stilte. We kijken naar buiten. Naar Bruishuis Brussel. Naar Europa. De aanwezige Duitser, Oostenrijker, Engelsen, Belg en Nederlanders kijken elkaar in de ogen. Er is een duidelijk voelbare vibe aanwezig. Hier gebeurt iets uitzonderlijks. Hier zitten FM’ers te trappelen als kleine kinderen die mogen uitzwermen na een lolly van moeke gekregen te hebben. We concluderen met z’n allen dat we vooral een vereniging van, voor en door ondernemers in FM willen zijn en ons niet zullen laten stoppen door doemdenkers. 2012 wordt het Jaar van Europa. Friso had gelijk.

Strijd der giganten Er lijkt een einde te zijn gekomen aan een concurrentiestrijd tussen de diverse Engelse en Amerikaanse verenigingen over wiens ‘global standard’ de langste is. De Europese norm wint door Britse steun. Verrassend, want RICS, BOMA en anderen leken hun ‘global standards’ op te kunnen leggen aan de Europese markt. Hun commerciële normen kwamen echter voort uit eigenbelang en waren veelal op geen enkele wijze gebaseerd op, laat staan verbonden met,

Fred Kloet is directeur van PROCOS NL.

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 37

Plan uw succes met TOPdesk De meest gebruiksvriendelijke ondersteuning voor uw facilitaire afdeling

Een FMIS is voor een professionele facilitaire afdeling onmisbaar. TOPdesk ondersteunt de taken die uw facilitaire afdeling dagelijks tegenkomt. Zo geeft het Planbord u inzicht in de bezettingsgraad en drukte van uw medewerkers. Het plannen van uw team wordt eenvoudiger dan ooit.

TOPdesk is bovendien de enige tool die Facility, ICT en HRM perfect integreert. U hoeft alle informatie slechts op ĂŠĂŠn plek te beheren, terwijl elke afdeling zijn eigen veilige werkomgeving behoudt. Meer weten? Bezoek www.topdesk.nl/facilitair

Facility Management Simplified

cases

FMM Case Base Dit is een selectie van de FMM Case Base, een online overzicht van aansprekende projecten die zijn uitgevoerd door verschillende leveranciers. Aan de hand van diverse prak-

tijkvoorbeelden vertellen leveranciers over deze projecten: hoe ze tot stand kwamen en met welk resultaat. > www.fmm.nl/cases

(Her)onderhandeling huisvesting Navico RentReview Rotterdam heeft Navico Logistics Europe B.V. geadviseerd en vertegenwoordigd in de heronderhandeling van de huurvoorwaarden van de huisvesting van Navico in Dordecht. De huisvesting van Navico omvat circa 800 vierkante meter kantoorruimte en circa 5.000 vierkante meter bedrijfsruimte. Navico is in het bedrijfspand aan de Donker Duijvisweg in Dordrecht gevestigd sinds 2006. Het is ’s werelds grootste maritieme elektronicabedrijf. In samenspraak met Navico heeft RentReview een Programma van Eisen opgesteld voor de huisvesting van Navico voor de komende jaren. Naast financiële uitgangspunten is met name ook de operationele geschiktheid van de huisvesting nader bepaald. Voorwaarde voor een commitment aan de huisvesting voor de komende jaren is dat deze huisvesting bijdraagt aan het ondersteunen van de bedrijfsstrategie van Navico en dat de huisvesting kan reageren op de snel veranderende marktomstandigheden. > www.fmm.nl/navico

Ontwikkelingstraject Danone Innovation Centre AOS Studley heeft de belangen van Danone vertegenwoordigd en heeft geadviseerd bij het gehele ontwikkelingstraject van het nieuwe Danone Innovation Centre op het Utrecht Science Park. Het Innovation Centre kent kantoren, laboratoria en een pilot plant. AOS Studley-oplossingen: - Ontwikkelen gebouwconcept. - Ontwikkelen van een nieuw huisvestingsconcept gebaseerd op Het Nieuwe Werken. - Opstellen van een functioneel/ruimtelijk Programma van Eisen en bouwkostenbegroting. - Selectieproces projectontwikkelaars en binnenhuisarchitect. - Commerciële onderhandeling en begeleiding totstandkoming huurovereenkomst. - Adviseren van de klant op het gebied van duurzaamheid en ICT. > www.fmm.nl/Danone-InnovatieCentre

Interimmanagement en organisatieadvies Provincie Flevoland Humanagement kreeg van de provincie Flevoland de opdracht om leiding te geven aan de afdeling Facilitaire Zaken (22 fte’s) en een organisatieadvies te schrijven voor de afdeling, passend binnen de besturingsfilosofie van de provincie. De nieuwe organisatie is slagvaardiger en de focus is verlegd van operationeel naar tactisch niveau (aantoonbare output), binnen de budgettaire kaders. Tevens gaf het advies een heldere oplossing voor de belegging van de inkoopfunctie (binnen de afdeling Facilitaire Zaken) en het centraliseren van de regiokantoren (dienstverlening op basis van multi-services). > www.fmm.nl/provincieflevoland Facility Management Magazine | oktober 2012 | 39

Uitgelezen Een oproep voor professioneel contractbeheer Het is algemeen bekend dat de uitbestedingsgraad van FM-diensten erg hoog is. Deze uitbestedingsgraad neemt nog altijd toe. Uitbestedingen gaan vaak gepaard met ingewikkelde onderhandelingen en stevige contracten. Contractmanagement heeft zich dan ook tot één van de kerncompetenties van de FM’er ontwikkeld. De tijd waarin uitbestedingen gegund werden aan partijen die zich onder kostprijs inschreven om vervolgens hun marge te pakken door opportunistisch gedrag is langzamerhand op zijn retour. Inmiddels is duidelijk dat een goed uitbestedingscontract ook op basis van andere factoren dan offerteprijs moet worden gegund. Een hogere aanbestedingsprijs waarbij beide partijen in goed vertrouwen met elkaar kunnen samenwerken leidt vaak tot een lagere total cost of ownership. Met Contract- en Leveranciersmanagement willen Hans Schurgers, Joop van Duren, Peter de Vree en Robert Coolen echter wijzen op een tweede wezenlijk aspect van contractmanagement, dat vaak niet de aandacht krijgt die het verdient. Het is niet alleen belangrijk om een goed contract af te sluiten, maar ook om het vervolgens goed te managen! Een contract dat in een la verdwijnt is waardeloos, of kost misschien zelfs geld. Ook kunnen behoeften veran-

titel: contracten Leveranciersmanagement auteurs: hans schurgers, joop van duren, peter de vree en robert coolen isbn 978 90 819163 0 1

Drs. Michaël Geerdink is organisatie-adviseur bij Laanbroek Schoeman en doceert Strategie en Organisatieverandering.

deren, waardoor gekeken moet worden of bestaande contracten anders benut moeten worden. Contractmanagement staat echter bij veel bedrijven nog in de kinderschoenen. Contract- en Leveranciersmanagement is bedoeld om deze lacune te vullen. De auteurs bespreken wat contractmanagement inhoudt en hoe je het succesvol moet implementeren. Ze combineren hierbij theoretische beschouwingen met praktijkvoorbeelden om een theorie te schetsen die ook werkelijk in de praktijk toepasbaar is. Verder krijgt de lezer met het boek toegang tot een digitaal voorbeeldmodel van een contractbeheer- en managementtool. De auteurs sluiten af met een zestal concrete cases die een beeld geven van contractmanagement in de praktijk. Wat ik wel een beetje mis zijn verwijzingen in de tekst naar de literatuur achter het boek. De auteurs hebben goed gebruikgemaakt van de kennis die in de literatuur aanwezig is, maar bieden vervolgens geen concrete verwijzingen naar deze literatuur die de geïnteresseerde lezer verder kan helpen. Een literatuurlijst en een index ontbreken. Deze gebreken doen verder niets af aan de inhoud van het boek, maar als Contract- en Leveranciersmanagement ook serieus genomen wil worden als studieboek voor FM-opleidingen, zoals de auteurs aangeven, dan mogen deze dingen eigenlijk niet ontbreken. Wellicht iets voor een tweede druk van een verder uitstekend boek?

uitgelezen

Whitepaper Inkoop Inkopen is een boeiend proces. Met wie maak ik afspraken, waarvoor en hoe lang? Maar allereerst is het slim om bestaande contracten tegen het licht te houden. Nieuwe afwegingen kunnen worden gemaakt. Is mijn bestaande (onderhouds)contract nog wel zinvol? Of kan ik een contract onderbrengen in een groter geheel? Dat kan aanzienlijke besparingen opleveren. Evenzeer is het een feit dat de klant en

de toeleverancier elkaar als gevolg van de belevingseconomie als partners moeten zien. Dit brengt cocreatie, gedeelde verantwoordelijkheden en uiteindelijk een gezamenlijke waardevermeerdering. Dat kan ook het effect zijn van het inkoopproces. In de gratis whitepaper Inkoop kunt u over tal van deze ontwikkelingen lezen. > rapporten.fmm.nl/whitepaperinkoop

Zorg en herbestemmen Herbestemming van vastgoed biedt kansen voor de zorgsector. Dat is belangrijk omdat de vergrijzing en de wens voor meer kleinschaligheid een nieuwe vraag naar geschikt zorgvastgoed oproepen. Budgettaire druk maakt het bovendien noodzakelijk om creatief om te gaan met beschikbare middelen. Ook het streven naar duurzaamheid zorgt ervoor dat oude gebouwen eerder worden hergebruikt dan gesloopt. Het boek Een 2de leven; de bijzondere praktijk van zorg en herbestemmen laat zien hoe deze trend doorwerkt bij combinaties van wonen en zorg. Het boek is gebaseerd op gesprekken met opdrachtgevers, architecten en anderen die de afgelopen jaren herbestemmingen in of vanuit de zorgsector hebben gerealiseerd. De verkoopprijs is 27,80 euro en het is te bestellen op www.kcwz.nl/dossiers/herbestemmen.

Whitepaper Duurzaamheid Het fenomeen ‘duurzaamheid’ is voor de moderne facility manager tweeledig uit te leggen. Enerzijds refereert dit begrip aan energiezuinig inkopen en het nastreven van een milieuvriendelijke en vooral gezonde werkomgeving. Anderzijds wordt duurzaamheid de laatste anderhalf jaar veelvuldig gekoppeld aan nieuw te voeren huisvestingsbeleid; juist daar waar oude kantoorpanden zodanig kunnen en

moeten worden gerenoveerd dat een gebouw voor een periode van minimaal vijftien jaar mee kan. Duurzaamheid speelt zodoende ook een doorslaggevende rol bij besluitvormingsprocessen. Over deze aspecten wordt u in de artikelen in de gratis whitepaper Duurzaamheid geïnformeerd. > rapporten.fmm.nl/whitepaperduurzaamheid

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 41

-JENBBUTDIBQ Trends, ontwikkelingen, innovatie en inzicht

8PSE MJE WBO EF HSPPUTUF GBDJMJUZ DPNNVOJUZ WBO /FEFSMBOE 54 352 4100/.

'+.&%54/ $/42/.0+4 +/*&4

Blijf op de hoogte van alle ontwikkelingen in uw vakgebied

9 redenen om lid te worden Online - Altijd en overal online toegang tot honderden artikelen uit FMM Magazine en Real Estate Magazine Magazine â&#x20AC;&#x201C; 10 keer per jaar ontvangt u het FMM Magazine Case Guide â&#x20AC;&#x201C; Jaarlijkse uitgave met overzicht van de belangrijkste trends, leveranciers en klantcases E-zine â&#x20AC;&#x201C; Maandelijks informeren wij u over de nieuwste ledenvoordelen Syllabi â&#x20AC;&#x201C; Gratis syllabi met achtergrondinformatie over actuele onderwerpen Ledenbijeenkomsten â&#x20AC;&#x201C; Gratis toegang tot ledenbijeenkomsten met prominente sprekers E-zine â&#x20AC;&#x201C; Tweewekelijks FMM nieuwsbrief met nieuws en actuele onderwerpen Online communities â&#x20AC;&#x201C; Toegang tot twee actieve online communities voor kennisdeling en netwerken Kortingen â&#x20AC;&#x201C; Profiteer van forse kortingen op syllabi, seminars, trainingen en

het jaarlijkse FMM Marktevent naar Ga nu m.nl/ m .f www atschap a m lid .... en word lid van de grootste facility community van Nederland!

markt

George Maas naar newDirections scheidenheid aan opdrachtgevers in zowel de private sector, de gezondheidszorg als het openbaar bestuur. Maas heeft ook een groot aantal artikelen op zijn naam staan, spreekt veelvuldig op congressen en is actief in diverse beroepsverenigingen.

Drs. George Maas heeft zich verbonden aan adviesbureau newDirections en wordt mede-eigenaar van het bureau in Scheveningen-Haven. Bij newDirections gaat hij zich naast zijn managementrol richten op de uitbouw van de consultancyactiviteiten op het gebied van facility management. Maas studeerde achtereenvolgens aan de Hoge Hotelschool in Maastricht, Bestuurskunde aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam en Public Administration aan Indiana University in de Verenigde Staten. Tot 2011 was

newDirections newDirections is een bureau dat gespecialiseerd is in consultancy, project- & interim management en het beheer van service centers voor facilitaire organisaties. Het bureau is actief in zowel de private als de publieke sector en heeft 35 medewerkers in dienst.

hij als partner verbonden aan het bureau Twynstra Gudde Management Consultants in Amersfoort, waar hij verantwoordelijk was voor de adviesgroep Facility Management & Sourcing. Hij werkt voor een grote ver-

Grohe start samenwerking met Watercompany Grohe werkt per 1 oktober samen met Watercompany. Watercompany richt zich met de Grohe-keukenmengkranen met name op bestaande en nieuwe relaties met het oog op de inrichting van pantry’s van kantoorgebouwen, bedrijfsrestaurants en wachten ontvangstruimten. Omdat Watercompany binnen deze doelgroepen expertise heeft opgebouwd en Grohe deze doelgroepen niet of nauwelijks bereikt, verwachten beide bedrijven een positief resultaat van hun samenwerking.

Uitbreiding assortiment Watercompany heeft het assortiment uitgebreid met twee Grohe-producten. De GROHE Red® is een keukenmengkraan die, naast warm en koud water, ook kokend heet water levert. Naast de GROHE Red® biedt Watercompany ook de GROHE Blue® Chilled & Sparkling keukenmengkraan aan. Deze kraan levert, naast warm en koud water, ook gekoeld water waaraan de gebruiker weinig of veel koolzuur kan toevoegen. Watercompany draagt zelf zorg voor installatie, service en onderhoud van deze keukenmengkranen.

Nieuwe site Facility-info gelanceerd Onlangs is de vernieuwde website van Facility-info gelanceerd. Via www.facility-info.com is de makeover te bewonderen. Nadat WEKA Uitgeverij in januari Facility-info.com overnam van Facilitairnetwerk.com, is er achter de schermen hard gewerkt aan de bouw van een nieuwe website.

site. Met een verbeterde zoekfunctie (zie de filter bij ‘Vacatures’), een persoonlijke e-alert voor bezoekers als er voor hen interessante vacatures geplaatst worden (aan te vragen via ‘Plaats je CV’), en uitgebreide presentatiemogelijkheden voor werkgevers.

Nieuws Facility-info.com heeft sinds 1999 vooral bekendheid verworven binnen het vakgebied als portaal met vacatures. Deze vacatures komen nu nog nadrukkelijker tot uiting op de

Dagelijks zal op de website het laatste nieuws geplaatst worden op het gebied van facility management. Dit kan inhoudelijk nieuws zijn, maar ook marktnieuws, zoals over uitbe-

stedingen en samenwerkingen. Daarnaast blijft de nieuwsbrief wekelijks verstuurd worden, zodat leden nooit het belangrijkste nieuws missen.

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 43

EEN KIJKJE OVER DE GRENZEN VAN HET VAKGEBIED 27 november 2012 in Groenekan De 11e editie van het FMM Marktevent staat in het teken van de internationale ontwikkelingen in het facility management vakgebied. Met als centrale thema’s beleving in facilitaire dienstverlening, facilitaire organisatie, Europese invloeden en huisvesting en HNW.

Met ook dit jaar weer inspirerende sprekers en toonaangevende experts, zoals: • Helena Ohlsson (voorheen Global Facilty Manager IKEA) over facility management around the world • The Guardian News&Media (GNM) over de facilitaire uitdagingen tijdens herhuisvesting en invoering van Het Nieuwe Werken • Holland Heineken House over de facilitaire organisatie vol dynamiek en internationale uitdagingen • De Floriade over de facilitaire regieorganisatie van een wereldtuinbouwtentoonstelling

Kortom: een dag die u als facility management professional absoluut niet mag missen! Voor meer informatie en inschrijven: www.marktevent.nl

Sponsors:

SCHRIJF U SNEL IN!

juridisch

Uw handtekening is goud waard Als facilitair toeleverancier zult u ongetwijfeld vaak te maken hebben met het indienen van offertes, al dan niet op basis van een (Europese) aanbesteding. In veel gevallen vraagt uw opdrachtgever, om begrijpelijke redenen, om een rechtsgeldige handtekening. Het lijkt dan erg simpel: u bent eigenaar van het bedrijf en u ondertekent netjes met uw vulpen de offertebrief en bijlagen, zoals een prijstabel of leveringsvoorwaarden. Geen vuiltje aan de lucht. Toch kan het tegenwoordig raar lopen. Immers, uit de inschrijving bij de Kamer van Koophandel blijkt mogelijk dat slechts de eigenaar/directeur tekeningbevoegd is en bijvoorbeeld de accountmanager niet. In sommige gevallen zijn er zelfs normbedragen opgenomen: Tot welke hoogte is wie bevoegd te tekenen? Dan wordt het al ingewikkeld. Hoe lost u dit op indien de directeur op vakantie is en niet bereikbaar is voor het afgeven van de handtekening? Het is niet makkelijk om een inschrijving in het register van de Kamer van Koophandel snel te wijzigen.

Natte handtekening In het geval van een Europese aanbesteding zijn de regels star. De opdrachtgever zal normaal gesproken streng controleren of de handtekening door de juiste persoon is gezet. De afgelopen jaren zien we een vlucht als het gaat om elektronisch aanbesteden. Het indienen van formulieren verloopt dan volledig digitaal, maar dan nog de handtekening… Hoe werkt dit nu bij een digitale aanbesteding? In mei van dit jaar besliste een Rotterdamse rechter dat nog steeds, ook in het geval van een digitale aanbesteding, een zogenaamde ‘natte’ handtekening nodig is. Ik zie uw wenkbrauwen fronsen: Digitaal, maar toch met de pen? Hiermee wordt bedoeld dat een echte handtekening moet worden ingescand. Dit wordt slechts anders indien aan strenge voorwaarden uit het Burgerlijk Wetboek kan worden voldaan. Hiermee zal ik u niet verder belasten.

Tekeningbevoegd

keurige persoon van uw bedrijf inlogt op het digitale platform, weliswaar met het juiste wachtwoord en de juiste inlogcode, en vervolgens de offerte indient. Uit het feit dat deze persoon kennelijk over het juiste wachtwoord en de inlogcode beschikt kan nog niet worden opgemaakt dat hij dus ook tekeningbevoegd is. Weliswaar kan de opdrachtgever er op basis van de inschrijving via een digitale portal van uitgaan dat de inschrijving daadwerkelijk is gedaan door de onderneming die deze indient, maar dit betekent nog niet dat de inschrijver ook daadwerkelijk instaat voor hetgeen hij heeft aangeboden, zo besliste de rechter. Ik heb hier wel wat moeite mee. Niet alleen is het oordeel van de rechter discutabel: een medewerker kan ook de schijn van vertegenwoordigingsbevoegdheid oproepen en aldus zijn werkgever in rechte binden. Een aanbesteding is ook niet meer (en niet minder) dan een uitnodiging tot het doen van een aanbod. Uw offerte is dat aanbod. De overeenkomst komt pas tot stand na aanvaarding van dit aanbod. Dit biedt naar mijn mening nog voldoende gelegenheid om jezelf er als opdrachtgever van te vergewissen dat je met de juiste persoon aan tafel zit of een deal wilt sluiten.

Ganzenveer De tijd van de ganzenveer en Indische inkt hebben we definitief achter ons gelaten, maar toch is digitale vooruitgang niet altijd echte vooruitgang… Een man een man, een woord een woord, zou ik zeggen, toch?

Mr. John van Pelt is senior consultant bij adviesbureau Significant.

Waar het hier om gaat is dat het in veel gevallen derhalve onvoldoende is dat zomaar een wille-

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 45

Het nieuwe werken begint met de DKB-box van Varodarent ! Je hoort het vaak tegenwoordig, de term “het nieuwe werken”. Iedereen lijkt er mee bezig te zijn. Maar wat houdt het eigenlijk in? Oorspronkelijk ontstaan binnen de ICT industrie. Door snelle technologische ontwikkelingen zag je steeds vaker flexplekken met laptops, mensen die vanuit huis werken met steeds betere inbelverbindingen. Tegenwoordig zelfs via glasvezel en in the cloud. De voordelen zijn merkbaar, van compactere kantoorinrichtingen tot bijdrages aan de oplossing van het fileprobleem. Ook in de verhuisbranche hebben deze ontwikkelingen niet stil gestaan. En bij Varodarent, als vooruitstrevende innovatieve partner, al helemaal niet. Wij hebben namelijk de DKB-box ontwikkeld en die sluit perfect aan op het nieuwe werken. Bedenk maar eens; één verhuisdoos per werkplek volgens de nieuwe werken norm, tegen vier à vijf meterbakken voorheen. De DKB-box is prettig in gebruik, vergelijkbaar met de kartonnen verhuis dozen van vroeger. Maar dan sterk, duurzaam, voor lange tijd herbruikbaar en afsluitbaar, zelfs met vergrendelingsmogelijkheden. Wanneer men de box verplaatst op de Profi-roller, dan is pas echt merkbaar dat ook bij ons de ontwikkelingen snel gaan. Kortom wij zijn helemaal klaar voor het nieuwe werken. En als u materiaal bij ons afneemt, u zeker ook. Benieuwd naar meer informatie of een advies op maat? Mail ons dan: verhuur@varodarent.nl

DKB-Box

Varodarent BV. Johan Enschedeweg 7 1422 DR Uithoorn Tel. 0297 - 514000 www.varodarent.nl verhuur@varodarent.nl

DKB-Box | Verhuisdoos

PRO-FI Roller

Het Nieuwe Werken Cijfers, trends en ontwikkelingen 48 52 55 56

Ruimtelijke gevolgen van Het Nieuwe Werken Hollandse Delta houdt HNW tegen het licht Neem geen risico’s met BYOD ‘Het wachten is op een facility makelaar’

Bekijk online ook het dossier Het Nieuwe Werken > fmm.nl/HNW

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 47

Ruimtelijke gevolgen van Het Nieuwe Werken Het Nieuwe Werken (HNW) wordt genoemd als een oorzaak van de toegenomen kantorenleegstand in Nederland. Deze ‘nieuwe’ manier van werken zou leiden tot efficiënter kantoorruimtegebruik, omdat minder vierkante meters kantoor per werknemer nodig zijn. Maar speelt HNW wel zo’n grote rol? In recent afstudeeronderzoek (Maat, 2012) is de verandering in het gebruik van het kantooroppervlak in relatie tot omgevingsfactoren onderzocht op een aantal kantorenlocaties in Amsterdam. Het doel was een eerste aanzet tot een locatiegericht inzicht in de effecten van HNW op kantorenlocaties. Tekst: Anouk Maat, Leonie Janssen-Jansen, Guido Kuijer & Hanneke Woutersen-Vreman Uit cijfers van het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB) blijkt dat voor de introductie van HNW in de provincie Utrecht het gemiddelde ruimtegebruik per werknemer tussen 1990 en 2000 met 10 procent is afgenomen. Tussen 2000 en 2010 is dit ruimtegebruik stabiel gebleven op ongeveer 22 vierkante meter per werknemer (EIB, 2011: 56). Het EIB (2012) verwacht dat dit ruimtegebruik ook in de toekomst onveranderd blijft. Het CPB (2012) stelt echter dat de kantorenquote bij grote bedrijven al wel daalt. De verwachting van het CPB is dat als er meer ‘nieuw’ gewerkt wordt, de kantorenquote met zo’n 25 procent afneemt, naar 19,5 vierkante meter per werknemer (CPB, 2012: 13). Dit doet de toch al hoge kantorenleegstand verder toenemen. Naast de dalende kantorenquote blijkt invoering van HNW gepaard te gaan met eisen van kantoorgebruikers ten aanzien van de identiteit en de ruimtelijke omgeving van een kantoorpand. Zo volgt uit publicaties over kantoren in relatie tot HNW (EIB, 2011) dat het kantoorpand bijvoorbeeld gevestigd moet zijn op een multifunctionele locatie. De aanwezigheid van horecafaci-

Dit onderzoek is door Anouk Maat MSc uitgevoerd als afstudeeropdracht ‘Master Planologie’ aan de Universiteit van Amsterdam. Zij werkt nu als junioronderzoeker bij het Kadaster. Dr. Leonie JanssenJansen is verbonden aan de Universiteit van Amsterdam als universitair hoofddocent Planologie. Ir. Hanneke Woutersen-Vreman en Ir. Guido Kuijer hebben het onderzoek vanuit Kadaster Ruimte en Advies begeleid. Kadaster Ruimte en Advies faciliteert bij ruimtelijke vraagstukken, vanuit het perspectief van eigendom en locatiegebonden informatie.

liteiten wordt als gewenst ervaren, omdat deze als ‘verlengd kantoor’ worden gezien waar overleggen kunnen plaatsvinden. Een laatste kenmerk dat veel genoemd wordt is goede bereikbaarheid van het kantoor. Omdat werknemers gebruikmaken van verschillende werkplekken, neemt de mobiliteit tussen werkplekken toe. De verwachting is dat bedrijven die HNW willen invoeren een geschikt pand zoeken op een passende locatie. Omdat het – gezien de huidige kantorenmarkt in Nederland – ook vaak financieel aantrekkelijk is om te verhuizen naar een ander – meestal nieuw – pand, trekken bedrijven uit bepaalde gebieden weg. De panden op locaties die onaantrekkelijk zijn voor HNW komen leeg te staan. In recent afstudeeronderzoek (Maat, 2012), uitgevoerd aan de Universiteit van Amsterdam in samenwerking met Kadaster, is de verandering in het gebruik van het kantooroppervlak in relatie tot omgevingsfactoren onderzocht op een aantal kantorenlocaties in Amsterdam. Voor de analyse is gezocht naar verbanden tussen een toe- of afname van het gebruik van het kantooroppervlak tussen 2005 en 2010 en kenmerken van een kantorenlocatie. Het doel was om een eerste aanzet tot een locatiegericht inzicht in de effecten van HNW of andere vormen van intensiever gebruik van kantooroppervlak op kantorenlocaties te geven, en zo meer zicht te krijgen op plekken waar het leegstandsprobleem gaat groeien.

Het onderzoek In het onderzoek zijn locatiekenmerken als functionaliteit, bereikbaarheid en imago gebruikt als factoren om kantorenlocaties van el-

het nieuwe werken onderzoek

kaar te onderscheiden. De verandering van het kantorenquotum tussen 2005 en 2010 is afgezet tegen de locatiefactoren. Er zijn verschillende verwachtingen getoetst. Verwacht werd bijvoorbeeld dat de kantorenquote daalt op multifunctionele, goed bereikbare (OV en auto) locaties met een positief imago. Daarentegen werd een stijging van de kantorenquote verwacht op monofunctionele, slecht bereikbare locaties en locaties met een negatief imago. Het onderzoek is uitgevoerd voor vier kantorenlocaties in Amsterdam: Station Zuid/WTC, Sloterdijk/Teleport, Amstelstation/OveramstelNoord en Grachtengordel-Zuid. Allereerst is gekeken naar de toe- of afname van het aantal werknemers per vierkante meter op deze locaties. Op Grachtengordel-Zuid en Station Zuid/ WTC is de afname van het aantal vierkante meters per werknemer het grootst. Sloterdijk/ Teleport kent een lichte daling en op Amstelstation/Overamstel-Noord heeft een toename van het aantal vierkante meters per werknemer plaatsgevonden. Vervolgens zijn deze bevindingen afgezet tegen locatiefactoren. De resultaten laten conform de verwachting zien dat er een relatie is tussen de daling van de kantorenquote en de multifunctionaliteit en de identiteit van een kantorenlocatie: een multifunctionele locatie met een positief

imago is aantrekkelijk voor intensiever kantoorgebruik. Dit is zichtbaar op Station Zuid/WTC en Grachtengordel-Zuid. De meest interessante uitkomst uit de analyse is het ontbrekende verband tussen een goede autobereikbaarheid en een hogere kantorenquote. Omdat plaatsonafhankelijk werken onderdeel is van HNW, werd verwacht dat werknemers die meerdere locaties per dag bezoeken de â&#x20AC;&#x2DC;best bereikbareâ&#x20AC;&#x2122; locatie als werkplek kiezen, omdat dit

Panden op locaties die onaantrekkelijk zijn voor HNW komen leeg te staan de reistijd verkort. Dit bleek in elk geval voor de autobereikbaarheid niet uit de cijfers. Amstelstation/Overamstel-Noord scoorde goed op autobereikbaarheid, door de nabijheid van de ontsluiting met de ringweg A10 en het stadscentrum. Toch nam de kantorenquote tussen 2005 en 2010 af. Wellicht spelen andere factoren, zoals imago of het gebrek aan parkeerruimte, een grotere rol bij de vestigingskeuze van bedrijven die HNW omarmen dan gedacht.

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 49

Ledenpagina Log in op de Mĳn FMM-ledenpagina om toegang te krĳgen tot uw FMM-producten. Hier heeft u toegang tot honderden artikelen uit FMM Magazine en Real Estate Magazine, vindt u gratis syllabi en ontvangt u korting op uw deelname aan seminars, trainingen, het jaarlĳkse FMM Marktevent en de overige FMM-syllabi. > www.fmm.nl/leden

Uitgelichte artikelen Hoogezand-Sappemeer realiseert multifunctionele nieuwbouw

Green Lease: oplossing voor split incentive probleem

> www.fmm.nl/hoogezand

> www.fmm.nl/greenlease

De werkomgeving in 2020

Leegstaande kantoren: wiens probleem is het eigenlijk?

> www.fmm.nl/wo2020

> www.fmm.nl/wiensprobleem

Voordelen voor leden 30% korting

€ 100,- korting

Syllabus FM in de zorg

Maximaal rendement uit facilitaire inkoop

> www.fmm.nl/leden

> www.fmm.nl/studiecentrum

€ 100,- korting

Gratis

Voordeel behalen door duurzaamheid

Syllabus Huisvestingsmanagement

> www.fmm.nl/studiecentrum

> www.fmm.nl/leden

Log in op www.fmm.nl/leden om toegang te krijgen tot uw FMM-producten Heeft u nog geen inlogcode, ga dan naar www.fmm.nl/inlogcodes

het nieuwe werken onderzoek

Het Nieuwe Werken Het Nieuwe Werken wordt vaak gelijkgesteld aan ‘flexibel werken’, waarbij medewerkers een deel van de tijd thuiswerken (flexibel werkproces). ‘Op kantoor’ hebben deze werknemers dan minder eigen kantoorruimte, maar vaak nog wel een eigen werkplek. Deze manier van werken leidt tot een – vaak gewenste – daling van de huisvestingskosten en dus een intensiever gebruik van kantoorruimte (en mogelijk leegstand). Flexibel werken (flexibele werkprocessen, waaronder thuiswerken) is echter niet per definitie ‘nieuw werken’. HNW is meer dan alleen ‘thuiswerken’. Het gaat om een nieuwe visie op organisatieontwikkeling. Grote kantoorhoudende organisaties als Microsoft, Rabobank, KPN en IBM worden vaak gezien als de koplopers wanneer het gaat om invoering van HNW. Bij deze bedrijven kan een werknemer zelf bepalen hoe, wanneer en waar hij werkt. Er wordt gestuurd op output, waarbij technologie en de organisatie ondersteunend zijn voor de werknemers. Het ‘kantoor’ is een efficiënte werkomgeving, met flexibele werkplekken, die een hogere bezettingsgraad hebben dan ‘vaste werkplekken’. Een ‘flexibele werkplek’ houdt in dat

De resultaten uit het onderzoek hebben verschillende vragen opgeroepen voor vervolgonderzoek, waarbij kwantitatieve gegevens moeten worden aangevuld met kwalitatieve gegevens. De gevonden verbanden geven aan dat de factor ‘locatie’ effect heeft op het gebruik van kantooroppervlak. Niet alleen het pand, maar dus ook de locatie doet ertoe.

Ruimtelijke gevolgen van HNW De keuze voor wel of niet ‘nieuw’ werken wordt vanuit de bedrijfsbelangen ingegeven. Bezuiniging op de kosten voor huisvesting is voor bedrijven relevant. Beide trends leiden tot inten-

in het kort In recent afstudeeronderzoek (Maat, 2012) is een eerste aanzet gedaan tot een locatiegericht inzicht in de effecten van HNW op kantorenlocaties. De resultaten laten conform de verwachting zien dat er een relatie is tussen de daling van de kantorenquote en de multifunctionaliteit en de identiteit van een kantorenlocatie. Een multifunctionele locatie met een positief imago is aantrekkelijk voor intensiever kantoorgebruik. Opvallend is het ontbrekende verband tussen een goede autobereikbaarheid en een hogere kantorenquote.

medewerkers geen eigen bureau hebben, maar dit delen met anderen. Naast deze flexplekken zijn er ook samenwerkingsruimten en ontmoetingsplekken. Waar de werkplek voorheen vooral bedrijfsgebonden was, wordt ze met de invoering van HNW activiteitgebonden en daarmee tijden plaatsonafhankelijk. Thuiswerken en werken op andere geschikte locaties, bijvoorbeeld onderweg, behoren ook tot de mogelijkheden. Kortom, HNW is meer dan alleen ‘thuiswerken’ en minder eigen kantoorruimte, het gaat om een nieuwe filosofie achter de organisatieontwikkeling. Het idee achter ‘flexibel werken’ en dat achter HNW zijn verschillend, maar de gevolgen voor kantorenleegstand zijn vergelijkbaar. Het afstudeeronderzoek van Maat geeft de eerste aanzet tot het identificeren van verandering van de kantorenquote in relatie tot locatiekenmerken waarvan verwacht wordt dat die aantrekkelijk zijn voor intensiever kantoorgebruik, waaronder Het Nieuwe Werken. Het onderzoek heeft ook nieuwe vragen opgeroepen. In vervolgonderzoek zal onderzocht worden of op locaties waar het kantoorruimtegebruik toeneemt ook echt ‘nieuw gewerkt’ wordt.

siever gebruik van kantoren. Daardoor zal naar verwachting de kantorenleegstand verder toenemen. Wat gaat er gebeuren met het leegstaande kantorenvastgoed en op welke locaties concentreert deze problematiek zich? De resultaten uit het onderzoek geven een eerste zicht op locaties waar toename van leegstand is te verwachten. De analyse van HNW en het effect daarvan op kantorenlocaties geeft hiermee een extra ruimtelijke dimensie aan de kantorenmarktproblematiek en aanknopingspunten voor een meer gebiedsgerichte aanpak (Vreman-Woutersen & Janssen-Jansen, 2012). In de discussies over transformatie en herstructurering in relatie tot kantorenleegstand staat vooralsnog vooral het leegstaande pand centraal. In de discussie zou er daarnaast ook meer aandacht moeten zijn voor de ruimtelijke context waarin dit pand zich bevindt, de locatie.

Ook interessant op fmm.nl Nadat in de vakbladen al vele artikelen over kantorenleegstand verschenen zijn, is het onderwerp nu ook doorgedrongen tot de landelijke dagbladen. Zeven miljoen vierkante meter leegstaande kantoren, staat er in vette letters. Hoe erg is dat nu eigenlijk? En als het erg is, voor wie dan? Antwoord vindt u in de FMM Bibliotheek. > www.fmm.nl/magazine10-2012

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 51

waterschap hollandse delta houdt hnw tegen het licht

‘Vooral gezond verstand blijven gebruiken’ Vier jaar na de invoering van Het Nieuwe Werken heeft waterschap Hollandse Delta in Ridderkerk het toegepaste flexconcept opnieuw kritisch tegen het licht gehouden. Aanpassingen zijn doorgevoerd. Volgens hoofd Facilitaire Zaken Ida van der Loo-van Hengel van het waterschap zijn de aanpassingen gebaseerd op voortschrijdend inzicht ‘en op de natuurlijke beweging van een organisatie’.

Tekst: Jack van Eekelen Foto’s: Jolanda Boekhout Voor de medewerkers van het waterschap die in 2008 de nieuwbouw in Ridderkerk betrokken betekende Het Nieuwe Werken een enorme omschakeling, gewend als zij waren aan een traditionele werkomgeving. ‘Zij werden geconfronteerd met variabele werktijden en flexibele werkplekken met clean desks’, zegt Ida van der Loo. ‘Alle archieven werden gedigitaliseerd, medewerkers

‘Bij de invoering van Het Nieuwe Werken is een flinke dosis realisme geboden’ moesten het doen met veel minder kastruimte. Die veranderingen vergden van onze mensen een geweldige aanpassing. Daarbij mag niet worden vergeten dat wij op dat moment een ingrijpende fusie achter de rug hadden. De bezettingsgraad van de nieuwbouw is sinds 2008 ook flink toegenomen.’ Voor een deel verliep de operatie naar wens, betoogt Van der Loo. Het (in)formele contact met collega’s, gestimuleerd door de aanwezigheid van uiteenlopende werkplekken, viel in goede aarde. Desondanks waren er ook kritische geluiden waarneembaar: over de sfeer en de akoestiek, en over de onduidelijke fysieke afbakening van de afdelingen, die volgens Van der Loo leidde tot ‘grensschermutselingen’. ‘Medewerkers ervoeren het gebouw als te vol en hadden last van omgevingsgeluid. Hoewel uit een onderzoek naar de

bezettingsgraad is gebleken dat er geen sprake is van een overvol gebouw, hebben we die stemmen toch serieus genomen. Wat blijkt uit dat onderzoek? Een deel van het probleem wordt veroorzaakt door wat ik bestempel als claimgedrag; bijvoorbeeld mensen die hun spullen achterlaten op een werkplek die zij niet bezetten. Zij zijn, vinden ze, te lang bezig met in- en uitloggen.’ Dankzij thin clients, een hardwaretoepassing, zijn deze bezwaren volgens Van der Loo weggenomen. Een andere bron van onrust was de aanwezigheid van twee looproutes per verdieping. ‘We zijn teruggegaan naar één looppad per verdieping en hebben verder bufferzones ingericht tussen afdelingen, die duidelijk zijn gemarkeerd. Mensen kunnen ook overleggen in het atrium of in het restaurant, waardoor ze collega’s die bezig zijn aan beleidsstukken niet in hun concentratie verstoren. Op speciale stilteplekken kunnen medewerkers ook ongestoord werken.’ De operatie Het Nieuwe Werken 2.0 bij het waterschap, intern ook wel Opkomend Tij genoemd, heeft geleid tot meer fysieke aanpassingen, zonder dat de essentie van het flexconcept geweld is aangedaan. ‘Samenwerken en ontmoeten blijft voor ons het uitgangspunt’, benadrukt Van der Loo. ‘Daarom zijn we niet begonnen met het plaatsen van allerlei tussenwanden. Bij onze directeuren is dat wel gebeurd, omdat zij vaak mensen moeten ontvangen en behoefte hebben aan privacy. Daarvoor is het atrium niet geschikt. Bij de invoering van Het Nieuwe Werken is een flinke dosis realisme geboden. Het is natuurlijk idioot dat je in het gebouw op zoek moet naar een secretaresse. We gaan er toch geen spoorzoe-

het nieuwe werken hollandse delta

Ida van der Loo-van Hengel

kertje van maken? Je moet vooral je gezonde verstand blijven gebruiken.’

Fietshotel Een van de punten van aandacht voor de facilitaire afdeling van waterschap Hollandse Delta is de parkeerproblematiek. Op piekmomenten (doorgaans op dinsdag en donderdag) is er op het parkeerterrein rond het gebouw veelal amper een beschikbare plek te vinden. ‘Uitbreiding is gezien de beschikbare ruimte geen optie. Wel hebben we voor carpoolers speciale parkeerplaatsen gecreëerd’, stelt Van der Loo. ‘De oplossing zoeken we in alternatieven. We laten een pendelbus rijden van en naar het NS-station en stimuleren het gebruik van fietsen.’ Het waterschap heeft voor medewerkers sinds kort een voorziening gecreëerd die te boek staat als fietshotel: een plek om fietsen te stallen, te huren en indien nodig te repareren. Wie na een fietstocht bezweet en wel op het werk arriveert,

kan gebruikmaken van douches die van alle gemakken zijn voorzien. Van der Loo: ‘We faciliteren, maar gaan ook uit van medewerkers die volwassen denken. Als ik zes kilometer van mijn werk woon, zo zou de gedachte moeten zijn, dan kan ik beter met de fiets gaan.’

Getijdengevoel Volgens Van der Loo hebben Het Nieuwe Werken en daaraan gerelateerde maatregelen de afgelopen jaren tot een forse besparing geleid. ‘Laten we

‘We faciliteren, maar gaan ook uit van medewerkers die volwassen denken’ wel wezen: het is natuurlijk ook een financieel verhaal. Vooral op schoonmaak besparen we op jaarbasis tonnen. Prullenmanden zijn verdwenen,

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 53

het nieuwe werken hollandse delta

medewerkers moeten afval centraal op de verdieping deponeren. En verder mag er niet meer gegeten worden op de werkplek. Dit soort dingen schelen geweldig veel in schoonmaakkosten.’ Het Nieuwe Werken 2.0 wordt bij waterschap Hollandse Delta binnen enkele jaren opgevolgd door Het Nieuwe Werken 3.0; daar is Ida van der Loo heilig van overtuigd. ‘Het is het getijdengevoel, eb en vloed. Je hoeft dan niet meteen te denken aan gebouwaanpassingen. Dit proces vraagt voortdurend om een evaluatie. Klopt het

nog met het geluid in het gebouw, is het gezelliger, maar ook: hoe zit het met het gedrag van mensen, dat soort vragen. Ook technologische ontwikkelingen vragen voortdurend om herbezinning. Mijn advies aan organisaties die Het Nieuwe Werken willen invoeren: wees niet bang dat je tegen problemen aanloopt. Daar leer je juist van. Anders kom je geen steek verder.’

Ook interessant op fmm.nl

Ook duurzaamheid is altijd een leidraad geweest bij de activiteiten van waterschappen. In 2008 betrok waterschap Hollandse Delta een nieuw pand. Door een Dat het nieuwe kantoor van waterschap fusie nam de bezettingsgraaf flink toe en daarnaast werd HNW doorge- Hollandse Delta energiezuinig en duurzaam moest zijn, stond dan ook als een paal boven voerd, wat een enorme omschakeling betekende voor de medewerwater. Maar het waterschap gaat verder. Ook kers. Voor een deel liep de operatie naar wens, maar er waren ook kritische geluiden. De operatie Het Nieuwe Werken 2.0 heeft geleid tot wat catering, mobiliteit en schoonmaak betreft wil de organisatie hoog scoren op duurzaammeer fysieke aanpassingen, zonder dat het flexconcept geweld werd heid. Lees hierover in de FMM Bibliotheek. aangedaan. Uiteindelijk leidden HNW en de daaraan gerelateerde > www.fmm.nl/magazine10-2012 maatregelen tot een forse besparing.

in het kort

het nieuwe werken column

Neem geen risico’s met BYOD Lisa Randles is Communications Director EMEA van BSA.

De werkplek verandert in rap tempo. Ooit was het eigen bureau met een pc of laptop van het bedrijf de standaard, vandaag de dag experimenteren veel organisaties met Het Nieuwe Werken. ITafdelingen en facilitaire afdelingen worden steeds vaker geconfronteerd met medewerkers die zo flexibel mogelijk willen werken. En omdat steeds meer medewerkers geen vaste werkplek meer hebben, richten zij hun aandacht op het apparaat waarmee ze werken. Dat heeft geleid tot de Bring Your Own Device-trend (BYOD). Bedrijven die dit concept omarmen, stellen hun medewerkers in staat om met een eigen apparaat hun werk uit te voeren: met een tablet, smartphone, pc of laptop. Medewerkers schaffen zelf het apparaat aan en zijn in de regel ook zelf verantwoordelijk voor het onderhoud.

Eigen apparaat Uit een onderzoek in opdracht van belangenbehartiger Business Software Alliance (BSA) blijkt dat ongeveer 10 procent van de Nederlandse werknemers een eigen apparaat gebruikt op de werkvloer. Het ligt voor de hand dat dit percentage de komende jaren toeneemt. Het onderzoek heeft ook duidelijk gemaakt dat bijna een derde van de medewerkers de IT-middelen van de werkgever als verouderd beschouwt. Zij ervaren dit als een obstakel voor Het Nieuwe Werken. Deze groep vindt dat de werkgever te traag reageert op ontwikkelingen rond de werkplek. Een derde van de werknemers geeft verder aan graag meer zeggenschap te hebben over de hardware en software die de werkgever beschikbaar stelt. Bijna een derde (29 procent) claimt efficiënter te werken bij meer invloed op het kiezen van hard-

ware en software. Meer dan een vijfde van de werknemers (22 percent) zou het liefst een jaarlijks budget krijgen voor de aanschaf van eigen hardware en software.

Duidelijk beleid Het is duidelijk dat de BYOD-trend blijvend is. Het is daarom ook cruciaal dat IT en Facilitair Beheer een duidelijk beleid creëren voor het gebruik van eigen automatiseringsmiddelen. Uiteraard besteden veel organisaties aandacht aan informatiebeveiliging, omdat ze door het BYODconcept minder controle hebben over de apparatuur die medewerkers gebruiken. Zij lopen daardoor sneller het gevaar van identiteitsdiefstal, dataverlies en ander criminele activiteiten. Het is echter ook zaak om goed te kijken naar het softwarelicentiebeleid. Ons onderzoek liet zien dat bijna 25 procent van de Nederlandse werknemers ten onrechte denkt dat de werkgever geen risico loopt door het gebruik van illegale software op de eigen apparatuur. In Nederland is de werkgever verantwoordelijk voor de software die een medewerker gebruikt in een zakelijke omgeving. Daarbij maakt het niet uit of het apparaat van het bedrijf of van de medewerker is.

Software asset management Deze problematiek is alleen goed op te lossen door gericht software asset management. Dat beschermt een organisatie tegen de risico’s van illegale software en brengt in kaart welke software waar in gebruik is. Er zijn verschillende gespecialiseerde bedrijven die helpen bij software asset management. Het is meer dan de moeite waard om die te evalueren.

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 55

een nieuwe fm-markt tekent zich af

‘Het wachten is op de facility makelaar’ Vaste medewerkers gaan zich steeds meer gedragen als zzp’ers. Zo ontstaat behoefte aan nieuwe typen werkomgevingen naast de vaste werkplek. Hoe die eruit moeten zien, brengen Arrien Termaat van Saxion en Marco Sotthewes van draaijer+partners met een reeks studies in kaart. ‘Er ontstaat een nieuwe markt voor FM-diensten.’

Tekst: Toine Al Foto: Michael Kooren ‘Voor steeds meer vaste medewerkers houdt de werkomgeving niet meer op bij de muren van het kantoor. De kantoorwijk en de woonomgeving worden deel van hun actieradius. Dat vergt een nieuwe kijk op FM’, aldus Marco Sotthewes, senior consultant bij draaijer+partners. Een voorbode hiervan zijn de 1,5 miljoen zzp’ers in Nederland. Zij werken in virtuele netwerken en ontmoeten elkaar in cafés, stations en bibliotheken, de zogenaamde derde werkplek. Als reactie daarop zijn alternatieve concepten voor werkomgevingen ontstaan, met Seats2meet en Igluu als pioniers. ‘Zowel de traditionele aanbieders van faciliteiten als de FM’er moeten wennen aan deze nieuwe markt’, zegt Arrien Termaat, docent FM

‘FM schuift meer op naar het centrum van de organisatie’ en onderzoeker bij Saxion. ‘FM moet straks in staat zijn de toekomstige wensen en behoeften in kaart te brengen en scenario’s te schetsen voor het creëren van de werkomgeving die het beste bijdraagt aan de prestaties van de medewerker. Daar gaan we in de opleiding ook meer aandacht aan besteden.’ Om de contouren van die toekomstige werkomgeving in kaart te brengen, zijn Saxion en draaijer+partners onderzoeken gestart. In 2011 begon Termaat met het onderzoek High Performance Workspace, naar de bijdrage van de werkomgeving aan de prestaties van de organisatie. Dat gaf een interessante momentopname, maar

de toekomstige rol van de werkomgeving bleef vaag, aldus Termaat. Uit de gesprekken met onder meer HRM’ers, ICT’ers en FM’ers bleek dat iedereen het moeilijk vindt om zich de werksituatie van 2020 concreet voor te stellen. Termaat: ‘Op ICT-gebied gaan de ontwikkelingen snel en voor HR is het de vraag welke rol leiderschap en management over acht jaar nog spelen, nu organisaties steeds beter op resultaat weten te sturen.’

Drie typen werkomgevingen Om dat toekomstbeeld nog scherper te krijgen, is een aantal trendwatchers uit het veld geïnterviewd en zijn workshops gehouden met de werknemers van de toekomst: de huidige generatie studenten. Tevens organiseerde Termaat casestudies bij drie organisaties die al wel concrete antwoorden hadden. ‘TenneT was net bezig met plannen voor nieuwbouw, Achmea verrichtte interne studies voor 2025 en draaijer+partners kent deze markt goed en innoveert zijn diensten voortdurend.’ Het resulteerde in het onderzoeksrapport Werkomgeving 2020. Dit rapport beschrijft op basis van de verzamelde informatie drie typen werkomgevingen die de komende jaren ontstaan, te weten ‘Het Clubhuis’, ‘De Hub’ en ‘Het Grand café’. Zij variëren in de mate waarin zij nog lijken op de vaste werkplek en de mate waarin de medewerker zelf kan bepalen of, hoe vaak en waar hij er gebruik van maakt. Dit najaar volgen meer diepte-interviews om de gevonden trends verder te valideren, met name om te zien of er een correlatie is met de branche, de bedrijfsomvang en de vestigingsplaats. De onderzoeken moeten niet alleen FM helpen

het nieuwe werken werkomgeving 2020

Marco Sotthewes van draaijer+partners (links) en Arrien Termaat van Saxion

om oplossingen te initiëren, maar ook het management handvatten aanreiken. Termaat: ‘Het is belangrijk dat alle betrokkenen de toekomst goed kunnen visualiseren, zodat zij beter antwoord kunnen geven op de vraag hoe zij straks willen werken. Daar ontbreekt het nu vaak aan.’ Met de verkregen informatie verwacht draaijer+partners opdrachtgevers beter te kunnen adviseren bij het bepalen van hun beleid en het nemen van beslissingen over investeringen. Sotthewes: ‘Dat is nodig, want organisaties proberen nu vaak iets zonder eerst de behoefte in kaart te brengen. Dat is het paard achter de wagen spannen. De facilitaire organisatie moet in staat zijn het management te adviseren met prognoses voor de komende tien tot twintig jaar, waarbij flexibiliteit en aanpasbaarheid sleutelfactoren zijn. Zo krijgt FM steeds nadrukkelijker invloed op de werkomgeving en schuift het meer op naar het centrum van de organisatie.’

lingen, maar hebben samenwerking en een netwerk nodig om deze te realiseren. Termaat: ‘Organisaties hebben die zzp’ers absoluut nodig.’ Daarnaast zullen organisaties in staat moeten zijn de nodige binding te creëren tussen hun medewerkers. Zij moeten hen inspireren, een stip aan de horizon bieden en een duidelijk idee geven waar zij aan bijdragen. Dat kunnen zelfs idealen zijn als een betere wereld, een beter klimaat of een eerlijker samenleving. Sotthewes: ‘Een andere uitdaging voor organisaties is dat zij in de toekomst ontmoetingen tussen de medewerkers gaan creëren en faciliteren, om hen creatief te laten zijn. Dat betekent dat zij hun weg moeten vinden in de groeiende variëteit aan beschikbare ontmoetingsplekken. Mkb-organisaties zijn daar vaak al ver mee, maar grotere organisaties verkeren pas in de denkfase of creëren ontmoetingsplekken achter gesloten deuren die jij en ik niet zien. Ze lopen enorm achter.’

Nog lang succesvol

Facility makelaar

Daarbij komt FM voor een aantal nieuwe uitdagingen te staan. Zo kun je de werkwijze van de zzp’er niet een op een vertalen naar een organisatie met 500 of 5.000 medewerkers. Je moet die verweven met de bestaande structuur, de cultuur en de activiteiten van de organisatie. Dat leidt tot de hiervoor genoemde concepten. Organisaties ontlenen hun bestaansrecht juist aan het feit dat de medewerkers binnen een bestaande cultuur gericht kunnen samenwerken aan eenzelfde doel. Zzp’ers hebben alleen hun persoonlijke doelstel-

De aanbodkant ontwikkelt zich snel. Sotthewes: ‘Het type diensten dat Seats2meet en Atoomclub TCN (advies- en projectorganisatie die bestaande gebouwen en gebieden transformeert tot werken leefomgevingen) aanbieden ga je in steeds meer woonwijken en stadskernen krijgen. Organisaties die een landelijke spreiding hebben, zoals financiële dienstverleners, verzekeraars en advocatenkantoren, zullen gaan bekijken of zij daarmee hun medewerkers effectiever en goedkoper kunnen faciliteren.’ Facility Management Magazine | oktober 2012 | 57

presenteert

IN 4 STAPPEN NAAR DUURZAAM FACILITY MANAGEMENT 13 NOVEMBER 2012 – APELDOORN Duurzaamheid staat op de agenda van vrijwel iedere facility manager. Maar hoe maakt u duurzaamheid nu een structureel onderdeel van uw beleid? En hoe meet en benchmarkt u in hoeverre u daadwerkelijk een duurzame bijdrage levert? De cursus ‘In vier stappen naar duurzaam facility management’ biedt u alle benodigde handvatten en instrumenten.

In vier stappen duurzaamheid leren invoeren en benchmarken Tijdens het seminar leert u: Wat MVO voor uw organisatie kan betekenen Hoe u duurzaamheid strategisch kunt inzetten Het belang van Green Buildings voor uw organisatie Welke instrumenten u kunt gebruiken voor het meten van duurzaamheid Hoe u de duurzaamheid van uw organisatie kunt benchmarken Winstgevende duurzaamheid Resultaat U kunt facilitaire vakkennis vertalen naar praktische toepasbaarheid op het gebied van duurzaamheid. Voor meer informatie: www.fmm.nl/ads/landingpage/duurzaamheid.html

In samenwerking met Corporate Facility Partners

Neem contact op via: E-mail: seminars@weka.nl Tel: 020 – 582 66 00 www.fmm.nl/studiecentrum

het nieuwe werken werkomgeving 2020

‘Wij streven naar een optimaal niveau van flexibiliteit’ TenneT was een van de casestudies uit het onderzoeksrapport Werkomgeving 2020. Klaas Bakker en Ingeborg Leene over de belangrijkste uitdagingen voor TenneT op FM-gebied tot 2020. ‘Op de langere termijn richt TenneT zich met name op kostenbeheersing, efficiency, kwaliteit, veiligheid en CSR. Op korte termijn spelen de oplevering van en de verhuizing naar het nieuwe (huur)hoofdkantoor in 2013. Daarom worden tevens alle huidige contracten vernieuwd. Dit alles moet worden afgestemd op de verdere ontwikkeling van HNW, dat hier Flex@TenneT heet en waar we sinds een aantal jaren mee bezig zijn. En dan staan verschillende activiteiten voor TenneT als gevolg van de uitbreiding van de stroomnetwerken naar Duitsland nog op de agenda.’ Hoe vertaalt dit zich in de concrete werkomgeving en de facilitering van de werkprocessen? ‘De inrichting van het nieuwe gebouw is geschikt gemaakt om toekomstige groei en krimp te kunnen opvangen. We hebben voor de gebruikte werkstijlen binnen TenneT een aantal ‘bouwstenen’ ontwikkeld, oftewel activiteitgerichte werkplekken. Daarmee zijn alle etages voorzien, zodat we snel en zonder aanpassingen groei en krimp kunnen opvangen; de mens verplaatst, niet de inrichting. Om de klant optimaal te kunnen helpen, komt er straks een servicedesk met één loket voor IT, HR en FM. Nu zijn

Tevens rijst daarmee de vraag of organisaties FM intern blijven regelen of diensten zullen gaan inkopen. Termaat: ‘Terwijl de huismeester en de receptionist naar de achtergrond gaan verdwijnen, krijgen medewerkers steeds meer ruimte om de werkomgeving te kiezen die past bij hun behoefte, hun functie en het type organisatie. Afdelingen en business units gaan intern per stoel en tijdseenheid faciliteiten afnemen. Zo kunnen zij de kosten gemakkelijker vergelijken met extern aanbod. Dat zal de komende jaren steeds ruimer beschikbaar komen tegen aantrekkelijke kosten.’

in het kort Om de contouren van de toekomstige werkomgeving in kaart te brengen zijn Saxion en draaijer+partners onderzoeken gestart. Hieruit blijkt dat medewerkers steeds meer de ruimte krijgen om een werkomgeving te kiezen die bij ze past. Een nieuwe FM-markt tekent zich af. De functie van facility makelaar ontstaat.

dat nog verschillende loketten. Voor de mobiliteit zetten we meer elektrische auto’s, scooters en fietsen in. Onder de noemer Flex@TenneT beginnen we op het hoofdkantoor met flexibele faciliteiten. Op termijn overwegen we het thuiswerken te gaan faciliteren, bijvoorbeeld met facilitaire dienstverlening thuis. Op langere termijn denken we over de mogelijkheid om medewerkers zelf een werkplek te laten huren in de directe woonomgeving.’ Hoe gaat de FM-organisatie zich voorbereiden op de toekomstige vraag? ‘Dé uitdaging is het bereiken van een optimaal niveau van flexibiliteit om te kunnen reageren op toekomstige veranderingen. We hebben daarom niet allerlei scenario’s klaarliggen, maar een structuur gebouwd waarmee we continu alle kanten op kunnen. Dat vergt een ander businessmodel, waarin het management voortdurend aan procesverbetering werkt. FM voert in dat model alleen die activiteiten zelf uit waarin het onderscheidend is. Andere processen worden belegd bij toeleveranciers en co-makers, waarmee een dusdanige relatie moet worden ontwikkeld dat zij goede ‘solution providers’ worden in de waardeketen van FM.’ Klaas Bakker is Manager Facilities & Real Estate en programmamanager nieuwbouw, Ingeborg Leene is teamleider Facility Management bij TenneT TSO B.V.

Deze markt zal vooral nieuwe aanbieders kennen, verwachten de onderzoekers. Sotthewes: ‘Bij de vastgoedexploitant is de norm nog altijd: langlopende contracten voor een x-aantal vierkante meters. Maar afnemers plannen voor een steeds kortere periode en vragen full service huisvestingsdiensten.’ Hun contactpersoon is straks niet meer de traditionele gebouwenbeheerder, maar een FM’er. Die inventariseert jaarlijks de behoefte aan faciliteiten per medewerker en zoekt daar de beste mogelijkheden bij, ongeacht de locatie. Termaat: ‘Daarmee ontstaat de functie van facility makelaar. Die ontwikkeling gaat zo snel dat je kunt stellen dat veel grote vastgoedexploitanten op dit punt de boot aan het missen zijn.’

Ook interessant op fmm.nl In de vorige editie van FMM werd uitgebreid aandacht besteed aan het onderzoeksrapport Werkomgeving 2020. Lees dit artikel in de FMM Bibliotheek. > www.fmm.nl/magazine10-2012

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 59

infogids De FMM Infogids bevat vermeldingen van bedrijven en instellingen die naar branchegroepen gerangschikt zijn. Wilt u ook in deze gids vermeld worden? Neem contact op met Lisa Kolkert via l.kolkert@weka.nl of 020 582 66 71

archief Advisering en systemen

Famas Facility Management Solutions Internet: www.famas.nl E-mail: bkassels@famas.nl Saal van Zwanenbergweg 11 5026 RM TILBURG

tel: 013-4636808 fax: 013-4636815 Inl.: ing. B.J. Kassels

Internet: www.brfs.nl E-mail: info@brfs.nl Postbus 7118 5980 AC PANNINGEN

tel: 077-3069000 Inl.: Afd. Verkoop Binnendienst

ACG Klimaattechniek bv

Internet: www.NPQfm.com E-mail: marketing@NPQmail.com Postbus 148 tel: 030-6597411 3980 CC BUNNIK fax: 030-6567283 Inl.: V. van Doornik

Internet: www.acgklimaat.nl E-mail: b.dronkert@acgklimaat.nl Westbaan 280 tel: 0182-395388 2841 MC MOORDRECHT fax: 0182-391028 Inl.: B. Dronkert

Planon B.V.

AircoRent

Internet: www.planon.nl E-mail: info@planon.nl Postbus 38074 6503 AB NIJMEGEN

Internet: www.aircorent.nl E-mail: verhuur@aircorent.nl Postbus 68 3740 AB BAARN

tel: 024-6413135 fax: 024-6422942 Inl.: Lotte van Krieken

tel: 015-2700920 fax: 015-2575256 Inl.: Afdeling Verkoop

Ultimo Software Solutions bv

Internet: www.archiefspecialist.com E-mail: info@jalema.com Postbus 4802 tel: 077-4767676 5953 ZL REUVER fax: 077-4767690

Internet: www.ultimo.net/nl E-mail: info@ultimo.net Postbus 220 8070 AE NUNSPEET

tel: 0341-423737 fax: 0341-421172 Inl.: drs. E. Noordermeer

Internet: www.andrewssykes.nl E-mail: haastert@andrewssykes.nl Postbus 33 tel: 010-5214455 2665 ZG BLEISWIJK fax: 010-5215719 Inl.: R.A. van Haaster

catering Advisering HTC Advies Horeca Recreatie Catering

bedrijfshulpverlening

Archiefbeheer

Bedrijfshulpverlening Management

Jalema B.V.

Internet: www.htcadvies.nl E-mail: advies@htcadvies.nl Edvard Munchweg 61 1328 MK ALMERE

tel: 036-3030550 fax: 036-3030551 Inl.: dhr. H. Simons

Sense FM BV

Internet: www.archiefspecialist.com E-mail: info@jalema.com Postbus 4802 tel: 077-4767676 5953 ZL REUVER fax: 077-4767690

BHVtotaal Internet: www.bhvtotaal.nl E-mail: info@bhvtotaal.nl Vennestraat 12 2161 LE LISSE

PA van Rooyen Top Movers Internet: www.pavanrooyen.nl E-mail: archief@pavanrooyen.nl Postbus 50 1420 AB UITHOORN

tel: 0800-5555512

Andrews Sykes Verhuur b.v. Internet: www.topdesk.nl E-mail: info@topdesk.nl Martinus Nijhofflaan 2 2624 ES DELFT

Jalema B.V.

archief

Klimaatbeheersing

NPQ FM Solutions

TOPdesk Bruynzeel Storage Systems bv

binnenklimaat

tel: 0252-424715 fax: 0252-424716 Inl.: C. Thijssen

Internet: www.sensefm.nl E-mail: info@sensefm.nl Postbus 43096 3540 AB UTRECHT

tel: 06-52093485 Inl.: Wim van der Meer

Vierduinen Catering Management

beveiliging

Internet: www.vierduinen.nl E-mail: info@vierduinen.nl Postbus 8188 6710 AD EDE

Service Point Nederland B.V.

Advisering

Vijverborgh Horeca adviseurs en ontwerpers

Internet: www.servicepoint.nl E-mail: info@servicepoint.nl Genielaan 2 Postbus 164 2400 AD ALPHEN A/D RIJN

Trigion Beveiliging

tel: 0297-514000 Inl.: A. van Rooyen

tel: 0172-504000 fax: 0172-504001 Inl.: Binnendienst sales

UTS Nederland B.V. Internet: www.uts.nl E-mail: info@utsarchiefservices.nl Nucleonenweg 23 tel: 030-2476000 3542 CD UTRECHT fax: 030-2476005 Inl.: M. Wilmot-Klink

audiovisueel

Internet: www.trigion.nl E-mail: info@trigion.nl Karel Doormanweg 4 3115 JD SCHIEDAM

Internet: www.vijverborgh.nl E-mail: info@vijverborgh.nl Paardeweide 16a 4824 EH BREDA tel: 010-2981133 fax: 010-2981131

beveiliging

ADFORMEDIA Internet: www.adformedia.nl E-mail: info@adformedia.nl Postbus 267 1180 AG AMSTELVEEN

Internet: www.nl.issworld.com E-mail: info@nl.issworld.com Rijnzathe 8 Postbus 115 3454 ZJ DE MEERN

Internet: www.mactwin.nl E-mail: info@mactwin.nl Postbus 88 (PvMG Oranje 12) 6666 ZH HETEREN

tel: 030-6695696 fax: 030-6695600 Inl.: H. Voormolen

AppĂ¨l B.V. Internet: www.appel.nl E-mail: info@appel.nl Utopialaan 50 5232 CE 'S-HERTOGENBOSCH tel: 026-4792233

tel: 073-6125050 fax: 073-6124626 Inl.: Katja Vennix

Avenance Nederland

beveiliging tel: 0346-259259 fax: 0346-259700

MK2 Audiovisueel Internet: www.mk2.nl E-mail: info@mk2.nl Minervum 7352 4817 ZH BREDA

Albron Catering

tel: 030-2424344 fax: 030-2424947

AVEX B.V. Internet: www.avex.nl E-mail: info@avex.nl De Corridor 19 3621 ZA BREUKELEN

catering

Internet: www.albron.nl E-mail: info@albron.nl Postbus 70 3454 ZH DE MEERN

Mactwin Security bv tel: 020-6406912 fax: 020-6407865 Inl.: B. van der Voet

tel: 076-5418224 fax: 076-5425791 Inl.: F. Pannekoek

Cateringbedrijven

Beveiligingsbedrijven ISS Security Services

Apparatuur en inrichting

tel: 06-41804321 Inl.: Paul Hendriks

Internet: www.avenance.nl E-mail: info@avenance.nl Milaanstraat 21-23 Postbus 37 1170 AA BADHOEVEDORP

Valbeveiliging

tel: 020-8501200 fax: 020-8501210 Inl.: Afdeling Sales

ISS Catering Services Eurosafe Solutions BV tel: 088-6526565 fax: 088-6526566

automatisering

Internet: www.eurosafesolutions.com E-mail: info@eurosafesolutions.nl Conradstraat 15 tel: 038-4671910 Postbus 40114 fax: 038-4671911 8004 DC ZWOLLE Inl.: M. van Buiten

Internet: www.nl.issworld.com E-mail: info@nl.issworld.com Rijnzathe 8 Postbus 115 3454 ZJ DE MEERN

tel: 030-2424344 fax: 030-2424947

SAB Catering B.V.

Facilities Management Axxerion Facility Services B.V. Internet: www.axxerionfs.nl E-mail: info@axxerionfs.nl Ressenerbroek 26b 6666 MR HETEREN

tel: 026-4742420 fax: 026-4742392 Inl.: ing. J.J. Verschuren

VTD Nederland Internet: www.vtdn.nl E-mail: info@vtdn.nl De Vecht 20 Postbus 303 8250 AH DRONTEN

tel: 0321-387010 fax: 0321-387011 Inl.: W. van Zandvoort

Internet: www.sabcatering.nl E-mail: info@sabcatering.nl Zwanenburgerdijk 275 Postbus 59 1160 AB ZWANENBURG

tel: 020-4079200 fax: 020-4977385 Inl.: mw. B. Wester

Sodexo Altys B.V. Internet: www.sodexo.com E-mail: info.nl@sodexo.com Stationsplein 101 Postbus 75045 1117 ZN SCHIPHOL-OOST

tel: 020-5028000 fax: 020-5028800 Inl.: David van Stijn

infogids Vierduinen Catering Management Internet: www.vierduinen.nl E-mail: info@vierduinen.nl Postbus 8188 6710 AD EDE

tel: 06-41804321 Inl.: Paul Hendriks

catering Keukenapparatuur Beuk Horeca Internet: www.beukhoreca.nl E-mail: info@beukhoreca.nl Atoomweg 68 3542 AB UTRECHT

Royal Haskoning

facilities

Internet: www.royalhaskoning.com E-mail: e.tendam@royalhaskoning.com Postbus 151 tel: 024-3284471 6500 AD NIJMEGEN fax: 024-3604221 Inl.: mw. ir. E. ten Dam

Verhuur Alvero Kantoormeubelverhuur bv

Service Point Nederland B.V.

Internet: www.alvero.nl E-mail: info@alvero.nl Mechanisatieweg 8 4906 AE OOSTERHOUT

Internet: www.servicepoint.nl E-mail: info@servicepoint.nl Genielaan 2 Postbus 164 2400 AD ALPHEN A/D RIJN

tel: 0162-447337 fax: 0162-454388

tel: 0172-504000 fax: 0172-504001 Inl.: Binnendienst sales

Andrews Sykes Verhuur b.v. tel: 030-2410666 fax: 030-2410850

Internet: www.andrewssykes.nl E-mail: haastert@andrewssykes.nl Postbus 33 tel: 010-5214455 2665 ZG BLEISWIJK fax: 010-5215719 Inl.: R.A. van Haastert

Significant B.V.

Decorum Kantoormeubelverhuur

Total Facility Management

Internet: www.decorum.nl E-mail: info@decorum.nl Herwijk 12 1046 BC AMSTERDAM

Internet: www.tfm.nl E-mail: info@tfm.nl Dr. van Lookeren Campagneweg 3 tel: 038-4555120 8025 BX ZWOLLE fax: 038-4555121 Inl.: A.M Verbeek

E-mail: rob.veeke@significant.nl Thorbeckelaan 91 3771 ED BARNEVELD

tel: 0342-405240 fax: 0342-405246 Inl.: drs. R.A.F. Veeke

Bouter B.V. Internet: www.bouter.nl E-mail: info@bouter.nl Postbus 674 2700 AR ZOETERMEER

tel: 079-3451515 fax: 079-3451588 Inl.: mw. K.L. Brugging

tel: 020-6117905 fax: 020-6113005 Inl.: dhr. M.W. Kuiper

Loggere Metaalwerken B.V. Internet: www.loggere.com E-mail: info@loggere.com Postbus 5000 4803 EA BREDA

tel: 076-5240830 fax: 076-5207255

LKV Kantoormeubelverhuur

Twynstra Gudde Adviseurs en Managers

Internet: www.lkv.nl E-mail: info@lkv.nl Veerweg 84 4101 AL CULEMBORG

Internet: www.twynstragudde.nl E-mail: mmd@tg.nl Stationsplein 1 3818 LE AMERSFOORT

Metos BV Internet: www.metos.nl E-mail: info@metos.nl Postbus 25 7260 AA RUURLO

tel: 0345-534919 fax: 0345-514371 Inl.: J. van Lienden

Varodarent tel: 0573-458455 fax: 0573-458399 Inl.: M.H.E. Hekkelman

Internet: www.varodarent.nl E-mail: verhuur@varodarent.nl Postbus 132 1420 AC UITHOORN

Ucility BV tel: 0297-514000 Inl.: J.G.A. Berrens

Miele Professional Internet: www.miele-professional.nl E-mail: professional@miele.nl De Limiet 2 tel: 0347-378883 4131 NR VIANEN fax: 0347-378429

catering

Internet: www.ucility.nl E-mail: info@ucility.nl Wolga 2 2491 BJ DEN HAAG

facility management

Internet: www.atosborne.nl E-mail: info@atosborne.nl J.F. Kennedylaan 100 Postbus 168 3740 AD BAARN

Koffie-automaten Van Duijnen Holding B.V. Internet: www.vanduijnen.nl E-mail: esther.menken@vanduijnen.nl Postbus 60309 tel: 036-5387876 1320 AJ ALMERE fax: 036-5365733 Inl.: Esther Menken

diversen Advisering

Internet: www.vfm.nl E-mail: info@vfm.nl Nieuwegracht 24a 3512 LR UTRECHT

Internet: www.vierduinen.nl E-mail: info@vierduinen.nl Postbus 8188 6710 AD EDE

energiemanagement

facility management

FGB Facility Management

Bezoekersregistratie

Internet: www.fgbfacilitygroup.nl E-mail: info@fgbfacilitygroup.nl Elektraweg 5 tel: 010-5997262 3144 CB MAASSLUIS fax: 010-5990018 Inl.: drs. R.J.C. (Ron) Dillen

G10 BV

Deerns raadgevende ingenieurs bv Internet: www.deerns.nl E-mail: contact@deerns.nl Fleminglaan 10 2280 CE RIJSWIJK

Internet: www.humanagement.nl E-mail: mail@humanagement.nl Papsouwselaan 119-N1 tel: 015-2150015 Postbus 535 fax: 015-2150010 2600 AM DELFT Inl.: Gerard M.J. de Bruijn

Internet: www.nl.issworld.com E-mail: info@nl.issworld.com Rijnzathe 8 Postbus 115 3454 ZJ DE MEERN

Internet: www.johnsoncontrols.nl E-mail: gwsinfo.nl@jci.com Boeing Avenue 8 tel: 020-6547474 1119 PB SCHIPHOL-RIJK fax: 020-6547490

Internet: www.lsadviseurs.nl E-mail: info@lsadviseurs.nl Jan van Leentvaarlaan 25 3065 DC ROTTERDAM

INNAX GEBOUW & OMGEVING Internet: www.innax.nl E-mail: hhamminga@innax.nl Plesmanstraat 62 Postbus 445 3900 AK VEENENDAAL

tel: 030-2424344 fax: 030-2424947

Laanbroek Schoeman adviseurs b.v. tel: 088-3740000 fax: 088-3740010 Inl.: ir. A.G.W. Glavimans

tel: 010-2660044 fax: 010-2660055 Inl.: Werner Schoeman

Planon B.V. tel: 088-5533300 fax: 088-5533900 Inl.: H. Hamminga

Internet: www.planon.nl E-mail: info@planon.nl Postbus 38074 6503 AB NIJMEGEN

Royal Haskoning Internet: www.royalhaskoning.com E-mail: g.jansen@royalhaskoning.com Postbus 151 tel: 024-3284471 6500 AD NIJMEGEN fax: 024-3604221 Inl.: ing. G.A. Jansen

tel: 024-6413135 fax: 024-6422942 Inl.: Lotte van Krieken

Procore huisvesting en facility management Internet: www.procore.nl E-mail: mhaan@procore.nl Hoefbladstraat 20-22 2153 EX NIEUW-VENNEP

Internet: www.g10.nl E-mail: info@g10.nl Middel 6 1551 SP WESTZAAN

tel: 075-6403535 fax: 075-6403566 Inl.: Sven Jansen

facility management FMIS

Johnson Controls

Advisering

tel: 010-2889377 fax: 010-2889342 Inl.: A. Jansen

Internet: www.brinkgroep.nl E-mail: a.veltmaat@brinkgroep.nl Postbus 177 tel: 070-3015301 2260 AD LEIDSCHENDAM Inl.: ing. A.W. Veltmaat

ISS Facility Services tel: 06-41804321 Inl.: Paul Hendriks

Internet: www.yask.nl E-mail: info@yask.nl Rivium 1e straat 75 2909 LE CAPELLE A/D IJSSEL

Brink Groep

Humanagement

Vierduinen Catering Management

tel: 030-2735070 fax: 030-2724756 Inl.: V.L.N. van Hooijdonk

Yask B.V. tel: 035-5434343 fax: 035-5434344 Inl.: ir. G.P. Jacobs

Trigion Beveiliging tel: 010-2981133 fax: 010-2981131

tel: 088-0023088 fax: 088-0023085 Inl.: J.E.M. (Hans) Bloemen

VFM - facility experts

Advisering AT Osborne B.V.

Internet: www.trigion.nl E-mail: info@trigion.nl Karel Doormanweg 4 3115 JD SCHIEDAM

tel: 033-4677531 fax: 033-4677683 Inl.: mw. ir. C. van Diepen-Knegjens

Axxerion Facility Services B.V. Internet: www.axxerionfs.nl E-mail: info@axxerionfs.nl Ressenerbroek 26b 6666 MR HETEREN

tel: 026-4742420 fax: 026-4742392 Inl.: ing. J.J. Verschuren

Famas Facility Management Solutions Internet: www.famas.nl E-mail: bkassels@famas.nl Saal van Zwanenbergweg 11 5026 RM TILBURG

tel: 013-4636808 fax: 013-4636815 Inl.: ing. B.J. Kassels

Fmission B.V. Internet: www.fmission.nl E-mail: info@fmission.nl Papsouwselaan 119 N1 Postbus 597 2600 AN DELFT

tel: 015-2565803 Inl.: mw. Jang Mee Bosman

NPQ FM Solutions Internet: www.NPQfm.com E-mail: marketing@NPQmail.com Postbus 148 tel: 030-6597411 3980 CC BUNNIK fax: 030-6567283 Inl.: V. van Doornik

tel: 088-7762670 fax: 088-7762870 Inl.: M. de Haan

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 61

infogids Planon B.V. Internet: www.planon.nl E-mail: info@planon.nl Postbus 38074 6503 AB NIJMEGEN

facility management tel: 024-6413135 fax: 024-6422942 Inl.: Lotte van Krieken

Maincontractors

TOPdesk

AAFM Facility Management B.V.

Internet: www.topdesk.nl E-mail: info@topdesk.nl Martinus Nijhofflaan 2 2624 ES DELFT

Internet: www.aa-fm.com E-mail: info@aa-fm.com Postbus 80009 5600 JZ EINDHOVEN

tel: 015-2700920 fax: 015-2575256 Inl.: Afdeling Verkoop

tel: 040-2332800 fax: 040-2332850 Inl.: Saskia Dehl

INNAX GEBOUW & OMGEVING Internet: www.innax.nl E-mail: pvangameren@innax.nl Plesmanstraat 62 Postbus 445 3900 AK VEENENDAAL

gebouwbeheer Geb.- en installatiebeheer op afstand

Ultimo Software Solutions bv

Aiber

Cegelec B.V.

Internet: www.ultimo.net/nl E-mail: info@ultimo.net Postbus 220 8070 AE NUNSPEET

Internet: www.aiber.nl E-mail: info@aiber.nl Oud AA 4b 3621 LB BREUKELEN

Internet: www.cegelec.nl E-mail: info.nl@cegelec.com Databankweg 7 Postbus 192 3800 AD AMERSFOORT

tel: 0341-423737 fax: 0341-421172 Inl.: drs. E. Noordermeer

facility management Inkoop

tel: 0346-217480 fax: 0346-217481 Inl.: M. Kok

Cegelec B.V. Internet: www.cegelec.nl E-mail: info.nl@cegelec.com Databankweg 7 Postbus 192 3800 AD AMERSFOORT

tel: 088-5533300 fax: 088-5533900 Inl.: P. van Gameren

tel: 033-4544244 fax: 033-4554245 Inl.: J.M.M. Brok

gebouwmanagement tel: 033-4544244 fax: 078-6918333 Inl.: J.M.M. Brok

Advisering

Significant B.V.

Facilicom Facility Solutions B.V.

Brink Groep

E-mail: rob.veeke@significant.nl Thorbeckelaan 91 3771 ED BARNEVELD

Internet: www.facilicomfacilitysolutions.nl E-mail: solutions@facilicom.nl Karel Doormanweg 4 tel: 010-2981450 3115 JD SCHIEDAM fax: 010-2981411 Inl.: R.M.G. Verbeek

Internet: www.brinkgroep.nl E-mail: a.veltmaat@brinkgroep.nl Postbus 177 tel: 070-3015301 2260 AD LEIDSCHENDAM Inl.: ing. A.W. Veltmaat

tel: 0342-405240 fax: 0342-405246 Inl.: drs. R.A.F. Veeke

VFM - facility experts Internet: www.vfm.nl E-mail: info@vfm.nl Nieuwegracht 24a 3512 LR UTRECHT

Deerns raadgevende ingenieurs bv Johnson Controls tel: 030-2735070 fax: 030-2724756 Inl.: V.L.N. van Hooijdonk

Internet: www.johnsoncontrols.nl E-mail: gwsinfo.nl@jci.com Boeing Avenue 8 tel: 020-6547474 1119 PB SCHIPHOL-RIJK fax: 020-6547490

Yask B.V.

Sodexo Altys B.V.

Internet: www.yask.nl E-mail: info@yask.nl Rivium 1e straat 75 2909 LE CAPELLE A/D IJSSEL

Internet: www.sodexo.com E-mail: info.nl@sodexo.com Stationsplein 101 Postbus 75045 1117 ZN SCHIPHOL-OOST

tel: 010-2889377 fax: 010-2889342 Inl.: A. Jansen

facility management Interim Management

Internet: www.deerns.nl E-mail: contact@deerns.nl Fleminglaan 10 2280 CE RIJSWIJK

tel: 088-3740000 fax: 088-3740010 Inl.: ir. A.G.W. Glavimans

INNAX GEBOUW & OMGEVING tel: 020-5028000 fax: 020-5028800 Inl.: David van Stijn

Strukton Worksphere Internet: www.struktonworksphere.com E-mail: info.ws@strukton.com Westkanaaldijk 2 tel: 030-2407320 Postbus 1025 fax: 030-2407321 3600 BA MAARSSEN Inl.: J. Winnubst

Internet: www.innax.nl E-mail: pvangameren@innax.nl Plesmanstraat 62 Postbus 445 3900 AK VEENENDAAL

tel: 088-5533300 fax: 088-5533900 Inl.: P. van Gameren

gebouwmanagement Gebouwinstallaties

FGB Facility Management

WIAR | Facility Management BV

Royal Haskoning

Internet: www.fgbfacilitygroup.nl E-mail: info@fgbfacilitygroup.nl Elektraweg 5 tel: 010-5997262 3144 CB MAASSLUIS fax: 010-5990018 Inl.: drs. R.J.C. (Ron) Dillen

Internet: www.wiar.nl E-mail: info@wiar.nl van Vollenhovenstraat 38 3016 BJ ROTTERDAM

Internet: www.royalhaskoning.com E-mail: g.jansen@royalhaskoning.com Postbus 151 tel: 024-3284471 6500 AD NIJMEGEN fax: 024-3604221 Inl.: ing. G.A. Jansen

Humanagement

Yask B.V.

Internet: www.humanagement.nl E-mail: mail@humanagement.nl Papsouwselaan 119-N1 tel: 015-2150015 Postbus 535 fax: 015-2150010 2600 AM DELFT Inl.: Gerard M.J. de Bruijn

Internet: www.yask.nl E-mail: info@yask.nl Rivium 1e straat 75 2909 LE CAPELLE A/D IJSSEL

Service Point Nederland B.V.

facility management

Internet: www.servicepoint.nl E-mail: info@servicepoint.nl Genielaan 2 Postbus 164 2400 AD ALPHEN A/D RIJN

tel: 0172-504000 fax: 0172-504001 Inl.: Binnendienst sales

tel: 010-2701000 fax: 010-2701009 Inl.: ing. R. Witvliet

gebouwmanagement tel: 010-2889377 fax: 010-2889342 Inl.: A. Jansen

Receptiediensten

Onderhoud gebouwinstallaties Cegelec B.V. Internet: www.cegelec.nl E-mail: info.nl@cegelec.com Databankweg 7 Postbus 192 3800 AD AMERSFOORT

tel: 033-4544244 fax: 033-4554245 Inl.: J.M.M. Brok

Total Facility Management

Yask B.V.

Imtech Building Services BV

Internet: www.tfm.nl E-mail: info@tfm.nl Dr. van Lookeren Campagneweg 3 tel: 038-4555120 8025 BX ZWOLLE fax: 038-4555121 Inl.: A.M Verbeek

Internet: www.yask.nl E-mail: info@yask.nl Rivium 1e straat 75 CAPELLE A/D IJSSEL

Internet: www.buildings.imtech.nl E-mail: buildings@imtech.nl Rivium Boulevard 122 tel: 010-4477400 Postbus 8584 fax: 010-4477495 3009 AN ROTTERDAM Inl.: L. Spin

VFM - facility people

gebouwbeheer

het nieuwe werken

Advisering

Yask B.V.

Deerns raadgevende ingenieurs bv

Provenworkspace

Internet: www.yask.nl E-mail: info@yask.nl Rivium 1e straat 75 2909 LE CAPELLE A/D IJSSEL

Internet: www.deerns.nl E-mail: contact@deerns.nl Fleminglaan 10 2280 CE RIJSWIJK

Internet: www.provenworkspace.nl E-mail: info@provenworkspace.nl Postbus 406 tel: 088-4055500 2501 CK DEN HAAG Inl.: D. Krens

Internet: www.vfm.nl E-mail: info@vfm.nl Nieuwegracht 24a 3512 LR UTRECHT

tel: 030-2735070 fax: 030-2724756 Inl.: V.L.N. van Hooijdonk

tel: 010-2889377 fax: 010-2889342 Inl.: A. Jansen

tel: 010-2889377 2909 LE fax: 010-2889342 Inl.: A. Jansen

tel: 088-3740000 fax: 088-3740010 Inl.: ir. A.G.W. Glavimans

draaijer+partners bv Internet: www.draaijerpartners.nl E-mail: info@draaijerpartners.nl Postbus 436 tel: 050-5244666 9700 AK GRONINGEN fax: 050-5258982 Inl.: H. Dijksma

huisvesting Advisering Aiber Internet: www.aiber.nl E-mail: info@aiber.nl Oud AA 4b 3621 LB BREUKELEN

tel: 0346-217480 fax: 0346-217481 Inl.: M. Kok

infogids AT Osborne B.V. Internet: www.atosborne.nl E-mail: info@atosborne.nl J.F. Kennedylaan 100 Postbus 168 3740 AD BAARN

Jones Lang LaSalle

office services tel: 035-5434343 fax: 035-5434344 Inl.: ir. P.R. Schoonhoven

Dienstverlening en beheer

Brink Groep

Berendsen Textiel Service

Internet: www.brinkgroep.nl E-mail: a.veltmaat@brinkgroep.nl Postbus 177 tel: 070-3015301 2260 AD LEIDSCHENDAM Inl.: ing. A.W. Veltmaat

Internet: www.berendsen.nl E-mail: info@berendsen.nl Pieter Calandweg 2 6827 BK ARNHEM

Internet: www.joneslanglasalle.nl E-mail: roeland.houtman@eu.jll.com Alexanderveld 89 tel: 070-3181313 Postbus 84047 fax: 070-3643908 2508 AA DEN HAAG Inl.: ir. R.E.F. Houtman MRE

Laanbroek Schoeman adviseurs b.v. tel: 026-3848140 fax: 026-3848147 Inl.: Front Office

Internet: www.lsadviseurs.nl E-mail: info@lsadviseurs.nl Jan van Leentvaarlaan 25 3065 DC ROTTERDAM

tel: 010-2660044 fax: 010-2660055 Inl.: Werner Schoeman

draaijer+partners bv Internet: www.draaijerpartners.nl E-mail: info@draaijerpartners.nl Postbus 63 tel: 030-6592333 3980 CB BUNNIK fax: 030-6592345 Inl.: J.H.F. Drenthen

Service Point Nederland B.V.

The Room Industry

Internet: www.servicepoint.nl E-mail: info@servicepoint.nl Genielaan 2 Postbus 164 2400 AD ALPHEN A/D RIJN

Internet: www.theroomindustry.com E-mail: info@theroomindustry.com Postbus 34 tel: 010-2711050 3000 AA ROTTERDAM fax: 010-2711055 Inl.: J.A.A. Romijn

tel: 0172-504000 fax: 0172-504001 Inl.: Binnendienst sales

Johnson Controls Internet: www.johnsoncontrols.nl E-mail: gwsinfo.nl@jci.com Boeing Avenue 8 tel: 020-6547474 1119 PB SCHIPHOL-RIJK fax: 020-6547490

Jones Lang LaSalle Internet: www.joneslanglasalle.nl E-mail: eric.martens@eu.jll.com Strawinskylaan 3103 tel: 020-5405405 Postbus 75208 fax: 020-6611566 1070 AE AMSTERDAM Inl.: Eric Martens

Laanbroek Schoeman adviseurs b.v. Internet: www.lsadviseurs.nl E-mail: info@lsadviseurs.nl Jan van Leentvaarlaan 25 3065 DC ROTTERDAM

tel: 010-2660044 fax: 010-2660055 Inl.: Werner Schoeman

Procore huisvest. en facility management Internet: www.procore.nl E-mail: mhaan@procore.nl Hoefbladstraat 20-22 2153 EX NIEUW-VENNEP

opleidingen

projectinrichting

Opleidingsinstituten

Garderobekasten

Service Point Nederland B.V.

Drechtwerk ComGuard速

Internet: www.servicepoint.nl E-mail: info@servicepoint.nl Genielaan 2 Postbus 164 2400 AD ALPHEN A/D RIJN

Internet: www.comguard.nl E-mail: comguard@drechtwerk.nl Kamerlingh Onnesweg 1 tel: 078-6525422 3316 GK DORDRECHT fax: 078-6187460 Inl.: L. Bas / H. van Galen

tel: 0172-504000 fax: 0172-504001 Inl.: Binnendienst sales

Loggere Metaalwerken B.V.

opleidingen

Internet: www.loggere.com E-mail: info@loggere.com Postbus 5000 4803 EA BREDA

Training

tel: 076-5240830 fax: 076-5207255

Sonesto BV (Lockers) Trigion Beveiliging tel: 088-7762670 fax: 088-7762870 Inl.: M. de Haan

Internet: www.trigion.nl E-mail: info@trigion.nl Karel Doormanweg 4 3115 JD SCHIEDAM

tel: 010-2981133 fax: 010-2981131

Internet: www.sonesto.nl E-mail: info@sonesto.nl De Boeg 4 9206 BB DRACHTEN

tel: 0512-539394 fax: 0512-538801 Inl.: G. Sloots

The Room Industry Internet: www.theroomindustry.com E-mail: info@theroomindustry.com Postbus 34 tel: 010-2711050 3000 AA ROTTERDAM fax: 010-2711055 Inl.: J.A.A. Romijn

personeel

projectinrichting

Werving en selectie

Interieurbeplanting

FGB Facility Professionals

De Klerk Bloemsierkunst & Interieurbeplanting

Internet: www.fgbfacilitygroup.nl E-mail: i.vasenna@fgbfacilitygroup.nl Elektraweg 5 tel: 010-5997085 3144 CB MAASSLUIS fax: 010-5990018 Inl.: mw. I. (Ingrid) Vasenna

Internet: www.de-klerk.nl E-mail: info@de-klerk.nl Marconilaan 203 5612 HS EINDHOVEN

Hospitality Interim

projectinrichting

Royal Haskoning Internet: www.royalhaskoning.com E-mail: e.tendam@royalhaskoning.com Postbus 151 tel: 024-3284471 6500 AD NIJMEGEN fax: 024-3604221 Inl.: mw. ir. E. ten Dam

tel: 040-2441122 fax: 040-2444889 Inl.: J. van der Hulst

Twynstra Gudde Adviseurs en Managers Internet: www.twynstragudde.nl E-mail: clm@tg.nl Stationsplein 1 3818 LE AMERSFOORT

tel: 033-4677699 fax: 033-4677683 Inl.: ing. C.E.M. Lemmens

Internet: www.hospitality-interim.nl E-mail: i.debekker@hospitality-interim.nl Smallepad 13-15 tel: 033-4625556 3811 MG AMERSFOORT fax: 033-4625552 Inl.: mw. I. de Bekker

Kantoorinnovatie

Ucility BV Internet: www.ucility.nl E-mail: info@ucility.nl Wolga 2 2491 BJ DEN HAAG

Brink Groep

postkamer tel: 088-0023088 fax: 088-0023085 Inl.: J.E.M. (Hans) Bloemen

Internet: www.brinkgroep.nl E-mail: a.veltmaat@brinkgroep.nl Postbus 177 tel: 070-3015301 2260 AD LEIDSCHENDAM Inl.: ing. A.W. Veltmaat

Beheer

UTS Nederland B.V. Internet: www.uts.nl E-mail: info@uts.nl Wolga 2 2491 BJ DEN HAAG

draaijer+partners bv Service Point Nederland B.V. tel: 088-0023000 fax: 070-3017785 Inl.: C.W.N. van der Hulst

Internet: www.servicepoint.nl E-mail: info@servicepoint.nl Genielaan 2 Postbus 164 2400 AD ALPHEN A/D RIJN

tel: 0172-504000 fax: 0172-504001 Inl.: Binnendienst sales

VEG Interior Building Systems BV Internet: www.vegoffice.com E-mail: info@vegoffice.com Het Eeuwsel 6 Postbus 6524 5600 HM EINDHOVEN

Laanbroek Schoeman adviseurs b.v.

projectinrichting tel: 040-2962875 fax: 040-2449890 Inl.: ir. B. van Egmond

Advisering

WIAR | Project Management BV Internet: www.wiar.nl E-mail: info@wiar.nl van Vollenhovenstraat 38 3016 BJ ROTTERDAM

Internet: www.draaijerpartners.nl E-mail: info@draaijerpartners.nl Postbus 63 tel: 030-6592333 3980 CB BUNNIK fax: 030-6592345 Inl.: J.H.F. Drenthen

Internet: www.lsadviseurs.nl E-mail: info@lsadviseurs.nl Jan van Leentvaarlaan 25 3065 DC ROTTERDAM

tel: 010-2660044 fax: 010-2660055 Inl.: Werner Schoeman

The Room Industry Brink Groep Internet: www.brinkgroep.nl E-mail: a.veltmaat@brinkgroep.nl Postbus 177 tel: 070-3015301 2260 AD LEIDSCHENDAM Inl.: ing. A.W. Veltmaat

Internet: www.theroomindustry.com E-mail: info@theroomindustry.com Postbus 34 tel: 010-2711050 3000 AA ROTTERDAM fax: 010-2711055 Inl.: J.A.A. Romijn

draaijer+partners bv

Royal Haskoning

Internet: www.draaijerpartners.nl E-mail: info@draaijerpartners.nl Postbus 63 tel: 030-6592333 3980 CB BUNNIK fax: 030-6592345 Inl.: J.H.F. Drenthen

Internet: www.royalhaskoning.com E-mail: e.tendam@royalhaskoning.com Postbus 151 tel: 024-3284471 6500 AD NIJMEGEN fax: 024-3604221 Inl.: mw. ir. E. ten Dam

Cegelec B.V.

DTZ Zadelhoff

SV Interieurgroep bv

Internet: www.cegelec.nl E-mail: info.nl@cegelec.com Databankweg 7 Postbus 192 3800 AD AMERSFOORT

Internet: www.dtz.nl E-mail: hberg@dtz.nl Oorsprongpark 12 Postbus 19125 3501 DC UTRECHT

tel: 010-2701000 fax: 010-2701009 Inl.: ing. R. Witvliet

huisvesting Technisch beheer

tel: 033-4544244 fax: 033-4554245 Inl.: J.M.M. Brok

tel: 030-2320000 fax: 030-2369102 Inl.: ir. H.F.C. van den Berg

Internet: www.sv.nl E-mail: info@sv.nl Postbus 34018 3005 GA ROTTERDAM

tel: 010-2112050 fax: 010-4223495

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 63

infogids Ucility BV

vastgoed

verhuizingen

Advisering

Dienstverlening en uitvoering

WIAR | Contract Management BV

RentReview

Deudekom

Internet: www.wiar.nl E-mail: info@wiar.nl van Vollenhovenstraat 38 3016 BJ ROTTERDAM

Internet: www.rentreview.nl E-mail: info@rentreview.nl Barbara Strozzilaan 201 1083 HN AMSTERDAM

Internet: www.ucility.nl E-mail: info@ucility.nl Wolga 2 2491 BJ DEN HAAG

tel: 088-0023088 fax: 088-0023085 Inl.: J.E.M. (Hans) Bloemen

tel: 010-2701000 fax: 010-2701009 Inl.: ing. R. Witvliet

tel: 088-2050000 Inl.: mw. M. Huisman N. ter Mors

Internet: www.deudekom.nl E-mail: eric.sens@deudekom.nl Industrieweg 35 1115 AD DUIVENDRECHT

tel: 020-6981981 Inl.: E.H.C. Sens

NEDVAN Verhuizingen/Facilitaire dienstverlening Internet: www.nedvan.nl E-mail: a.vanderkooij@nedvaninternational.com Industrieweg 15 tel: 0172-446935 2382 NR ZOETERWOUDE Inl.: A. van der Kooij

reprografie

verhuizingen

Beheer

Advisering

Service Point Nederland B.V.

Brink Groep

Internet: www.servicepoint.nl E-mail: info@servicepoint.nl Genielaan 2 Postbus 164 2400 AD ALPHEN A/D RIJN

Internet: www.brinkgroep.nl E-mail: a.veltmaat@brinkgroep.nl Postbus 177 tel: 070-3015301 2260 AD LEIDSCHENDAM Inl.: ing. A.W. Veltmaat

tel: 0172-504000 fax: 0172-504001 Inl.: Binnendienst sales

PA van Rooyen Top Movers

Deudekom

schoonmaakonderhoud Advisering

tel: 036-3030550 fax: 036-3030551 Inl.: M. van Dijken

Internet: www.masterkey-plus.nl E-mail: commercie@masterkey-plus.nl Lange Amerikaweg 67 tel: 055-5384545 Postbus 20014 fax: 055-5384546 7302 HA APELDOORN Inl.: Lisanne Hulshof

schoonmaakonderhoud Schoonmaakbedrijven Asito B.V. tel: 0546-484950 fax: 0546-484955 Inl.: J.B. Kroeze

CSU Cleaning Services Internet: www.csu.nl E-mail: info@csu.nl Veghelsedijk 2 5406 TE UDEN

Pot Verhuizingen / Logistiek Internet: www.potverhuizingen.nl E-mail: info@potholding.nl Databankweg 18 tel: 033-4508210 3821 AL AMERSFOORT fax: 033-4616614 Inl.: L. Aarts

Roldo Rent B.V. Internet: www.lsadviseurs.nl E-mail: info@lsadviseurs.nl Jan van Leentvaarlaan 25 3065 DC ROTTERDAM

Masterkey-Plus BV

Internet: www.asito.com E-mail: info@asito.com Plesmanweg 24 Postbus 375 7600 AJ ALMELO

tel: 020-6981981 Inl.: E.H.C. Sens

Laanbroek Schoeman adviseurs b.v.

ATIR B.V. Internet: www.atir.nl E-mail: info@atir.nl Edvard Munchweg 61 1328 MK ALMERE

Internet: www.deudekom.nl E-mail: eric.sens@deudekom.nl Industrieweg 35 1115 AD DUIVENDRECHT

Internet: www.pavanrooyen.nl E-mail: verkoop@pavanrooyen.nl Postbus 50 tel: 0297-514000 1420 AB UITHOORN Inl.: P.A. van Rooyen

tel: 010-2660044 fax: 010-2660055 Inl.: Werner Schoeman

Internet: www.roldorent.nl E-mail: info@roldorent.nl Postbus 273 3850 AG ERMELO

tel: 0341-564340 fax: 0341-564197 Inl.: mw. G.E. Leeuwis

UTS Nederland B.V. NEDVAN Verhuismanagement en advies Internet: www.nedvan.nl E-mail: a.vanderkooij@nedvaninternational.com Industrieweg 15 tel: 0172-446935 2382 NR ZOETERWOUDE Inl.: A. van der Kooij

Internet: www.uts.nl E-mail: cvanderhulst@uts.nl Wolga 2 2491 BJ DEN HAAG

PA van Rooyen Top Movers

Varodarent

Internet: www.pavanrooyen.nl E-mail: advisering@pavanrooyen.nl Postbus 50 tel: 0297-514000 1420 AB UITHOORN Inl.: N. Pezerovic

Internet: www.varodarent.nl E-mail: verhuur@varodarent.nl Postbus 132 1420 AC UITHOORN

tel: 088-0023000 fax: 070-3017785 Inl.: C.W.N. van der Hulst

tel: 0297-514000 Inl.: J.G.A. Berrens

Ucility BV Internet: www.ucility.nl E-mail: info@ucility.nl Wolga 2 2491 BJ DEN HAAG

tel: 088-0023088 fax: 088-0023085 Inl.: J.E.M. (Hans) Bloemen

UTS Nederland B.V. Internet: www.uts.nl E-mail: info@uts.nl Wolga 2 2491 BJ DEN HAAG

tel: 088-0023000 fax: 070-3017785 Inl.: C.W.N. van der Hulst

tel: 0413-285111 fax: 0413-251455 Inl.: R. van Swieten

Dolmans Facilitaire Diensten Internet: www.dolmans.com E-mail: info@dolmans.com Postbus 69 3400 AB IJSSELSTEIN

tel: 088-3656200 Inl.: Afdeling Salessupport

EVON Services B.V. Internet: www.evonservices.nl E-mail: info@evonservices.nl Zandzuigerstraat 91 1333 MX ALMERE

tel: 036-5378913 fax: 036-5376944 Inl.: J. de Vries

Hago Nederland B.V. Internet: www.hago.nl In de Cramer 8 Postbus 2619 6401 DC HEERLEN

tel: 045-5738738 fax: 045-5715264

Hectas Bedrijfsdiensten C.V. Internet: www.hectas.nl E-mail: info@hectas.nl Geograaf 30 Postbus 2197 6802 CD ARNHEM

tel: 026-3171717 fax: 026-3181818 Inl.: J.G.J. Wortelboer

ISS Cleaning Services Internet: www.nl.issworld.com E-mail: info@nl.issworld.com Rijnzathe 8 Postbus 115 3454 ZJ DE MEERN

tel: 030-2424344 fax: 030-2424947

Uw bedrijf in de FMM Infogids? Voor € 395,– bent u vindbaar voor uw nieuwe klanten in de FMM Infogids en de FMM Bedrijvengids op www.fmm.nl Voor meer informatie neemt u contact op met Lisa Kolkert, 020-582 66 71 of l.kolkert@weka.nl

Facility Management

Volgende editie

in dit nummer jaargang 25 | novembe

r 2012 | nummer 205 |

fmm.nl

kromhout kazerne Functioneren PPS-construct ie

Magazine

het nieuwe werken Third Places

deventer ziekenhuis Roomserviceconcept themakatern FM in de zorg

In de november-editie van FMM Magazine een interview met Roelien van der Knaap, manager Facilitair Bedrijf bij GGZ Drenthe, en divisiedirecteur Nelie Schouten. Ze vertellen meer over facility management binnen GGZ Drenthe en over hoe facility management de zorg optimaal kan ondersteunen.

behoefte van de doelgroep, de reden van het gebruik en het gemis in de Third Places.

Lisa Hut heeft een artikel geschreven over Third Places naar aanleiding van haar afstudeeronderzoek aan de Hanzehogeschool in Groningen. Wanneer kiest iemand voor een rustig flexkantoor of een luidruchtigere koffiezaak? In Noord-Nederland is onderzoek gedaan naar de fysieke omgeving binnen Third Places. Dit artikel geeft inzicht in de

Verder een themakatern over FM in de zorg, met onder meer een artikel over brandveiligheid bij de Kessler Stichting in Den Haag, onderzoek bij het Erasmus MC naar de toegevoegde waarde van een shared service center (SSC) en een artikel over een nieuw roomserviceconcept bij het Deventer Ziekenhuis.

november 2012 | weka uitg

Ook volgt een artikel over het exploitatiemodel van de Kromhout Kazerne in Utrecht. Per 1 februari werken zo’n 3.000 Defensiemedewerkers op de nieuwe kazerne; het grootste PPS-huisvestingsproject in ons land tot dusverre. Defensie is hiervoor een DBFMO-overeenkomst voor 25 jaar aangegaan met Komfort bv (Ballast Nedam, Strukton en John Laing). De Komfort Exploitatie Maatschappij blijft nog tot 2035 verantwoordelijk voor het beheer, onderhoud en de facilitaire dienstverlening op de Kromhout Kazerne. Hoe functioneert deze PPS-constructie als contractvorm?

roelien van der kna ap

en nelie schouten

GGZ Drenthe

Colofon Facility Management Magazine verschijnt tien keer per jaar en is een onafhankelijk vaktijdschrift dat wordt uitgegeven door WEKA Uitgeverij BV. Adresgegevens WEKA Uitgeverij BV Postbus 61196 1005 HD Amsterdam Telefoon 020 582 66 00 Fax 020 582 66 99 www.fmm.nl Hoofdredacteur Wim Kooyman w.kooyman@weka.nl Crossmediale redacteur Eliza van den Anker e.anker@weka.nl Redactiecoördinator Misja de Vries m.vries@weka.nl Redactie Peter Bekkering, Rimke de Groot

Medewerkers Michaël Geerdink, Fred Kloet, John van Pelt Uitgever Erwin Lauffer e.lauffer@weka.nl Marketing Milo Oudenaller m.oudenaller@weka.nl Klantenservice info@weka.nl Telefoon 020 582 66 66 Abonnementen Het lidmaatschap bedraagt € 132 (excl. btw) per zes maanden, met een automatische doorloop naar een nieuwe periode van zes maanden. Een lidmaatschap is inclusief toegang tot de online bibliotheek. Verkoop van losse exemplaren bedraagt € 24. Het is niet meer mogelijk een proefexemplaar aan te vragen.

Een proeflidmaatschap bedraagt € 34,95 (excl. btw) voor een periode van drie maanden, met een automatische doorloop naar een regulier lidmaatschap van zes maanden.

Traffic & realisatie Fleur Scherer-Eeltink mediatraffic@weka.nl

Opzeggingen Het lidmaatschap is per maand opzegbaar, per einde van de maand. Schriftelijk verstuurd naar WEKA Uitgeverij BV. Het proeflidmaatschap kan niet tussentijds worden opgezegd.

Vormgeving en opmaak colorscan bv, Voorhout

Nabestellingen Abonnees kunnen alle artikelen terugvinden in het digitaal archief op www.fmm.nl. Het is mogelijk artikelen bij WEKA Uitgeverij BV op te vragen tegen de losse nummerprijs o.v.v. de betreffende editie. Media consultant Lisa Kolkert Telefoon 020 582 66 71 Mobiel 06 294 35 550 l.kolkert@weka.nl

Basisontwerp Edenspiekermann, Amsterdam

Druk DeltaHage, Den Haag

ISSN 0924-8641

Facility Management Magazine | oktober 2012 | 65

denken & doen

Veelzijdig vakgebied Wat houdt u bezig binnen uw functie?

Wat is uw beste leermoment?

‘Op dit moment ben ik heel druk met de voorbereiding op de renovatie van het hoofdkantoor van mijn werkgever ASR. Het pand dateert uit 1972 en heeft een BVO van 84.000 vierkante meter. Een enorme klus, waar we met een heel team met veel enthousiasme aan werken. Extra uitdaging is dat we tijdens de renovatie geen personeel uithuizen. De business moet dus blijven draaien. Binnen het programma maak ik deel uit van de stuurgroep en het programmabureau en ben ik onder andere verantwoordelijk voor het schuifplan en de nieuwe kantoorinrichting. Daarnaast zorgen we er natuurlijk voor dat in de delen van het pand waar nog gewerkt wordt de benodigde faciliteiten beschikbaar blijven. ASR heeft er in het kader van duurzaamheid bewust voor gekozen om het bestaande pand te renoveren in plaats van nieuw te bouwen. Wat mij betreft een prima besluit als je kijkt naar de enorme leegstand van kantoorpanden.’

‘In 2007 kreeg ik de mogelijkheid aangeboden om de master Facility Management te volgen. Ik heb in die twee jaar enorm veel geleerd en heb er in de dagelijkse praktijk nog steeds profijt van. Als het gaat om de theorie, is dat zeker mijn beste leermoment geweest. Voor wat de praktijk betreft vind ik het lastig om één beste leermoment te noemen. Ik heb in mijn relatief korte facilitaire carrière al heel veel mooie dingen mogen doen. Zo ben ik betrokken geweest bij het samenvoegen van twee facilitaire bedrijven, maar ook bij de ontvlechting ervan (Fortis/ASR). Ik heb grote tenders mogen doen op het gebied van commerciële catering en vending en sta nu aan de vooravond van een enorme renovatie. Al dit soort ervaringen hebben mij veel facilitaire bagage meegegeven, maar de rugzak is nog lang niet vol. Wat dat betreft leer ik nog iedere dag.’

Wat was uw eerste uitdaging in het vakgebied? ‘Ik ben in 2004 als locatiemanager de wereld van facility management ingerold vanuit een commerciële functie. Ik heb me de eerste periode verbaasd over wat er allemaal komt kijken bij het operationeel houden van een kantoor. Als gebruiker sta je daar veel te weinig bij stil en vind je vaak dingen zo vanzelfsprekend. Daarnaast verraste de veelzijdigheid van het vakgebied mij. De ene dag sprak ik over de kwaliteit van het toiletpapier en de andere dag ging het over de aanschaf van nieuwe multifunctionals. Mijn eerste echte uitdaging was toch wel de overgang naar een nieuw FMIS. Naast het bepalen hoe het nieuwe systeem eruit moest zien en wat het allemaal moest kunnen was de uiteindelijke conversie van de bestaande omgeving naar de nieuwe een enorme uitdaging. Een spannende periode, want zeker bij een eerste grote klus wil je natuurlijk dat alles vlekkeloos verloopt, ondanks de vele afhankelijkheden die bij zo’n traject horen.’

Marco Meetz is Hoofd Huisvesting bij ASR Nederland.

â&#x20AC;&#x153;Heerlijk, koopavond. Super leuk cadeau gekocht voor het feest van vanavondâ&#x20AC;?

Securitas vindt dat iedereen veilig moet kunnen wonen, werken, reizen en leven. Wij zorgen ervoor dat uw klanten ongestoord en met een veilig gevoel kunnen doen wat ze willen doen. Daar staat Securitas voor. Voor veiligheid. Meer weten over onze visie op veiligheid? Kijk op onze website: www.securitas.nl

securitas.nl

Securitas. Voor veiligheid.

Dit congres is een succes

Een succesvol evenement, al zonder dat de bezoekers er zijn? Zonder twijfel. Voordat de deuren opengaan zorgt Trigion al voor een gedegen voorbereiding, zodat de veiligheid van alle bezoekers wordt gegarandeerd. We beveiligen vele evenementen waarbij zonder uitzondering zeer ervaren beveiligers aanwezig zijn die uitgebreid zijn opgeleid en getraind. En passen bij het imago van uw evenement. Of het nu gaat om een productpresentatie, een politieke conventie of een grootschalig muziek- of sportevenement. Dat doen wij al vele tientallen jaren voor veel gerenommeerde bedrijven. Zo is Trigion uitgegroeid tot het grootste beveiligingsbedrijf van Nederland. Daag ons uit. Leg ons Ăşw beveiligingsvraagstuk voor uw evenement voor en vraag om een oplossing op maat. Kijk voor meer informatie op trigion.nl of bel (010) 298 11 33. Trigion. Toonaangevend in veiligheid

De juiste mensen op de juiste plek