CB 2014 3

CORPORATIE BOUW

bouw, renovatie en onderhoud voor alle corporaties

NiaNesto, Portaal Wat levert dat op?

Taskforce CO2 Blijft wonen betaalbaar?

De Key: slimme klantenservice

Thema: Ventilatie + Luchtdicht

Cultureel erfgoed transformeren

Judith van de Geijn, Woonbedrijf

Prefab en energie-neutrale woningen 3e jaargang - nummer 3 - mei 2014

Duco’s ALL-IN Ventilation Package uw garantie voor een totale ontzorging!

5

1

Sluitende service & garantie

Zelfregelende toevoerroosters

Duco’s

2

‘ALL-IN’

Sensormeting: CO2 en vocht

Ventilation Package

4

Esthetische afvoerventielen

3 e C

tot

0,23

winst

Duco CO2 System

NEN 7120

e

Eenvoudige ‘natuurlijke’ ventilatie

tot

0,21

Cwinst

NEN 7120

e

tot

0,17

Cwinst

NEN 7120

C4b NEN 8088-1

C4a NEN 8088-1

C4a NEN 8088-1

Tronic

Stille & intelligente afvoerbox

e C

tot

0,32 WTW

winst

Duco Comfort Comfort System NEN 7120

C4c Slimme en energiezuinige ventilatie NEN 8088-1

CO2

e

tot

0,20

Cwinst

NEN 7120

NIEUW !

De ultieme vorm van ventilatie

e

tot

0,21

Cwinst

NEN 7120

→

Duco Verhoogt uw EPA label !

→

Duco Verhoogt uw EPA label !

DucoTronic System

NIEUW !

Duco WTW System

NIEUW !

Vraaggestuurde ventilatie met warmteterugwinning

e C

tot

0,,23

winst

NEN 7120

e C

tot

0,32

winst

NEN 7120

→

Duco Verhoogt uw EPA label !

DUCO SEMINARS JUNI 2014 “Scoren met natuurlijke ventilatie? Dat is scoren met Duco!“

Inschrijvingen: www.duco.eu/seminars

We inspire at www.duco.eu

info@duco.eu - Handelsstraat 19 - 8630 Veurne - Belgium - tel +32 58 33 00 33 - fax +32 58 33 00 44

VOORWOOR

vo orwo ord

Slimme klantenService We leven in een mooie tijd. Een tijd waarin de ontwikkelingen in de bouw keihard gaan. Ondanks de crisis. Of misschien juist wel dankzij de crisis: nieuwe procedures van aanbesteden, resultaatgericht onderhoud, nieuwe methoden van rekenen en nieuwe technieken om mee te bouwen.

In deze Corporatiebouw belichten we er verschillende. Om te beginnen de nieuwe woonwijk op de Tongelresche Akkers in Eindhoven. Woonbedrijf laat er 74 woningen bouwen: energieneutraal en nagenoeg prefab vanuit een fabriek. De bouw ging in zo’n spectaculair tempo dat de corporatie een tribune had opgesteld langs het bouwterrein.

Konden de bewoners zien hoe rap hun nieuwe huizen daar verrezen. Moesten ze wel snel zijn, trouwens …

CORPORATIE BOUW

bouw, renovatie en onderhoud voor alle corporaties

NiaNesto, Portaal Wat levert dat op?

Taskforce CO2 Blijft wonen betaalbaar?

De Key: slimme klantenservice

Thema: Ventilatie + Luchtdicht

Cultureel erfgoed transformeren

Judith van de Geijn, Woonbedrijf

Prefab en energie-neutrale woningen

Anders rekenen is ook nodig om wonen betaalbaar te houden. Taskforce CO2 onderzocht hoe duurzaamheid en energieverbruik een rol kunnen krijgen in ons strategische voorraadbeleid. Dan gaat het over integrale levensloopbenadering van de woningen. In zo’n berekening spelen de energielasten een belangrijke rol. Als je weet welke rol, weet je ook wat maatregelen mogen kosten om rendabel te zijn. Met scenario’s wijst de Taskforce de weg.

Portaal nam in NiaNesto al lang zelf het initiatief. ‘Wat kost de bouw van een huurwoning’ rekende het project door en toont ons de kengetallen. Met name een fors hogere bedrijfswaarde maakt dat deze woningen veel rendabeler uitvallen dan de standaard.

3e jaargang - nummer 3 - mei 2014

001 cover.indd 1

20-05-14 15:21

En dan kijken we natuurlijk ook op de vloer. In ‘Blik op Bewoner’ en ‘Handen Uit de Mouwen’ kunt u meekijken hoe het er in de praktijk bij collega’s aan toe gaat. Ook gunde De Key ons een blik achter de schermen op de manier waarop zij haar reparatiewerkzaamheden georganiseerd heeft. Leerzaam, kostenbesparend en beter voor de bewoners. Slimme klantenservice noemen ze het. En dan ben je meteen weer bij de kern van het bestaan van onze hele corporatiewereld.

Marc Nelissen Hoofdredactie Corporatiebouw PS: Heeft u een tip voor onze redactie? Meld die dan op www.corporatiebouw.nl/tip.

Misschien ziet u uw eigen project wel terug in één van de volgende edities.

- CorPorATIEBoUw MEI 2014 -

03

COLOFO

Hoofdredactie Marc Nelissen

Redactie Robert Dingemans Hans Fuchs Louis Jongeleen Ramona Kezer Thijs Luijkx Hein Stienstra Arjen de Vries Fotografie Marjolein Ansink Eef Bongers Marcus Peters

Woonstichting De Key Kiest voor slimme Klantenservice De meeste huurders hebben vrijwel nooit persoonlijk contact met hun verhuurder. En als het wel gebeurt, gaat het meestal om een reparatieverzoek. Hoe gaan woningcorporaties om met die zeldzame kansen om de klant te koesteren? Heel verschillend, zo blijkt uit een landelijk onderzoek. Woonstichting De Key in Amsterdam is overgestapt op een slimmere behandeling van reparatieverzoeken.

Vormgeving Jules Bakker, Spoor & Partners, Zandvoort

energieneutraal en conceptueel bouWen

Close Ups Advertorials

De Eindhovense corporatie Woonbedrijf bouwde in de wijk Tongelresche Akkers 74 energieneutrale woningen. Dat betekent voor de bewoners: een zeer lage energierekening. De nieuwe woningen werden ook nog eens ontzettend snel gebouwd. Ze kwamen nagenoeg helemaal prefab uit de fabriek.

Redactieadres MIXpress Postbus 55 5240 AB Rosmalen T: 073.503.43.47 F: 073.503.81.53 E: corporatiebouw@mixpress.nl W: www.corporatiebouw.nl Abonnementen losse nummers € 9,75 (ex 6% btw) jaarabonnement € 50 (ex 6% btw) www.corporatiebouw.nl/abo Abonnementsvoorwaarden check www.mixpress.nl/abo Stopzetten abonnement Opzeggingen (schriftelijk) dienen 8 weken voor afloop van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn.

Advertenties Bureau van Vliet Postbus 20, 2040 AA Zandvoort Frank Oudman T: 023.571.47.45 E: f.oudman@bureauvanvliet.com

10

13 portaal: nianesto In de rubriek Watkostdebouwvaneenhuurwoning.nl vergelijken we voorbeeldprojecten met referentiecijfers uit de database met ruim 400 nieuwbouw-projecten.

In deze editie: zestien energienotaloze woningen van Portaal in Nijmegen. Dit zijn de eerste woningen die gebouwd zijn met het NiaNesto-concept. Kern van dit concept is dat een kwalitatief hoogwaardige woning gebouwd kan worden tegen lage kosten door standaardisering. De woonlasten voor huurders zijn laag doordat de energierekening maximaal nul euro is.

Algemene voorwaarden Alle advertentie-opdrachten worden uitgevoerd volgens de Algemene Leverings- en Betalingsvoorwaarden van Bureau van Vliet B.V. zoals die gedeponeerd zijn bij de K.v.K. Haarlem onder nr. 34037301 alsmede de Regelen voor het Advertentiewezen.

18

eigen haarD besteeDt KozijnonDerhouD uit Eigen Haard besteedt het onderhoud aan de kozijnen van zo’n 22.000 corporatiewoningen uit aan SKK Kozijnwacht. SKK repareert op afroep van bewoners, maar doet ook planmatig en preventief onderhoud.

SKK-directeur Anton Oostland: “Goed kozijnonderhoud levert op termijn forse besparingen op de onderhoudskosten op.”

Copyrights Alle rechten voorbehouden.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd op welke wijze dan ook,worden opgeslagen in een geautomatiseerd gegevens bestand, of openbaar gemaakt worden.

20

ISSN 2214-465X

04 - CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

‘Investeren In dIenst van de hoofdtaak’ Zijn sociale huurwoningen in de toekomst nog wel betaalbaar? Wat zijn slimme investeringen voor de woningcorporaties? Is renovatie nog verantwoord en wenselijk of is sloop een betere optie? Om dit soort vragen goed te kunnen beantwoorden, onderzocht de Stichting Taskforce CO2-reductie in de Bouw hoe duurzaamheid en energieverbruik een plek kunnen krijgen in het strategisch voorraadbeleid van Nederlandse woningcorporaties.

24

VOORWOORD

3

CORPORATIENIEUWS Branchenieuws

7

VAKTUEEL Slim repareren

CORPORATIEPROJECT Tongelresche Akkers, Woonbedrijf

10

13

MIJN CORPORATIE Leo Hendriks, Ieder1 16 Elles Dost, Actium 17

CavaLIer Woningcorporatie Zayaz en Hendriks Bouw en Ontwikkeling leverden eind vorig jaar De Cavalier op, een kleinschalig project met nieuwbouwwoningen.

Interessant aan het project is de manier waarop de nieuwbouw, geïnspireerd op de jaren 30-architectuur, past binnen de bestaande omgeving. Dit komt onder andere tot uiting door specifieke details in de gevels.

Vanwege de gaafheid van de stedenbouwkundige structuur en de jaren 30-architectuur, is de omliggende wijk De Muntel aangewezen als beschermd stadsgezicht.

26

BaLansventILatIe Met warMteteruGwInnInG voorop Corporaties bouwen steeds vaker energieneutraal, passief, all electric en zelfs energieleverend. Dat betekent: veel aandacht voor lucht- en kierdicht bouwen. Wat zijn de consequenties voor de ventilatie?

Vijf corporaties lichten toe welk ventilatiesysteem ze kozen in recente projecten. En waarom.

GOED BESTEED Wat kost NiaNesto? 18 CORPORATIEPARTNER Kozijnwacht waakt over Eigen Haard

20

VAKTUEEL Taskforce CO2

24

PROJECT IN BEELD Cavalier, Zayaz

26

THEMA TECHNIEK Ventilatie en luchtdichtheid: Balans bewaken Producten

28 33

VAKTUEEL Hergebruik cultureel erfgoed 36 KORT BESTEK

Lopende projecten 40

28

HANDEN UIT DE MOUWEN Van Onderhoud naar Buurtbeheer 42 PRODUCTINFORMATIE Opmerkelijke producten 45

MaG het noG? Transformeren is het nieuwe toverwoord, zo lijkt het.

Werken met de bestaande voorraad, in plaats van nieuwbouw plegen. Als het gaat om het herbestemmen van cultureel erfgoed, is de speelruimte voor corporaties beperkt geworden. Dat stelt Arno Boon, directeur van BOEi: “Momenteel is de vraag niet zozeer: waarom zou een corporatie kiezen voor herbestemming van cultureel erfgoed? De vraag is eerder: mag het nog?”

36

- CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

05

BLIK OP BEWONER Rapportcijfer van een bewoner

46

BRANCHEPAGINA Energiesprong van Platform31

49

CLOSE UP VGO-Keur Roto-Frank

23 35

RESULTAATGERICHT SAMENWERKEN LOONT

Steeds meer corporaties kiezen voor resultaatgericht samenwerken bij onderhoud en renovatie en besparen 20 tot 50% op de kosten.

Ga naar www.vgokeur.nl of neem contact op met een VGO-keur bedrijf.

Bestel de nieuwe Leidraad via www.sbr.nl

C o r p o r at i e n i e u w s

sTROOmVERsNELLINg ZET dOOR

Afgelopen weken leverde vereniging Stroomversnelling een tweede set van negen testwoningen af. Het samenwerkingsverband van corporaties en bouwbedrijven met als doel de verduurzaming van de woningvoorraad, kwam met nieuwe prototypes in Heerhugowaard, Melick, Soesterberg, Nieuw-Buinen en Maarssen. In Heerhugowaard staan de eerste bewoonde prototypes. Een bewoner: “De eerste vier dagen zijn echt niet leuk.

Maar daarna krijg je elke dag een cadeautje: de moderne buitenkant is dan al klaar en dat voel je binnen meteen aan de temperatuur. Je badkamer wordt vervangen, je krijgt een nieuwe keuken en een pannenset voor de inductieplaat. En als het werk dan na twee weken klaar is, ben je wel blij, want dan lijkt het wel een nieuwbouwhuis.” In 2014 willen de partijen de prototypes verder doorontwikkelen. Zo is er speciale aandacht voor esthetiek en functionaliteit en wordt er verder gekeken naar industrialisering. Ook wordt er gekeken naar energieopslag en geluidwerende tussenwanden.

Naast comfortabel wonen, is veilig wonen ook één van de speerpunten. Het ministerie van Veiligheid en Justitie levert een bijdrage van € 125.000 om Stroomversnelling te ondersteunen bij het beveiligen van de woningen tegen inbraak. Hierop aansluitend reikte Minister Opstelten onlangs het eerste Politiekeurmerk Veilig Wonen uit aan Bert Keijts, directeur van Portaal.

HAAg wONEN VERkOOpT kLuscAsA’s Woningcorporatie Haag Wonen verkoopt acht kluswoningen. De Haagse corporatie biedt daarmee een eigen stukje stad aan kopers met een klein budget en twee rechterhanden. De prijzen voor de zogeheten kluscasa’s liggen tussen de € 31.000 voor een appartement en € 84.000 voor een heel pand van bijna 200 m2. De woningen moeten flink worden opgeknapt, maar dan heb je wel een woning met karakter op een centrale locatie. Zes kluscasa’s staan naast de Haagse Markt, in de De Heemstraat. De andere twee zijn hele panden en staan in Transvaal.

NEARLY ZERO De huidige bouwtechniek is klaar voor energieneutraal bouwen. Dat was de conclusie van de Internationale Passiefhuis Conferentie, eind april in Aken. Deskundigen vanuit de hele wereld toonden de haalbaarheid van het nieuwe bouwen en renoveren. De kwaliteit en betaalbaarheid van energie-efficiënte bouwdelen is de afgelopen jaren sterk verbeterd. Directeur van het Passivhaus Institut Wolfgang Feist: “Investeren in energieefficiëntie is in de eerste plaats economisch zinvol. Verbeterd comfort is een extra voordeel, evenals de bijdrage aan de strijd tegen klimaatverandering.” Tijdens de tweedaagse conferentie werden bijna honderd lezingen gegeven. Van de uitdagingen die passief bouwen ondervindt in verschillende klimaatzones, tot de ervaringen die zijn opgedaan met passief gebouwde hallen en supermarkten.

Bijzondere aandacht ging uit naar de Europese richtlijn energieprestatie gebouwen, die bepaalt dat alle gebouwen van 2021 worden ontworpen als ‘Nearly Zero Energy Buildings’.

BLOEmENgAARdE QuaWonen bouwt 26 energiezuinige woningen aan de Bloemengaarde in Bergambacht. Door strengere financieringsregels vanuit het WSW werd de start van de nieuwbouw vorig jaar uitgesteld. Inmiddels is er groen licht en is de bouw van start. De woningen krijgen het energielabel A++++, waardoor hij zeer weinig energie gebruikt.

Zonnepanelen op de daken zorgen voor energieopwekking. De woningen zijn naar verwachting in september klaar.

VILLA ORTHEN Woensdag 19 maart is het officiële startsein gegeven voor de vernieuwing van de wijk Orthen-Links in Den Bosch. Op de locatie van het voormalige buurthuis start BrabantWonen met de bouw van vijftig sociale huurappartementen. Dit appartementencomplex krijgt de naam Villa Orthen. Vanaf 2014 start gefaseerd de sloop van de huidige woningen. In totaal komen er 233 woningen, waarvan 70% bestemd is voor sociale huur en 30% voor koop. Naast het appartementencomplex worden voornamelijk eengezinswoningen teruggebouwd. De opzet van het nieuwe Orthen-Links is ruimer en groener, maar het behoudt een dorps karakter.

- CorporatieBouw Mei 2014 -

07

C o r p o r at i e n i e u w s

Onaangenaam verrast

eDDy veenstra weg

Eén op de zes Nederlanders wordt onaangenaam verrast door een hoge energie-jaarrekening. Bij consumenten onder de 35 jaar is dat zelfs één op de vijf. Dat blijkt uit onderzoek van USP. Voor 13% van de Nederlanders is de jaarnota juist een aangename verrassing, 51% verwacht vooraf al het bedrag dat moet worden verrekend. De cijfers zijn opvallend gezien de huidige mogelijkheden om het verbruik door het jaar heen in de gaten te houden.

Huishoudens met kinderen moeten aan het eind van het jaar het vaakst bijbetalen (41%). Voor alleenstaanden en partners zonder kinderen ligt dit percentage op 33%.

Directeur Eddy Veenstra vertrekt bij Woningstichting SWZ. Op 15 augustus treedt hij in dienst als algemeen directeur bij Rendo, netbeheerder van elektriciteits- en gasnetwerken.

De Zwolse corporatie bouwt en renoveert ondertussen wel vrolijk verder. Bijvoorbeeld in de Muziekwijk, waar in de laatste bouwfase nog 22 appartementen en 21 eengezinswoningen worden geplaatst. Hegeman Bouwgroep Almelo levert ze in januari 2015 op. Daarmee komt een einde aan de ontwikkeling van ongeveer 330 nieuwe woningen. In de wijk DiezeOost knapt Dura Vermeer zestien eengezinswoningen op in opdracht van SWZ. Ze krijgen energielabel A en centrale verwarming. Verder moeten, waar nodig, keukens, doucheruimten en toiletten vernieuwd worden.

Duurzame wijk geerpark Woonveste start binnenkort met de ontwikkeling van de eerste fase van een nieuwe duurzame wijk in Vlijmen. Daarvoor zette de corporatie en ontwikkelaar Hendriks Coppelmans onlangs de laatste handtekeningen.

Tegelijkertijd ging ook de nieuwe website www. geerpark.nl online. Daarop komt onder meer het complete woning- en kavelaanbod. Ook Janssen de Jong Projectontwikkeling neemt een aantal woningen voor haar rekening. Geerpark, waar in totaal zo’n achthonderd woningen komen, is door het Rijk bestempeld als een van de negentien ‘excellente gebieden’ in ons land. Dit zijn innovatieve nieuwbouwprojecten met zeer energiezuinige woningen. Geerpark wordt ook een groene wijk, met relatief weinig bebouwing, een royaal park in het midden en een fraaie waterslinger.

HuurDers minDer tevreDen Huurders zijn voor het eerst in vijftien jaar minder tevreden over de dienstverlening van de woningcorporatie. Waar jarenlang een stijgende lijn te zien was, is nu een lichte daling van het rapportcijfer te zien van een 7,8 naar een 7,6. Dat blijkt uit cijfers van de KWH-Prestatie-Index 2013, waarin de mening van meer dan 100.000 huurders is meegenomen. Daarbij moet opgemerkt worden dat er vijftien jaar geleden nog een 6,7 werd gescoord. Corporaties doen het dus nog steeds relatief goed, ook ten opzichte van commerciële verhuurders, bij wie het cijfer 0,3 punt lager ligt. Hoewel de corporaties zich de afgelopen jaren dus sterk verbeterden in dienstverlening richting de klant, moet de daling volgens Sjoerd Hooftman, directeur van KWH, wel serieus genomen worden. “Zeker in tijden van bezuinigingen en hervormingen is het zaak de huurder niet uit het oog te verliezen.” Uiteraard zijn er ook corporaties die er uit springen als meest klantvriendelijke corporatie. Bij de kleine corporaties (< 1.800 woningen) is Destion Nieuw Bergen de beste met een 8,2. Bij de andere categorieën wonnen Woongoed GO met een 7,9 (1.800 - 4.000 woningen), Tablis Wonen met een 7,9 (4.000 - 10.000 woningen) en Actium met een 7,7 (> 10.000 woningen).

08 - CorporatieBouw Mei 2014 -

iets beter De onder druk staande architectenbranche lijkt weer enigszins kleur op de wangen te krijgen. Uit de halfjaarlijkse conjunctuurmeting van de branchevereniging BNA blijkt dat bureaus positiever zijn, de werkvoorraad stijgt en sommige markten aantrekken. Met name particulieren en het bedrijfsleven investeren weer, waardoor een kleine meerderheid van de architectenbureaus (51%) verwacht dat de productie in 2014 zal toenemen. Daarbij moet opgemerkt worden dat de verwachte omzetstijging zeer bescheiden is en er nog nauwelijks wordt geïnvesteerd in nieuw personeel.

Herstructurering De renovatie en nieuwbouw van ongeveer 1.100 woningen in Den Haag Zuidwest gaat van start. Op woensdag 9 april jongsleden werd de WOM opgericht, de Wijkontwikkelingsmaatschappij Den Haag Zuidwest. De WOM is sinds de oprichting eigenaar van 2.000 woningen in het gebied en is een initiatief van de gemeente en corporatie Vestia.

De gemeente Den Haag investeert maximaal € 80 mln in het project. Vestia zorgt voor de inbreng van de woningen. 1.100 woningen worden voor de periode van - vooralsnog - 10 jaar gerenoveerd of vervangen door nieuwbouw. Voor de overige woningen staan, naast het plegen van onderhoud en enkele investeringen geen grote werkzaamheden gepland.

Inmiddels is het eerste project al van start: 35 appartementen en 6 stadsbungalows in de wijk Morgenstond.

C o r p o r at i e n i e u w s

slangVormig lichaam

Partners uitgelicht Vloersystemen onder één dak CRH Structural, onder meer bekend van de merken Alvon, Calduran Kalkzandsteen, Dycore Systeemvloeren en Heembeton, heeft overeenstemming bereikt over de overname van de activiteiten van Slimline Buildings, ontwikkelaar en leverancier van het Slimline-vloersysteem. Het Slimline-vloersysteem wordt toegevoegd aan het assortiment van Dycore Systeemvloeren.

duurzame keukens Corporatie Woonbedrijf uit Eindhoven heeft onlangs 111 appartementen en 3.000 m2 winkels op het Gerretsonplein in Eindhoven opgeleverd. Het gaat om huurappartementen met één of twee slaapkamers. 32 van de appartementen zijn bestemd voor bewoners met autisme. Zij worden begeleid vanuit GGzE. Tijdens creatieve workshops konden bewoners onder andere meedenken over het ontwerp van de daktuin. Tegelijkertijd leerden ze elkaar kennen. Tijdens de workshops kwam ook het idee om kunstwerken voor de entreehallen te maken, waarin bewoners zich herkennen. In de kunstwerken, zijn hun persoonlijke verhalen verwerkt. Samen met de bewoners onthulde corporatiedirecteur Marc Eggermont en GGzE-directrice Ankie Lubbers de kunstwerken. Het gebouw is ontworpen door Van Aken Architecten en geïnspireerd op een slangvormig lichaam. De kop van de slang, de zestien bouwlagen tellende toren, sluit aan bij de hoge bebouwing aan de drukke verkeersader van Eindhoven-Noord. De bouw is gerealiseerd door aannemer Moeskops.

slimmer werken bij mutaties Talis heeft aan het onderhoudsproces bij mutaties twee unieke elementen toegevoegd: de vaste prijs per woning en de mening van de huurder. In april werd dit bekrachtigd door het tekenen van een samenwerkingsovereenkomst tussen Talis en vier aannemers. De vaste prijs per woning moet een aanzienlijke tijd- en daarmee kostenbesparing opleveren voor zowel opdrachtgever als opdrachtnemer door een sterk vereenvoudigde administratie en facturatie. Bijzonder is ook dat klanttevredenheid wordt meegenomen in de jaarlijkse evaluatie. Die wordt niet alleen besproken, maar zelfs verrekend. Als de tevredenheid van de huurders met 0,1% stijgt, ontvangt de aannemer 0,1% extra over de jaaromzet die hij realiseert.

woningVerloting Via Facebook Woonstad Rotterdam verloot sinds kort woningen via Facebook.

Hiermee wil de corporatie jongeren sneller aan woonruimte helpen.

Wekelijks worden minimaal drie sociale huurwoningen op de Facebook-pagina aangeboden waarop jongeren kunnen reageren. Via de reguliere weg (Woonnet-Rijnmond) moeten jongeren meestal 3,5 jaar wachten voordat zij woonruimte vinden, omdat inschrijfduur bepalend is. Starters vanaf 18 jaar met een jaarinkomen onder € 34.678 kunnen via woningloting op Facebook een reactie plaatsen onder de woningen die de corporatie aanbiedt. Hierdoor loten ze automatisch mee. Het enige dat ze nodig hebben is een inkomensverklaring.

Bribus Keukens en FSC Nederland zijn een partnership aangegaan. Hiermee kiest de keukenleverancier voor de toepassing van hout en papier uit verwantwoord beheerde bossen die gecertificeerd zijn volgens de standaarden van de Forest Stewardship Council (FSC). Bernhard ten Brinke, algemeen directeur van Bribus Keukens: “Wij hechten veel waarde aan een milieuvriendelijk productieproces. We investeren doorlopend in duurzame oplossingen en met dit partnership zetten we ook weer een stap in de goede richting.” De keukenleverancier lanceerde al 2013 de Bribus-Eco-lijn, bestaande uit keukens gemaakt van vezels van ecologisch verbouwde, snelgroeiende eenjarige gewassen als mais en riet. De onderdelen van deze keukens zijn volledig te recyclen en al het hout is FSC-gecertificeerd.

scoren met Ventilatie In de aanloop naar het WK Voetbal in Brazilië organiseert Duco, leverancier van natuurlijke ventilatiesystemen, vier gratis seminars in voetbalstadions. In achtereenvolgens het Philips Stadion in Eindhoven (3 juni), de Rotterdamse Kuip (4 juni), het Gelredome in Arnhem (11 juni) en het Abe Lenstra Stadion in Heerenveen (12 juni) geven twee deskundigen hun visie op de impact van natuurlijke ventilatie op comfort, gezondheid en productiviteit. Jos Lichtenberg, hoogleraar Productontwikkeling aan de TU Eindhoven en initiatiefnemer van het House of Tomorrow Today (HoTT), geeft zijn visie op de toekomst van natuurlijke ventilatie aan de hand van zijn HoTT-project.

Atze Boerstra, directeur/senior adviseur BBA Binnenmilieu, toont aan de hand van enkele onderzoeken de impact van natuurlijke ventilatie op comfort, gezondheid en productiviteit.

Aanmelden kan via www.duco.eu/seminars.

- CorporatieBouw Mei 2014 -

09

va k t u e e l

Reparatieverzoek kan contact met huurder verbeteren

Woonstichting de Key kiest voor slimme klantenservice Door Louis Jongeleen

De meeste huurders hebben vrijwel nooit persoonlijk contact met hun verhuurder. en als het wel gebeurt, gaat het meestal om een reparatieverzoek. Hoe gaan woningcorporaties om met die zeldzame kansen om de klant te koesteren? Heel verschillend, zo blijkt uit een landelijk onderzoek.

Woonstichting De key in amsterdam is overgestapt op een slimmere behandeling van reparatieverzoeken.

volgens een recent onderzoek behandelt een woningcorporatie van gemiddelde grootte al gauw tientallen reparatieverzoeken per dag. De manier waarop corporaties dat doen, verschilt nogal. Intussen blijken huurders lang niet altijd tevreden te zijn met hoe er wordt gereageerd op hun reparatieverzoeken. Oorzaken van die ontevredenheid zijn vaak dezelfde. volgens de Continue klant Contact-monitor van onderzoeksbureau uSP, vinden huurders dat reparatie onnodig lang op zich laat wachten. Ze vinden het bijvoorbeeld lastig als er eerst een opzichter komt kijken voordat er een monteur komt die de reparatie uitvoert.

Dan moeten ze immers twee keer regelen dat er iemand thuis is als ‘de woningcorporatie’ komt. Onbevredigend is in dat geval ook dat de huurder pas in tweede instantie hoort dat de reparatie later wordt uitgevoerd. een dergelijke organisatie van het werkproces bij reparatieverzoeken is ieder geval niet wat huurders willen.

Operatiebasis

Abdoul Karrouch

10 - CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

Woningstichting De key verhuurt in totaal 37.000 wooneenheden in amsterdam, Diemen en Zandvoort. Per jaar komen er bij De key ongeveer 50.000 reparatieverzoeken binnen. alle vragen van huurders, inclusief de reparatieverzoeken, komen binnen via de afdeling Woonservice van de woonstichting. In totaal zijn er 80 medewerkers betrokken bij de behandeling van de reparatieverzoeken. Daar zijn medewerkers bij die telefonische en digitale verzoeken ontvangen en verwerken, werkvoorbereiders die reparaties uitzetten en coördineren en vijftig vaklieden die de reparaties uitvoeren.

Hun werkplek of operatiebasis hebben ze in het kantoor-annex- werkplaats van de afdeling ‘Planmatig Onderhoud en Service Onderhoud’ in amsterdam. Spin in het web van alle reparatieactiviteiten is teammana-

ger Reparatie Bouw abdoul karrouch. Hij geeft een heldere helicopterview van de dagelijkse werkzaamheden van zijn collega’s en van hemzelf.

Naar tevredeNheid abdoul karrouch: “als er iets defect is in huis of in de gemeenschappelijke ruimte van een woongebouw, belt de huurder onze Woonservice. Daar stelt de eerstelijnsmedewerker met behulp van een standaard vragenlijst vast wat de aard van de klacht is en maakt met de beller meteen een afspraak over datum en tijd van de reparatie. Dezelfde medewerker maakt ook een werkopdracht aan en geeft die door aan de afdeling werkvoorbereiding. een werkvoorbereider vertaalt die opdracht in korte, praktische aanwijzingen voor de reparatievakman en laadt die instructie in de persoonlijke werkcomputer (PDa) van een van de vaklieden.

De vakman vindt de opdracht in zijn PDa, haalt in ons magazijn het nodige materiaal en rijdt met zijn bus naar de klant. Bij de klant legt hij uit wat hij gaat doen, hij voert de reparatie uit en vraagt aan de klant of hij zijn werk naar tevredenheid heeft gedaan.

Is het in orde, dan gaat de reparatievakman verder naar zijn volgende klant. Is het defect niet direct op te lossen omdat er specialistisch materiaal of materieel voor nodig is, dan maakt hij op de woning een nieuwe afspraak met de bewoner. Ook zorgt hij voor de volledige opname van het werk, zodat de reparatie bij de volgende afspraak in één keer uitgevoerd kan worden.”

LeaN teammanager karrouch is zich ervan bewust dat het werkproces bij reparatieverzoeken niet altijd perfect kan zijn. Daarom concentreert hij zich op de punten waar de haperingen zitten in de keten van werkzaamheden. karrouch: “als een werkproces

vA k T U E E l

Op pad met de juiste spullen

niet naar wens verloopt, heeft dat vaak met communicatie te maken. Zo merkten wij dat we meer aandacht moesten besteden aan hoe informatie wordt overgebracht in ons werkproces. Het gaat bij ons vooral om het juist omzetten van een verzoek van de klant naar een werkopdracht voor de werkvoorbereiding. En minstens zo belangrijk is de manier waarop de werkvoorbereider de werkopdracht weer vertaalt naar een werkinstructie voor de vakman.”

De Key heeft de behandeling van de reparatieverzoeken onder de loep genomen tijdens een werkweek met medewerkers die dagelijks direct betrokken zijn bij de reparatieverzoeken. Abdoul Karrouch: “We hebben met de werkvoorbereiders, vakmensen en eerstelijnsmedewerkers de koppen bij elkaar gestoken om samen te kijken naar hoe ons werktraject eruit ziet met als doel om de haperingen en overbodig werk eruit te halen. Slimmer werken zonder overbodigheden en gericht op wat de klant vraagt, dat heet ‘lean werken’. Het doel hiervan is om het aantal herhaalbezoeken met 30% te verminderen. Die aanpak hebben we sinds kort ingevoerd. Volgens de nieuwe werkwijze moet de informatie direct helder en zo gericht mogelijk zijn. Zo kan de vakman op pad gaan met de juiste gegevens over de opdracht en met het materiaal en het gereedschap dat hij voor die reparatie nodig heeft. Als de vakman er niet uitkomt, dan schaalt hij de werkzaamheden op naar een senior werkvoorbereider, in plaats van

naar een andere vakman. De senior werkvoorbereider is een stuk flexibeler dan een vakman die vaak een vaste planning moet doorlopen.”

Schroef Allround-timmerman Willem Veerman (61) parkeert zijn bestelbus met opschrift De Key op de parkeerplaats bij een flat van zeven hoog in Amsterdam-Oost. Hij kijkt op het beeldscherm van zijn handcomputer en leest: ‘Hang- en sluitwerk defect; deur

in gang en twee andere deuren scharnieren niet in orde; in houten woningtoegangsdeur spionnetje los, graag nazien’. Hij stapt uit en kijkt omhoog. Veerman weet dat hij maximaal twee uur heeft om die reparaties uit te voeren bij een bewoonster op zes hoog.

Hij heeft er geen hard hoofd in. Veerman: “Met een ervaring van dertig jaar in de renovatie en een dienstverband van vijftien jaar als technisch medewerker bij De Key, heb ik alles al een keer gezien wat er in een huis kapot kan zijn of versleten. Straks bij de klant kijk ik eerst of de klus misschien langer kan duren. Als dat zo is, geef ik dat gelijk door aan de werkvoorbereider.” Even later staat Veerman met een schroevendraaier in zijn hand voor een kastdeur in de gang van de huurflat van een oudere dame.

Veerman: “Deze schroef valt uit het scharnier, mevrouw. Ik boor een gaatje in de deur en zet het scharnier vast met deze schroef.

Die gaat dan nooit meer vanzelf los.” Zij: “Goed zo. De deuren van de woonkamer en de slaapkamer hebben hetzelfde probleem.”

Veerman: “Die draai ik ook vast.” Binnen een kwartier heeft Veerman zijn opdrachten tot tevredenheid voltooid. Maar dan, terwijl de dame hem uitlaat… Zij: “Het verfwerk op de galerij moet de woonstichting eigenlijk ook gauw een keer doen.” Veerman: “Ja, mevrouw, dat gaat nog gebeuren. Alleen, de woonstichting heeft even een slechte periode gehad… enneh...” Zij: “Ja, ik ook.” n

Veerman: “Je wilt een tevreden bewoner zien.”

- CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

11

Comfort, hoog opgehangen: Designo R7 Top-tuimeldakvenster Open voor jullie wensen: de raamvleugel draait in het bovenste derde van het dakvenster en hiermee wordt veel vrije ruimte gecreëerd. De unieke handgreep onderaan

www.roto-frank.nl

zorgt voor een makkelijke bediening. Grote glasoppervlaktes laten de zon binnen.

Roto Designo R7: Premiumkwaliteit “german made”.

C o r p o r at i e p r o J e C t

Twee woningen per dag

Energieneutraal en conceptueel bouwen

Door Hans Fuchs

De Eindhovense corporatie Woonbedrijf bouwde in de wijk Tongelresche Akkers 74 energieneutrale woningen.

Dat betekent voor de bewoners: een zeer lage energierekening.

De nieuwe woningen werden ook nog eens ontzettend snel gebouwd. Ze kwamen nagenoeg helemaal prefab uit de fabriek.

Judith van de Geijn - CorporatieBoUW Mei 2014 -

13

C O r p O r AT I E p r O J E C T

UPTemPO

Surrealisme in Eindhoven: in november 2013 plaatste corporatie Woonbedrijf een sporttribune in de wijk Tongelresche Akkers, op de bouwplaats waar Woonbedrijf 74 prefab sociale huurwoningen liet assembleren door Ballast Nedam. De tribune was bedoeld voor de toekomstige bewoners van die woningen, om eens met eigen ogen te komen bekijken hoe hun huurhuis werd samengesteld uit geprefabriceerde elementen uit de fabriek.

Op de foto’s die ervan gemaakt werden, ziet het er wat bevreemdend uit: een bescheiden sporttribune op een herfstige namiddag, ondergedompeld in het vloedlicht van de bouwlampen, bevolkt door een flinke groep mensen, door de fotograaf geportretteerd terwijl ze op de houten planken van de tribune gebroederlijk samen kijken naar de assemblage van hun eigen woning, die van een buurman straks, of van een toekomstige buurtgenoot.

Een sporttribune, op een bouwplaats? Jazeker, zegt Judith van de Geijn, senior projectleider van woningcorporatie Woonbedrijf: “Voor ons is het belangrijk dat toekomstige bewoners elkaar ontmoeten, dat men elkaar al leert kennen voordat men in de woning trekt, dat men later mét elkaar in een wijk woont.”

Sociale cohesie dus. Maar het idee om een tribune te plaatsen, ontsproot ook aan het bijzondere karakter van de woningen, aldus Van de Geijn: “De woningen die we in de wijk Tongelresche Akkers lieten bouwen, zijn zogenaamde IQwoningen van Ballast Nedam, een bouwconcept dat gebaseerd is op geprefabriceerde modules. Deze wonin-

14 - CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

gen worden voor 85% in de fabriek gemaakt, om vervolgens op de bouwplaats in zes weken tijd te worden geassembleerd en opgeleverd. We kregen van mensen de vraag: staan hier echt binnen twee maanden sociale huurhuizen die bewoond zijn? Dat dat inderdaad het geval was, wilden we graag laten zien, en dan vooral aan de toekomstige bewoners. Ook daarom lieten we die sporttribune opbouwen.”

Het bleef overigens niet bij de sporttribune alleen. De toekomstige bewoners bezochten ook de fabriek in Weert waar de woningen prefab worden vervaardigd. Voor de bewoners in spe was het een kans om eens te kijken hoe de prefab modules werden gemaakt die later, op de bouwplaats in Eindhoven, voor hun ogen werden samengesteld tot sociale huurwoningen.

PrOJeCTgegeVenS Opdrachtgever: Woonbedrijf, Eindhoven Architect: Diederendirrix Architecten, Eindhoven Ontwikkelaar/aannemer: Ballast Nedam Bouw & Ontwikkeling Zuid, Eindhoven Co-makers: De Mâr, Grou (hsb gevelen dakelementen); Transcarbo, Heerlen (kozijnen) Start bouw: november 2013 Oplevering: mei 2014 Bouwkosten: (standaard) IQwoning van 450 m3 (bij minimaal 20 woningen) € 129.900, ex btw en ex grondkosten

Woonbedrijf liet op de Tongelresche Akkers twee typen woningen neerzetten: eengezinswoningen van twee bouwlagen onder een kap met pannen en zonnepanelen, en woningen van drie bouwlagen onder een plat dak (ook voorzien van zonnepanelen).

Architectonisch sluiten de woningen in de Tongelresche Akkers aan op baksteenarchitectuur uit de jaren dertig: de sociale huurwoningen hebben hoge kappen, flinke overstekken, gevels met een roodoranje baksteen, en in de raampartijen overheerst een horizontale belijning.

Aan de buitenkant zie je het er niet vanaf, maar deze woningen stammen voor 85% uit de fabriek. Ballast Nedam maakt de woningen in Weert, op basis van een modulair prefab systeem. Dat modulaire systeem betekent voor Woonbedrijf dat men op de Tongelresche Akkers uptempo bouwen kon en op de bouwplaats in Eindhoven twee woningen per dag kon plaatsen. Elke woning werd in zes weken bouwtijd sleutelklaar opgeleverd.

Afwerking De woningen van Woonbedrijf in de Tongelresche Akkers werden tussen november 2013 en mei 2014 op de bouwplaats gemonteerd door een team van Ballast Nedam. Elke woning bestaat uit prefab betonnen 3D-elementen van 3, respectievelijk 3,40 meter diep.

De woningen hebben een breedtemaat van 5,40 meter h.o.h. en een binnenmaatdiepte van 9,25 meter. Omgerekend goed voor woningen met een GBO van 100 vierkante meter, passend bij de sociale huurwoningen op de huurtoeslaggrens (maximale huur € 699) zoals Woonbedrijf die op deze locatie graag wilde realiseren - een conclusie uit de wijkvisie van de corporatie.

In de betonnen 3D-elementen van de woningen bracht men al in de fabriek in Weert trappen, keuken, badkamer, tegelwerk, leidingwerk en scheidingswanden aan. De binnenspouwbladen in houtskeletbouw, compleet met isolatie en van kozijnen met glas, werden eveneens al in Weert aan de betonnen casco’s gemonteerd.

Op de bouwplaats sloeg men vooraf funderingen en na de assemblage van de prefab 3D-elementen tot woningcasco, volgden de afwerking van gevel en dak (prefab scharnierkappen), de plaatsing van de zonnepanelen en de aansluiting op de nutsvoorzieningen. Ook het metselen van de gevels

C o r p o r at i e p r o J e C t

gebeurde op de bouwplaats: mét metselwerk zouden de modules te zwaar worden om nog veilig te kunnen transporteren.

Vooruit De keuze voor prefab bouwen bood Woonbedrijf twee belangrijke voordelen, stelt Van de Geijn: “De woningen worden onder geconditioneerde omstandigheden gefabriceerd, en dat betekent dat de woningen kwalitatief goed zijn. Bovendien konden we dankzij de prefab elementen heel snel bouwen. Een woning wordt in zes weken tijd geassembleerd, gerekend vanaf het moment dat de elementen op de bouwplaats arriveren. Elke dag stonden er twee nieuwe woningen.”

Maar bij de keuze voor conceptueel bouwen woog voor Woonbedrijf het zwaarst de wens om vooruit te komen in een wijk waar de crisis voor stilstand had gezorgd. Van de Geijn: “Het bouwplan voor deze locatie lag stil.

Woonbedrijf heeft al veel geïnvesteerd in de voorzieningen in deze wijk en in de aangrenzende wijk Doornakkers; in wijkcentrum De Toeloop, in woningen boven het winkelcentrum, maar ook in tal van andere wijkprojecten. Die voorzieningen zijn gebaseerd op een groeiend aantal buurtbewoners. Voor de ontwikkeling van de wijk is het van belang dat die buurtbewoners er ook daadwerkelijk komen.”

Met prefab bouwen, kon de stilstand doorbroken worden, aldus Van de Geijn: “Uiteindelijk zijn we gaan bouwen met een turnkey aanbieding op zak.” En dat de corporatie daarbij koos voor het concept van Ballast Nedam, is mede te danken aan de pilot met vijf IQwoningen die het bouwbedrijf eerder op eigen initiatief realiseerde in de Tongelresche Akkers. Van de Geijn: “De pilotwoningen waren voor ons zeker een goede referentie.” Qua prijs zitten deze woningen op het niveau van een regulier gebouwde woning, aldus Van de Geijn: “Maar eigenlijk vergelijken we dan appels met peren, want de conceptueel gebouwde woningen hebben een heel hoog kwaliteitsniveau.”

EPC 0 Een van de kwaliteiten die de corporatie in de 74 conceptuele huurwoningen heel hoog aanslaat: de nieuwbouw is energieneutraal.

Van de Geijn: “Als corporatie vinden we dat heel belangrijk; we willen de woonlasten voor onze bewoners zo laag mogelijk houden.”

Standaard scoren de IQwoningen van Ballast Nedam een EPC van 0,6. Met een paar ingrepen is echter ook een EPC van 0 haalbaar. Woonbedrijf koos voor dat laatste, vertelt Van de Geijn: “Op onze woningen zitten meer zonnepanelen, maar ze zijn ook voorzien van triple glas en hebben extra isolatie in de schil. De woningen hebben daarnaast vloerverwarming op de begane grond, convectoren met een laagtemperatuursysteem op de verdieping en een WTW-ventilatiesysteem.”

De huurwoningen op de Tongelresche Akkers danken hun energieneutrale karakter in de eerste plaats aan de goede isolatie van de schil. De begane grondvloeren hebben een Rc-waarde van 5,0 m2K/W, gevels en daken scoren 7,0 m2K/W, dankzij een isolatie van 400 mm in de gevels en 300 mm in de daken. De woningen hebben verder een goede kierdichting, overigens zonder dat daarbij gebruik gemaakt is van passiefhuis-details; de goede kierdichting danken de woningen vooral aan de prefabricage in Weert. De duurzaamheidsscore GPRgebouw van de IQwoningen in Eindhoven is gemiddeld 8.

Begin mei werden de laatste woningen opgeleverd. De eerste feedback van de bewoners: positief, aldus Van de Geijn. En ook bij Woonbedrijf zien ze de bouw van de prefab woningen als een rondom positieve ervaring: “Het bouwproces neemt geen jaar meer in beslag, en alle werkzaamheden in de aanloop naar de bouw kun je veel compacter regelen en organiseren. Dat was even anders, maar leverde binnen de corporatie geen problemen op. We waren aan het begin vooral benieuwd naar het bouwproces, naar het hoge bouwtempo van twee woningen per dag. Wat ons betreft is dit een ervaring die voor herhaling vatbaar is.” n - CorporatieBoUW Mei 2014 -

15

M I J N c o r p o r at I e Door Robert Dingemans

Leo Hendriks directeur-bestuurder Woonbedrijf Ieder1

‘We slagen erin om de lasten voor onze huurders slechts beperkt te laten stijgen’ Wie zijn juLLie? “Wij verhuren bijna 15.000 eenvoudige woningen tegen een lage prijs met gemak voor de klant. Dat doen we voor mensen die niet het vermogen hebben (in financiële, fysieke of sociale zin) om op eigen kracht een woning te bemachtigen.”

Het meest trots op “We slagen erin om, ondanks de greep uit de kas door de rijksoverheid, de lasten voor onze huurders huurders beperkt te laten stijgen.

Huurders met een inkomen tot € 34.000 krijgen dit jaar van ons geen inkomensafhankelijke huurverhoging, maar alleen inflatieverhoging.

Daarnaast hebben we enkele uitdagende verbeterprogramma’s waar huurders direct profijt van hebben. Zo zorgen we dat alle woningen voldoen aan de eisen van deze tijd wat betreft veiligheid en gezondheid.”

de grootste uitdaging?

“De tijden zijn veranderd. afgelopen tien jaar hadden corporaties eindeloze mogelijkheden en was er altijd geld genoeg om fouten te herstellen of af te kopen. Gezonde zakelijkheid, kostenbewustzijn en klantgerichtheid in combinatie met integrale verantwoordelijkheid staan nu bij Woonbedrijf Ieder1 op de agenda. De grootste uitdaging is om, zowel in ons bedrijf als bij huurders en stakeholders, elke dag opnieuw te bewijzen dat we die uitgangspunten hoog in het vaandel hebben staan.”

de energiedoeLsteLLingen van 2020?

“We gaan alle woningen met een label lager dan D naar B brengen.

Dubbel glas brengen we komende jaren standaard aan tijdens schilderwerk. Bovendien investeren we in alternatieve energieopwekking (zonnepanelen) en vervangen we alle open verbrandingstoestellen bij mutatie en renovatie door gesloten warmtesystemen.”

BeWonerstevredenHeid “De klanttevredenheid is ons grootste aandachtspunt. De afhandeling van vragen, de correctheid van afrekeningen, de snelheid van het uitvoeren van reparaties, het zijn stuk voor stuk punten waar onze dienstverlening voor verbetering vatbaar is. als we dat niet goed doen, dan begrijpen onze huurders dat niet, en terecht! Vandaar dat we, hier snel en gedegen in gaan verbeteren.”

16 - CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

m i j n c o r p o r at i e

Elles Dost directeur-bestuurder Actium

‘Met betrokken en gedreven medewerkers zetten we de klant centraal’ WiE zijn julliE? “We zijn Actium, een ambitieuze woningcorporatie in Drenthe en Zuidoost Friesland met rond de 16.000 woningen. Voor ons staat goed en betaalbaar wonen centraal. De vraag van de klant is daarbij leidend.

Ook werken we nauw samen met onze partners in de regio.”

HEt mEEst trots op “We zijn net uitgeroepen tot meest klantgericht corporatie, in de categorie meer dan 10.000 woningen. Dat lukt door betrokken en gedreven medewerkers. Daar ben ik trots op. Met elkaar zetten we de klant centraal.”

DE grootstE uitDaging?

“De veranderingsnelheid waarmee diverse maatschappelijke vraagstukken zich manifesteren en de samenhang tussen die vraagstukken Daarvij kun je denken aan de ontwikkelingen op het gebied van wonen en zorg. Dat vraagt enerzijds om een stevige inzet en een integrale benadering, anderzijds moeten we gezien politieke en maatschappelijke ontwikkelingen ook steeds kritischer afwegen wat we wel en niet (meer) kunnen doen. Dat is een lastig spanningsveld.”

DE EnErgiEDoElstEllingEn van 2020?

“Er ligt een behoorlijke opgave om gemiddeld op label B uit te komen, maar we liggen op koers. De benchmark van SHAERE, waarbij de energieprestatie van 1,1 mln woningen wordt vergeleken, geeft aan dat we met onze energetische maatregelen bovengemiddeld presenteren. Dat vind ik belangrijk, niet alleen vanuit milieuoverweging, maar vooral omdat we hiermee de woonlasten van onze klanten beperken.”

BEWonErstEvrEDEnHEiD “We leggen de lat hoog, zeker als het gaat om onze dienstverlening. We scoren goed, uiteraard blijven we werken aan verbetering. Naast de continue KWH-meting doen we daarom nog een groot klantonderzoek.

We horen graag van onze klanten wat hun wensen, verwachtingen en behoeften zijn. De uitkomsten en inzichten helpen ons onze klanten nog beter van dienst te zijn. Zo zetten we de stijgende lijn in onze kwaliteit van dienstverlening voort.”

- corporatieBoUW mei 2014 -

17

GOED BESTEED

portaal: nianesto Door Thijs Luijkx op de uitleglocatie Waalsprong in Nijmegen opgeleverd. De projecten worden hieronder beschreven aan de hand van de GPR-thema’s energiegebruik, gebruikswaarde en toekomstwaarde, omdat Portaal de nadruk legt op deze drie thema’s. De woningen van de KlaassenGroep en VolkerWessels Vastgoed hebben een gemiddelde GPR-score van 8,4 respectievelijk 8,2.

eigenschappen

In de rubriek Watkostdebouwvaneenhuurwoning.nl vergelijken we voorbeeldprojecten met referentiecijfers uit de database met ruim 400 nieuwbouwprojecten. In deze editie: zestien energienotaloze woningen van Portaal in Nijmegen. Dit zijn de eerste woningen die gebouwd zijn met het NiaNesto-concept.

Kern van dit concept is dat een kwalitatief hoogwaardige woning gebouwd kan worden tegen lage kosten door standaardisering.

De woonlasten voor huurders zijn laag doordat de energierekening maximaal nul euro is.

Energienotanul-woningen dragen bij aan het betaalbaar houden van wonen door de lage energierekening. Portaal daagde de markt uit om met concepten voor dergelijke woningen te komen middels een prijsvraag. De gedachte is dat de woningen gebouwd kunnen worden tegen beperkte bouwkosten door standaardisering. Het Ikea-principe in feite.

Markt bevragen Bij de uitvraag zijn prestatie-eisen beschreven aan de hand van de vijf thema’s van GPR-gebouw: energie, milieu, gezondheid, gebruikskwaliteit en toekomstwaarde. Een andere prestatie-eis was maximale stichtingskosten van € 174.000 voor een rijwoning exclusief kopgevel. Door alleen de prestaties uit te vragen bleef zoveel mogelijk ruimte aan de markt om met innovatieve producten te komen. De aanbieders hebben verschillende oplossingen aangeboden om aan de prestatie-eisen te voldoen.

De jury van de prijsvraag koos 5 winnaars uit 35 conceptaanbieders. Twee van hen, KlaassenGroep en VolkerWessels Vastgoed, hebben inmiddels de eerste 16 woningen

Beide aannemers voldoen aan de eis om een Energienotanul-woning te bouwen. De woningen hebben een epc van -0,2 respectievelijk -0,4. Met PV-panelen, luchtwaterwarmtepomp en een warmteterugwininstallatie wordt energie gewonnen en behouden. De temperatuur van de woningen van KlaassenGroep kan in twee zones ingesteld worden.

De woningen van VolkerWessels Vastgoed hebben energiezuinige ledverlichting.

De woningen hebben een woonoppervlakte van circa 112m2, een beukmaat van 5,4 meter en drie slaapkamers. De KlaassenGroep heeft het casco gebouwd met het Masterwall-systeem, van kalkzandsteen. Het casco van VolkerWessels Vastgoed bestaat uit prefab beton. Technisch voldoen de woningen aan Woonkeur en het politiekeurmerk Veilig Wonen.

Toekomstwaarde komt tot uitdrukking in de flexibiliteit, beeldkwaliteit en inpassing in de omgeving. De flexibiliteit van de woningen is groot doordat ze eenvoudig uit te bouwen zijn. De woningen van KlaassenGroep zijn makkelijk opnieuw in te delen door het Masterwall-systeem. Met betrekking tot beeldkwaliteit zijn veel variaties mogelijk, waardoor de woning eenvoudig ingepast kan worden in de omgeving.

scores gpr-gebouw Energie Milieu Gezondheid Gebruikskwaliteit Toekomstwaarde Gemiddeld

18 - CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

KlaassenGroep 9,3 7,4 8,1 8,6 8,5 8,4

VolkerWessels Vastgoed 9,2 7,3 8,1 8,5 7,8 8,2

GOED BESTEED

VERGELIJKING REFERENTIEGROEP

DIAGRAM

Hieronder zijn de gemiddelde stichtingskosten en opbrengsten van de 16 gerealiseerde woningen in Nijmegen afgezet tegen de best vergelijkbare projecten in Watkostdebouwvaneenhuurwoning. De 16 woningen zijn zowel de woningen van KlaassenGroep als van VolkerWessels Vastgoed en zowel rij- als hoekwoningen.

NiaNesto en referentieprojecten afgezet op de assen woonoppervlakte (x-as, m2 gbo) en bouw- en direct bijkomende kosten (y-as, € x 1.000 excl btw).

Aantal projecten Aantal huurwoningen Woonoppervlakte (m2 gbo) Bruto vloeroppervlakte Epc Aanvangshuur per maand Stichtingskosten (€) Genormeerde bedrijfswaarde (€) Resultaat* * verschillen door afronding

NiaNesto 1 16 109 154 -0,3 653 168.000 147.000 -22.000

Ref-groep 35 28 110 142 0,71 626 170.000 124.000 -46.000

De grondkosten zijn vergelijkbaar met de eengezinsprojecten in de benchmark. De bouwkosten zijn 10% hoger dan de benchmark. Dit komt door investeringen in energie, duurzaamheid en onderhoudsarme woningen. Een andere oorzaak is dat de kosten voor adviseurs (architect, constructeur, installatie-adviseur) onderdeel zijn van de bouwkosten, omdat gewerkt is met conceptwoningen. De prijsvraag en daarmee samenhangende concurrentie heeft bijgedragen aan een gunstige prijs-kwaliteitverhouding. De aanbieders hebben een concept ingezet of ontwikkeld dat ze elders kunnen toepassen. Dat betekent standaardisering van het bouwproces, met vaste onderaannemers, wat leidt tot lagere bouwkosten.

De bijkomende kosten bestaan uit eigen kosten van Portaal. Doordat gewerkt is met een conceptwoning is een deel van de traditionele bijkomende kosten onderdeel van de bouwkosten. De eigen kosten bestaan uit de eigen uren voor projectleiding en een vergoeding voor de investering van Portaal in het concept NiaNesto.

De stichtingskosten zijn met € 168.000 vergelijkbaar met de benchmark en liggen onder de prestatie-eis van € 174.000 (voor een rijwoning). Daar staat een woning tegenover met een energienota van 0 en een hoge kwaliteit in termen van energie, milieu, gezondheid, gebruikskwaliteit en toekomstwaarde (GPR-gebouw).

De genormeerde bedrijfswaarde van NiaNesto is 19% hoger dan de benchmark. Dit komt door hogere aanvangshuren en projectspecifieke lage onderhoudslasten. Dit laatste is één van de prestaties waar Portaal ook op heeft gestuurd bij de uitvraag. Inschrijvers werd gevraagd een onderhoudsbudget te ramen en het onderhoud ook 15 jaar voor dit bedrag uit te voeren als Portaal daartoe zou kiezen. Zowel in de opzet van de woning als bij de materialisering is daarom gekozen voor onderhoudsarme oplossingen.

NiaNesto vergt een onrendabele investering van € 22.000, uitgaande van de genormeerde bedrijfswaarde zonder verhuurdersheffing. Dat is een factor 2 lager dan de benchmark.

Daarnaast hebben de huurders in het project NiaNesto geen energierekening en dus per saldo lagere woonlasten dan de huurders in de referentieprojecten.

KENGETALLEN Kengetallen woningen NiaNesto (rood) ten opzichte van de referentiegroep (blauw).

MEER ONLINE Kijk voor meer voorbeeldprojecten en meer informatie op www.corporatiebouw.nl/ watkostdebouwvaneenhuurwoning.

- CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

19

C O R P O R AT I E PA R T N E R

eigen Haard besteedt kozijnonderhoud uit Door Hans Fuchs

Eigen Haard besteedt het onderhoud aan de kozijnen van zo’n 22.000 corporatiewoningen uit aan SKK Kozijnwacht.

SKK repareert op afroep van bewoners, maar doet ook planmatig en preventief onderhoud. SKK-directeur Anton Oostland: “Goed kozijnonderhoud levert op termijn forse besparingen op de onderhoudskosten op.”

Er is feitelijk gewoon geen beginnen aan, stelt Manager Technisch Beheer Bart de Jong van corporatie Eigen Haard in Amsterdam: “Je kunt als corporatie niet alle soorten en maten kozijnen en hang- en sluitwerk op voorraad hebben liggen.” Zeker niet als je Eigen Haard heet en een woningbestand hebt van 56.000 woningen, aldus De Jong: “De diversiteit binnen ons woningbestand is enorm. We hebben huurhuizen van honderd jaar oud en hagelnieuwe woningen. Die diversiteit zie je natuurlijk terug in de kozijnen en in het hangen sluitwerk.”

De diversiteit die De Jong aankaart, daar zijn ze bij SKK uit Assen meer dan vertouwd mee.

Anton Oostland, directeur van SKK Kozijnwacht: “Alleen al binnen de gemeentegrenzen van Amsterdam is sprake van vier separate ‘regio’s’, elk met een eigen signatuur wat betreft de kozijnen en het hang- en sluitwerk en de storingen die zich daarmee voordoen.”

Dus rijden in de stadsdelen van Amsterdam de monteurs van SKK rond in bedrijfsbussen

20 - CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

met vier verschillende soorten pendelvoorraad, de basisvoorraad aan spullen om de werkdag mee door te kunnen; specifiek hangen sluitwerk voor aluminium en kunststof kozijnen, materialen om tochtklachten te verhelpen, rubbers, mohair, alles wat je als monteur nodig hebt om in corporatiewoningen acute storingen en problemen met hang- en sluitwerk op te lossen.

Pendelvoorraad oP maat Bart de Jong voert als Manager Technisch Beheer de regie over het beheer en onderhoud van de enorme woningvoorraad van Eigen Haard. Dat beheer en onderhoud is voor een goed deel uitbesteed, vertelt De Jong: “We hebben een eigen onderhoudsdienst, die zich vooral bezig houdt met klachten en reparatieverzoeken in de woningen zelf. Maar een aantal specialismes hebben we in de handen van andere partijen gegeven, zoals diensten op het gebied van riolering en installaties bijvoorbeeld.”

Voor het onderhoudswerk aan kunststof kozijnen en hang- en sluitwerk doet Eigen Haard al vijftien jaar een beroep op SKK Kozijnwacht uit Assen. De Jong: “SKK doet voor ons in 22.000 woningen het hele spectrum aan onderhoud, voor de kozijnen van kunststof, aluminium en een gering aantal kozijnen van staal. We hebben het dan over woningen in de regio Groot Amsterdam; de hoofdstad, Amstelveen, Aalsmeer, Ouderkerk aan de Amstel, Uithoorn, Duivendrecht, Zaanstad, Haarlemmermeer en Landsmeer.”

Voor die 22.000 woningen is de pendelvoorraad in de bedrijfsbussen van SKK altijd op maat gesneden, stelt Oostland: “Wij zijn in de afgelopen twintig jaar tijd naar pendelvoorraad op maat gegaan. De pendelvoorraad is tegenwoordig niet meer in alle bussen dezelfde, maar specifiek toegesneden op monteur en bus. Het materiaal dat een monteur nodig heeft, verschilt tegenwoordig per regio en zelfs per corporatie.”

De diversiteit in de pendelvoorraad demon-

C O R P O R AT I E PA R T N E R

streert volgens Oostland de procesverbetering die SKK nastreeft: “Corporaties zoeken toch naar dezelfde of betere service voor hetzelfde of minder geld. Dat doe je door het beter maken van je integrale bedrijfsprocessen en daarmee van de service.”

En wat voor SKK core business is, het inspringen op storingen en het voldoen aan reparatieverzoeken, is voor corporaties veelal toch een grillige reeks incidenten waarop men maar moet zien in te springen, aldus Oostland: “Een corporatie kan besparen, wanneer ze dat uitbesteden. Goed kozijnonderhoud levert op termijn forse besparingen op de onderhoudskosten op.”

welke processtappen een corporatie moet maken bij een storing, en welke stappen wij zetten. Daarna hebben we dat proces zo getransformeerd dat de corporatiestappen uit die procesketen kunnen wegvallen. De corporatie heeft in dat scenario dus geen omkijken naar storingen van de eigen huurders.

Wij nemen dat helemaal uit handen. Bijvoorbeeld door de bewoners met hun storing direct naar ons te laten gaan. Bewoners van corporaties die hier gebruik van maken, krijgen in de meterkast een sticker waar precies op staat wie ze moeten bellen in geval van een storing.”

En het nieuwe concept gaat verder, aldus Oostland: “In het meest uitgebreide scenario handelen wij alle bewonerscommunicatie voor honderd procent af, dus zowel bij reparatieverzoeken als ook bij preventief onderhoud.”

First time Fix

rechtstreeks Sinds een half jaar heeft de samenwerking tussen Eigen Haard en SKK een nieuwe vorm, vertelt Bart de Jong: “We hebben een contract met twee nieuwe componenten: bij het onderhoud op afroep, dus klachten en reparatieverzoeken van bewoners, handelt SKK alles rechtstreeks met de bewoners af.

En SKK voert nu ook preventief onderhoud uit.”

Bewoners die een storing hebben, bellen direct naar het call center van SKK. De Jong: “Daar zitten wij helemaal niet meer tussen, dat is compleet uitbesteed aan SKK. Dat betekent voor ons ook dat we de hele administratieve rompslomp kwijt zijn, we hoeven niet meer voor elke klus de opdrachtbonnen te schrijven. Dat scheelt ons erg veel werk. ” Corporaties willen graag ontzorgd worden, stelt Oostland. Reden voor SKK om deze nieuwe service te ontwikkelen, waar behalve Eigen Haard ook andere corporaties gebruik van maken: “We hebben geïnventariseerd

SKK zet bij storingen en reparaties in op First Time Fix, het meteen bij de eerste keer aanrijden verhelpen van een storing of reparatie. Oostland: “De First Time Fix is allereerst voor de bewoners van belang. We willen de bewoner zo min mogelijk lastig vallen. Maar ook voor de corporaties en voor ons telt: een probleem verhelpen bij de eerste melding, betekent ook lage kosten. Wij scoren een First Time Fix van gemiddeld 85%, 90% doen we binnen tien dagen. Dat kan hoger, maar dit is al heel goed. ” SKK communiceert met Eigen Haard in alle openheid over de diensten die men verleent.

De Jong: “Voor ons is heel belangrijk dat onze klanten, onze huurders, snel geholpen worden en dat klachten en verzoeken rechtstreeks en snel worden afgehandeld. Dat meten we zelf na: wij voeren maandelijks klanttevredenheidsonderzoeken uit, waarin we at random bewoners enquêteren. Maar ook van SKK krijgen we heldere rapportages, die ons inzicht geven in de stand van zaken en de voortgang van het onderhoud. We kunnen die rapportages ook te allen tijde opvragen.

Daarnaast zijn er briefings, in onze regio’s, waar we samen met SKK de dienstverlening evalueren.”

Oostland verklaart de filosofie achter de openheid van SKK: “Wij delen die cijfers onomwonden en laten graag zien hoe we presteren. Op een digitaal dashboard tonen we de klant zowel de First Time Fix als de doorlooptijd. Wij geloven dat die transparan-

tie iedereen iets oplevert. Het biedt helderheid over de prestatie waarvoor men betaalt, maar het zorgt ook dat je als bedrijf kan optimeren en verbeteren. Die dashboardjes gaan ook naar onze monteurs, dat triggert hen en het houdt ons scherp.”

mJA’s Een andere ontwikkeling binnen SKK: met de data die het bedrijf de afgelopen jaren heeft verzameld, kan men de aard van storingen voorzien, zowel in tijd als in geld.

Oostland: “Daar worden vervolgens de materiaalvoorraad en de bezetting op aangepast.”

Ook werkt SKK aan het vaststellen van een objectieve norm voor de status van hang- en sluitwerk. Oostland: “We hebben de NEN benaderd om gezamenlijk een norm vast te stellen die de functionaliteit meet in relatie tot bedieningsgemak, beveiliging en klimaatbeheersing. Met de NEN als norm kunnen we toe naar geobjectiveerde meerjarenadviezen, MJA’s. Voor onze branche, het hang- en sluitwerk, is dat een noviteit.” n

- CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

21

* Mits toegepast en onderhouden volgens voorgeschreven verfsysteem. Kijk op sigma.nl/voorjarenklaar voor de voorwaarden.

VERLAAG EXPLOITATIEKOSTEN MET SIGMA S2U ALLURE. Kostenbeheersing. Dáár draait het om bij vastgoedonderhoud. Geen wonder dat steeds meer woningcorporaties kiezen voor Sigma S2U Allure. Een verf zo geavanceerd, dat ze voor jááááren klaar zijn. 10 jaar om precies te zijn, want Sigma garandeert een onderhoudsinterval van 10 jaar! Daarmee verlaagt u de exploitatiekosten van vastgoed aanzienlijk. En de robuustheid en het glans- en kleurbehoud zijn beter dan ooit. Als dat geen aantrekkelijke propositie is ... Ga voor meer informatie naar sigma.nl/voorjarenklaar

Uw resultaat telt. Sigma.

Met 10 jaar garantie*

ClOsE UP

‘Resultaatgericht vastgoedonderhoud is de route’

resultaat telt Resultaatgericht vastgoedonderhoud leidt tot een hogere bewonerstevredenheid, een bewezen kwaliteitsniveau en scheelt een corporatie kosten én risico.

Geen bestek schrijven, maar je onderhoud uitbesteden aan betrouwbare partijen op basis van prestaties en transparante afspraken. Volgens Dick Keus en Geert Vijverberg, auteurs van de Leidraad Resultaatgericht Samenwerken, is het dé weg naar regisserend opdrachtgeverschap.

De uitdagingen die de duurzaamheids- en energiedoelstellingen met zich meebrengen, gecombineerd met een meer regisserende rol van woningcorporaties in de toekomst, maakt ketensamenwerking noodzakelijk. Dick Keus van TNO en Geert Vijverberg van Vijverberg Consulting zijn als adviseurs betrokken bij het VGO-keur, het keurmerk voor onderhoudsbedrijven die hun sporen in resultaatgerichte samenwerking (bewezen) verdiend hebben.

Het VGO-keur begon ooit als keurmerk voor schildersbedrijven, maar inmiddels kunnen ook andere onderhoudsbedrijven (gevel, daken, installaties en interieur) zich ermee onderscheiden. Vijverberg verrichte vanaf 2002 diverse praktijkstudies om het gedachtegoed te verbreden van schilderwerk naar de integrale gevel, installaties en interieur. “In zee gaan met een bedrijf dat het VGO-keur voert, geeft je als corporatie de zekerheid dat je te maken hebt met een kundige organisatie, die goed scoort op het gebied van kennis en organisatie, opdrachtgeverstevredenheid solvabiliteit en rentabiliteit.”

parTners Dick Keus was in 1989 initiator van een ontwikkelingsproces om schildersbedrijven van inspanningsgericht, naar meedenkend en vervolgens resultaatgerichtheid te transfor-

Keus: “Koop je een auto, geef je ook geen bouwtekening aan de fabrikant.”

Vijverberg: “VGO-keur geeft zekerheid van een kundidge organisatie.”

meren. In de jaren negentig was hij bovendien betrokken bij pilotprojecten die de methodiek verder moesten uitwerken. Daarmee kan hij gezien worden als een van de grondleggers van RGS (ResultaatGericht Samenwerken) in de bouw. “We helpen opdrachtgevers om kwalitatief de juiste partners aan tafel te krijgen en te selecteren. Om de juiste resultaten te verkrijgen staat of valt alles daarbij met een juiste complexstrategie. Definieer je doelgroep voor een complex en kies de functionaliteiten en randvoorwaarden die daarbij passen. En, niet onbelangrijk: hoe lang moet het complex nog blijven bestaan? Daar kun je het niveau van onderhoud op afstellen en je partners bij selecteren. In dat traject van vraag, aanbod, uitvoering en monitoring adviseren wij en geeft het VGO-keur houvast.” Vijverberg sluit zich daarbij aan. “De opdrachtnemer bedenkt de aanpak in scenario’s. Er valt dus voor de opdrachtgever wat te kiezen. Voor het gekozen scenario worden prestatiegaranties afgegeven. Kwaliteit moet meetbaar worden gemaakt. Dat kan nu met de tool Kwaliteit in Balans.”

vraag het loslaten van de oude traditionele principe ‘aanbesteden is macht’. Als opdrachtgever moet je meer dan ooit aan het ‘stuurwiel zitten’. Een duidelijk afgestemde toekomstvisie op het bezit is daarbij onontbeerlijk.” Keus: “Over al je vastgoed moet je een duidelijke toekomstvisie hebben.”

regisserend Keus en Vijverberg denken dat RGS een belangrijke rol gaat spelen in de transitie naar ‘de regisserende opdrachtgever’, een rol voor corporaties die koepelorganisatie Aedes voorstaat. Keus: “Het is een hele logische, industriële manier van werken. Als je een auto wilt, geef je ook geen bouwtekening aan de fabrikant. Het gaat erom wat het resultaat moet zijn en wat het mag kosten.” Daarvoor dienen ook corporaties nog wel een ontwikkeling door te maken. Vijverberg: “Samenwerken

TransparanTie Ook vertrouwen is belangrijk bij een vruchtbare samenwerking. Vijverberg: “Samenwerken is in aanvang eng, maar opdrachtnemers kennen de praktijk vaak veel beter en kunnen opdrachtgevers helpen de kwaliteit van het onderhoud te verbeteren met minder hoge kosten. Zo maak je onderhoudskosten beheersbaar.” Alles begint in ieder geval bij een goed selectietraject. Daar is soms nog wel eens wantrouwen richting opdrachtnemer.

“Dat neem je weg door vertrouwen in je eigen objectieve selectieprocedure te hebben en er na afloop voor te zorgen dat je de resultaten monitort, met elkaar bespreekt en ervan leert”, aldus Keus. Vijverberg tot besluit: “Zorg voor een transparante selectieprocedure voor opdrachtnemers. Werk daarbij met een vaste pool en duidelijke toewijzingsspelregels. Beoordeel de inzet van de opdrachtnemer per werk en zorg voor een jaarlijkse evaluatie, maar leer daar zelf als opdrachtgever ook van.”

Dick Keus (TNO) en Geert Vijverberg (Vijverberg Consulting) hebben in opdracht van OnderhoudNL de Leidraad Resultaatgericht Samenwerken bij Investeren en Onderhouden geschreven.

Deze is verkrijgbaar via www.sbr.nl.

- CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

23

va k t u e e l

Taskforce CO2 wijst woningcorporaties de weg naar duurzaam renoveren

‘investeren in dienst van de hoofdtaak’ Door Rob den Boer en Annemieke van Ramshorst

Zijn sociale huurwoningen in de toekomst nog wel betaalbaar? Wat zijn slimme investeringen voor de woningcorporaties? Is renovatie nog verantwoord en wenselijk of is sloop een betere optie? Om dit soort vragen goed te kunnen beantwoorden, onderzocht de Stichting taskforce CO2-reductie in de Bouw hoe duurzaamheid en energieverbruik een plek kunnen krijgen in het strategisch voorraadbeleid van Nederlandse woningcorporaties.

Nederlandse woningcorporaties hebben onder meer als gevolg van de kredietcrisis en de invoering van de verhuurdersheffing de afgelopen jaren de hand stevig op de knip gehouden. Maar na deze periode van reorganiseren, bezuinigen en investeringsstops moeten de corporaties voor de bestaande woningvoorraad weer investeren in zaken als energiebesparing en duurzaamheid.

Daarmee kan de sector twee vliegen in één klap slaan: een betere kwaliteit van de leefomgeving op korte termijn en beheersbare woonlasten voor de lange termijn. “We hebben vanaf 2011 onderzoek gedaan naar de invloed van energielasten op de betaalbaarheid van sociale huurwoningen. Zelfs wanneer de energielasten slechts de inflatie volgen, kunnen heel veel mensen op termijn hun woonkosten niet meer betalen”, vertelt Jan Winsemius. Winsemius stond in 2011 mede aan de wieg van de Stichting taskforce CO2reductie in de Bouw, opgericht om verduurzaming van de bestaande woningvoorraad te stimuleren.

24 - CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

Een portiekflat van De Alliantie in Amersfoort

Noodzakelijk iNzicht Samen met enkele woningcorporaties deed de taskforce CO2 vanaf 2011 gedurende anderhalf jaar onderzoek naar de bestaande woningvoorraad. een belangrijk doel van dat onderzoek was om te komen tot een integrale levensduurbenadering voor sociale huurwoningen. Behalve op energiereductie en CO2-besparing richtte het onderzoek zich op stedenbouwkundige, architectonische, economische en sociale aspecten van renovaties. “tijdens het onderzoek merkten we dat woningcorporaties maar beperkt inzicht hebben in hun woningvoorraad. Daarop hebben we een onderverdeling gemaakt in laagbouw, portiekflats en galerijflats, met een matrix voor de verschillende bouwperioden”, vervolgt Winsemius. “vervolgens zijn we gaan rekenen met vier basisscenario’s, uiteenlopend van minimaal onderhoud en tijdelijk in stand houden van woningen tot een levensduurverlenging van 25 jaar en volledige nieuwbouw. Per scenario brachten we bovendien een onderscheid aan tussen

goede en slechte woningen, omdat de kwaliteit van een woning grote invloed heeft op eventuele renovatiekosten.” al die gegevens leidden tot een database die onder meer goed laat zien wat de gevolgen zijn van een eventuele stijging van energiekosten. Winsemius: “Die gevolgen zijn vooral voor de allergoedkoopste huurwoningen dramatisch, terwijl er ook al snel een tekort aan betaalbare woningen ontstaat. anderzijds blijft het aantal betaalbare woningen wel op niveau wanneer een corporatie ervoor kiest om woningen tot label B te renoveren of zelfs energieneutraal te maken. Dit soort informatie geeft wooncorporaties het inzicht dat nodig is om strategische beslissingen te nemen over investeringen in woningen. een renovatie in stappen kan bijvoorbeeld een heel goede oplossing zijn om een slecht geïsoleerde woning met een F- of G-label gefaseerd naar een B-label of hoger te krijgen. De corporatie kan zo de noodzakelijke investering over een langere periode uitsmeren.”

vA k T U E E l

meeste rendement In de visie van de Taskforce zouden de corporaties een woning niet moeten renoveren omdat deze simpelweg ‘aan de beurt is’. In plaats daarvan moeten ze kiezen voor renovatieprojecten die de meeste kansen bieden voor de toekomst, al ziet Winsemius op dit punt ook enige belemmeringen: “Een woning waar na renovatie het energieverbruik tot nul of bijna nul is teruggebracht, rechtvaardigt ook een huurverhoging. Alleen is deze altijd gekoppeld aan een puntensysteem, terwijl een huurder zijn recht op huursubsidie verliest zodra de huurprijs boven een bepaalde grens komt. Op zich is dat vreemd, aangezien de totale woonlasten - huur en energielasten - vrijwel hetzelfde blijven. Daarbij zullen huurders ongetwijfeld vragen om bepaalde garanties voor hun energieneutrale woning, anders zullen ze niet zo snel instemmen met een renovatietraject. We zijn het nog niet gewend om over dat soort zaken na te denken. Woningcorporaties zouden zich bovendien moeten afvragen voor welke doelgroep ze renoveren. Het ligt voor de hand om dat niet te doen voor huishoudens waar nauwelijks wordt gestookt, maar bijvoorbeeld wel voor gezinnen met kinderen.

Tijdens het onderzoek hebben we ons wel gerealiseerd dat de financiële middelen van corporaties beperkt zijn. Ook daarom is het zaak om die investeringen te doen die het meeste rendement opleveren. Dat rendement wordt hoger wanneer een renovatie behalve een energiebesparing ook andere voordelen brengt, zoals een verfraaiing van de leefomgeving. Ook dat is gunstig voor de waarde van woningen. Uiteindelijk moet elke investering in dienst staan van de hoofdtaak die wooncorporaties hebben, en dat is het realiseren van voldoende betaalbare woningen van een voldoende kwaliteit, en het waarborgen van de financiële continuïteit. Duurzaamheid is daar automatisch deel van, want de betaalbaarheid van een woning is dus mede afhankelijk van de energielasten.” n

de vier scenario’s van de taskforce co2: • • • •

Tijdelijk in stand houden gevolgd door sloop-nieuwbouw (0-10 jaar) Doorexploiteren/beslissing voor sloop of duurzame renovatie uitstellen (15 jaar) Duurzaam renoveren (25 jaar) Nieuwbouw (50 jaar)

openbaar belang kiest voor het beste rendement Voor Wooncorporatie Openbaar Belang in Zwolle kwamen de aanbevelingen in het rapport van de Taskforce CO2 precies op het juiste moment. De afgelopen jaren is er hard gewerkt aan de realisatie van de projecten Pierik en Binnengasthuisstraat in Zwolle. Beide projecten laten duidelijk de voordelen van strategisch vastgoedbeleid zien. “Voor beide hebben we veel gehad aan de door de Taskforce CO2 opgestelde scenario’s”, vertelt Ronald van Lith, Manager Vastgoed van Woningcorporatie Openbaar Belang. “Met deze kennis zijn we beter in staat om de juiste beslissing te nemen en om te kiezen voor het beste rendement. Bij het project Pierik hebben we bijvoorbeeld 46 woningen duurzaam gerenoveerd, waardoor deze van milieulabel E naar A++ zijn gegaan. Tegelijkertijd heeft de buurt als geheel een enorme impuls gekregen omdat de gevels zijn vernieuwd, met de ambitie om het karakter van een wijkje uit de jaren ’50 te handhaven. Verder hebben we in de Binnengasthuisstraat in Zwolle 32 historische woningen met het passiefbouwconcept gerenoveerd. De monumentale status van dit project en het straatbeeld zijn daarbij volledig behouden gebleven, terwijl de energielasten voor de bewoners zijn gedaald van € 120 naar € 30 per maand. Daarmee hebben we de exploitatie voor dit project met veertig jaar kunnen verlengen. Als wooncorporatie zijn we afgestapt van een traditionele aanbesteding. In plaats daarvan hebben we onze vraag aan de bouwers gesteld op basis van de UAV 2005 - geïntegreerde contracten -Design, Built & Maintenance. We leren hiermee de juiste vragen te stellen aan de markt. Bouwers kunnen al hun expertise en innovaties inbrengen om een goede aanbieding te doen. Van deze kennis hebben we bij volgende projecten weer profijt.”

extra aandacht voor scenario-denken Woonbedrijf Ieder1 zorgt in de regio Deventer en Zutphen voor eenvoudige woningen voor mensen met een lager inkomen. De Taskforce CO2 onderzocht voor deze wooncorporatie voor één woningtype een aantal investeringsscenario’s, waarbij naast technische afwegingen ook woontechnische aspecten en woonbeleving zijn meegenomen. “Het scenario-denken en de aanbevelingen van de Taskforce CO2 hebben intern in elk geval een gesprek op gang gebracht over de omvang van investeringen, en het moment waarop we deze doen. We weten nu bijvoorbeeld beter waarom we bepaalde investeringen wel of juist nog niet moeten doen, en zijn ons meer bewust geworden van ‘quick-wins’ die met een relatief kleine ingreep veel effect hebben op de kwaliteit van onze woningen,” aldus Strategisch Adviseur Marjolein Laninga. “Ons uitgangspunt voor de bestaande voorraad is veilige en gezonde woningen aanbieden tegen een lage prijs. Hierbij brengen we woningen die nu een energielabel E, F of G hebben, binnen 10 jaar minimaal naar label B.”

- CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

25

project in beeld

16 - CORPORATIEBOUW MEI 26 JUNI2014 2012- -

project in beeld

Cavalier Woningcorporatie Zayaz en Hendriks Bouw en Ontwikkeling leverden eind vorig jaar De Cavalier op, een kleinschalig project met nieuwbouwwoningen. Interessant aan het project is de manier waarop de nieuwbouw, ge誰nspireerd op de jaren 30-architectuur, past binnen de bestaande omgeving. Dit komt onder andere tot uiting door specifieke details in de gevels.

Vanwege de gaafheid van de stedenbouwkundige structuur en de jaren 30-architectuur, is de omliggende wijk De Muntel aangewezen als beschermd stadsgezicht. In de nieuwbouw is plaats voor 32 koopwoningen, 24 koopappartementen en 18 huurwoningen. Alle woningen hebben een tuin of terras. (Beeld: Marc Bolsius)

- corporAtieboUW Mei 2014 -

27

THEMA TECHNIEK L u C H T D I C H T E N V E N T I L AT I E

Voorlichting en bewonersgedrag van grote invloed

Balansventilatie met warmteterugwinning voorop Door Hans Fuchs

Corporaties bouwen steeds vaker energieneutraal, passief, all electric en zelfs energieleverend.

Dat betekent: veel aandacht voor lucht- en kierdicht bouwen. Wat zijn de consequenties voor de ventilatie? Vijf corporaties lichten toe welk ventilatiesysteem ze kozen in recente projecten.

En waarom.

De woningen van Woningstichting Tubbergen.

Kiezen voor een ventilatiesysteem, kun je er eigenlijk nog wel van spreken, nu de markt steeds meer wordt uitgedaagd om integrale woningbouwconcepten aan te bieden? Corporaties die energieneutraal, passief of energieleverend willen bouwen, kunnen kiezen uit tal van kant-en-klare bouwconcepten, systeembouw met alles erop en eraan. Inclusief het ventilatiesysteem. Om een indruk te geven van de omvang van die markt: Platform31 publiceerde een conceptenfolder van maar liefst 23 pagina’s met zo’n veertig verschillende energienotanul-concepten, voor nieuwbouw en voor renovatie. Concepten dus die nu al kunnen wat in de zeer nabije toekomst wet en regel wordt: in 2020 moet nieuwbouw energieneutraal zijn.

28 - CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

Niet dichtgetimmerd Bouwen op basis van complete concepten, de in april opgeleverde energieneutrale NiaNesto-woningen in Nijmegen van woningstichting Portaal zijn er een voorbeeld van. Er staan er zestien in totaal, in de nieuwbouwwijk ‘t Nijland (Waalsprong); negen gebouwd door VolkerWessels Vastgoed (PlusWonen concept), zeven door de KlaassenGroep (CasaVita NotaNul concept). Alle zestien woningen hebben een zeer goed geïsoleerde en kierdichte schil, triple glas, een luchtwarmtepomp en PV panelen. Het ventilatiesysteem in deze sociale huurwoningen: balansventilatie met warmteterugwinning.

Ronald Weideman, Ontwikkelaar bij Portaal Vastgoed: “De NiaNesto woningen zijn

het resultaat van een competitie, waaruit vijf energieneutrale woningconcepten rolden.

Geselecteerd is daarbij op het totaalresultaat, namelijk een energienotanul-woning voor een bepaalde prijs. Daarnaast is bij de uitvraag genoemd dat de toekomstige huurders keuzevrijheid moeten hebben, wat betreft de indeling binnen, het gevelbeeld, de plaats van de contactdozen et cetera. Ook hoorde er een onderhoudsplan bij voor de komende vijftig jaar. De prestatie-indicatoren werden niet dichtgetimmerd, om de conceptontwikkelaars de ruimte te geven om met een innovatief concept te komen.”

Portaal koos voor twee totaalconcepten, inclusief ventilatiesysteem. Weideman: “De conceptontwikkelaar bepaalde welke installatie nodig was om het energienotanulresultaat te halen. Niet alle vijf NiaNesto concepten hebben overigens per se warmteterugwinning.”

eigeN keuze Ook Woningstichting Tubbergen koos voor conceptueel bouwen. De Twentse corporatie liet in een klein uitbreidingsplan in Tubbergen twee energieleverende woningen neerzetten door Groothuis Wonen (TBI woningbouwconcept lekkerEIGENhuis), naast twee nagenoeg identieke energieneutrale passiefhuis woningen van Dura Vermeer. De vier woningen, in twee blokjes van twee gebouwd, zijn zongericht ontworpen, goed geisoleerd, voorzien van triple glas en hebben op het dak PV panelen en zonnecollectoren.

De woningen van Groothuis Wonen zijn onder andere energieleverend dankzij een extra

theMa techniek L u c h t d i c h t e n v e n t i L at i e

AARdpijp

NiaNesto met op de voorgrond VolkerWessels en op de achtergrond KlaassenGroep.

dosis PV op het dak. Deze woningen geven op jaarbasis energie terug aan het net. Mede dankzij de balansventilatie met wartmeterugwinning.

WS Tubbergen koos in overleg met de conceptueel bouwers welk ventilatiesysteem het beste was voor de energieleverende woningen. Herman Borgerink, Hoofd Bouwzaken van de woningstichting: “De balansventilatie in de woningen beschikt over een paar interessante gebruiksopties, zoals een automatische regeling waarbij de by-pass bij een buitentemperatuur van meer dan 21 graden in werking wordt gesteld en de lucht niet meer via de warmtewisselaar loopt, en de mogelijkheid om de inblaas in de zomermaanden uit te schakelen en ventilatielucht via open ramen naar binnen te halen.”

Op productniveau hield WS Tubbergen echter de regie in eigen hand: niet de conceptueel bouwers, maar de woningstichting bepaalde welk product in de woningen feitelijk zorgdraagt voor de ventilatie. Dat product is, meldt Borgerink, een installatie waarmee de woningstichting goede ervaringen opdeed in andere woningen: “De afzuigcapaciteit van het product voldoet daadwerkelijk aan de opgegeven prestatie. Dat is bij andere producten wel eens anders, horen wij. Het product heeft daarnaast voor ons als corporatie twee belangrijke andere voordelen: het is gemakkelijk te reinigen en het is geluidsarm. Dat laatste is vooral belangrijk in het kader van de eis in het Bouwbesluit die stelt dat een dergelijke installatie de 30 dB niet mag overschrijden. Dit product haalt die eis, zodat we geen extra voorzieningen in de woningen hoeven aan te brengen.” De bewuste installatie kreeg niet alleen een plek in de twee energieleverende woningen van Groothuis; ook

in de energieneutrale passiefhuizen van Dura Vermeer werd het product geïnstalleerd.

WS Tubbergen laat de mechanische ventilatiekanalen reinigen door een professionele organisatie. Borgerink: “Die organisatie reinigt dan ook gelijk de warmteterugwin unit.

Zij melden ons dat die unit gemakkelijk bereikbaar en bedienbaar is. Ook dat is een kostenaspect voor ons.”

Richtingwijzend In Eindhoven koos ook corporatie Woonbedrijf voor een energieneutraal totaalconcept.

Woonbedrijf liet in de wijk Tongelresche Akkers 74 IQwoningen bouwen, het concept van Ballast Nedam (zie ook de rubriek Corporatieproject, elders in deze uitgave).

De woningen hebben vloerverwarming op de begane grond, convectoren met een laagtemperatuursysteem op de verdieping en balansventilatie met warmteterugwinning.

Woonbedrijf koos niet eigenhandig voor een specifiek ventilatiesysteem of een product, maar bracht wel richtingwijzende ideeën in over isolatie en installaties van de te bouwen huurwoningen. Judith van de Geijn, senior projectleider van de woningcorporatie: “We hebben met Ballast Nedam een pakket afgesproken: de woningen moesten energieneutraal zijn, en natuurlijk gebruiksvriendelijk.

Als corporatie vinden we het heel belangrijk dat de woonlasten voor onze bewoners zo laag mogelijk blijven. De energieneutrale prestatie wilden we vooral halen uit de isolatie van de schil, en zo weinig mogelijk uit installaties in de woningen. Dit ook in verband met de aanpasbaarheid van de woningen naar de toekomst toe - een slecht geïsoleerde schil betekent dat je op termijn met een probleem zit, als verhuurder.”

Woningcorporatie Wonion deed al in verschillende bouwprojecten ervaring op met energieneutraal bouwen. In 2012 realiseerde de corporatie 39 energieneutrale woningen in de Bomenbuurt in Ulft, en binnenkort start de bouw van 28 energieneutrale woningen in de Parkbuurt, in dezelfde Achterhoekse gemeente. Ingrid Pierik, beleidsadviseur Techniek van Wonion: “In ons beleid steken we in op de ambitie om al in 2030 onze complete woningvoorraad energieneutraal te hebben, nieuwbouw én bestaande voorraad.”

In de Bomenbuurt bouwde Wonion twee jaar geleden energieneutrale all electric huizen. Pierik: “Woningen zonder gasaansluiting dus - iets waarvan wij denken dat we er eigenlijk allemaal naar toe moeten. De 39 woningen hebben balansventilatie met warmteterugwinning, een warmtepomp en een LAW-systeem, een luchtaardwarmtewisselaar, waarbij via een aardpijp de ventilatielucht wordt aangezogen. In de tuin wordt op anderhalve meter hoogte lucht aangezogen, die vervolgens via een ondergrondse pijp, op twee meter diepte, in de woning wordt getransporteerd. De aangezogen lucht heeft dan al een constante temperatuur, dat werkt heel goed.” Het effect van de aardpijp is in de praktijk zelfs beter dan vooraf berekend was, meldt Pierik.

Wonion benaderde de markt voor deze woningen, die werden gebouwd volgens een concept van Bouwbedrijf Klomps uit Dinxperlo, in een consortium van regionale partijen, met als installateur Klein Poelhuis uit Winterswijk. Pierik: “Wij hebben niet bedongen dat in de woningen een installatie zou worden gebruikt warmee wij ervaring hebben. Wel hebben we gevraagd om een onderhouds- en kostenraming voor een periode van vijftig jaar - waarbij de installateur ook het onderhoud voor ons doet.”

De 28 energieneutrale woningen die Wonion nu gaat bouwen, in de Parkbuurt in Ulft, zijn ook energieneutraal. Maar ze zijn wel wat conventioneler, vertelt Pierik: “Nu halen we de energieneutrale prestatie met een conventionele HR 107 ketel. Dat is overigens ook een kostentechnisch aspect, de keuze voor deze ketel.” De woningen in Ulft worden, net als de woningen van Portaal in Nijmegen, gebouwd door de KlaassenGroep.

“Want daarmee kunnen we ook flexibel en dus levensloopbestendig bouwen”, aldus Ingrid Pierik.

- cORPORatieBOuW Mei 2014 -

29

Hoe kunt u aan de eis van 30 db(A) voldoen? wij bieden het geluid garantie Pakket.

Voldoe eenvoudig aan de Bouwbesluit installatiegeluidseis met de Trias Acoustica: 1. geluidsarme buvA woonhuisventilator.

2. buvA FlexStream ventilatiekanaalsysteem.

3. opties per woningtype.

Meer informatie? bel buvA, vraag de brochure aan of download deze op buva.nl

brengt bouwen verder

0180 - 69 75 00 | buva.nl

illb_ad_corporatiebouw_185x130mm_nullifire.indd 1

28-02-14 08:47

theMa techniek L u c h t d i c h t e n v e n t i L at i e

Bewonersgedrag

Filters reinigen

En de bewoners? Hoe pakken die de balansventilatie op? Pierik schetst hoe Wonion daar in Ulft mee omging, in 2012: “Bewonersvoorlichting was heel belangrijk bij deze woningen, vanwege het passiefhuis- en all electric-karakter.. We hebben de bewoners voorgelicht voor het tekenen van het huurcontract en erna. En we hebben het niet mooier gemaakt dan het is. Bij een dikke schil als in deze woningen spreek je in feite van een interieur met maar één temperatuur. Ook op de slaapkamer; in Nederland slaapt men van oudsher graag in frisse lucht - dus in een relatief koud vertrek, omdat men denkt dat koude lucht schone lucht is. Terwijl de lucht in deze woningen 24 uur per dag zeven dagen in de week fris is, want er wordt continu geventileerd. Als mensen met open ramen willen slapen, is dat geen punt, als ze zich maar realiseren dat ze dan meer stoken. We hebben ook gemonitord, waarbij we grote verschillen constateerden; dat is het effect van het bewonersgedrag.”

Ook in Tubbergen kennen ze het fenomeen dat de optimale prestatie van het ventilatiesysteem soms lastig te verenigen is met het woongedrag. En men deelt het pragmatisme van Wonion, bij WS Tubbergen. Borgerink: “Met balansventilatie haal je optimaal rendement als deuren en ramen gesloten blijven. Maar bewoners zijn geen robots. Wij zeggen; als je een raam wilt openzetten: gewoon doen. Wil je slapen met je raam open?

Doe het. Maar realiseer je dan wel dat je dan niet zo energiezuinig woont als je zou kunnen.”

Ook in Tubbergen is volop aandacht voor bewonersvoorlichting, aldus Borgerink: “Wij merken dat veel bewoners denken dat de warmteterugwin-installatie een verwarmingselement is, een apparaat dat de CV ketel vervangt. Die fout wordt vaak gemaakt.”

De bewoners van de energieleverende woningen in Tubbergen krijgen van Groothuis Wonen en van de installateur een goede technische uitleg als ze hun woning betrekken.

Borgerink: “Daarnaast is een goede handleiding erg belangrijk. Wij leveren de bewoners niet alleen de technische informatie van de fabrikant, maar maken zelf ook een technische basishandleiding. Daarin wordt in eenvoudige bewoordingen uitgelegd wat men als bewoner moet doen, met name wat betreft het tijdig reinigen van de filters. Omdat de woningen momenteel in een woonwijk in aanbouw staan, inclusief alle extra stof in de lucht en vervuiling van de filters, reinigt onze technische dienst tot het einde van de bouwactiviteiten om de twee maanden de filters. Dat laten we niet aan de bewoners. Dat geldt ook voor de twee energieneutrale passiefhuiswoningen van Dura Vermeer.”

Ook Portaal besteedt veel aandacht aan het briefen van de bewoners van de NiaNesto woningen, aldus Weideman: “De huurders in Nijmegen hebben een toelichting op de installaties gekregen en krijgen ook schriftelijk materiaal. Gezien de recente oplevering en het mooie weer hebben zij nog weinig ervaring met het ventilatiesysteem opgedaan. Tijdens een informatiebijeenkomst halverwege 2013 vroegen de toen nog toekomstige huurders wel of dat wel goed zou gaan met de warmteterugwinning. Beide conceptontwikkelaars hebben verteld dat de installaties sterk verbeterd zijn ten opzichte van een paar jaar geleden, toen er zoveel publiciteit was over de slecht functionerende balansventilatie in de woningen in de wijk Vathorst in Amersfoort.”

In Eindhoven organiseerde Woonbedrijf informatie-avonden voor de huurders van de energieneutrale IQwoningen. Van de Geijn: “Onze nieuwe huurders zijn daar goed geïnformeerd en geïnstrueerd: welke installaties zitten er in je huurwoning, waarom, en hoe

Tongelresche Akkers

Bomenbuurt, Ulft

moet je er mee omgaan? De balansventilatie verlangt dat je de filters schoonmaakt. De bewoners is uitgelegd hoe men dat doet, en vooral: waarom.” n

a, B, C en d Ventileren kan op vier manieren; A, B, C en D. A: natuurlijke toevoer / natuurlijke afvoer Toevoer en afvoer van lucht gebeurt zonder ventilatoren. De aanvoer van verse lucht en de afvoer van vervuilde lucht ontstaan door de temperatuurverschillen in de binnenruimte en de buitenlucht of door drukverschillen tussen binnen en buiten.

B: mechanische toevoer / natuurlijke afvoer Verse lucht wordt met ventilatoren toegevoerd, de aangezogen lucht verplaatst de vervuilde lucht die via afvoeropeningen wordt afgevoerd.

C: natuurlijke toevoer / mechanische afvoer Vervuilde lucht wordt vraaggestuurd mechanisch afgevoerd. De onderdruk die ontstaat, zorgt voor aanvoer van verse lucht.

D: mechanische toevoer / mechanische afvoer Balansventilatie: een ventilatiebox zorgt voor een evenwicht tussen toevoer van verse lucht en afvoer van vervuilde lucht.

Vrijwel altijd in combinatie met warmteterugwinning, waarbij de warmte in de vervuilde lucht wordt teruggewonnen voor de woning.

Parkbuurt, Ulft

- cORPORatieBOuW Mei 2014 -

31

wbegrippen

k. Dat betekent voor de liefhebber van

rialen, constructies, gereedschappen en smullen. Want de nieuwste druk omvat

Collectors item of... origineel relatiegeschenk

rippen die uitvoerig, vaak ook met teke-

ht. Dikwijls met historische citaten en

t u wat een cafcoen is, een vermetguts,

en een haarstuk, een dagge en en vlag-

ook 33 jaar architect bij de Rijksdienst

nder: achterin ruim 100 pagina’s met

e vertalingen van al die bouwkundige

5700 (historische) bouwbegrippen

reemde

.

Verklarend woordenboek. Dat betekent voor de liefhebber van - historische bouwmaterialen, constructies, gereedschappen en beslag zo’n 640 pagina’s smullen. Want de nieuwste druk omvat 5740 bouwkundige begrippen die uitvoerig, vaak ook met tekeningen, worden toegelicht. Dikwijls met historische citaten en bronvermeldingen. Weet u wat een cafcoen is, een vermetguts, een persienne, een slof en een haarstuk, een dagge en en vlagfits? De auteur was dan ook 33 jaar architect bij de Rijksdienst Monumentenzorg. Bijzonder: achterin ruim 100 pagina’s met Franse, Duitse en Engelse vertalingen van al die bouwkundige termen.

Ook vanuit de vreemde taal naar het Nederlands. Door dr. E. Haslinghuis en dr. ir. H. Janse.

en

en

nse

CORPORATIE BOUW

In harde kaft € 57 BESTEL VIA ONZE WEBSITE:

503.81.53

Tel.

NIEUWS VOOR CORPORATIES? www.corporatiebouw.nl/tip

www.corporatiebouw.nl/vakboeken

Breijer Ventilatietechniek Vestigingen Rotterdam • Almere • Arnhem www.breijer.nl

Uw installatie- en onderhoudspecialist voor woningventilatiesystemen met ruim 20 jaar ervaring.

Professionele partner voor woningcorporaties, vastgoed- en VVE-beheerders.

Onderdeel van Facilicom

PRODUCTNIEUWS

‘Slimme ramen’

vraaGGeStUUrd SYSteem In de winter zijn ramen en ventilatiesystemen vooral in oude gebouwen verantwoordelijk voor warmteverlies. De nieuw ontwikkelde Climawin-ramen moeten dat voorkomen door het voorverwarmen van de geventileerde lucht. Climawin is een geavanceerd raamventilatiesysteem dat wordt aangedreven door zonnecellen en draadloos aangestuurd door sensoren in de kamer.

Gebruik van deze ‘slimme’ ramen moet tot een energiebesparing van 20% leiden.

Climawin, Zapfendorf-Sassendorf (D), 0049.95.47.94.240, www.rauh.de

Itho Daalderop verbreedt haar productgamma op ventilatiegebied met een slim, vraaggestuurd systeem.

BaseFlow is een automatisch systeem dat zowel geschikt is voor nieuwbouw als voor renovatie.

Het systeem is gebaseerd op natuurlijke luchttoevoer in de verblijfsruimtes en mechanische luchtafvoer in de ‘natte’ ruimtes. Een sensor in de woonkamer meet de CO2-concentratie en geeft dit door middel van RF-communicatie door aan de ventilatie-unit.

Itho Daalderop, Schiedam, 010.427.85.00, www.ithodaalderop.nl

twee werelden Het Duco WTW System combineert volgens de fabrikant het beste van twee werelden: Vraaggestuurde Natuurlijke Ventilatie (VNV) op basis van CO2-meting gaat hand in hand met warmteterugwinning (WTW) uit de ventilatieretourlucht. Die vrijgekomen warmte komt via het centrale verwarmingssysteem terug de woning binnen voor een optimale energiebesparing en levert een epc-winst tot 0,32 op.

Duco Ventilation & Sun Control, Veurne (B), +32(0)58.33.00.33, www.duco.eu

CompaCt Buva’s woonhuisventilatoren SmartStream en Q-Stream zijn vanaf nu ook leverbaar in een compacte versie, de SmartStream Compact en de Q-Stream Compact (foto).

Bij deze varianten is minder inbouwdiepte vereist, waardoor de woonhuisventilator nu ook moeiteloos op krappere plekken geplaatst kan worden. De Q-Stream compact is optioneel leverbaar met een achteraansluiting, en direct op een instortkanaal te plaatsen.

Buva, Barendrecht, 0180.697.580, www.buva.nl

CompaCte ventilatiepijp De MultiVent 5V van Ubbink is specifiek ontwikkeld voor de nieuwste mechanische afvoersystemen. Door de stabiele lage weerstand blijft deze ventilatiepijp goed werken onder alle windomstandigheden.

Door zijn lengte is de MultiVent 5V zeer geschikt voor daken met dikkere isolatiepakketten. De doorvoer is 30% compacter in vergelijking met andere modellen op de markt. De dakdoorvoer is beschermd tegen inregenen en geschikt voor nieuwbouw en renovatie.

Ubbink, Doesburg, 0313.48.02.00, www.ubbink.nl

- CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

33

DIVISION INSULATION

8

Bekijk de brochure:

INNOVATIEVE DAKOPLOSSINGEN VOOR DE BESTAANDE WONINGBOUW

UNILIN BIEDT DE OPLOSSING VOOR ELKE RENOVATIE!

UNILIN Insulation bv - Beneluxstraat 1 - 5061 KD Oisterwijk - T +31(0)13 523 13 13 - info.nl@unilin.com - www.unilininsulation.com

ClOsE UP

het ándere dakvenster Op het gebied van dakvensters biedt Roto een bui-

tengewoon alternatief. De

dakvensters onderscheiden zich niet alleen op kwali-

teit, maar ook op aspecten

als isolatiewaarde, een zeer groot glasoppervlak, zeer

goede zichtlijnen, uitzonderlijk bedieningsgemak en heel gemakkelijke plaatsing.

Als fabrikant is Roto onder andere bekend van de zoldertrappen en van hang- en sluitwerk voor ramen, deuren en schuifpuien.

Allemaal ‘ German Made’ .

Minder bekend is Roto in Nederland van de dakvensters, maar dat zegt niets over hun toegevoegde waarde. In een onfhankelijke test van het Duitse TÜV scoorde het topmodel uit het Roto-programma het beste op alledrie de criteria: plaatsingsgemak, gebruiksvriendelijkheid en technische eigenschappen (nadruk energiezuinigheid en passiefbouw).

Designo-varianten Edgar Neicken is de commercieel directeur van de dakvenster-divisie van Roto in de Benelux. Hij vertelt over het scala aan Designo-producten dat zijn merk biedt. Dat begint met de tuimelvensters R4 en R6, het top-tuimelvenster R7 en het uitzet-tuimelvenster R8. De R4 en R7 zijn er met dubbelglas, de R6, R8 en I8 zijn ook met drievoudig glas leverbaar. Het laatste model (I8) is eigenlijk een gemotoriseerde R8, maar dan eentje waarbij je niets van de motor ziet.

Zo’n motorisch dakvenster is de top van het gebruiksgemak, aldus Neicken. Drievoudig glas is zwaar, dus profiteer je met deze motor van het uitzetgemak. “Bovendien kun je het venster uitzetten, hoe hoog het ook gemonteerd is. Ook gemakkelijk voor senioren”, klinkt het.

energetisChe garanties De I8 is echter niet direct bedoeld voor woningcorporaties. Voor die categorie opdrachtgevers zijn de andere modellen wel bij uitstek geschikt. Een andere onafhankelijke test wees uit dat de Roto-vensters 30% sneller ingebouwd kunnen worden. Dat komt onder andere door het gemak van diverse voorgemonteerde onderdelen. Waar je bij andere fabrikanten de isolatieblokken of dampschermkragen los moet bijkopen en monteren, zijn die bij Roto allemaal netjes voorgemonteerd.

Dat scheelt arbeid, maar biedt vooral de zekerheid dat de onderdelen ook daadwerkelijk gemonteerd worden en het venster wind- en waterdicht aangesloten is op het dak en zo de beloofde energieprestaties behaalt.

stanDaarD én speCiaal Mooi van de vensters is dat ze zowel in hout als kunststof leverbaar zijn. En in het laatste geval zijn ze echt van isolerende kunststof profielen en dus volledig recyclebaar, in tegenstelling tot de vensters van concurrenten die een houten kern hebben, ommanteld met polyurethaan.

Roto levert zijn kunststof varianten standaard in wit, maar naar wens ook in vijf houtdecoren. En of je nu hout of kunststof kiest, het assortiment biedt standaard al heel veel verschillende maten waarvan de meeste op voorraad liggen om in korte tijd in Nederland geleverd te worden. Speciale maten

zijn op wens leverbaar, bijvoorbeeld bij renovatie en vervanging van heel oude vensters waarvan de maat niet meer standaard is. Na opmeten maakt Roto dan een venster dat fractioneel kleiner is en zo precies in het oude dakgat past, waardoor je de inpandige afwerking intact kunt laten.

Compleet programma Neicken: “We zien andere merken momenteel goede sier maken met afgeronde kappen die met schroeven gemonteerd worden. Wij hebben dat al sinds 2009, zelfs volledig geclipst, zonder schroeven. Ook hebben onze vensters in de meeste afmetingen het grootste glasoppervlak en kunnen ze met een gesloten rolluik nog steeds helemaal open.” En dan heeft hij het alleen nog maar over de eerder genoemde standaardvensters. Roto biedt daarnaast ook nog elleboogvensters voor facades, dakopstanden voor platte en lichthellende daken, rookafvoerramen, zolderraampjes (4-pans), dakuitstappen en veiligheidsuitstappen. Plus accessoires als rolluiken, binnentoebehoren, raamdecoratie en koppelingen met domoticasystemen.

Roto biedt dus onderscheidende producten, van hoge kwaliteit, vol gebruiksgemak, eenvoudig te monteren in alle maten, verschillende uitvoeringen en snel leverbaar.

“En dan ook nog uitsluitend geleverd via betrouwbare partners in de bouwmaterialenhandel”, stelt Neicken.

- CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

35

va k t u e e l

Hergebruik van cultureel erfgoed

Mag het nog?

Door Hans Fuchs

transformeren is het nieuwe toverwoord, zo lijkt het. Werken met de bestaande voorraad, in plaats van nieuwbouw plegen. als het gaat om het herbestemmen van cultureel erfgoed, is de speelruimte voor corporaties beperkt geworden. Dat stelt arno Boon, directeur van BOei: “Momenteel is de vraag niet zozeer: waarom zou een corporatie kiezen voor herbestemming van cultureel erfgoed? De vraag is eerder: mag het nog?”

Strijp S.

acht miljoen leegstaande vierkante meters kantoorruimte: het is een goede verklaring voor de groeiende aandacht voor de kansen en mogelijkheden van kantoortransformatie. De DSG-groep publiceerde er recentelijk een uitgebreid rapport over. Meer over dit rapport lees je op bladzijde 39.

Maar er is meer dan leegstand in kantoren alleen. Ook veel gebouwd cultureel erfgoed vraagt om een tweede leven, stelt arno Boon, directeur van BOei, de Nationale Maatschappij tot Behoud, Ontwikkeling en exploitatie van Industrieel erfgoed, en van de dochterinstellingen Boerderij & landschap en kerk & klooster, die zich inzetten voor behoud van agrarisch en religieus erfgoed: “We hebben niet alleen die acht miljoen vierkante meter kantooroppervlak waarover we steeds horen, er zijn veel meer lege meters, in leegstaande winkels, bedrijfspanden, in maatschappelijk vastgoed, in vastgoed van energiebedrijven.”

In het culturele vastgoed ligt de opgave voor de komende jaren elders, stelt Boon: “De

36 - CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

uitdaging zit in de nabije toekomst vooral in religieus erfgoed en boerderijen. De kerken en kloosters lopen leeg, de agrarische secor zit in zwaar weer.”

Kentering volgens Boon hebben corporaties zich de afgelopen decennia niet onbetuigd gelaten als het gaat om herbestemmen van cultureel erfgoed: “kijk naar de activiteiten van trudo met De Hoge Rug op Strijp S, kijk naar Dudok Wonen en de Melkfabriek, naar Wonion die in ulft een van de monumenten op het terrein van de DRu-fabriek aanpakte. er is flink onrendabel geinvesteerd.”

Maar er is een kentering gaande, aldus Boon: “Momenteel is de vraag niet meer zozeer: waarom zou een corporatie kiezen voor herbestemming van cultureel erfgoed? De vraag is nu eerder: mag het nog?

De overheid grijpt sterk in en creëert een klimaat waarin partijen geneigd zijn af te haken. Dat klimaat ligt opgeslagen in een uiterst restrictief beleid, waarin corporaties eerst en vooral worden geacht sociale

huurvoorraad te realiseren. Daarvoor zijn ze natuurlijk ook in het leven geroepen, oorspronkelijk. en we hebben in het verleden natuurlijk ook wel gezien dat er heel avontuurlijk werd gehandeld, maar dat de ervaring ontbrak. Monumenten een nieuwe bestemming geven is iets heel anders dan sociale huurwoningen bouwen. Maar feit is: vroeger namen corporaties actief een maatschappelijke rol op zich, en nu zie je dat dat klimaat is omgedraaid. De afweging is nu: kunnen of willen we nog wel investeren in een dergelijk project?”

Waarde voor de corporaties die desondanks de handschoen willen oppakken, is een belangrijke vraag: rendeert het eigenlijk, cultureel erfgoed herbestemmen? Ja, zegt Boon: “vooraf zijn er altijd heel veel argumenten om het niet te doen. Maar achteraf heb je vaak niet genoeg lintjes en scharen bij de hand om de opening te vieren. er is weinig feitenonderzoek, maar er is wel een vuistregel; als je voor één euro een object koopt en

vA k T U E E l

De Hoge rug, einDHoven Woningstichting Trudo bouwde op Strijp-S in Einhoven 240 huurlofts, ondergebracht in Anton en Gerard, twee voormalige fabrieksgebouwen van Philips. Trudo behield binnen en buiten de industriële uitstraling van de beide rijksmonumenten. De meeste lofts, appartementen uit één enkele ruimte, zijn vijftig tot tachtig vierkante meter groot en zijn uitgerust met een zogenaamde Qbi, een vrij te plaatsen kubus met waarin de natte cel, een kookeiland en een kast.

Het dak van de Qbi is desgewenst werk-, slaap- of bergplek.

Het voormalig GAK-kantoor

je restaureert het casco, dan is dat je onrendabele top. De nieuwe functies die je vervolgens inbouwt, daarmee kun je terugverdienen. Dan hebben we het over het gaat om beperkte, maar wel stabiele rendementen.

Dit is geen hit and run ontwikkelen.”

Financieren kan met laagrentende leningen, stelt Boon: “Onder andere via het Nationaal Restauratiefonds. Dat is een snellere systematiek dan subsidies voor restauraties, met een lage dynamiek. Het is beter om je financiën uit verschillende bronnen te halen.

Maar lastig is dat op dit moment wel. 50% eigen vermogen meebrengen is tegenwoordig geen buitenissige eis meer, waar vóór 2008 tien procent nog genoeg was.”

En hoe zit het met de toegevoegde waarde van cultureel erfgoed voor corporaties?

Boon: “Er is veel onderzoek gedaan naar de betekenis van culturerel erfgoed in binnensteden, in winkelgebieden. Feit is dat cultureel erfgoed bijdraagt aan de economie en dat nieuwe functies graag in iconische gebouwen zitten. Wil je een pand met geschiedenis, of wil je functies in een blikken doos?”

Kennis Er is een aantal corporaties dat de kennis in huis heeft om cultureel erfgoed te transformeren, zoals Trudo of Dudok Wonen, stelt Boon: “Maar er zijn er ook die aangewezen zijn op externe kennis, omdat het voor hen een eenmalige opgave is.”

Maar het aantal organisaties en mensen waar men voor die kennis kan aankloppen, is beperkt, aldus Boon: “Er is momenteel iets bijzonders aan de hand, als het gaat om het herbestemmen van cultureel erfgoed. Corporaties mogen niet meer, ontwikkelaars willen niet meer, aannemers ‘leven’ niet meer en gemeentes weten niet hoe. Er is een keerpunt. We komen vanuit de Wederopbouw terecht in een periode van transformeren, herbestemmen en hergebruiken van bestaande voorraad. Maar door die situatie is het aantal mensen met kennis op het specifieke gebied van transformeren gewoon beperkt. Er zijn niet veel organisaties die dat kunnen. BOEi doet het, er zijn wat loslopende individuen, je hebt Ozive, onder de vlag van de TBI

De MelKfabrieK, HilversuM

De Melkfabriek, Hilversum (beeld: Herman van Doorn)

Wooncorporatie Dudok Wonen restaureerde en herbestemde De Melkfabriek, een industrieel monument uit de wederopbouwtijd (1954 – 1956). Dudok Wonen kocht De Melkfabriek in 2007. De corporatie bouwde in De Melkfabriek 31 koop- en huurwoningen, kantoren en bedrijfsruimtes, en een onderwijsfunctie.

- CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

41

Dรกรกrom stapt u over op veiligheidsdeuren.

Op de eerste plaats krijgen de appartementen nieuwe stalen deuren die de dieven buiten houden. Want een goed slot is dan wel belangrijk, maar dieven deinzen vooral terug voor een deur die lastig kapot te krijgen is. Maar er zijn nog meer voordelen: De deuren dichten goed af, waardoor de deur lawaai vanuit het trappenhuis tegenhoudt en zorgt voor een aangenaam binnenklimaat. Brand en brandgassen worden op afstand gehouden. Etensluchtjes blijven op hun plek en ook leveren de deuren een aanzienlijke energiebesparing op.

De appartementdeuren zijn nagenoeg onderhoudsvrij en hebben een lange levensduur.

70 jaar ervaring

Dat de Daloc-deuren soepeler en eleganter zijn dan je misschien zou denken, komt doordat het weerstandsvermogen van de deur afhankelijk is van de intelligente constructie van de veiligheidsonderdelen en het gebruikte materiaal. We zijn op dit gebied al actief sinds 1943, dus we weten waar we het over hebben.

Al onze deuren zijn getest en gecertificeerd, de productie is gecontroleerd en de classificaties op het gebied van brand, brandgas, geluid en inbraakveiligheid zijn hoog.

Een paar uur per deur

Onze professionele en gecertificeerde monteurs vervangen een appartementsdeur in minder dan een halve dag. Dus voordat u er erg in hebt, hebben de deuren niet alleen gezorgd voor tevreden en blije huurders, maar is het pand ongetwijfeld ook nog eens meer waard geworden.

Kijk op daloc.nl (of scan de QR-code) voor meer informatie over de techniek achter de deuren en de diverse uitvoeringen.

Security doors

vA k T U E E l

Holding, en de afgelopen decennia hebben grote adviseurs, zoals BMC, allemaal wel eens geprobeerd om een eigen divisie op dit gebied op te richten, maar zonder veel succes. De opleiding van de NRP Academie, vorig jaar gestart, is daarom heel belangrijk.”

Sloperig volKje Voor de corporatie die nog durft en gemeenten die zich afvragen wat de koers voor de komende tien jaar moet zijn, heeft Boon een helder advies: “Hergebruik moet, maar begin met de monumenten. Wij zijn een sloperig volkje, in landen om ons heen

wordt veel meer bewaard en behouden.

Laten we bij hergebruik eerst de monumenten aanpakken, die ene procent aan bijzondere gebouwen die we hebben in Nederland. En dan graag met de overheden in een regie- of financieringsrol, niet in een ontwikkelrol.” n

KantoortranSformatie Mia Dieters en Sanneke Verweij van DSGgroep deden onderzoek naar de mogelijkheden, kansen en drempels bij de duurzame tranformatie van kantoorvastgoed. “Transformatie, kansen voor de sociale huur”, heet hun onderzoek, een “ervaringsonderzoek naar overwegingen bij transformatie van kantoren en andere niet-woongebouwen naar sociale huurwoningen”.

Dieters en Verweij komen met zeven conclusies en zeven aanbevelingen aan het adres van corporaties. Een belangrijke conclusie is, dat bij corporaties de maatschappelijke verantwoordelijkheid zwaar weegt voor het eigen bezit in een gebied: “Transformatie blijkt voor corporaties een middel te zijn om een gebied verder te ontwikkelen. Leegstand en verloedering willen de corporaties voorkomen dan wel aanpakken, voor behoud van de leefbaarheid en ook voor een goede verhuurbaarheid van hun woningen.”

Opmerkelijk (of misschien ook niet) is de conclusie dat een solide businesscase nogal eens lijkt te ontbreken bij corporaties: “Voor de corporaties is het financieel resultaat niet positief, eerder zelfs negatief binnen een exploitatietermijn van 25 tot 40-50 jaar.”

En het tweetal doet meteen een aanbeveling: “Het lijkt er op dat corporaties aan de kostenkant meer efficiency kunnen behalen door bijvoorbeeld timing van aankoop, een goede voorbereiding op bouwtechnisch en financieel gebied. […] Zo bieden de lagere verkoopprijzen, de recente ervaringen met duurzaamheid bij transformatie en het versoepelde Bouwbesluit volop kansen.”

Somber De toekomst van transformatie zien corporaties somber in, blijkt uit het DSGonderzoek: “Het is maar de vraag of de onderzochte projecten in deze tijd waren doorgegaan. […] Stimulering in vorm van compensatie wordt als noodzakelijk gezien, ook omdat de financiële middelen voor corporaties beperkter zijn geworden en er geen subsidies meer voorhanden zijn. Het gaat dan om heffingsvermindering op de Verhuurderheffing, 6% btw op arbeidskosten voor woningrenovatie ook toepassen bij transformatie en andere fiscale faciliteiten.”

De meeste corporaties hebben geen specifiek transformatiebeleid, stellen Dieters en Verweij: “Kennis en opgedane ervaringen met transformatieprojecten worden niet structureel gedeeld binnen de sector en zelfs niet binnen de corporatie zelf: een aanknopingspunt voor stimulering van kantoortransformaties.” Tegelijkertijd geldt in deze tak van ontwikkelen: elk project is weer uniek.

KenniSdeling Leer van de werkwijze van commerciële partijen, dat is één van de opvallende conclusies van Dieters en Verweij: “Bij commerciële partijen is het rendabele resultaat vooral het uitgangspunt.” Winst is volgens de onderzoekers te halen bij de selectie van het te transformeren pand, bij de timing van de aankoop, en in een grondige voorbereiding (markt- en haalbaarheidsonderzoek). Ook zouden corporaties sterker kunnen inzetten op (bestuurlijke) medewerking

van de gemeente, op het koppelen van de bijzondere kenmerken van een gebouw aan de behoefte van een doelgroep en op het vinden van creatieve oplossingen op bouwtechnisch niveau en in samenwerkingsverbanden.

Het onderzoek oppert ook dat (lokale) scans van kansrijke gebouwen een impuls kunnen zijn voor transformatie: “Dergelijke scans kunnen waardevolle instrumenten worden voor gemeenten om corporaties dan wel commerciële partners te enthousiasmeren voor transformatiemogelijkheden.

De gemeente kan dan de meeste kansrijke panden selecteren waarop initiatiefnemers kunnen worden uitgedaagd.”

Ook kan kennisdeling binnen de corporatiesector meer gestimuleerd worden: “Het gebiedsontwikkelingsmotief van corporaties kan dan als rode draad fungeren: het spreekt waarschijnlijk corporaties meer aan dan als het gaat om transformatie van het pand alleen. Dat geldt zeker ook voor de gemeenten.” Voor kennisdeling, stellen Dieters en Verweij, is het van belang om ook de positieve financiële voorbeelden te tonen, “om juist daar van te leren.”

En alle (financiële) ondersteuning is meer dan welkom, aldus het onderzoek, om door te gaan of te starten met transformatie: “In ieder geval is expliciete informatie voor de verhuurders over (de uitvoering van) de heffingsvermindering op de Verhuurderheffing van groot belang. Tegemoetkoming aan opties als 6% BTW op arbeidskosten voor transformatie en andere fiscale voordelen […] is eveneens gewenst.”

- CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

39

ko rt b e st e k

Korte presentatie van lopende corporatieprojecten

Woningcorporaties bouwen voorlopig door Door Robert Dingemans

Na het gesloten woonakkoord staan de plannen

woningbouwprojecten onderhanden. Aan de hand

voor nieuwbouw en renovatie behoorlijk op hun

van zogeheten visitekaartjes neemt Corporatiebouw

kop. Voor de komende jaren zijn de vooruitzichten

een kijkje in de keuken van bouwende en reno-

lastig te voorspellen. Anno 2014 zijn er nog wel legio

verende corporaties.

KLIMAATNEUTRALE WIJK

Stadstuin Overtoom is een bijzonder stukje Nederland. Net achter de ring in Amsterdam Nieuw-West verrijst de eerste klimaatneutrale wijk van Nederland in een groen stadspark. Stadstuin Overtoom is onderdeel van de stedelijke vernieuwingsopgave in stadsdeel Nieuw West.

In Overtoomse Veld-Zuid ontwikkelen Eigen Haard, ERA Contour, KOW en Oranje 470 woningen in zes woonblokken met elk een eigen thema: wind, licht, water, energie, warmte en aarde. Hiervoor werden 352 verouderde portieketagewoningen en 8 bedrijfsruimten gesloopt.

Eind maart werden de eerste twee nieuwbouwcomplexen feestelijk geopend na bouw volgens het sloopniewbouwconcept Co-Green.

Hiermee zijn 132 sociale huurwoningen en 22 vrijesector huurwoningen klaar. De woonblokken liggen in een autovrije stadstuin met daarbij een eigen, gezamenlijke binnentuin.

40 - CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

Beeld: Dirk Verwoerd

Bij Co-Green gaat het om klimaatneutraal slopen, bouwen en wonen. 90% van het sloopmateriaal wordt gerecycled of hergebruikt.

De energie die tijdens de bouw gebruikt wordt, wordt zo zuinig en duurzaam mogelijk op locatie opgewekt, zonder het gebruik van fossiele brandstoffen. De hogere investeringskosten voor duurzame voorzieningen en materialen worden niet doorberekend aan bewoners, maar terugverdiend door intensieve en efficiĂŤnte samenwerking tussen de co-makers. De prestatiegerichte aanbesteding draagt hieraan bij.

Belangrijk onderdeel van het concept is een stukje bewustwording bij de bewoner. Daarom gaat Eigen Haard in de toekomst een aantal huurders en kopers opleiden tot energiecoach. Zij moeten hun buren gaan helpen om goed met hun energieneutrale woningen om te gaan.

kORT BE sTE k

UitvindersbUUrt ede

In Ede startte Woonstede in 2007 met de herstructurering van de Uitvindersbuurt. De buurt ontleent zijn naam aan de straten in de wijk. Er werden in totaal 460 naoorlogse eengezinswoningen en portiekflats gesloopt en vervangen door nieuwbouw. Drie architectenbureaus kregen opdracht om elk drie woonvelden te ontwerpen en zich daarbij te laten inspireren door het werk van de Hilversumse architect Willem Dudok. De wijken die deze architect ontwierp, staan bekend om gezelligheid, de samenhang en de kwaliteit. De kwaliteit van deze wijken heeft de tijd doorstaan: mensen zijn er altijd met plezier blijven wonen.

Gezelligheid en kwaliteit zijn daarom belangrijke waarden die terug moeten komen bij de nieuwbouw in de Uitvindersbuurt. Gezelligheid

Beeld: Eljee Bergwerff wordt gecreëerd door verborgen woonerven met veel groen, bankjes, sfeervolle verlichting en een park. Dit nieuwe park werd vorig jaar geopend en vormt de centrale ontmoetingsplek voor de wijk. De woonvelden zijn gelegen om dit park en zijn er via wandelpaden mee verbonden. Wie ’s avonds door het park loopt, ziet de namen van de gebouwen die verwijzen naar uitvindingen: microscoop, gloeilamp en uurwerk.

Kwaliteit komt vooral door bouwkundige details zoals een overstek, een mooie voordeur, een metselverband of een band van geglazuurde steentjes. Er is eenheid door toepassing van dezelfde dakpan, maar ook de overstek en de okergele steen van ‘hilversums formaat’ en wit geschilderde vlakken zorgen in de hele wijk voor samenhang.

Op dit moment wordt gebouwd aan het zevende woonveld met in totaal 49 eengezinswoningen en appartementen. Vijftien woningen werden hiervan verkocht en de overige woningen worden door Woonstede verhuurd. De oplevering is naar verwachting in het derde kwartaal van dit jaar.

Koffiebranderij

voor In de voormalige koffiebranderij van Kanis en Gunnink aan de Hofstraat 63 in Kampen realiseerde DeltaWonen zes appartementen.

Vijf daarvan zijn bestemd voor de sociale huur en één voor de vrije huur. Bouwonderneming Beverwijk was verantwoordelijk voor de realisatie van het project. Uitgangspunt hierbij was het behoud van het historische karakter van het pand. Om hier aan te voldoen werd de gevel gereconstrueerd en de oude muurreclame in ere herstelt. Bijzonder aan het project is verder dat elementen van

wat ooit één van de grootste koffiebranderijen van Nederland was, nu terug te vinden zijn in de nieuwe appartementen. Hoewel het een monumentaal pand betreft, voldoen de appartementen uiteraard aan de huidige woonwensen en is er bij de bouw gebruik gemaakt van duurzame materialen. Bovendien hebben de toekomna stige bewoners alle voorzieningen van het centrum van Kampen binnen handbereik.

De transformatie werd mede mogelijk gemaakt door de provincie Overijsel en de gemeente Kampen. Laatstgenoemde wil de leefbaarheid in de binnenstad verhogen door verdiepingen boven winkels of zeer lang leegstaande panden geschikt te maken voor woningen.Voor de transformatie van het gebouw werd een provinciale subsidie van € 200.000 verstrekt. De woningen werden half april 2014 opgeleverd.

- CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

41

handen uit de mouwen

Peter Schoonheim Buurtbeheerder 42 - CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

handen uit de mouwen

‘Ik word steeds meer een aanspreekpunt voor bewoners’ Door Louis Jongeleen

Een allround onderhouds-

van bouwkundig onderhoud

Woningcorporatie Pré Wonen in Haarlem besteedt de komende tien jaar speciale aandacht aan drie Haarlemse wijken. Deze wijken die niet ‘vitaal en gewild’ zijn, moeten dat worden. Eén van die wijken is Meerwijk. Met de slogan ‘Er zit méér in Meerwijk’ gaat de woningcorporatie grootschalig investeren in de uitstraling van gebouwen en in de leefbaarheid. Samen met de bewoners worden woonafspraken gemaakt.

Bewoners, gemeente, woningcorporaties en maatschappelijke partners gaan samen het zwerfvuilprobleem en het openbaar groen aanpakken.

Dit voorjaar is op het centrale plein van de wijk de nieuwe ontmoetingsplek Vinci 73 geopend. Hier kunnen bewoners koffie drinken, een hapje eten, vintagekleding kopen, informatie inwinnen over de wijk en een klussenservice inschakelen. Ook heeft de welzijnsorganisatie er een kantoor en is er een flexplek voor de buurtbeheerder en andere werkers in de wijk.

naar buurtbeheer.

Hotspots

vakman van een woningcorporatie moet ook goed met huurders kunnen omgaan. En een buurtbeheerder in een woonwijk zal van bouwkundige zaken ook het een en ander moeten weten. peter schoonheim weet er alles van. Hij maakte bij pré Wonen in Haarlem de switch

Buurtbeheerder Peter Schoonheim (50) is net terug op zijn uitvalsbasis in het wijkcentrum na een inspectieronde langs enkele zogeheten hotspots in Meerwijk. Peter Schoonheim: “Pré Wonen wil de wijken schoon, heel en veilig hebben. Zodra er ergens sprake is van overlast, vervuiling of vernieling reageren we daar direct op. Samen met de bewoners en andere partijen in de buurt pakken we die hotspots meteen aan. Daarmee voorkom je grotere problemen. Zo hebben we met de wijkagent en handhaving het winkelwagentjesprobleem grotendeels opgelost. Er slingerden zeker veertig van die karretjes in de wijk rond. Soms werden ze vanaf de flats naar beneden gegooid. We hebben sommige bewoners aangesproken op hun verantwoordelijkheid voor hun wijk. Dat hielp.” Terwijl

de buurtbeheerder door de wijk wandelt, heeft hij ook een scherp oog voor de staat van onderhoud van de openbare ruimte. Een tegelpad waar de tegels omhoog steken, defecte straatverlichting, obstakels in brandveilige vluchtwegen. Peter Schoonheim ziet het direct. En dat weten de wijkbewoners inmiddels ook. “Ze zien mij steeds meer als aanspreekpunt voor mankementen aan openbare voorzieningen.”

AfsprAAk Het is nu twee jaar geleden dat Peter Schoonheim overschakelde van onderhoudsvakman naar buurtbeheerder. Hij heeft daarvoor een eenjarige mbo-opleiding ‘buurtbeheerder’ gevolgd. Een belangrijk onderdeel daarvan was het leren omgaan met conflicten en agressie. Peter Schoonheid: “Die training in conflictbeheersing was heel nuttig. Ik had er al een beetje feeling voor. Pas kwam er een jongen met zijn scooter vanuit een portiek vol gas langs me gescheurd. Ik riep dat hij moest afstappen.

Binnen twee seconden stonden we neusaan-neus. Hij zei: “Je kunt me niks maken. Je bent geen politie.” Na twee verbale bedreigingen liet ik hem rustig weten dat ik al twee redenen had om hem bij de politie aan te geven. Ik beëindigde het gesprek. Toen reed hij weg, stopte weer en riep: “Hé, waarom geef je me geen hand als we gepraat hebben?’ Ik antwoordde: ‘Ik geef je alleen een hand als ik een afspraak met je heb.” Sindsdien heb ik geen last meer met die jongen.

Hij groet me voortaan normaal. Pas noemde een klein meisje het ‘gezeur’ toen ik zei dat haar fiets niet op de galerij van haar oma mocht staan. Ik heb haar uitgelegd waarom een brandveilige vluchtroute vrij van obstakels moet blijven. Ze zei: “Eerst dacht ik dat je een ontzettende klootzak was, maar nu val je mij 100% mee.” n - CoRPoRatieBouw mei 2014 -

43

OFFICIEEL PARTNER 速 FSC NederlaNd Bribus investeert graag in een wereld met toekomst. als officieel partner van FSC速 Nederland werken we samen aan het verantwoord beheer van bossen wereldwijd.

Bribus hecht veel waarde aan een milieuvriendelijk productieproces en kiest voor de toepassing van hout en papier uit verantwoord beheerde bossen. Wij zijn de enige keukenleverancier met FSC速-certificering voor ons complete productprogramma.

Onze Eco productlijn gaat nog een stap verder. Deze keukens zijn gemaakt van onder meer vezels van ecologisch verbouwde, snelgroeiende eenjarige gewassen als mais en riet: volledig recyclebaar en zeer milieuvriendelijk.

Onze duurzaamste keuken ooit!

www.bribus.nl

PRODUCTNIEUWS

Hoog rendement

snel renoVeren De Buva EcoHeat is een HR-ketel voor ruimteverwarming en warm tapwater. Hij kenmerkt zich door het hoge rendement, wat zich volgens de leverancier vertaalt in de hoogste EPC-besparing voor een combiketel in de markt.

Verder moeten robuustheid en onderhoudsarme technieken de prestaties van de ketel over zijn hele levensduur garanderen. De combiketel is in drie types (CW4, CW5 en CW6) leverbaar.

Buva, Barendrecht, 0180.697.580, www.buva.nl

De renovatievloer Reno Acero is een oplossing voor het snel renoveren van constructief slechte en nauwelijks geïsoleerde beganegrondvloeren. Hij bestaat uit stalen liggers en isolerende polystyreen elementen. De Reno Acero heeft een gewicht van 20kg/m2 en is daarmee ook geschikt voor woningen met een lichte fundering. De lichtgewicht renovatievloer kan binnen een werkdag geplaatst worden. Hierdoor kunnen bewoners snel de woning weer in.

De Hoop Pekso, Terneuzen, 0115.68.09.11, www.dehoop-pekso.nl

uniVersele tHermostaat Nefit Easy is de eerste slimme thermostaat die consumenten onafhankelijk van hun energieleverancier en ongeacht het merk van hun cv-ketel kunnen gebruiken. Dit is mogelijk dankzij de introductie van een speciale adapter, de Easy Connect. Met de slimme thermostaat kunnen consumenten vanaf hun smartphone of tablet van afstand de temperatuur in huis regelen.

Nefit, Deventer, 0570.67.85.85, www.nefit.nl

geen Verkleurde Voegen Omnicol introduceert een nieuwe driecomponenten epoxymortel die definitief moet afrekenen met verkleurde of beschimmelde voegen in tegelvloeren. Omnifill Prof 123 bestaat uit een basisproduct van hars en verharder, waaraan gekleurd zand wordt toegevoegd. Dit resulteert in een kleurvaste en waterdichte voegmortel die bestand is tegen de meest voorkomende chemicaliën.

Hierdoor is hij bij uitstek geschikt voor gebruik in natte ruimtes.

Omnicol Nederland, Hedel, 073.599.29.25, www.omnicol.eu

Van bad naar doucHe Met het ‘van-bad-naar-douche’-systeem plaats je gemakkelijk een inloopdouche op een plek waar eerst een bad stond. De inloopdouche is compleet met douchewand. Dat scheelt stucen tegelwerk. Ook de douchebak, wandpanelen en douchekraan zijn inclusief. De glaswanden zijn van 8 mm veiligheidsglas.

Het geheel is uit te breiden met schuifwand en accessoires als zeepbakjes, handgrepen en een douchestoel.

Beterbad, Dronten, 0321.38.00.28, www.beterbad.nl

- CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

45

blik op bewoner

Planning: 9 Eindresultaat: 9 Vlnr: Mar Hardonk, Ciska Verhart en Henk Hartendorp (eveneens van het planteam)

56 --CORPORATIEBOUW 46 CORPORATIEBOUWMEI JUNI 2014 2012 - -

blik op bewoner

‘Hier hebben we al die keren voor vergaderd’ Voor de bewoners van de langgerekte Eksterlaanflat in Vlaardingen is het voorjaar goed begonnen. Ze kunnen na de voltooiing van een ingrijpende renovatie weer op hun balkonnetjes zitten.

Op de achtste verdieping praten Mar en Ricky Hardonk in hun vernieuwde woonkamer even na met hun medebewoner Ciska Verhart van vier hoog. Ze zijn blij met het resultaat van de grote opknapbeurt.

Door Louis Jongeleen Mevrouw Verhart en haar man wonen al 40 jaar in de Eksterlaanflat en het echtpaar Hardonk al 39 jaar. Geen van hen heeft ooit serieus overwogen om de etagewoning in de parkachtige omgeving van VlaardingenNoord te verruilen voor een andere woonplek. Mar Hardonk: “We hebben hier altijd met plezier gewoond. Lekker met het balkon op het zuiden en uitzicht over de voetbalvelden. Soms had je wel bewoners die luidruchtig waren, maar dat hield gelukkig ook weer op.” Ciska Verhart herinnert zich een andere bron van irritatie: “In de oude situatie hadden we een centraal geregeld verwarmingssysteem voor de hele flat. Wij konden temperatuur in huis nooit afstellen zoals we wilden. Ik had het feitelijk altijd koud.”

Planteam Via een brief van woningcorporatie Waterweg Wonen kregen de bewoners van de Eksterlaanflat ruim een jaar geleden het bericht dat nog dat jaar zou worden begonnen met de renovatie. Hardonk: “De bewonerscommissie vroeg aan mij of ik zitting wilde nemen in het planteam dat de renovatie mee zou voorbereiden. Sommige commissieleden wisten dat ik wel enige bouwkundige ervaring in huis had omdat ik werkzaam ben geweest bij Gemeentewerken Rotterdam.

En ze vroegen Ciska Verhart om mee te

doen vanwege haar bestuurlijke achtergrond als gemeenteraadslid. We hebben met dat planteam de renovatieplannen nog aardig kunnen bijsturen.” Verhart: “In dat eerste basisplan stond bijvoorbeeld dat er standaard toiletten zouden komen. Wij pleitten voor een hangend toilet die voor de bewoners op de gewenste hoogte zou worden aangebracht. Dat kwam erdoor.”

Bouwkundig Samen met het planteam heeft Waterweg Wonen een uitgebreid verbeterplan voor de Eksterlaanflat opgesteld. Het overeengekomen renovatiepakket is vervolgens uitgevoerd in een proefwoning. Op aandringen van het planteam is in dat eerste model nog een belangrijke wijziging aangebracht. Hardonk: “In de hal zou een rookgasafvoerkanaal komen dat de bewoners dan zelf zouden moeten bekleden. Zoiets vonden wij onaanvaardbaar. In overleg met Waterweg Wonen en de aannemer is die afvoer verplaatst naar het washok. De tweede modelwoning is daarop door 80% van de bewoners goedgekeurd via een enquête.”

De uitvoering van de bouwwerkzaamheden duurde voor de 140 adressen gemiddeld vierenhalve week. In vier opeenvolgende groepen zijn bewoners tijdelijk naar logeerwoningen verhuisd. Zodra een woning leeg

was, volgde een asbestinspectie en de asbestverwijdering. Daarna begon de grondige aanpak van keukens, badkamers, toiletten, vervanging van verwarmingsinstallatie en elektra, vervanging van ramen, deuren en beglazing, isolatie van borstweringen en het schilderwerk aan de buitenzijde.

Sociaal Om de rechten en plichten van huurders en verhuurder tijdens een renovatie of woningaanpassing goed te regelen heeft Waterweg Wonen met de overkoepelende Huurdersraad een Sociaal Convenant afgesproken. Juist de aandacht voor de sociale kant van de renovatie oogst veel waardering tijdens de informele nabespreking door de drie flatbewoners.

Ricky Hardonk: “Waterweg Wonen heeft zich perfect gehouden aan dat sociale pakket, onder andere door extra zorg te verlenen aan een aantal heel zieke bewoners.

Anderen kregen hulp bij verhuizing, bij het schoonmaken van hun woning en bij het inschakelen van de thuiszorg. Er was ook aandacht voor twee flatbewoners die tijdens de renovatie zijn overleden. Ook de inzet van het planteam werd door de huurders erg gewaardeerd. Tegen mijn man zeiden ze: ‘Bedankt, nou zien we pas waarvoor jullie hebben vergaderd.’” n - CorporATieboUw Mei 2014 -

47

Innovatieve concepten voor woningcorporaties

2.0 Architecten BV bna

Benieuwd naar onze visie?

In dialoog met u komen we tot verassende ideeĂŤn. We hebben diverse disciplines in huis en ontwerpen van stoel tot stad!

Fabrikant van duurzame daken

2.0architecten.nl

Kazernestraat 17 5928 NL VENLO 077-382 91 41

www.derbigum.nl

Postbus 30833 2500 GV Den Haag 070.302.84.84 Website: www.energiesprong.nl Email: energiesprong@platform31.nl

b r a n c h e pa g i n a De inhoud van deze branchepagina is tot stand gekomen buiten de verantwoordelijkheid van de redactie.

Vernieuwbouw naar nul-op-de-meter niet méér woonlasten hoeft te betalen? Dát klinkt goed. Kijk eens op www.bewonerscommunicatie.com om te leren van de beleving van bewoners.

wat Biedt de Bouwpartij?

De koplopende bouwpartijen hebben al aardig wat totaalconcepten op woningniveau ontwikkeld. De uitdaging voor de bouwer is: hogere kwaliteit voor een lagere prijs. en: winst maken op meerwaarde van een product, niet op een marge van een project. er is al een aantal woningconcepten transparant bij elkaar gebracht op www.woningconcepten.nl. Maar zit daar nou niks tussen, ga dan als corporatie en een kleine selectie consortia een dynamisch innovatieproces met elkaar aan om nieuwe concepten te creëren. een viertal corporaties en zo’n twaalf consortia gingen u voor. Lees over hun ervaringen op www.slim-en-snel.nl

een grote renovatie-opgave, hoge duurzaam-

Hoe regel je dit allemaal?

wel brood in voor bouwpartijen? hoe staat het

Minister blok werkt aan regelgeving om het voor verhuurders mogelijk te maken energiekosten te innen van huurders en in ruil daarvoor een comfortabel huis te leveren dat tegelijk geen energie meer nodig heeft (bij gemiddeld gebruik). Die belofte dat het huis evenveel energie levert als de bewoners gemiddeld nodig hebben, vraagt om afspraken tussen bouwpartij en verhuurder: gegarandeerde prestatieafspraken. De eerste prestatiecontracten zijn opgesteld; kijk op www.energielinq.nl en de huurder? Die krijgt een aanvulling op het huurcontract voor een zogenaamde energiedienst.

met de wetgeving en hoe manage je de presta-

en Het geld?

heidsambities, maar geen financiële middelen.

Vernieuwbouw naar nul-op-de-meter kan een oplossing zijn. Willen bewoners dat wel? Zit er

ties? en hoe financier je dit? Wat verandert er voor bouwpartijen en corporaties en wat kan een gemeente doen? is dit alleen iets wat binnen het initiatief Stroomversnelling gebeurt?

Zeker niet! De ambitie om 111.000 huurwoningen te vernieuwbouwen naar comfortabele, toekomstbestendige woningen met de energiekosten als investeringsmotor; dat is een ambitie van de hele sector.

Bewoners worden klanten We gaan van 70% bewonersparticipatie naar 100% bewonersenthousiasme; dat is de trend. hebben corporatie en bouwpartij met een nul-op-de-meter-aanpak van de woning een offer-you-cannotrefuse? Zeg nou zelf: een woning die na een razendsnelle verbouwing eindelijk weer comfortabel is, en er weer goed uitziet, waar je

het geld van de energiekosten van de huurders vormt de nieuwe kasstroom om te financieren. Daarvoor bereken je in het bedrijfswaardemodel de maximale investeringsruimte als: het verschil tussen de waarde vóór en na vernieuwbouw. Maar dat geldt alleen voor woningen die je nog lange tijd wilt exploiteren. en, dan weet je als bouwpartij meteen wat het budget van je klant is. het model om te rekenen is nog niet helemaal klaar, maar toch al interessant om te bekijken op www.energielinq.nl.

grote Veranderingen nul-op-de-meter lijkt misschien nog simpel, maar het verandert de rollen tussen gemeenten, corporaties en bouwpartijen diepgaand. gemeenten kunnen hun duurzaamheidsambities vormgeven door de aandacht te vestigen op de mogelijkheid en door de uitvoering met regelgeving te faciliteren. corporaties hebben zelf geen ontwerpverantwoordelijkheid meer, maar gaan slim inkopen. bouwpartijen leveren geen capaciteit meer, maar een product. het nieuws voor de betrokkenen: onzekerheid gegarandeerd met goede kans op mooie woningen voor tevreden huurders.

- CORPORATIEBOUW MEI 2014 -

49

design | techniek | toepassing | productnieuws | regelgeving

jaargang 15, 2013

6

Vakblad voor gevelopeningen, beveiliging, raam- en deurtechniek

design | techniek | toepassing | productnieuws | regelgeving

jaargang 15, 2013

5

Vakblad voor gevelopeningen, beveiliging, raam- en deurtechniek

cover 5-2013.indd 1

14-10-13 15:15

Cover.indd 1

raam en deur

03-12-13 13:22

• Kozijnwerk • Raam- en Deurtechniek • Bouwbeslag • Inbraakwering • Beglazing • Ventilatie Raam en Deur is het vakmagazine voor raam-, deur- en geveltechniek, van ontwerper tot verwerker.

De redactionele invulling steunt op vijf pijlers: design, techniek, toepassing, productnieuws en regelgeving.

Hierdoor bieden wij meer doorzicht, overzicht en inzicht in alle componenten rond raam en deur.

raam en deur raam en deur raam en deur •

•

www.raamendeur-online.nl Ja, ik abonneer me op Raam en Deur en ontvang 6 edities voor € 60 (ex 6% BTW).

Ja, ik ontvang graag een gratis proefnummer van Raam en Deur Bedrijfsnaam Persoonsnaam Adres + Huisnummer Postcode + Woonplaats

raam en deur

Datum

Handtekening

Faxen naar: 073 - 503 81 53 MIXpress BV, Postbus 55, 5240 AB Rosmalen, 073 - 503 43 47, raamendeur@mixpress.nl

Ontzorgconcept

Uitsluitend voordelen.

Zorgeloos bouwen/renoveren met het S2 ontzorgconcept.

 levensloopbestendig  voorkomen van faalkosten  service & onderhoud  conform eisen Bouwbesluit  oplossingen voor de toekomst Benieuwd naar de mogelijkheden? Neem contact op met onze verkoop binnendienst.

Hunneperkade 62, 7418 BT Deventer E: info@themans.nl

| |

T: +31(0)570 662 580 I : w w w. t h e m a n s . n l -

S² safe & secure is een merk van

| F: +31(0)570 662 589 w w w. s 2 i n f o. n l

hang- & sluitwerk bv

Isover Sonestrong Pro isoleert zó snel…dat… …wij onze energielabels veel sneller kunnen verbeteren

…onze bewoners in één dag een geïsoleerde én afgewerkte zolder hebben

…de overlast voor de bewoners tot een minimum beperkt blijft

Isover Sonestrong Pro isoleert zolders 9x sneller Bekijk snel de film.

Scan de QR-code of kijk op www.isover.nl/sonestrong

Het verbeteren van de energielabels van uw woningvoorraad kan nu sneller dan ooit. Met Isover Sonestrong Pro is één dag genoeg voor het compleet isoleren én volledig afgewerkt opleveren van een complete zolder. De glaswolplaten van dit alles-in-één-systeem laten zich moeiteloos verwerken en garanderen dankzij de stootvaste toplaag ook meteen een strakke afwerking.

Verder profiteren uw bewoners van een hoge brandveiligheid, een uitstekende geluidsabsorptie en natuurlijk… lagere stookkosten. Ontdek hoe Sonestrong Pro 9x sneller isoleert en bekijk de film op www.isover.nl/sonestrong

OOK DAT IS www.isover.nl/sonestrong