Schopenhauer - Aforyzmy o mądrości życia

Artur Schopenhauer

Aforyzmy o mądrości życia

Spis treści Wskazówki i maksymy ...................................................................................................................................... 4 Maksymy ogólne ............................................................................................................................................... 5 1 ................................................................................................................................................................... 5 2 ................................................................................................................................................................... 8 3 ................................................................................................................................................................... 8 Maksymy dotyczące naszego zachowania wobec nas samych...................................................................... 10 4 ................................................................................................................................................................. 10 5 ................................................................................................................................................................. 10 6 ................................................................................................................................................................. 12 7 ................................................................................................................................................................. 12 8 ................................................................................................................................................................. 13 9 ................................................................................................................................................................. 13 10 ............................................................................................................................................................... 20 11 ............................................................................................................................................................... 21 12 ............................................................................................................................................................... 21 13 ............................................................................................................................................................... 22 14 ............................................................................................................................................................... 23 15 ............................................................................................................................................................... 24 16 ............................................................................................................................................................... 24 17 ............................................................................................................................................................... 25 18 ............................................................................................................................................................... 26 19 ............................................................................................................................................................... 26 20 ............................................................................................................................................................... 27 Maksymy dotyczące naszego zachowania wobec innych ludzi ...................................................................... 28 21 ............................................................................................................................................................... 28 22 ............................................................................................................................................................... 29 23 ............................................................................................................................................................... 30 24 ............................................................................................................................................................... 30 25 ............................................................................................................................................................... 31 26 ............................................................................................................................................................... 31 27 ............................................................................................................................................................... 32 28 ............................................................................................................................................................... 32 29 ............................................................................................................................................................... 32 30 ............................................................................................................................................................... 35 31 ............................................................................................................................................................... 36 2

32 ............................................................................................................................................................... 36 33 ............................................................................................................................................................... 37 34 ............................................................................................................................................................... 38 35 ............................................................................................................................................................... 39 36 ............................................................................................................................................................... 39 37 ............................................................................................................................................................... 40 38 ............................................................................................................................................................... 40 39 ............................................................................................................................................................... 41 40 ............................................................................................................................................................... 41 41 ............................................................................................................................................................... 41 42 ............................................................................................................................................................... 41 43 ............................................................................................................................................................... 42 44 ............................................................................................................................................................... 42 45 ............................................................................................................................................................... 42 46 ............................................................................................................................................................... 43 Maksymy dotyczące naszego zachowania wobec toku wydarzeń na świecie oraz losu ................................ 43 47 ............................................................................................................................................................... 43 48 ............................................................................................................................................................... 43 49 ............................................................................................................................................................... 45 50 ............................................................................................................................................................... 46 51 ............................................................................................................................................................... 46 52 ............................................................................................................................................................... 47 53 ............................................................................................................................................................... 48

3

Szczęście nie jest rzeczą łatwą: trudno je znaleźć w sobie, a nie sposób gdzie indziej.

Chamfort

Wskazówki i maksymy

Mniej niż kiedykolwiek dążę tu do wyczerpania tematu; w przeciwnym wypadku musiałbym powtórzyć wiele znakomitych nieraz reguł życiowych, sformułowanych przez myślicieli wszystkich czasów, poczynając od Teognisa i Pseudo-Salomona aż do La Rochefoucauld, nie pomijając przy tym nawet ścieżek mocno już wydeptanych. Skoro jednak odpada kompletność, odpada też w znacznej mierze systematyczny porządek.

Pociechą niech dla nas będzie, że w pracach tego rodzaju cechy te niemal nieuchronnie pociągają za sobą nudę.

Wspominam więc tylko o tym, co mi przyszło na myśl i co wydawało mi się godne przekazania, czego zaś dotąd, o ile pomnę, przynajmniej w taki sposób i w pełni, nie mówiona; innymi słowy, zbieram tylko pokłosie tego, czego dokonali inni na tym bezmiernym polu.

Aby jednak wprowadzić jakiś porządek do ogromnie różnorodnych poglądów i rad, które tu należą, podzielę je na maksymy ogólne, maksymy, które dotyczą naszego zachowania wobec nas samych, następnie wobec innych, a wreszcie - całego toku rzeczy i losu na świecie.

4

Maksymy ogólne

1 Za naczelną regułę wszelkiej mądrości życia uważam zdanie wypowiedziane mimochodem przez Arystotelesa w Etyce nikomachejskiej (VII,12): quod dolore vacat, non quod suave est, persequitur vir prudens [człowiek rozsądny dąży tylko do tego, by być wolnym od przykrości, a nie do przyjemności].

Tłumaczenie łacińskie wygląda trochę szaro. Zdanie to można by lepiej jeszcze oddać w takich mniej więcej słowach: "Rozsądny człowiek nie ubiega się o przyjemności, lecz o brak cierpień", albo też: "Rozsądny człowiek nie myśli o przyjemnościach, lecz o braku cierpień". Prawdziwość tego zdania wynika stąd, że wszelka przyjemność i wszelkie szczęście mają charakter negatywny, natomiast cierpienie - pozytywny. (...) Chciałbym wyjaśnić to na przykładzie zaczerpniętym z codziennej obserwacji. Jeśli całe ciało jest zdrowe i nietknięte, a wyjątek stanowi tylko jakaś tanka lub inne obolałe miejsce, to nie zdajemy sobie sprawy ze zdrowia całego ciała, lecz uwagę naszą przykuwa ból w zranionym miejscu i cały dobry nastrój, cała radość życia znika.

Podobnie kiedy wszystkie sprawy idą po naszej myśli prócz jednej, która przebiega wbrew naszym zamiarom, to właśnie ona wciąż tkwi nam w głowie, nawet jeśli to sprawa bez znaczenia; często myślimy o niej, rzadko zaś o pozostałych ważniejszych rzeczach, które idą po naszej myśli.

W obu wypadkach uszczerbku doznała wola, za pierwszym razem zobiektywizowana na organizmie, za drugim - w ludzkich dążeniach, i w obu wypadkach widać, że zaspokojenie jej działa tylko negatywnie, i dlatego w ogóle nie odczuwa go się bezpośrednio, bo dociera do świadomości najwyżej na drodze refleksji. Natomiast przeszkoda w spełnieniu woli jest rzeczą pozytywną i dlatego sama daje znać o sobie. Każda przyjemność polega tylko na usunięciu tej przeszkody, na uwolnieniu się od niej i dlatego trwa krótko.

Oto więc na czym opiera soę reguła Arystotelesa, o której wyraziliśmy się powyżej z uznaniem; wskazuje ona, że nie należy przywiązywać wagi do rozkoszy i przyjemności życia, lecz do tego, by w miarę możliwości ujść niezliczonym w nim cierpieniom. Gdyby ta droga nie była słuszna, wówczas wypowiedź Woltera: le bonheur n-est qu'un reve, et la douleur est réelle [szczęście jest tylko marzeniem, realne jest cierpienie]1, byłaby równie fałszywa, jak jest prawdziwa. Dlatego też ten, kto chce sporządzić bilans swego życia z punktu widzenia eudajmonologii, nie powinien rachować doznanych przyjemności, lecz cierpienia, których zdołał uniknąć. Co więcej, eudajmonologia zaczyna się od stwierdzenia, że nawet nazwa jej jest eufemizmem i że przez "żyć szczęśliwie" należy rozumieć tylko "żyć mniej nieszczęśliwie", czyli "żyć znośnie". W każdym razie życie właściwie nie po to jest, by go używać, lecz by je przetrwać, spędzić; wyrażają też to liczne zwroty, np. degere vitam, vita defungi, włoskie si scampa cosi, niemieckie man muss suchem durchzukommen [trzeba starać się przebrnąć] i er wird schon durch die Welt kommen [on już przebrnie przez życie] itp. Ba, w starości pociechą jest, że trud życia ma się już za sobą. Najszczęśliwszy jest zatem los człowieka, który pędzi życie bez nadmiernych cierpień, zarówno duchowych, jak i fizycznych, a nie los tego, komu przypadła w udziale najżywsza radość lub największe rozkosze. Kto wedle nich chciałby zmierzyć szczęście w życiu, ten przyjął fałszywą miarę.

Przyjemności są bowiem i będą zawsze negatywne; uszczęśliwienie dzięki nim jest złudą, która sama siebie karze za pomocą zazdrości. Cierpień natomiast doznaje się pozytywnie; dlatego miarą szczęścia jest ich brak w życiu. A jeśli do braku cierpień dochodzi jeszcze brak nudy, wówczas człowiek osiągnął w zasadzie szczęście na ziemi, bo wszystko inne jest chimerą. stąd wynika jednak, że nie należy nigdy okupywać przyjemności cierpieniem, ba, nawet groźbą cierpienia, gdyż zazwyczaj okupuje się coś negatywnego, czyli chimerę, czymś pozytywnym i realnym. Korzystne natomiast jest poświęcanie przyjemności, by uniknąć cierpień. W obu wypadkach jest rzeczą obojętną, czy cierpienie następuje po rozkoszy, czy też ją poprzedza. Jest to naprawdę kompletny obłęd, jeśli ktoś chce zamienić ten padół płaczu w krainę rozkoszy i zamiast możliwie bezbolesnego 1

Lettre a Monsieur le Marquis de Florian z 16 III 1776. Oeuvres, éd. Beuchot, Paris 1833, t. 68 (Listów t. 18), s. 466.

5

życia stawia sobie za cel rozkosze i radości; a tak przecież bardzo wielu czyni. Znacznie mniej błądzi, kto ponurym wzrokiem spogląda na świat jako na rodzaj piekła i wobec tego dba o to tylko, by stworzyć sobie w nim bezpieczne przed ogniem siedlisko. Głupiec goni za uciechami życia i się zawiedzie; mędrzec unika zła. Lecz nawet gdyby mu się to nie udało, winien będzie los, a nie jego głupota. W tej mierze jednak, w jakiej to osiągnie, nie zawiedzie się; gdyż nieszczęścia, którym ustąpił z drogi, są nader realne. Gdyby nawet, unikając ich, nadmiernie nadłożył drogi i niepotrzebnie poświęcił przyjemności, to i tak właściwie nic nie stracił; albowiem wszystkie przyjemności są chimerą i żal z powodu ich utraty byłby małostkowy i śmieszny.

Przeoczenie tej prawdy, czemu sprzyja optymizm, jest źródłem wielu nieszczęść. W chwilach wolnych od cierpień niespokojne pragnienia podsuwają nam mianowicie chimeryczne obrazy szczęścia, jakie w ogóle nie istnieje, i nakłaniają nas do pogoni za nim; ściągamy przez to na siebie cierpienia niewątpliwie realne. A wówczas opłakujemy bezbolesny stan, co jak raj utracony, pozostał za nami, i daremnie marzymy o odrobieniu tego, co już się stało. Można by sądzić, że jakiś zły demon rozsnuwa przed nami miraże pragnień, by wywabić nas z bezbolesnego stanu, który jest szczytem ludzkiego szczęścia.

Młodzieniec wierzy na ślepo, że świat istnieje po to, aby go używać, że jest siedliskiem pozytywnego szczęścia, chybiają go zaś ci tylko, którzy nie umieją nim zawładnąć. Umacniają go w tej wierze powieści i poezja, a także kuglarstwo, które świat uprawia zawsze i wszędzie za pomocą zewnętrznych pozorów; powrócę do tego niebawem. Odtąd życie jego upływa w nieustannej, rozważnej lub nierozważnej pogoni za pozytywnym szczęściem, polegającym jakoby na pozytywnych przyjemnościach. Niebezpieczeństwa, jakie przy tym grożą, uważa się za nieuchronne ryzyko. To polowanie na zwierzynę, która w ogóle nie istnieje, kończy się jednak z reguły bardzo realnym, pozytywnym nieszczęściem. Występuje ono jako ból, cierpienie, choroba, strata, troska, bieda, hańba i tysiące innych plag. Rozczarowanie przychodzi za późno.

Jeśli natomiast człowiek słucha rozważnej tu reguły i nastawia całe swe życie na uniknięcie cierpień, czyli na usunięcie braków, chorób i wszelkich innych plag, wtedy cel jest realny, wtedy można coś osiągnąć, i to tym bardziej, im mniej zakłóca plany życiowe gonitwa za chimerami pozytywnego szczęścia. Zgadza się to też z tym, co u Goethego w Powinowactwach z wyboru powiada Mittler, stale zajęty cudzym szczęściem: "Kto pragnie się pozbyć jakiejś dolegliwości, ten przynajmniej zawsze wie, czego chce, kto zaś szuka czegoś lepszego, aniżeli ma, jest ślepy jak kret". Przypomina to śliczne powiedzenie francuskie: le mieux est l'ennemi du bien [lepsze jest wrogiem dobrego]. Co więcej, można stąd nawet wywieść myśl przewodnią cyników (...) Cóż bowiem skłoniło cyników do odrzucenia wszelkich rozkoszy, jeśli nie myśl o cierpieniach towarzyszących im z bliska lub z daleka, którym zejść z drogi wydawało się im rzeczą znacznie ważniejszą niż zdobyć pierwsze. Przekonani byli do głębi o negatywnym charakterze przyjemności, a pozytywnym cierpienia i dlatego konsekwentnie robili wszystko, byle uniknąć zła, uważali zaś, że w tym celu trzeba świadomie odrzucić wszystkie rozkosze, jako pułapki, które wydają nas w ręce cierpienia. Wszyscy co prawda, jak mówi Schiller, rodzimy się w Arkadii 2, tj. przychodzimy na świat, pretendując do szczęścia i rozkoszy, i żywimy niedorzeczną nadzieję, że zdołamy je osiągnąć. Z reguły jednakże wkrótce nadchodzi los, chwyta nas brutalnie za kark i poucza, że nie od nas, lecz od niego wszystko zależy, gdyż ma niezaprzeczalne prawo nie tylko do naszego majątku i zarobku, nie tylko do żony i dziecka, lecz także do naszej ręki i nogi, oka i ucha, ba, nawet do nosa, co nam sterczy z twarzy. W każdym razie po pewnym czasie nabieramy doświadczenia, a wraz z nim przychodzi wiedza, że szczęście i rozkosz to fatamorgana, co, widoczna tylko z daleka, znika przy zbliżeniu; w zamian zaś cierpienia i ból są realne, same prezentują się bezpośrednio i nie wymagają iluzji ani oczekiwań. Jeśli nauka ta skutkuje, przestajemy gonić za szczęściem i rozkoszą, troszczymy się zaś raczej o to, by w miarę możliwości zamknąć dostęp bólowi i cierpieniu. Poznajemy wówczas, że świat nie ma nam do zaofiarowania nic lepszego niż bezbolesna, spokojna, znośna egzystencja, i ograniczamy do tego nasze wymogi, aby tym pewniej je urzeczywistnić. Najpewniejszy bowiem środek, aby nie popaść w wielkie nieszczęście, polega na niepożądaniu wielkiego szczęścia. Odkrył to również Merck, przyjaciel 2

Mowa o wierszu pt. Rezygnacja.

6

młodości Goethego, gdy pisał: "szkaradna pretensja do szczęścia, zwłaszcza tak wielkiego, jakie sobie wymarzyliśmy, psuje wszystko na świecie. Kto od tego zdoła się wyzwolić i nie wymaga niczego poza tym, co przed nim stoi, ten zdoła przebrnąć" (Briefe an und von Merck, s.100). Dlatego wskazane jest ograniczenie do bardzo umiarkowanego stopnia swych wymagań w zakresie przyjemności, majątku, stanowiska, godności itp., gdyż właśnie dążenie do szczęścia, przepychu i przyjemności oraz walka o nie ściąga najwięcej nieszczęść.

A jest to choćby dlatego mądra i pożyteczna rada, iż bardzo łatwo być wielce nieszczęśliwym, bardzo szczęśliwym zaś nie tylko trudno, lecz wręcz nie sposób. Słusznie śpiewa tedy poeta radości życia 3: Auream quisquis mediocritatem Diligit, tutus, caret obsoleti Sordibus tecti, caret invidenda sobrius aula.

Pośrednia droga złota jest warta; Kto jej się trzyma, szczęśliw, bogaty: Nie zna, co strzecha chaty obdarta, Co pyszne królów komnaty.

Saevius ventis agitatur ingens Pinus: et celsea graviore casu Decidunt turres: feriuntque summos Fulgura montes.

Wiatru się sosna lęka wysoka, Najprędzej runie wyniosła wieża; Gdzie się ku niebu piętrzy opoka, Najczęściej piorun uderza.

Kto jednakże przyswoił sobie w pełni naukę zawartą w mojej filozofii i wobec tego wie, że lepiej byłoby w ogóle nie istnieć i że najważniejszą mądrością byłoby zaprzeczenie i odrzucenie całego naszego istnienia, ten nie będzie też wiele oczekiwał po żadnej rzeczy ani żadnej sytuacji, nie będzie do niczego na świecie namiętnie dążył ani podnosił lamentu z powodu niepowodzenia w jakiejś sprawie, lecz przepojony będzie platońskim "niczego z rzeczy ludzkich nie warto brać poważnie" (Rep.X, 604). 4 Zobacz też motto do Gulistanu Saadiego w przekładzie Grafa: Jeżeliś świat posiadał i utracił, Nie żałuj tego, to jest nic; Jeśliś o jakiś świat się znów wzbogacił, Nie ciesz się z tego, to jest nic.

Przemija ból, niebiańskie szczęście mija, Ty przechodź mimo świata, to jest nic.

Anwari Soheili Zdobycie tej zbawczej wiedzy utrudniają jednak szczególnie wspomniane już pozory zewnętrzne na świecie, które należałoby zawczasu odsłonić przed młodzieżą. Wspaniałość jest najczęściej pozorem, dekoracją teatralną, a wewnątrz tkwi pustka. Tak np. okręty udekorowane flagami i kwiatami, salwy z dział, iluminacja, trąby i werble, okrzyki i wiwaty itd., wszystko to jest zewnętrznym wyrazem, oznaką, symbolem radości, lecz samej radości przeważnie tam nie uświadczysz: ona jedna odmówiła udziału w uroczystości. Tam gdzie naprawdę jest obecna, z reguły przychodzi nieproszona i nie meldowana, samorzutnie i bez ceremonii, ba, wślizga się milczkiem, często przy błahej, przelotnej okazji, w zwykłych okolicznościach, nigdy zaś podczas wspaniałych, rozgłośnych zdarzeń: jak złoto Australii rozsiana jest to tu, to tam, przez kaprys przypadku, bez żadnej reguły ani żadnego prawa, najczęściej w postaci drobnych ziarenek, wyjątkowo rzadko zaś pojawia się w większej masie. Ale też w jej przejawach, o których była mowa, idzie tylko o to, by inni ludzie nabrali przekonania, iż tu zagościła radość: celem jest wywołanie tego złudzenia w cudzych głowach. Nie inaczej niż z radością wygląda też sprawa z żałobą.

Jak posępnie przesuwa się długi, powolny kondukt pogrzebowy! Nie ma końca pozorom. Lecz spójrzcie do

3 4

Pieśni, ks. II, X, w. 5-12. Q. Horatius Flaccus. (przekł. Jan Czubek, Kraków, 1924, s. 77) Platon: Państwo.

7

środka: wszystkie są puste, i zmarłego odprowadzają do grobu właściwie wyłącznie wszyscy stangreci z całego miasta. Wymowny obraz przyjaźni i szacunku na tym świecie! Oto fałsz, pustka i blichtr życia ludzkiego.

Innego z kolei przykładu dostarczają liczno goście w paradnych strojach podczas uroczystego przyjęcia. Jest to widoma oznaka nobliwych, kulturalnych stosunków towarzyskich; w ich miejsce pojawiają się jednak z reguły przymus, męka i nuda, gdzie bowiem dużo gości, tam dużo hołoty - choćby wszyscy nosili ordery na piersi.

Rzeczywiście, towarzystwo naprawdę dobre jest zawsze i z konieczności bardzo nieliczne. W ogóle zaś wystawne, ożywione święta i zabawy kryją w sobie zawsze jakąś pustkę, jakiś fałszywy ton, choćby dlatego, że kolidują jawnie z nędzą i ubóstwem naszego życia, a kontrast podkreśla prawdę. Lecz jeśli patrzymy z zewnątrz, wszystko to sprawia efekt, a o to chodzi. Prześlicznie powiada więc Chamfort: la société, les cerles, les salons, ce qu'on appelle le monde, est une piéce misérable, un mauvais opéra, sans intéret, qui se soutient un peu par les machines, les costumes, et les décorations [towarzystwo, kółka, salony, wszystko, co nosi nazwę wielkiego świata, jest rzeczą nędzną, marną operą, zupełnie nieinteresującą, którą podtrzymują nieco jedynie maszynerie, kostiumy i dekoracje].

Podobnie akademie i katedry filozofii są szyldem i zewnętrzną oznaką mądrości; lecz i ona przeważnie odwołała swą obecność i znaleźć ją można całkiem gdzie indziej. Dźwięk dzwonów, ornaty, pobożna postawa i teatralne gesty są oznaką zewnętrzną, fałszywym pozorem pobożności itd.

Tak więc niemal wszystko na świecie jest, można by rzec, jak dziurawy orzech: samo jądro trafia się rzadko, rzadziej jeszcze tkwi w skorupie. Szukać go trzeba zupełnie gdzie indziej, znaleźć zaś można najczęściej tylko przypadkiem.

2 Chcąc ocenić sytuację jakiegoś człowieka pod kątem szczęścia, nie należy dowiadywać się, co go raduje, lecz co go trapi: im mniej istotne są bowiem te rzeczy same w sobie, tym człowiek jest szczęśliwszy, bo tylko pomyślność czyni wrażliwym na błahostki: w nieszczęściu nie odczuwamy ich wcale.

3 Należy się strzec, by nie opierać swego szczęścia w życiu na szerokich podstawach, wysuwając pod jego adresem liczne wymagania: albowiem oparte na takich podstawach najłatwiej się wali, gdyż daje więcej okazji do nieszczęść, a te nie dadzą na siebie czekać. Z budowlą naszego szczęścia sprawa ma się więc pod tym względem wręcz odwrotnie niż z każdą inną budowlą, która stoi tym mocniej, im szersze są fundamenty. Aby uniknąć wielkiego nieszczęścia, najpewniejszą drogą są wymagania możliwie skromne w porównaniu ze środkami wszelkiego rodzaju.

W ogóle zaś jedno z największych i najczęściej spotykanych głupstw polega na rozległych przygotowaniach do życia, obojętne, w jaki sposób. Przede wszystkim bierze się w tym wypadku w rachubę całą pełnię życia ludzkiego, tę zaś nieliczni tylko osiągają. Dalej, nawet gdyby życie trwało tak długo, w stosunku do planów będzie i tak zbyt krótkie, gdyż realizacja ich wymaga zawsze znacznie więcej czasu, niż zakładano; plany te, podobnie jak wszystkie ludzkie sprawy, doznają zresztą tylu niepowodzeń i przeszkód, że rzadko udaje się doprowadzić je do końca. A wreszcie, jeśli nawet wszystko się spełniło, to i tak nie uwzględniono przemian, wywołanych w nas samych przez czas, tj. nie wzięto pod uwagę, że nie starczy nam przez całe życie sił ani do tworzenia, ani do używania. Często więc się zdarza, że pracujemy dla zdobycia takich rzeczy, których posiadanie nic nam już nie 8

daje, albo że długoletnia praca przygotowawcza rabuje nam niepostrzeżenie siły zbędne do wykonania samego dzieła. Bywa np. nieraz, że nie potrafimy już skorzystać z bogactw zdobytych wielkim wysiłkiem i wśród mnóstwa niebezpieczeństw, czyli pracowaliśmy dla innych; bywa też, że nie jesteśmy już w stanie pełnić urzędu, zdobytego wreszcie po wieloletnich zabiegach i staraniach; te dobra przyszły do nas za późno. Zdarza się też na odwrót, że myśmy się spóźnili; na przykład, kiedy idzie o dzieła i wyroby: gusty epoki się zmieniły; podrosło nowe pokolenie, obojętne na dane rzeczy; inni wyprzedzili nas krótszą drogą itd. Wszystko, co rozważamy w tym paragrafie, miał na myśli Horacy, kiedy mówił 5: Rozwiązywać przedwieczne bytu zagadnienia Czemuż duch nieudolny na próżno się kusi?

qiud aeternis minorem consiliis animum fatigas?

Ten tak częsty błąd spowodowany jest przez nieuniknione złudzenia optyczne duchowego oka, wskutek czego życie na początku wydaje się nieskończone, retrospektywnie zaś oglądane - bardzo krótkie. Prawda, że złudzenie to ma swe zalety: bez niego bowiem chyba nic wielkiego by nie powstało.

W ogóle jednak wiedzie się nam w życiu jak wędrowcowi, dla którego w miarę upływu drogi przedmioty przybierają inne kształty niż z daleka, zmieniają się zaś jeszcze bardziej, gdy się do nich zbliża. Nieraz szukamy czegoś, a znajdujemy zupełnie co innego, coś lepszego; nieraz znajdujemy też to, czegośmy szukali, lecz idąc zupełnie inną drogą, niż szliśmy daremnie z początku. Często się też zdarza, że szukając rozkoszy, szczęścia, radości, otrzymujemy w zamian naukę, wyjaśnienie, wiedzę - trwałe, prawdziwe dobro zamiast przemijającego i złudnego. Ta myśl przewija się też w Wilhelmie Meistrze, jako że jest to powieść intelektualna, a więc powieść wyższego od wszystkich pozostałych gatunku, wyżej stojąca nawet od opowieści Waltera Scotta, gdyż tamte mają tylko charakter etyczny, tj. ujmują naturę ludzką od strony woli. Tę samą myśl przewodnią usymbolizowano, posługując się jak w dekoracji teatralnej przejaskrawieniem, we Flecie czarodziejskim6, tej groteskowej, niemniej wymownej i wieloznacznej baśni; byłby to nawet symbol doskonały, gdyby w zakończeniu Tamino, odwiedziony od chęci posiadania Taminy, zażądał zamiast niej i uzyskał jedynie święcenia w świątyni mądrości, natomiast Papageno, jego przeciwieństwo, otrzymał słusznie swą Papagenę.

Ludzie doskonali i szlachetni rychło przyswajają sobie tę naukę losu i poddają się jej pojętnie i z wdzięcznością; pojmują oni, że świat może pouczyć, lecz nie może uszczęśliwić, przywykają więc do tego i zadowalają się zastąpieniem nadziei przez wiedzę, a wreszcie powiadają wraz z Petrarką 7: Nie znałem innego szczęścia prócz nauki.

Altro diletto, che 'mparar, non provo.

Może nawet dość do tego, że już tylko na pozór poniekąd i dla zabawy idą za swymi pragnieniami i aspiracjami, w rzeczywistości zaś z całą powagą oczekują jedynie pouczenia; stają się przez to tylko bardziej refleksyjni, pełni polotu i wzniosłości.

W tym sensie można też rzec, że spotyka nas to samo, co spotkało alchemików, gdy szukając złota, odkrywali proch strzelniczy, porcelanę, lekarstwa, ba, prawa natury.

Ody, II, 11.

Słynna opera Mozarta (1791) z librettem poety Emanuela Schikanedera.

7 Petrarca: Trionfo d'amore I, 21.

5 6

9

Maksymy dotyczące naszego zachowania wobec nas samych

4 Jak robotnik, który pomaga wznieść budynek, nie zna planu całości, albo przynajmniej nie zawsze o nim pamięta, tak samo człowiek odnosi się do całokształtu i charakteru swego życia, kiedy snuje je dzień po dniu, godzina po godzinie. Im bardziej to życie jest godne, ważkie, celowe i zindywidualizowane, tym bardziej jest rzeczą konieczną i zbawienną, by od czasu do czasu przywieść sobie na myśl jego zarys, plan. Prawda, że w tym celu konieczny jest niewielki choćby krok w kierunku "poznaj samego siebie"8, tzn. że człowiek musi wiedzieć, czego naprawdę, zasadniczo i przede wszystkim chce, czyli co jest dla jego szczęścia najważniejsze, a co stoi na drugim i trzecim planie; a także poznać, jakie w ogólnych zarysach jest jego powołanie, rola i stosunek do świata.

Jeśli są one ważne i szczytne, wówczas największym pokrzepieniem będzie dla niego widok planu własnego życia w miniaturze, co umocni go, skrzepi, podniesie na duchu, zachęci do czynu i powstrzyma od zejścia na manowce.

Jak wędrowiec dopiero na szczycie wzgórza poznaje i ogarnia wzrokiem całą przebytą drogę, wszystkie jej zakręty i krzywizny, tak i my dopiero przy końcu jakiegoś okresu w naszym życiu lub pod koniec całego życia dostrzegamy prawdziwe związki między naszymi czynami, osiągnięciami i dziełami, ich konsekwencję i powiązania, a także ich wartość. Dopóki bowiem jesteśmy w nie uwikłani, dopóty działamy zawsze zgodnie z niezmiennymi cechami naszego charakteru, pod wpływem motywów i wedle naszych zdolności, a więc w sposób konieczny, w każdej bowiem chwili robimy tylko to, co wydaje nam się akurat słuszne i właściwe.

Dopiero wynik pokazuje, co z tego wyszło, a spojrzenie wstecz na cały splot zdarzeń - jak i dlaczego. Dlatego też właśnie, dokonując największych czynów lub tworząc nieśmiertelne dzieła, nie zdajemy sobie z tego sprawy, lecz dostrzegamy tylko ich przydatność dla naszych aktualnych celów, ich zgodność z naszymi obecnymi zamiarami, a więc coś, co w danej akurat chwili jest słuszne; ale dopiero z całości i w jej wewnętrznym związku prześwieca następnie nasz charakter i nasze zdolności, po szczegółach zaś widać, jak w labiryncie błędnych ścieżek wkroczyliśmy na jedynie słuszną drogę, jakby pod wpływem inspiracji - wiedzeni geniuszem. Dotyczy to zarówno teorii, jak praktyki; a w przeciwnym wypadku - poczynań złych i błędnych.

5 Ważną rzeczą, jeśli chodzi o mądrość życia, jest właściwa proporcja między uwagą poświęconą teraźniejszości i przyszłości, tak aby żadna z nich nie odbiła się ujemnie na drugiej. Wielu żyje za bardzo teraźniejszością: ludzie lekkomyślni; inni za bardzo przyszłością: bojaźliwi i przezorni. Rzadko kto zachowuje właściwą miarę. Ci ludzie, co pod wpływem swych dążeń i nadziei żyją tylko przyszłością, patrzą tylko naprzód i niecierpliwie wybiegają naprzeciw nadchodzącym zdarzeniom, jakby miały one przynieść przede wszystkim prawdziwe szczęście, gdy tymczasem teraźniejszość przemija niepostrzeżenie, a oni z niej korzystają, ci mimo arcymądrej miny podobni są owym osłom w Italii, które zmusza się do szybszego biegu, wieszając na kiju przymocowanym im do głowy wiązkę siana; widzą ją stale tuż przed sobą i spodziewają się uchwycić.

W rzeczywistości ludzie ci sami oszukują się w grze, gdzie stawką jest całe życie, gdyż żyją zawsze tylko ad interim [tymczasowo] - dopóki nie przyjdzie śmierć.

Tak brzmiał napis w świątyni Apollina w Delfach, którego autorstwo przypisywano jednemu z siedmiu mędrców, Talesowi bądź Chilonowi.

8

10

Zamiast więc stale i wyłącznie zajmować się planami i troską o przyszłość lub oddawać się tęsknocie za przeszłością, nie powinniśmy zapominać, że realną jest tylko teraźniejszość i że tylko ona jest pewna, natomiast przyszłość kształtuje się prawie zawsze inaczej, niż sobie wyobrażamy, co więcej, przeszłość też była inna, tak że na ogół obie mają mniejsze znaczenie, niż nam się wydaje. odległość bowiem, która dla oka pomniejsza obrazy, powiększa je dla myśli. Tylko teraźniejszość jest prawdziwa i rzeczywista: ona jest czasem realnie spełnionym i na niej wyłącznie polega nasze życie. Dlatego powinniśmy zawsze gotować jej radosne przyjęcie, a zatem rozkoszować się świadomie każdą znośnie spędzoną, wolną od bezpośrednich przeciwności lub cierpień godziną, tj. nie psuć jej kwaśną miną i z powodu zawiedzonych w przeszłości nadziei lub trosk o przyszłość.

Głupstwem wierutnym jest bowiem odpychać od siebie szczęśliwą chwilę obecną lub psuć dobrowolnie irytacją z powodu tego, co minęło, lub troską o to, co będzie. Na troski, ba, nawet na skruchę, jest odpowiedni czas; stosownie do tego o rzeczach dokonanych należy sobie pomyśleć: Lecz co było, to było; choć serce się wzdraga, Gniew już w sercu uśmierzmy, konieczność wymaga.9 co zaś będzie, to: Kryją bogi zazdrośnie na łonie.10 Jeśli zaś idzie o teraźniejszość, należy powtórzyć za Seneką: singulas dies singulas vitas puta [każdy dzień stanowi całe życie]11, i ten czas, jedyny realny, trzeba urządzić sobie możliwie jak najprzyjemniej.

Niepokoić nas mają prawo tylko takie przyszłe nieszczęścia, które nastąpią na pewno i o których wiadomo też na pewno, kiedy nadejdą. Takich jest jednak bardzo niewiele, albowiem nieszczęścia są bądź tylko możliwe, a w najgorszym razie prawdopodobne, bądź też wprawdzie pewne, lecz pora, w jakiej nadejdą, jest zupełnie nieznana. Jeśli ktoś liczy się z nieszczęściami obu rodzajów, nie będzie miał już ani chwili spokoju. Aby więc niepewne lub nieokreślone nieszczęścia nie odebrały nam spokoju w życiu, trzeba przywyknąć do traktowania pierwszych tak, jakby w ogóle nie miały nadejść, drugich zaś tak, jakby było rzeczą pewną, że nie nadejdą niebawem.

Lecz im mniej kogoś niepokoi strach, tych bardziej niepokoją go pragnienia, żądze i wymagania. Bardzo popularna pieśń Goethego "Ich hab' mein' Sach auf nichts gestellt" [Ufundowałem moją sprawę na nicości] 12 powiada właściwie, że kiedy człowiek rezygnuje z wszelkich pretensji i ogranicza się do nagiego istnienia, wtedy dopiero zdobywa ów spokój ducha, który stanowi podwalinę szczęścia ludzkiego, jako że jest niezbędny, by teraźniejszość, a wraz z nią całe życie stało się strawne. W tym celu należałoby też zawsze pamiętać, że dzisiejszy dzień zjawia się raz tylko i nigdy więcej. My zaś roimy sobie, że jutro znów powróci: ale jutro jest dzień nowy, a ten też tylko raz się zjawia. Zapominamy, że każdy dzień jest integralną i stąd niezastąpioną cząstką życia, sądzimy zaś raczej, że tak się ma do życia, jak jednostka do nazwy rodzajowej.

Ilias Homera.

Ibidem 11 Lucius Annaeus Seneca: Listy moralne do Lucyliusza.

12 Incipit wiersza pt. Vanitas! Vanitatum vanitas! za zbioru Gesellige Lieder. Zdanie to jest myślą przewodnią głośnej książki Stirnera Der Einzige und sein Eigentum (Jedyny i jego własność), z którą Marsk polemizował w Świętej Rodzinie.

Egzystencjalizm uważa ją za pracę prekursorską.

9

10

11

6 Umielibyśmy też lepiej docenić teraźniejszość i rozkoszować się nią, gdybyśmy w dniach pomyślności i zdrowia stale mieli świadomość, że podczas choroby i zmartwień pamięć przywodzi nam na myśl każdą bezbolesną, wolną od wyrzeczeń godzinę jako nieskończenie godną zazdrości, jako raj utracony, jako zapoznanego przyjaciela. Nam zaś mijają piękne dni niepostrzeżenie; dopiero gdy przyjdą gorsze, marzymy o przywołaniu tamtych z powrotem. Mijają tysiące radosnych, miłych godzin, a my wykrzywiamy się i nie korzystamy z nich, potem zaś, w ciężkich czasach, daremnie zdychamy tęsknie za nimi. A tymczasem wszelką znośną teraźniejszość, nawet zwyczajną, ktorą obecnie mijamy tak obojętnie lub zgoła niecierpliwie poganiamy należałoby cenić stale pamiętając, że teraz właśnie odchodzi ona w uwieńczoną aureolą przeszłość, gdzie odtąd, otoczona blaskiem nieśmiertelności, przechowa ją pamięć aż do chwili, gdy kiedyś, przeważnie w ciężkim momencie, uchyli zasłony, a wtedy pojawi się ona jako przedmiot naszej najgłębszej tęsknoty.

Każde ograniczenie uszczęśliwia. Im mniej ogarniamy wzrokiem, im węższy jest zakres naszego działania i naszych kontaktów, tym szczęśliwsi jesteśmy; im szerszy - tym częściej doznajemy męki lub strachu. Wraz z tym zakresem mnożą się bowiem i rosną nasze troski, pragnienia i obawy. Dlatego nawet ślepcy są mniej nieszczęśliwi, niż nam się a priori zdaje: świadczy o tym łagodny, niemal radosny spokój na ich obliczu. Ta reguła też sprawia po części, że druga połowa naszego życia jest smutniejsza od pierwszej. W toku życia bowiem rozszerza się coraz bardziej widnokrąg naszych celów i powiązań. W dzieciństwie ogranicza się on do najbliższego otoczenia i najbliższych stosunków; w młodzieńczym wieku rozszerza się znacznie; w wieku męskim obejmuje już cały tok naszego życia, ba, rozciąga się nieraz na stosunki najbardziej odległe, na państwa i narody; w starości obejmuje potomstwo.

Natomiast każde ograniczenie, nawet w sprawach ducha, sprzyja naszemu szczęściu. Im mniej bowiem podniet dla woli, tym mniej cierpień; wiemy zaś, że cierpienie jest pozytywne, szczęście - tylko negatywne.

Ograniczenie zasięgu działania odbiera woli zewnętrzne źródła podniety, ograniczenie ducha - wewnętrzne.

Ostatnie ma jednak tę wadę, że otwiera dostęp muzie, która pośrednio staje się źródłem niezliczonych cierpień, gdyż dla okiełznania jej człowiek chwyta się wszystkiego, próbuje rozrywek, towarzystwa, zbytku, gry, pijaństwa itd., te zaś sprowadzają szkodę, ruinę i niewszczęcia wszelkiego rodzaju. Difficilis in ontio quies. [Trudno wypocząć nic nie robiąc]. Jak bardzo jednakże sprzyja, a nawet konieczne jest dla szczęścia ludzkiego możliwie największe ograniczenie zewnętrzne, widać po tym, że idylla, jedyny rodzaj poetycki ukazujący szczęśliwych ludzi, przedstawia ich zawsze z zasady w nad wyraz skromnych warunkach i okolicznościach. Takie odczucie leży też u podstaw naszego upodobania do tak zwanych obrazów rodzajowych.

Dlatego też maksymalna prostota naszych stosunków, a nawet monotonia trybu życia przynosi szczęście, o ile nie wywołuje nudy, gdyż najmniej pozwala odczuwać samo życie, a więc też właściwy mu ciężar: płynie ono przed siebie jak struga, bez fal i wirów.

7 W ostatniej instancji o naszym szczęściu lub nieszczęściu decyduje to, co wypełnia i czym zajęta jest nasza świadomość. Tutaj na ogół każde zajęcie czysto intelektualne da umysłowi, który jest do niego zdolny, znacznie więcej niż prawdziwe życie, gdzie powodzenie przeplata się nieustannie z niepowodzeniem i towarzyszącymi mu klęskami i plagami. Ale to wymaga wybitnych właściwości duchowych. Należy też zaznaczyć, że czynne życie zewnętrzne rozprasza nas i odciaga od studiów, a ponadto odbiera niezbędny w tym celu spokój ducha i skupienie; z drugiej strony, długotrwałe zajęcia umysłowe odbierają mniej lub bardziej zdolność poruszania się

12

w wirze prawdziwego życia; dlatego wskazane jest chwilowo zupełne ich przerwanie, jeśli okoliczności wymagają pod jakimś względem energicznego działania praktycznego.

8 Aby żyć całkiem rozważnie i wyciągać z własnego doświadczenia całą naukę, jaka w nim jest zawarta, trzeba często wracać myślą wstecz i rekapitulować to, co się przeżyło, zrobiło, czego się doświadczyło i co się przy tym odczuwało, trzeba też porównywać poprzedni własny sąd z obecnym, zamiary i dążenia z ich rezultatem i przyjemnością, jaką przyniosły. Jest to repetycja z privatissimum, jakie każdemu człowiekowi wykłada jego doświadczenie. Można też spojrzeć na własne doświadczenie jako na tekst; na przemyślenia i wiadomości jako na komentarz do niego. Wiele rozmyślań i wiadomości przy nikłym doświadczeniu przypomina publikacje, gdzie na stronie są dwa wiersze tekstu i czterdzieści wierszy komentarza. Wiele doświadczenia, a mało rozmyślań i wiadomości przypomina wydania bipontyjskie, bez przypisów, gdzie wiele rzeczy jest niezrozumiałych.

W podobnym kierunku, co udzielona tu rada, zmierza też reguła Pitagorasa, iż wieczorem przed zaśnięciem należy przypomnieć sobie, co się zrobiło za dnia. Kto w wirze interesów lub przyjemności w ten sposób żyje, że nie powraca nigdy do własnej przeszłości, lecz tylko nieustannie klepie życie, ten utraci wszelkie jasne rozeznanie; jego życie duchowe popadnie w chaos, a do jego myśli wkradnie się niejaki zamęt, co wkrótce przejawi się w jego mowie, w rwących się, niepełnych, posiekanych zdaniach. Będzie to tym jaskrawsze, im bardziej niespokojne wiedzie życie zewnętrzne, im większy jest natłok jego wrażeń, a im słabsza wewnętrzna działalność duchowa.

Tutaj należy wtrącić uwagę, że po dłuższym czasie, kiedy miną okoliczności i warunki, które na nas oddziaływały, nie potrafimy przywołać z powrotem i odświeżyć wywołanych przez nie nastrojów i doznań; natomiast potrafimy sobie przypomnieć nasze słowa i gesty przez nie wywołane. Te ostatnie są wynikiem, wyrazem i miernikiem tamtych. Dlatego pamięć lub papier powinny skrzętnie przechować takie przejawy ważnych chwil w naszym życiu. Bardzo pożyteczne jest w tym celu prowadzenie dziennika.

9 Wystarczać sobie, być dla siebie wszystkim i móc powiedzieć o sobie: omnia mea mecum porto [wszystko, co mam, noszę z sobą]13, jest to na pewno cecha, która niezmiernie sprzyja naszemu szczęściu; stąd wypowiedzi Arystotelesa szczęście należy do samowystarczalnych (Eth. Eud.7,2)14 nie można powtarzać zbyt często. (Tę samą w istocie myśl wyraża niezwykle zgrabnie sentencja Chamforta, którą przyjąłem za motto niniejszej rozprawy). Z jednej strony bowiem nie można liczyć z niejaką pewnością na nikogo, prócz siebie samego, po wtóre zaś towarzystwo pociąga za sobą nie kończące się i nieuniknione żale i kłopoty, niebezpieczeństwa i zgryzoty.

Nie ma bardziej opacznej drogi do szczęścia jak życie w wielkim świecie, w jego wirze i huku (high life); zmierza ono bowiem do przekształcenia naszego nędznego bytowania w nieustający ciąg radości, rozkoszy, przyjemności, rozczarowanie jest więc nieuniknione, podobnie jak nieuniknione jest przy wzajemnym okłamywaniu się, towarzyszącym temu obowiązkowo.15 Cycero przypisuje to zdanie Biasowi, Seneka - Stilponowi.

Por. Etyka eudajmejska, cyt.

15 Jak ciało nasze w szaty, tak dusza otulona jest w kłamstwa, Nasza nowa, nasze czyny, cała nasza istota są kłamliwe; i dopiero pod tą osłoną można czasem odgadnąć nasze prawdziwe myśli i uczucia, jak kształt ciała pod szatą.

13 14

13

Przede wszystkim każde towarzystwo wymaga wzajemnego przystosowania i odpowiedniej temperatury; dlatego im jest większe, tym bardziej mdłe. Całkiem sobą każdy może być tyko dopóty, dopóki jest sam; kto zatem nie lubi samotności, ten nie kocha też wolności, wolnym bowiem człowiek jest wtedy tylko, gdy jest samotny. Przymus jest nieodłączny od każdego towarzystwa, każde też wymaga ofiar, tym cięższych, im wybitniejszą jest indywidualność człowieka. Każdy więc ucieka od samotności, znosi ją lub kocha stosownie do wartości własnego ja. W samotności bowiem człowiek marny czuje całą swą marność, wielki duch - swą wielkość, krótko mówiąc, każdy czuje, ile sobą naprawdę przedstawia. Poza tym im kto wyżej stoi w hierarchii natury, tym bardziej jest samotny, i to z istoty swej, nieuchronnie. Ale wówczas jest dla niego dobrodziejstwem, jeśli samotności psychicznej towarzyszy fizyczna; w przeciwnym wypadku otaczający go tłum istot heterogenicznych mąci mu spokój, co więcej, napiera wrogo na niego, odbierając mu własne ja i nie dając nic w zamian. Dalej, o ile natura ogromnie zróżnicowała ludzi pod względem moralnym i intelektualnym, o tyle społeczeństwo nie zważa na te różnice i traktuje wszystkich ludzi na równi, lub raczej wprowadza na ich miejsce sztuczne rozróżnienia i stopniowania stanu i rangi, często diametralnie przeciwne hierarchii naturalnej. Z natury stojący bardzo nisko mają się znakomicie w tym systemie, natomiast ci nieliczni, których ona wzniosła wysoko, są upośledzeni; dlatego zazwyczaj usuwają się oni od towarzystwa, ilekroć zaś jest ono liczne, dominuje w nim pospolitość.

Duchom wielkim obrzydza towarzystwo równość praw, a zatem również wymagań innych ludzi, którzy nie dorównują im zdolnościami, a co za tym idzie (społecznymi) osiągnięciami. Tak zwana socjeta uznaje wszelkie zalety z wyjątkiem duchowych - te są zgoła kontrabandą. Wymaga ona od nas bezgranicznej cierpliwości wobec każdego głupstwa, idiotyzmu, absurdu, braku inteligencji; natomiast walory osobiste muszą żebrać o przebaczenie lub kryć się, gdyż przewaga duchowa rani samą swą obecnością bez żadnego przyczynienia się woli. Towarzystwo, które zwie się dobrym, ma więc nie tylko tę wadę, że oferuje nam ludzi, których nie można ani chwalić, ani lubić, lecz i tę, że nie pozwala nam ono zachowywać się zgodnie z naturą, zmuszając nas do dostosowania się do innych, niejako do skurczenia się lub nawet do samookaleczenia. Inteligentne słowa lub pomyły są na miejscu tylko w towarzystwie inteligentnym; zwykłe ich nie cierpi; aby jemu się spodobać, człowiek musi być płaski i głupi. W takim towarzystwie trzeba więc z bolesnym samozaparciem poświęcić trzy czwarte własnej osobowości, aby upodobnić się do innych. Prawda, że za to zdobywamy dla siebie innych ludzi; ale im większą kto sam posiada wartość, tym bardziej dojdzie do wniosku, że zysk nie pokrywa tu straty i że robi niekorzystny dla siebie interes, ponieważ ludzie są z reguły niewypłacalni, tzn. że obcowanie z nimi nie daje mu nic, co by rekompensowało sprawioną przez nich nudę, kłopoty i przykrości oraz samozaparcie, jakiego wymaga; przeważnie więc towarzystwo ma takie właściwości, że kto wymienia je na samotność, robi dobrą zamianę. Na dodatek w celu zastąpienia prawdziwej, tj. duchowej wyższości, której nie znosi, a która nieczęsto też się zdarza, towarzystwo akceptuje bez motywacji fałszywą, konwencjonalną wyższość, opartą na arbitralnie ustanowionych regułach, przekazywaną zaś tradycyjnie w wyższych sferach, zmienną przy tym jak hasła wojskowe; tę wyższość nazywa się dobrym tonem, bon ton, fashionableness. Ilekroć jednak popada ona w kolizję z prawdziwą wyższością, ujawnia się jej słabość.

Na domiar, quand le bon ton arrive, le bon sens se retire. [Kiedy pojawia się dobry ton, zdrowy rozsądek ucieka].

Ogólnie biorąc, doskonale zgodnym można być tylko z samym sobą; nie z przyjacielem, nie z kochanką, gdyż różnice indywidualności i nastroju wprowadzają zawsze niewielki choćby dysonans. Dlatego prawdziwy, głęboki pokój w sercu oraz całkowitą równowagę ducha, te najwyższe, obok zdrowia, dobra doczesne, można znaleźć tylko w samotności, na trwałe zaś - tylko wycofując się zupełnie z życia. Wówczas, jeśli człowiek posiada potężną, bogatą osobowość, osiąga najszczęśliwszy stan, jaki przytrafia się na naszej biednej ziemi. Co więcej, powiedzmy jasno: nawet jeśli przyjaźń, miłość i małżeństwo wiążą ludzi bardzo ściśle, to jednak każdy koniec końcem życzy naprawdę dobrze tylko sobie samemu, a najwyżej jeszcze własnemu dziecku.

14

Im mniej kontaktów z innymi ludźmi wymagają obiektywne lub subiektywne okoliczności, tym lepiej się na tym wychodzi. Samotność i pustkowie pozwala, za jednym zamachem, jeśli nie odczuć, to przejrzeć wszystkie ich wady; natomiast towarzystwo jest podstępne: pod płaszczykiem rozrywek, zwierzeń, przyjemności obcowania z ludźmi itd. ukrywa często ogromne, nieuleczalne zło. Młodzieć powinna przede wszystkim nauczyć się znosić samotność, ponieważ jest to źródło szczęścia, spokoju ducha.

Ze wszystkiego, cośmy powiedzieli, wynika jednak, że najlepiej temu, kto na siebie tylko liczy i sam dla siebie potrafi być wszystkim; powiada nawet Cycero: Nemo potest non beatissimus esse, qui est totus aptus ex sese, quique in se uno ponit omnia [każdy może zdobyć największe szczęście, jeśli całkowicie wystarcza sobie i jeśli polega tylko na sobie]16 (Paradox.II) Na dodatek, im więcej ktoś sam przez się posiada, tym mniej potrzebni mu inni. Niejakie poczucie samowystarczalności, ono właśnie, powstrzymuje ludzi wewnętrznie bogatych i wartościowych od znacznych ofiar, jakich wymaga współżycie z innymi ludźmi, a tym bardziej od szukania go za cenę istotnego samozaparcia. Odwrotne poczucie sprawia, że zwykli ludzie są tak towarzyscy i tak się akomodują: łatwiej im, mianowicie, znieść innych niż samych siebie. Na dodatek, prawdziwej wartości nie ceni sie w życiu, a to, co się ceni, nie ma żadnej wartości. Fakt, że każdy człowiek godny i wybitny żyje w ukryciu, jest na to dowodem, a zarazem tego rezultatem. Zgodnie z tym, dla człowieka, który naprawdę coś sobą reprezentuje, prawdziwa mądrość życia polegać będzie na tym, by w koniecznych wypadkach ograniczyć swe potrzeby, byle tylko zachować lub powiększyć swą wolność, a zatem możliwie jak najmniej zajmować się własną osobą, ponieważ zmusza ona nieuchronnie do stosunków z ludźmi.

Z drugiej strony do towarzystwa skłania ludzi to, że nie potrafią znieść samotności, a w czasie samotności siebie samych. Pustka wewnętrzna i przesyt gnają ich zarówno w objęcia towarzystwa, jak na obczyznę i w podróże. Ich duch nie posiada sprężyny, która by go samoczynnie wprawiała w ruch, dlatego szukają podniety w winie, i w ten sposób wielu z nich popada w pijaństwo. Dlatego też potrzebują stale bodźców zewnętrznych, i to szczególnie silnych, tj. bodźców od podobnych sobie istot. Bez tego duch w nich upada pod własnym ciężarem i zapada w ciężki letarg.17 Podobnie można by też rzec, że każdy z nich stanowi tylko drobny ułamek idei ludzkości i dlatego potrzebuje licznych uzupełnień, których dostarczają inni, tak aby poniekąd mogła powstać kompletna ludzka świadomość; kto natomiast jest w pełni człowiekiem, człowiekiem par excellence, ten przedstawia sobą pełną jedynkę, a nie ułamek, i dlatego sam sobie wystarcza. W tym sensie towarzystwo można porównać do rosyjskiej gry na rogach, gdzie każdy róg wydaje tylko jeden ton, a muzyka powstaje wyłącznie dzięki dokładnemu ich zgraniu. Monotonny bowiem jak róg, co jeden tylko ton wydaje, jest umysł i duch bezwzględnej większości ludzi: wielu z nich przecież sprawia wrażenie, jakby stale mieli jedną i tę samą myśl i nie umieli pomyśleć nic innego. Tłumaczy się tym więc nie tylko to, czemu są tak nudni, lecz także to, dlaczego sa tak towarzyscy i czemu najchętniej chodzą stadami: the gregariousness of mankind [stadna natura ludzi].

Monotonia cechująca ich własną istotę, ona właśnie, staje się dla każdego z nich nie do zniesienia - omnis stultitia laborat fastidio sui [każdy głupiec wysila się, aby obrzydzić sobie swój los]18 - tylko razem, tylko w połączeniu coś znaczą, tak jak owi grajkowie na rogach. Inteligentny człowiek natomiast przypomina wirtuoza, Paradoksy stoików. Cicero: Pisma filozoficzne.

Jak wiadomo, nieszczęścia stają się lzejsze, kiedy znosi się je pospołu; zdaje się, że ludzie zaliczają do nich też nudę i dlatego gromadzą się, by razem się nudzić. Tak jak miłość życia jest w istocie tylko strachem przed śmiercią, tak też instynkt społeczny nie jest w istocie u ludzi popędem bezpośrednim, nie polega, mianowicie, na zamiłowaniu do towarzystwa, lecz na obawie przed samotnością, nie tyle bowiem szuka się dobroczynnej obecności innych ludzi, ile ucieka się przed pustką i lękiem, jakim napawa samotność, oraz przed monotonią własnej świadomości: aby zaś ujść przed samotnością, człowiek szuka chętnie choćby nawet złego towarzystwa i poddaje się dobrowolnym przykrościom i przymusowi, jakie wiążą się nieuchronnie z każdym towarzystwem. - Jeśli natomiast zwycięży niechęć do tego wszystkiego i jeśli w rezultacie człowiek przyzwyczai się do samotności i uodporni się na bezpośrednie wrażenie, jakie ona wywiera, tak by nie wywoływała już wspomnianych wyżej skutków, wówczas całkiem błogo może stale przebywać w samotności, nie tęskniąc do towarzystwa; a to dlatego właśnie, iż nie jest to bezpośrednia potrzeba, z drugiej zaś strony przyzwyczaił się już do dobroczynnego wpływu samotności.

18 Lucius Annaeus Seneca: Listy moralne do Lucyliusza.

16 17

15

który sam wykonuje swój koncert, przypomina też fortepian. Tak jak ten jest, mianowicie, sam przez się małą orkiestrą, tak człowiek, o którym mowa, jest małym światem i to, czym tamci staja się dopiero wszyscy razem przez współdziałanie, on reprezentuje jednością jednej jedynej świadomości. Podobnie jak fortepian, nie stanowi on części symfonii, lecz stworzony jest do gry solowej i do samotności; jeśli ma z tamtymi współdziałać, może to zrobić tylko jako solista z akompaniamentem, tak jak fortepian, lub podać tylko ton przy śpiewie, jak fortepian.

Kto natomiast lubi towarzystwo, tez z porównania tego może jako wniosek wyprowadzić regułę, iż jakościowe braki osób, z którymi obcuje, trzeba w pewnym stopniu nadrobić ilością. Do towarzystwa wystarczyłby mu jeden jedyny inteligentny człowiek; skoro jednak ma do dyspozycji tylko ludzi zwykłego pokroju, dobrze, by miał ich możliwie wielu, tak aby ich różnorodność i współdziałanie dały jakiś efekt - analogicznie do wspomnianej muzyki na rogach - i niechaj niebo darzy go cierpliwością.

Tej pustce wewnętrznej i marności ludzkiej należy jednak również przypisać, że jeśli kiedykolwiek stowarzyszą się ludzie lepszego pokroju, mając na widoku jakiś szlachetny, idealny cel, wówczas kończy się to niemal zawsze tak, że zakradają się też lub potrafią wtargnąć między nich jacyś przedstawiciele owego plebsu ludzkiego, który jak robactwo wszędzie się wciska i wszystko zalewa, zawsze gotów chwycić się wszystkiego bez wyjątku, byle uporać się z nudą, a w innych okolicznościach z niedostatkiem - i oni wkrótce albo całą rzecz zniszczą, albo tak ją przerobią, że staje się czymś wręcz odwrotnym do pierwotnego zamysłu.

Można też zresztą potraktować towarzyskość jako duchowe ogrzewanie się ludzi nawzajem, podobne do cielesnego, jakie ma miejsce, kiedy w wielki mróz zbijają się do kupy. Kto jednak sam ma wiele ciepła duchowego, ten nie potrzebuje takiego ścisku. Zgodnie z tym wszystkim skłonność do towarzystwa pozostaje u każdego człowieka mniej więcej w stosunku odwrotnie proporcjonalnym do jego wartości intelektualnej i stwierdzenie "on jest bardzo nietowarzyski" oznacza niemal "ten człowiek posiada wybitne cechy".

Dla człowieka wybitnego pod względem intelektualnym samotność ma dwojaką zaletę: po pierwsze, przestaje sam z sobą, po wtóre, nie przestaje z innymi. Tę drugą zaletę należy wysoko cenić, biorąc pod uwagę, ile skrępowania, kłopotów, a nawet niebezpieczeństw pociąga za sobą każdy kontakt z ludźmi. Tout notre mal vient de ne pouvoir etre seul [całe nasze nieszczęście bierze się stąd, że nie umiemy sobie sami wystarczyć], powiada Bruyere.19 Towarzyskość należy d niebezpiecznych, ba, nawet do zgubnych skłonności, gdyż styka nas z istotami, które są przeważnie pod względem moralnym złe, pod intelektualnym zaś tępe lub głupie. Człowiek nietowarzyski - to taki człowiek, który ich nie potrzebuje. Posiadać w sobie samym tyle, by nie potrzeba było towarzystwa, jest choćby dlatego wielkim szczęściem, że prawie wszystkie nasze cierpienia pochodzą z towarzystwa, a spokój ducha, który obok zdrowia stanowi najważniejszy pierwiastek naszego szczęścia, ulega w towarzystwie zagrożeniu i wobec tego nie może istnieć bez znacznej dozy samotności. Aby uczestniczyć w szczęściu, jakie daje spokój ducha, cynicy wyrzekli się wszelkich dóbr; kto w tymże stopniu wyrzeknie się towarzystwa, ten wybiera najmądrzejszą drogę. Równie trafne jak piękne jest bowiem powiedzenie Bernardina de St. Pierre: la diete des aliments nous rend la sante du corps, et celle des hommes la tranquilite de l'ame [powstrzymywanie się od pokarmu przynosi zdrowie ciału, a od ludzi - spokój duszy]. Kto zatem zawczasu zaprzyjaźnił się z samotnością, ba, pkochał ją, ten odkrył złotą żyłę. Ale nie każdy bynajmniej to potrafi. Tak jak bowiem pierwotnie nędza, tak po jej usunięciu nuda skupia ludzi. Gdyby nie one obie, każdy pozostałby zapewne samotny; choćby dlatego, że tylko w samotności otoczenie odpowiada temu poczuciu bezwzględnej ważności, ba, indywidualności i niepowtarzalności, jakie każdy posiada we własnych oczach, lecz które wrzawa panująca na świecie redukuje do zera, gdyż na każdym kroku spotyka się ono z bolesnym dementi. W tym sensie samotność jest nawet stanem naturalnym każdego człowieka: przenosi go ona znowu, jak pierwszego Adama, w stan pierwotnego, odpowiadającego jego naturze szczęścia.

19

La Bruyere Charaktery.

16

Ale Adam nie miał przecież ani ojca, ani matki! Dlatego w innym znów sensie samotność nie jest człowiekowi przyrodzona, a mianowicie już przychodząc na świat, człowiek nie znalazł się na nim samotny, lecz żyje między rodzicami i rodzeństwem, zatem we wspólnocie. Stosownie do tego, umiłowanie samotności nie może być skłonnością pierwotną, lecz powstaje dopiero w wyniku doświadczeń i przemyśleń; te zaś będą narastały w miarę rozwoju własnych sił duchowych, zarazem jednak także w miarę upływu lat, zgodnie z czym, ogólnie biorąc, skłonności towarzyskie każdego człowieka pozostają w odwrotnym stosunku do jego wieku. Małe dziecko krzyczy ze strachu i żałości, jeśli zostawi się je samo choćby na kilka minut. Dla chłopca pozostawienie to samego jest ciężką karą. Młodzieńcy chętnie się stowarzyszają; tylko zacniejsi i dumniejsi wśród nich szukają już od czasu do czasu samotności; jednakże spędzić samemu cały dzień jeszcze im ciężko. Mężczyźnie natomiast nie sprawia to trudności: potrafi już przebywać sam długo i tym dłużej, im jest starszy. Dla starca, który sam jeden przeżył ze swego pokolenia, a na dodatek po części wyrósł już z przyjemności życia, po części zaś one dla niego obumarły, samotność jest właściwym mu żywiołem. Zawsze jednak zarazem u poszczególnego człowieka zamiłowanie do odosobnienia i samotności rozwija się odpowiednio do jego wartości intelektualnej. Zamiłowanie to nie jest bowiem, jak już wspomniano, czysto naturalne, wywołane bezpośrednio przez potrzebę, lecz jest raczej wynikiem zdobytego doświadczenia i refleksji nad nim, a zwłaszcza nabytego przeświadczenia o moralnej i intelektualnej nędzy większości ludzi, przy czym najgorsze jest to, że u jednostki niedoskonałość moralna sprzysięga się z intelektualną i obie wspierają się nawzajem, co pociąga za sobą potem rozmaite odrażające zjawiska, które sprawiają, że obcowanie z większością ludzi staje się wstrętne, ba, nie do zniesienia. Tak więc, jakkolwiek wiele jest złych rzeczy na świecie, najgorszą wśród nich jest toawrzystwo i nawet Wolter, towarzyski Francuz, musiał przyznać: la terre est couverte de gens qui ne meritent pas qu'on leur parle [pełno na ziemi ludzi, co nie zasługują, by do nich mówić].20 Łagodny Pertarka, który tak mocno i wiernie kochał samotność, podaje ten sam powód swej skłonności21: Marzyłem zawsze żyć na uboczu (Wiedzą to tchnienia łąk i gajów świeże), Bym mógł od siebie precz mieć te kacerze, Co dla dróg Pańskich ślepe mają oczy.

Cercato ho sempre solitaria vita (Le rive il sanno, e le campagne, e i boschi), Per fuggir quest' ingegni stortie e loschi, Che la strada del ciel' hanno smarita.

W tym samym duchu rozwija on też myślui w swej pięknej książce De vita solitaria [O życiu samotnym], która była zapewne wzorem dla słynnego dzieła Zimmermanna o samotności. Właśnie to wtórne i pośrednie tylko pochodzenie nietowarzyskości wyraża z właściwym sobie sarkazmem Chamfort pisząc: Powiada się czasem o człowieku, który żyje sam, że nie lubi towarzystwa. Często jest to tak, jak gdyby mówiono o kimś, że nie lubi spacerów, opierając się na tym, że niechętnie spaceruje wieczorami po lesie w Bondy.22 Ale całkiem to samo powiada też na swój sposób językiem mistycznym łagodny, chrześcijański Angelus Silesius.

Herod to srogi wróg, rozsądkiem Józef jest, We śnie (w duchu) mu Bóg objawia groźny miecz.

Nasz świat to Betlejem, Egipt - raj samotności: Uciekaj, duszo moja, byś nie zmarła z żałości.

W tym samym sensie wypowiada się Giordano Bruno: itanti uomini, che in terra hanno voluto gustare vita celeste, dissero con una voce: "ecce elongavi fugiens et mansi in solitudine". [wielu ludzi, którzy na ziemi chcieliby zakosztować życia w niebiosach, powie jednogłośnie: "i oto bym uszedł daleko, zamieszkał na Lettre a M. Le Cardinal de Bernis z 21 VI 1762.

Pieśni Pertarki.

22 W tym samym duchu powiada Saadi w Gulistanie: "Od tego czasu zerwaliśmy z towarzystwem i wkroczyliśmy na drogę odosobnienia: albowiem pewność jest w samotności".

20 21

17

pustyni"].23 To samo mówi o sobie w Gulistanie pers Saadi: "dość mając przyjaciół mych w Damaszku, usunąłem sie na pustynię koło Jerozolimy, by tam szukać towarzystwa zwierząt". Krótko mówiąc, w podobnym sensie wypowiadali się wszyscy, których Prometeusz uformował z lepszej gliny. Jakąż przyjemność może im dać obcowanie z istotami, z którymi wchodzą w stosunki tylko za pośrednictwem tego, co w ich własnej naturze jest najniższe i najmniej szlachetne, mianowicie tego, co w niej codzienne, trywialne i wulgarne; z istotami, które się łączą w społeczność i którym, wobec tego że nie mogą się wznieść do poziomu tamtych, nie pozostaje nic innego, jak ściągnąć ich do własnego poziomu, co też staje sie dla nich celem? Arystokratyczne są więc uczucia, które podsycają skłonność do odosobnienia i samotności. Każdy nicpoń jest towarzyski, że pożal się Boże; natomiast człowieka lepszego pokroju poznaje sie przede wszystkim po tym, że inni ludzie nie sprawiają mu przyjemności i że coraz bardziej przekłada nad ich towarzystwo samotność, z latami zaś nabiera stopniowo zrozumienia, że z rzadkimi wyjątkami człowiek ma na ziemi wybór tylko między samotnością a pospolitością.

I tego także, choć brzmi tak twardo, nie pominął Angelus Silesius mimo całej łagodności i miłości chrześcijańskiej: Ciężko samotność znosić? Możesz żyć, na pustyni, Byle pospolitością duch w tobie nie zawinił.24 Jeśli idzie jednak o duchy naprawdę wielkie, jest chyba rzeczą naturalną, że będąc prawdziwymi wychowawcami całego rodzaju ludzkiego, mają one równie mało skłonności do częstego obcowania z innymi ludźmi, jak pedagodzy do uczestnictwa w hałaśliwej zabawie dzieci. Ci ludzie bowiem, którzy przyszyli na świat, aby przez ocean błędów wieść go ku prawdzie i z głębokiej przepaści barbarzyństwa i pospolitości podnieść w górę, ku światłu, kulturze, doskonałości - ci ludzie muszą wprawdzie wśród innych żyć, mimo że do nich właściwie nie należą - dlatego od wczesnej młodości czują, że są istotami wyraźnie odmiennymi od pozostałych lecz dopiero z upływem lat odsłania się przed nimi stopniowo cała prawda, a wówczas troszczą się o to, aby w parze z duchowym oddalaniem się od innych ludzi szło też fizyczne i aby nikt nie śmiał się do nich zbliżyć, chyba że sam jest do pewnego stopnia wolny od powszechnej pospolitości.

Z tego wszystkiego wynika zatem, że umiłowanie samotności nie pojawia się bezpośrednio jako popęd pierwotny, lecz rozwija się pośrednio i stopniowo, przede wszystkim u bardziej szlachetnych ludzi, przy czym wymaga to przezwyciężenia naturalnego popędu do stowarzyszania się, a także oponujących przeciw temu niekiedy mefistofelicznych podszeptów: Przestańże raz nad żalem twym marudzić, Co jak sęp głodny życiem twym się tuczy.

Najgorszy nawet motłoch cię pouczy, Żeś i ty też człowiekiem pośród ludzi.25 Samotność jest przeznaczeniem wszystkich samotnych duchów: od czasu do czasu boleją nad nią, zawsze jednak ją wybiorą, jako mniejsze zło. Z wiekiem jednak postulat sapere aude [odważ się być rozumnym]26 staje się w tej sprawie coraz łatwiejszy i bardziej naturalny, a po sześćdziesiątce pęd do samotności jest już naprawdę dążeniem naturalnym, ba, instynktownym. teraz bowiem wszystko mu już pospołem sprzyja. Najsilniejszy bodziec do stowarzyszania się, miłość i popęd płciowy, już nie działa; co więcej, bezpłciowość starości stwarza podstawę do pewnej samowystarczalności, która stopniowo pochłania w ogóle instynkt społeczny. Tysiące głupstw i złudzeń już nie pociąga; życie aktywne zazwyczaj już się skończyło, człowiek niczego już nie oczekuje, nie ma już planów ani zamiarów; pokolenie, do którego rzeczywiście należy, już nie żyje; otoczony przez ludzi z innej 23 Cytatu z Bruna nie udało się zlokalizować; zdanie w cudzysłowie pochodzi z Księgi Psalmów, 54.8. (przeł.

Benedyktyni Tynieccy) 24 Angelus Silesius: Pątnik anielski.

25 Geothe: Faust.

26 Horacy: Listy I, 2.

18

generacji człowiek obiektywnie i w istocie stoi samotny. A przy tym czas przyspieszył swój lot i duchowo chciałoby się go jeszcze wykorzystać. Jeśli bowiem tylko umysł zachował swą siłę, w takim razie rozliczne wiadomości i nabyte doświadczenia, przemyślenie do końca wszystkich w zasadzie spraw oraz doskonałe wyćwiczenie wszelkich sił duchowych sprawiają, że każde studium jest teraz ciekawsze i łatwiejsze niż kiedykolwiek przedtem. Tysiące spraw, które przedtem tkwiły jeszcze niejako we mgle, teraz są dla nas jasne; człowiek osiąga wyniki i czuje całą swą wyższość. Długie doświadczenie powoduje, że nie oczekujemy już wiele po ludziach, ponieważ na ogół nie zyskują oni przy bliższym poznaniu; wiadomo raczej, że pomijając nieliczne szczęśliwe okazje, spotyka się tylko bardzo zdefektowane egzemplarze ludzkiej natury, których lepiej nie tykać.

Człowiek nie podlega więc już pospolitym złudzeniom, dostrzega bardzo szybko, ile kto jest wart, i rzadko czuje ochotę do nawiązania z innym bliższych stosunków. A wreszcie dochodzi do tego też przyzwyczajenie do izolacji i obcowania tylko ze sobą, zwłaszcza jeśli rozpoznaje się w samotności przyjaciela młodości, a przyzwyczajenie to staje się drugą naturą. Umiłowanie samotności, które przedtem wymagało jeszcze walki z popędem do stowarzyszania się, teraz staje się rzeczą całkiem prostą i naturalną: żyje się w samotności tak jak ryba w wodzie. Zatem każda wybitna, niepodobna do innych, a zatem niepowtarzalna indywidualność w młodości odczuwa wprawdzie cechującą ją izolację jako ciężar, ale za to w starości jako uwolnienie od ciężaru.

Prawdą jest jednak, że ta prawdziwa zaleta starości przypada każdemu w udziale stosownie do siły intelektu, przede wszystkim więc posiadają ją umysły wybitne, ale w niewielkim stopniu posiada ją też każdy. Tylko natury najmarniejsze i najpospolitsze są w starości nadal równie towarzyskie jak przedtem; stają się one ciężarem dla towarzystwa, do którego już nie pasują, i osiągają w najlepszym razie tyle, że są tolerowane, podczas gdy kiedyś ich poszukiwano.

Można też znaleźć aspekt teologiczny wyłożonego tu, odwrotnie proporcjonalnego stosunku między liczbą przeżytych lat a stopniem naszej towarzyskości. Im młodszy jest człowiek, tym więcej musi się jeszcze pod każdym względem nauczyć; przyroda skazuje go zatem na naukę wzajemną, jaką odbiera każdy, obcując z podobnymi sobie; z tego względu można by nazwać społeczeństwo ludzkie wielkim Bell-Lancasterskim zakładem wychowawczym, ponieważ książki i szkoły są instytucjami sztucznymi, ubocznymi wobec planu natury.

Celowe jest więc, by człowiek tym pilniej uczęszczał do szkoły natury, im jest młodszy.

Nihil est ab omni parte beatum [bez kropli goryczy nie masz słodyczy]27, powiada Horacy, a hinduskie przysłowie brzmi: "Nie ma lotosu bez łodygi"28; samotność ma więc także obok tak wielu zalet drobne wady i niedogodności, nie do porównania jednak z wadami i niedogodnościami, jakie pociąga za sobą towarzystwo; dlatego też jeśli w kimś tkwi coś dobrego, zawsze mu będzie łatwiej obyć się bez ludzi, niż z nimi żyć.

Wśród tych wad jest zresztą jedna, z której nie tak łatwo zdać sobie sprawę, jak z pozostałych, mianowicie: tak jak stałe przebywanie w domu sprawia, że ciało nasze staje się tak wrażliwe na wpływy zewnętrzne, iż byle chłodny powiew wywołuje chorobę, tak też stałe życie na uboczu i stała samotność wydelikaca do tego stopnia naszą psychikę, że niepokoją, rażą lub ranią nas zdarzenia zupełnie błahe, słowa, a nawet tylko miny, gdy tymczasem ten, kto stale żyje w zgiełku, w ogóle ich nie zauważa.

Jeżeli jednak, zwłaszcza w młodszych latach, ktoś nie potrafi znieść przez dłuższy czas próżni, jaką powoduje samotność, nawet gdy uzasadniona niechęć do ludzi często w samotność go wpędza, radziłbym mu, aby z przyzwyczajenia zabierał z sobą między ludzi cząstkę swej samotności, a więc by nauczył się być nawet w towarzystwie do pewnego stopnia samotnym, czyli nie mówił zaraz innym, co myśli, a z drugiej strony nie brał zbyt dosłownie tego, co mówią, lecz raczej niewiele po nich oczekiwał zarówno pod względem moralnym, jak intelektualnym i w rezultacie odnosił się z większą obojętnością do ich poglądów, co jest najpewniejszym 27 28

Pieśni, ks. II, XVI. Q. Horatius Flaccus: Poezje.

Nasze: nie ma róży bez kolców. (Łodyga lotosu jest pokryta kolcami).

19

środkiem, by uprawiać zawsze chwalebną tolerancję. Żyjąc wśród nich, nie włączy się wówczas zupełnie w ich towarzystwo, lecz zachowa wobec niego większą obiektywność; uchroni go to przed zbyt bliskim kontaktem z towarzystwem, a dzięki temu przed obryzganiem błotem lub zgoła raną. Istnieje nawet dobry dramatyczny opis takiej rezerwy i takiego zamknięcia się w skorupie w towarzystwie, mianowicie postać Don Pedra w komedii Moratina El Cafe o sea la comedia nueva; zwłaszcza w jej pierwszym akcie, scena druga i trzecia. W tym sensie można też porównać towarzystwo do ognia, przy którym mądry grzeje się w odpowiedniej odległości, nie kładąc jednak w ogień ręki jak głupiec, który spiekłszy się, ucieka potem w chłód samotności jęcząc, że ogień parzy.

10

Zazdrość jest człowiekowi wrodzona; niemniej jest zarazem występkiem i nieszczęściem.29 Powinniśmy więc traktować ją jako wroga naszego szczęścia i starać się ją zdławić, jak złego demona. Zachęca nas do tego Seneka pięknymi słowy: nostra nos sine comparatione delectent: nunquam erit felix quem torquebit felicior [radujemy się łaskami, które nam okazano bez czynienia porównań. Nigdy nie będzie dość szczęśliwy ten człowiek, który dręczy się tym, że ktoś jest jeszcze szczęśliwszy]30, gdzie indziej zaś: quum adspexeris quot te antecedant, cogita qot sequantur [a kiedy zobaczysz, ilu cię wyprzedziło, uświadom sobie, ilu kroczy za tobą]31 (ep. 15), powinniśmy więc częściej przyglądać się ludziom, którym gorzej wiedzie się od nas, niż tym, którym na pozór dzieje sie lepiej. Nawet kiedy zdarzają się nam prawdziwe nieszczęścia, najskuteczniejsza pociecha płynie z tego samego źródła, co zazdrość, mianowicie z widoku większego cierpienia niż nasze, a w następnej kolejności z obcowania z ludźmi, którzy znajdują się w identycznej sytuacji co my, z sociis maorum [towarzyszami nieszczęść].

Tyle o aktywnej stronie zazdrości. Jeśli idzie o paswną, zważyć należy, że żadna nienawiść nie jest równie nieubłagana jak zazdrość; dlatego nie należy stale i pilnie starać się o jej wywołanie, lecz raczej dobrze byłoby wyrzec się tej przyjemności, podobnie jak wielu innych, gdyż pociąga za sobą niebezpieczne skutki. Istnieje trojaka arystokracja: 1) arystokracja rodu i stanowiska, 2) arystokracja pieniądza, 3) arystokracja ducha. Ostatnia jest właściwie najbardziej wytworna i tak się też ją ocenia po odpowiednim upływie czasu; wszak już Fryderyk Wielki rzekł: dusze uprzywilejowane stają w jednym szeregu z panującymi, i to do swego marszałka dworu, zgorszonego, że ministrowie i generałowie jedli przy stole marszałkowskim, gdy tymczasem Wolter miał zasiąść do stołu, przy którym siedzieli tylko panujący i ich synowie.

Każdą z tych arystokracji otacza tłum zawistników, ujemnie rozgoryczonych na każdego jej członka, którzy gdy tylko nie muzą się go obawiać, usiłują dać mu na najrozmaitsze sposoby do zrozumienia: "nie jesteś lepszy od nas!" Ale właśnie te usiłowania zdradzają ich przeświadczenie, iż jest na odwrót. Postępowanie człowieka otoczonego zawiścią powinno natomiast polegać na niedopuszczaniu do siebie nikogo z tej sfory i unikaniu w miarę możliwości wszelkiej z nimi styczności, tak aby dzieliła go od nich głęboka przepaść; jeśli zaś jest to niewykonalne, powinien on potraktować ich wysiłki z największym spokojem, neutralizując przez to ich źródło; widzimy też stale, jak się w ten sposób stosuje. Natomiast między członkami poszczególnych arystokracji panują przeważnie dobre, pozbawione zawiści stosunki, gdyż każdy jako przeciwwagę cudzych zasług kładzie na szalę własne.

Zazdrość świadczy, do jakiego stopnia ludzie czują się nieszczęśliwi; nieustanna uwaga, zwracana przez nich na to, co kto czyni lub czego nie czyni - jak bardzo się nudzą.

30 O gniewie III, 30. L.A. Seneka: Pisma filozoficzne.

31 Lucius Annaeus Seneca: Listy moralne do Lucyliusza.

29

20

11 Każdy zamiar należy przemysleć dokładnie i wielokrotnie, zanim przemieni się go w czyn, a nawet jeśli wszystko rozważy się najdokładniej, należy jeszcze wziąć pod uwagę niedoskonałość wszelkiej ludzkiej wiedzy, na skutek czego zawsze mogą jeszcze zajść okoliczności, których nie udało się ani zbadać, ani przewidzieć, a które mogą obalić całą rachubę. Zastrzeżenie to zauważy zawsze negatywnie na szali i zaleci nam w ważnych sprawach nie ruszać niczego bez potrzeby: quieta non movere [nie ruszać tego, co tkwi w spokoju].32 Jeśli już jednak powzięło się decyzję i przyłożyło ręki do dzieła, jeśli cała sprawa jest w toku i trzeba już tylko poczekać na wynik, wówczas nie należy podsycać obaw, rozważając wciąż od nowa rzecz już dokonaną i powracając nieustannie myślą do możliwych niebezpieczeństw; należałoby teraz raczej wyłączyć się z całej sprawy, nie myśleć o niej zupełnie, polegając na tym, że w swoim czasie przemyślano wszystko dokładnie. Tę samą radę daje też przysłowie włoskie legala bene, e poi lascia la andare [wciąż dobrze, a potem niech biega], co Goethe przekłada: "Słuchaj, siodłaj dobrze i jedź spokojnie" - nawiasem mówiąc znaczna część jego aforyzmów zatytułowanych Przysłowia to tłumaczenia przysłów włoskich.

A jeśli sprawa źle się kończy, winna temu okoliczność, że wszystkie sprawy ludzkie podlegają przypadkom i błędom. Jeśli Sokratesowi, najmądrzejszemu z ludzi, na to, aby postąpił słusznie w swoich własnych, osobistych sprawach lub by uniknął błędów, potrzebny był ostrzegawczy dajmonion, świadczy to, że do tego celu nie wystarczy żaden rozum ludzki. Dlatego powiedzenie, które pochodzi jakoby od jednego z papieży, że winę za każde nieszczęście, jakie nas spotyka, pod pewnym przynajmniej względem ponosimy sami, nie jest prawdą bezwzględną i w każdym wypadku; niemniej najczęściej jest to prawda. Wydaje się nawet, że takie przeświadczenie przyczynia się ogromnie do starań, jakie ludzie robią, aby jak najbardziej ukryć swe nieszczęście, i do przybierania zadowolonej miny, kiedy im się to uda. Boją się, że z cierpienia, jakie ich spotkało, można by wyciągnąć wniosek o ich winie.

12 Kiedy nieszczęśliwe zdarzenie już nastąpiło, a więc już nic go nie odmieni, nie należy dopuszczać do siebie myśli, że mogłoby być inaczej, ani tym bardziej myśli, w jaki sposób można było odwrócić nieszczęście, gdyż właśnie ta myśl potęguje ból nieznośnie, tak iż człowiek staje się samodręczycielem. Należy raczej postąpić jak król Dawid, który, dopóki syn jego leżał chory, oblegał nieustannie Jehowę prośbami i błaganiami, kiedy jednak umarł, zrobił Bogu figla i przestał o tym myśleć.33 Kto jednak nie jest dość lekkomyślny, by tak postąpić, dla tego ucieczką niech będzie fatalizm, niech uświadomi sobie wielką prawdę, że cokolwiek się zdarza, dzieje się z konieczności, a więc następuje nieuchronnie.

Mimo wszystko jest to jednak reguła jednostronna. Przydatna jest wprawdzie do przyniesienia nam bezpośrednio ulgi i ukojenia w razie nieszczęścia; kiedy jednak, jak to przeważnie bywa, zawiniliśmy choćby po części niedbalstwem lub zuchwalstwem, ponowne bolesne rozważania, w jaki sposób można było złu zapobiec, są zbawczą karą, wymierzoną własną ręką celem nauczenia nas rozumu i uzyskania poprawy, czyli są ważne na przyszłość. Jawnie popełnionych błędów nie należy, jak to zazwyczaj czynimy, usprawiedliwiać przed sobą, upiększać ani pomniejszać, lecz trzeba przyznać się do nich przed sobą samym i uświadomić sobie ich rozmiary

Cytat pochodzi ze Sprzysiężenia Katyliny Salustiusza, 21, I, gdzie w kontekście znaczy raczej: "nie naruszać istniejącego stanu rzeczy".

33 Por. 2 Księga Samuela 12, 15-23. (W przekładzie Wujka tekst ten nosi nazwę Księgi Królewskie Drugie).

32

21

w celu powzięcia mocnego postanowienia, iż w przyszłości będzie się ich unikało. Prawda, że przy tym niezadowolenie z siebie samego sprawia silny ból; lecz za jednego bitego dwóch nie bitych dają.34

13 We wszystkich sprawach dotyczących naszej pomyślności lub naszego cierpienia należy trzymać w ryzach fantazję; tj. nie budować wpierw zamków na piasku, gdyż kosztuje to drogo, jako że za chwilę trzeba je, biadając i jęcząc, znów burzyć. Ale jeszcze bardziej trzeba się wystrzegać, by nie przyprawiały nas o bicie serca obrazy możliwych tylko nieszczęść. albowiem gdyby rodziły się one tylko z patrzenia na sufit lub były bardzo mało prawdopodobne, wówczas zaraz po obudzeniu się z takiego snu wiedzielibyśmy, że wszystko było tylko kuglarstwem, i dlatego cieszylibyśmy się tym bardziej z lepszej rzeczywistości, traktując jednak takie fantazje jako ostrzeżenie przed bardzo odległym, lecz możliwym nieszczęściem. Takimi jednak obrazami fantazja nasza niechętnie się bawi; buduje najwyżej dla rozrywki piękne zamki na lodzie. Materiału dla ponurych snów dostarczają jej nieszczęścia, które naprawdę w jakimś stopniu grożą nam, choćby z daleka; fantazja powiększa je, przybliża ich możliwość znacznie bardziej, niż jest po temu powód, i maluje je w najczarniejszych barwach.

Z takiego snu nie można się otrząsnąć natychmiast po przebudzeniu, jak z miłego snu; ten bowiem rzeczywistość niebawem przekreśla, pozostawiając najwyżej słabą nadzieję, że rzecz jest możliwa. Jeśli jednak oddaliśmy się czarnym myślom (blue devils), fantazja przywodzi nam obrazy, które niełatwo znikają; albowiem możliwość taka na ogół istnieje i nie zawsze można ją dokładnie wymierzyć; łatwo więc przekształca się w prawdopodobieństwo, a wtedy padamy pastwą obaw. Dlatego na sprawy, które dotyczą naszej pomyślności i naszego cierpienia, trzeba patrzeć tylko przez pryzmat rozumu i zdolności sądu, a zatem trzeźwo i chłodno, z rozwagą, a operować należy tylko pojęciami abstrakcyjnymi. Fantazję trzeba w tym wypadku wykluczyć z gry, bo sądzić nie potrafi, lecz stawia tylko przed oczyma obrazy, które niepotrzebnie i nieraz bardzo boleśnie rewoltują nasze uczucia. Reguły tej należy najsurowiej przestrzegać wieczorem. Albowiem tak jak ciemność wprawia nas w lęk i każe wszędzie dostrzegać straszydła, analogicznie też do niej działa brak jasności myśli, gdyż każda wątpliwość rodzi niepewność; dlatego wieczorem, kiedy zmęczenie subiektywnie zaciemnia rozsądek i zdolność sądu, kiedy umysł jest wyczerpany i wzburzony i nie potrafi już dotrzeć do sedna rzeczy, wówczas, o ile przedmiot naszych medytacji dotyczy spraw osobistych, przybierają one łatwo wygląd groźny i stają się koszmarem. Najczęściej zdarza się to nocą w łóżku, gdy duch jest zupełnie wyczerpany i zdolność sądu nie odpowiada już stawianym jej wymaganiom, fantazja natomiast nadal jest czynna. Wówczas noc maluje wszystko bez wyjątki w czarnych barwach. Dlatego przed zaśnięciem lub gdy obudzimy się w nocy, myśli nasze najczęściej przeinaczają i wypaczają sprawy niemal jak we śnie, a jeśli dotyczą kwestii osobistych, wówczas na dodatek są przeważnie czarne jak smoła, ba, straszliwe. Rankiem wszystkie te zmory pierzchają, podobnie jak sny; tak jest sens hiszpańskiego przysłowia: noche tinta, blanco el dia [noc jest ciemna, dzień biały]. Ale nawet wieczorem, gdy płonie światło, rozum, podobnie jak oko, nie widzi już równie jasno, jak za dnia; dlatego ta podpora nie nadaje się do poważnych medytacji, zwłaszcza na tematy nieprzyjemne. Właściwą na to porą jest ranek, podobnie jak dla wszystkich prac bez wyjątku, zarówno duchowych, jak i fizycznych. Gdyż ranek jest młodością dnia: wszystko jest radosne, rześkie i lekkie; czujemy naszą siłę, a wszystkie nasze zdolności stoją do naszej dyspozycji. Nie należy go skracać przez późne wstawanie ani tracić na niegodne go zajęcia lub rozmowę, lecz trzeba go traktować jako kwintesencję życia i niejako czcić jak świętość. Natomiast wieczór jest starością dnia: wieczorem jesteśmy rozmowni i lekkomyślni.

Każdy dzień jest miniaturą życia - każde przebudzenie i wstawanie miniaturą narodzin, każdy rześki poranek miniaturą młodości, a każde położenie się do łóżka i zapadnięcie w sen miniaturą śmierci.

Cytat z Menandra (ok. 342-291 p.n.e.), poety ateńskiego, najwybitniejszego przedstawiciela tzw. nowej komedii attyckiej, do XX wieku znanego niemal wyłącznie ze zbioru jednowierszowych sentencji pt. Monosticha Menandri.

34

22

W ogóle jednak stan zdrowia, sen, pokarm, temperatura, pogoda, otoczenie i wiele innych czynników zewnętrznych ma ogromny wpływ na nasz nastrój i na nasze myśli. Dlatego zarówno nasz pogląd na jakąś sprawę, jak i nasza zdolność do jakiegoś działania są tak bardzo uzależnione od miejsca i czasu.

Cieszcie dobrym się nastrojem, Bo się zdarza rzadko. G.35 Czekać trzeba nie tylko na obiektywne koncepcje i oryginalne myśli, by zechciały łaskawie się pojawić, kiedy im przyjdzie ochota, lecz nawet rozważenie do głębi sprawy osobistej nie zawsze udaje się w momencie przeznaczonym na to z góry, kiedy do tej sprawy zasiadamy; ona także wybiera stosowny dla siebie moment, w którym myśli zaczynają się toczyć bez wezwania we właściwym kierunku, a my śledzimy ich tok z całą uwagą.

Zalecane przez nas poskromienie fantazji wymaga też, by nie pozwalać jej na uprzytamnianie nam i odmalowywanie doznanych niegdyś krzywd, szkód, strat, zniewag, poniżeń, urazów itd., ponieważ w rezultacie odzywają się znów dawno zapomniane niechęci, gniewy i wszystkie nienawistne namiętności, które plamią nam duszę. Albowiem zgodnie z pięknym porównaniem, jakiego użył neoplatonik Proklos, tak jak w każdym mieście obok ludzi zacnych i znakomitych żyje wszelkiego rodzaju hołota, tak też w każdym, choćby najzacniejszym i najbardziej wzniosłym człowieku występują w przydatku najniższe, pospolite właściwości natury ludzkiej, ba, nawet zwierzęcej. Hołoty tej nie wolno podjudzać do buntu, nie wolno też pozwalać jej, by pokazywała się w oknach, gdyż wygląda wstrętnie; opisane zaś wyskoki fantazji grają wobec niej demagogiczną rolę. Tutaj warto też wspomnieć, że najmniejsza przeszkoda, obojętne czy pochodzi od ludzi, czy od rzeczy. jeśli przeżywa się ją stale i maluje jaskrawymi barwami w powiększeniu, rozrasta się do potwornych rozmiarów, doprowadzając nas do szaleństwa. Należy raczej traktować wszystkie nieprzyjemne sprawy bardzo prozaicznie i trzeźwo, aby się nimi najmniej martwić.

Tak jak drobne przedmioty ograniczają pole widzenia i przesłaniają świat, jeśli trzyma się je blisko oka - tak też nieraz zupełnie nieważni i obojętni nam ludzie z najbliższego naszego otoczenia absorbują ponad potrzebę i na dodatek w nieprzyjemny sposób naszą uwagę i nasze myśli, wypierając ważne myśli i sprawy. Temu należy przeciwdziałać.

14 Na widok rzeczy, której nie posiadamy, rodzi się łatwo myśl: "a gdyby tak było to moje?" i wówczas jej brak staje się dokuczliwy. Zamiast tego należałoby powtarzać częściej: "a gdyby tak to nie było moje?", przez co rozumiem, że od czasu do czasu należałoby spróbować spojrzeć na posiadane przez nas rzeczy w taki sposób, w jaki oglądalibyśmy je po ich stracie, obojętne, o co chodzi: o majątek, zdrowie, przyjaciół, kochankę, żonę, o dziecko, konia czy psa; najczęściej bowiem dopiero strata poucza nas o wartości rzeczy. Natomiast zalecane tu stanowisko pociąga za sobą, po pierwsze, taki skutek, że posiadanie tych rzeczy uszczęśliwia nas znacznie bardziej niż przedtem, a po wtóre, że będziemy zapobiegali ich stracie wszelkimi sposobami, czyli że nie wystawimy na niebezpieczeństwa majątku, nie będziemy irytowali przyjaciół, nie wystawimy na próbę wierności żony, będziemy strzegli zdrowia dziecka itd.

Często, by rozjaśnić mroczną teraźniejszość, snujemy spekulacje na temat korzystnych perspektyw i karmimy się różnymi chimerycznymi nadziejami, przy czym wszystkie one bez wyjątku ciężarne są rozczarowaniem, które następuje też niechybnie, kiedy tamte rozbijają się o twardą rzeczywistość. Lepiej byłoby Goethe: Generalbeichte (Spowiedź powszechna). Schopenhauer zastąpił w pierwszym wierszu zwrot ernste Stimmung (poważny nastrój) na gute Stimmung (dobry nastrój), co zmienia nieco sens dwuwiersza.

35

23

przyjąć za przedmiot naszych spekulacji liczne niepomyślne możliwości, gdyż pociągnęłoby to za sobą bądź kroki zmierzające do obrony przed nimi, bądź miłą niespodziankę, kiedy możliwości te się nie urzeczywistnią. Przecież ilekroć minie jakieś niebezpieczeństwo, wyraźnie się cieszymy. Co więcej, dobrze od czasu do czasu uprzytomnić sobie wielkie nieszczęścia, jakie mogą nas spotkać, by potem łatwiej znieść znacznie mniejsze, które naprawdę nam się przydarzyły, pociesza nas bowiem wtedy wspomnienie wielkich, jakie nas ominęły.

Stosując tę regułę, nie zapominajmy o poprzedniej.

15 Ponieważ sprawy i zdarzenia, które nas dotyczą, występują i przebiegają w izolacji, bez żadnego porządku i niezależnie od siebie, ponieważ różnią się jaskrawo i nie ma między nimi nic wspólnego, prócz tego, że są to nasze sprawy, zatem odpowiednio do tego nasza myśl i troska o nie muszą być równie rozdarte.

Musimy więc, podejmując jedną sprawę, abstrahować od wszystkich pozostałych i jej się tylko poświęcić, aby każdą z nich załatwić, rozkoszować się nią lub cierpieć z jej powodu we właściwym czasie, nie troszcząc się zupełnie o resztę: trzeba zatem mieć szufladki dla myśli i gdy jedne otwieramy, wszystkie inne pozostają zamknięte. Dzięki temu ciężka troska nie zatruje nam każdej drobnej przyjemności w danej chwili i nie odbierze nam całkiem spokoju; jedna myśl nie wyprze innej; troska o ważną sprawę nie pociągnie za sobą zaniedbania wielu drobniejszych itd. Przede wszystkim jednak człowiek zdolny do wzniosłych i szlachetnych rozważań nie powinien nigdy dopuścić,, by ducha jego zaabsorbowały i wypełniły do tego stopnia sprawy osobiste i troski przyziemne, by zagrodziły one dostęp tamtym rozważaniom; byłoby to bowiem właściwie propter vitam vivendi perdere causas [dla życia zgubić rację życia].36 Prawda, że takie manewrowanie naszą uwagą wymaga - jak w wielu innych wypadkach - zadania sobie przymusu; ale pokrzepieniem powinna być dla nas myśl, że każdy człowiek wiele razy znosi ciężki przymus zewnętrzny i nikt tego w swoim życiu uniknąć nie zdoła, niewielki zaś przymus zadany sobie w odpowiedniej chwili zapobiega potem wielkiemu przymusowi z zewnątrz, tak jak mały odcinek koła w pobliżu jego środka odpowiada stokroć większemu na peryferii. Nic nie uwalnia nas do tego stopnia od przymusu zewnętrznego, jak przymus sobie samemu zadany; mówi o tym zdanie Seneki: si tibi vis omnia subicere, te subice rationi [jeżeli chcesz podporządkować sobie wszystko, sam podporządkuj się wprzód rozumowi] (ep. 37). Przymus zadany sobie zawsze też jest w naszej mocy i w ostateczności, lub gdy rani nas w szczególnie czułe miejsce, możemy nieco sfolgować; natomiast przymus zewnętrzny nie zna względów ani litości. Dlatego mądrość wymaga, by zapobiec drugiemu za pomocą pierwszego.

16 Wyznaczyć cel naszym życzeniom, utrzymać w ryzach nasze żądze, pohamować gniew, mając zawsze w pamięci, że jednostka może osiągnąć tylko niezmiernie małą cząstkę wszystkiego, co godne pożądania, każdego natomiast spotkać musi wiele zła, a więc jednym słowem wyrzekać się i znosić37 jest to reguła, którą trzeba zachować, bo w przeciwnym wypadku ani bogactwo, ani potęga nie przeszkodzą temu, byśmy się nędznie czuli. Do tego zmierza Horacy:

36 37

Juvenalis: Satyry 8,84. Polski przekład jest ... nieco zbyt literacki.

Maksyma Epikteta, cytowana przez Geliusza XVII, 19.6.

24

Inter cuncta, et percontabere doctos Qua ratione queas traducere leniter aevum; Ne te semper inops agitet vexetque cupido, Ne avor etrerum mediocriter utilium spes.

Znajdź czas i pytaj mędrców, z tego czerpaj zdroju Naukę, jak wiek w słodkim przepędzić spokoju.

Badaj, czy cię nie trapi wciąż żądza bez granic, Strach i nadzieja tego, co nie zda się na nic

17 Życie polega na ruchu, powiada niewątpliwie słusznie Arystoteles38; a podobnie jak nasze życie fizyczne polega na wskroś na nieustannym ruchu, tak i nasze życie wewnętrzne, duchowe wymaga stale zajęcia, zajęcia czymkolwiek, bądź czynem, bądź myślą; dowodem na to jest choćby mania bębnienia palcami lub pierwszym lepszym przedmiotem, do czego uciekają się z miejsca bezmyślni ludzie, gdy nie mają zajęci. Nasze istnienie jest mianowicie z istoty swej nieustanną czynnością bez wytchnienia; dlatego zupełna bezczynność staje się niebawem nie do zniesienia,. gdyż pociąga za sobą straszliwą nudę. Regulując jednak ten popęd, zaspokaja się go metodycznie, i w rezultacie lepiej. Dlatego czynność jest niezbędna dla ludzkiego szczęścia: trzeba coś uprawiać, coś w miarę możliwości robić lub przynajmniej uczyć się czegoś; siły człowieka domagają się zastosowania, człowiek zaś chciałby widzieć jakikolwiek wynik swej pracy. Największą satysfakcję daje jednak pod tym względem zrobienie czegoś, niech to będzie kosz czy książka; ale bezpośrednio uszczęśliwia widok, jak dzień po dniu dzieło rośnie pod ręką i wreszcie nabiera ostatecznego kształtu. Tak jest z dziełem sztuki lub pióra, ba, ze zwykłym rzemiosłem; prawda, że im dzieło jest szlachetniejsze, tym większą sprawia rozkosz. Pod tym względem najszczęśliwsi są ludzie utalentowani, którzy mają świadomość, że potrafią stworzyć doniosłe, wielkie, syntetyczne dzieła. Dzięki temu bowiem nad całym ich życiem dominują szlachetniejsze zainteresowania i dodają mu smaku, czego brak w życiu innych ludzi, które w porównaniu z życiem tamtych jest całkiem mdłe. U tych mianowicie ludzi życie i świat, poza wspólnym wszystkim ludziom zainteresowaniem materialnym, budzi inne jeszcze, wyższe formą zainteresowanie, w nim bowiem kryje się materiał do ich dzieł, który gromadzą skrzętnie przez całe życie, gdy tylko odetchną na chwilę od osobistych kłopotów. Umysł ich jest też niejako podwójny": częściowo, tak jak wszystkim ludziom, służy im do chwytania zwykłych powiązań (przedmiotów woli), częściowo do czysto obiektywnego ujmowania rzeczy. Tak więc żyją podwójnie, jako widzowie, a równocześnie aktorzy, gdy inni ludzie są tylko aktorami.

Każdy jednak powinien coś robić wedle swych zdolności. Do jakiego bowiem stopnia ujemnie wpływa na nas brak planowanego zajęcia, brak jakiejkolwiek pracy, widać to podczas długich podróży podjętych dla przyjemności, kiedy człowiek od czasu do czasu czuje się bardzo nieszczęśliwy; bo bez istotnego zatrudnienia człowiek wyrwany jest z własnego żywiołu. Trud i walka z przeciwnościami są dla człowieka potrzebą, jak dla kreta kopanie. Bezruch, jaki nastąpiłby, gdyby wystarczała mu stale jedna przyjemność, byłby dla człowieka nieznośny. Na przezwyciężaniu przeszkód polega najwyższa przyjemność ludzkiej egzystencji i obojętne, czy są to przeszkody natury materialnej, jak przy działaniu i wszelkich czynnościach, czy też natury duchowej, jak przy nauce i badaniach, zawsze uszczęśliwia człowieka walka z nimi i odniesione zwycięstwo. Jeśli człowiekowi brak po temu okazji, stwarza ją sobie, jak może: zależnie od indywidualności będzie polował albo grał w bilbokieta, albo też własna natura skłoni go nieświadomie do szukania zwady, do motania intryg, do oszustw i wszelkich występków, były tylko położyć kres nieznośnemu dla siebie stanowi spokoju. Difficilis in otio quies [trudno wypocząć, nic nie robiąc].

38

Arystoteles: O duszy .

25

18 Gwiazdą przewodnią dążeń człowieka nie powinny być obrazy fantazji, lecz wyraźnie pomyślane pojęcia.

Najczęściej jednak dzieje się na odwrót. Mianowicie, przy bliższym zbadaniu okazuje się, że w ostatniej instancji decydują o naszych postanowieniach nie pojęcia i sądy, lecz obraz w fantazji, który przedstawia i reprezentuje jedną możliwość. Nie pamiętam już w jakiej powieści Woltera czy Diderota, ilekroć bohater stał jak młody Herkules na rozstajnych drogach, cnota przedstawiała mu się stale pod postacią starego ochmistrza, moralizującego z tabakierką w lewej, a prymką w prawej ręce, występek natomiast w osobie pokojówki jego matki.

Szczególnie w młodości cel naszego szczęścia ustala się pod postacią kilku obrazów, które przyświecają nam często przez pół życia, ba, nawet całe. Są to właściwie mary, które tylko nas drażnią, bo jeśli je uchwycić, rozpływają się w nicość, gdyż okazuje się wtedy, że nie dotrzymują żadnej ze swych obietnic. Takimi obrazami są pewne sceny z życia domowego, obywatelskiego, towarzyskiego, wiejskiego, wyobrażenia na temat mieszkania, otoczenia, odznaczeń, objawów szacunku itd. itd., chaque fou a sa marotte [każdy wariat ma swego bzika]; często też należy do tego obraz ukochanej. Rzecz to naturalna, że taki los nas spotyka: albowiem to, co się ogląda bezpośrednio, działa też bardziej bezpośrednio na naszą wolę niż pojęcie, niż abstrakcyjna myśl, która daje nam tylko coś ogólnego, a nie konkret, a przecież w nim właśnie tkwi realność; dlatego pojęcie może też działać na naszą wolę tylko pośrednio. A jednak tylko pojęcie dotrzymuje słowa; dlatego jest świadectwem kultury, jeśli człowiek ufa tylko jemu. Co prawda wymaga ono również wyjaśnienia i sparafrazowania za pomocą pewnych obrazów; lecz tylko cum grano salis.

19 Regułę poprzednią można podporządkować bardziej ogólnej, iż w ogóle należy zawsze panować nad wyrażeniem doraźnym i naocznym. W stosunku do tego, co tylko sobie pomyśleliśmy i o czym wiemy, jest ono niewspółmiernie silne, nie dzięki swej materii i treści, nieraz bardzo ubogiej, lecz dzięki swej formie, dzięki naoczności i bezpośredniości, która narzuca się uczuciom i zakłóca spokój ducha lub burzy nasze zasady.

Albowiem to, co obecne, co widzimy na własne oczy, działa od razu z całej siły, ponieważ daje się ogarnąć wzrokiem; natomiast myśli i racje wymagają czasu i spokoju, aby można je było stopniowo rozważyć, i dlatego nie można ich sobie uprzytomnić w pełni w każdej chwili. Dlatego widok rzeczy przyjemnych, których wyrzekliśmy się po namyśle, mimo to nas pociąga; podobnie też boli nas sąd, że znamy jego kompletną niekompetencję, gniewa zniewaga, której nikczemność jest dla nas jasna, podobnie też dziesięć argumentów za tym, że nie ma naprawdę niebezpieczeństwa, nie wystarcza, by przeważyć fałszywy jego cierń itp. Wszystko to są przejawy pierwotnej nierozumności naszej istoty. Kobiety takiemu wrażeniu ulegają najczęściej, ale mało też który z mężczyzn ma na tyle tęgi rozum, by nigdy nie cierpiał pod ich wpływem. Jeśli nie potrafimy go przezwyciężyć samą myślą, najlepiej zneutralizować jedno wrażenie przez inne, przeciwne, np. wrażenie zniewagi przez odwiedziny u ludzi, którzy nas wysoką cenią, wrażenie grożącego niebezpieczeństwa przez widok czegoś, co mu zapobiega. Przecież ów Włoch, o którym pisze Leibniz Nouveaux essais, 1,I,c.2, §11)39, zdołał znieść nawet tortury dzięki temu, że ani na chwilę nie odrywał myśli od obrazu szubienicy, na którą zaprowadziłoby go przyznanie się do winy, i z tego powodu od czasu do czasu wołał io vedo [ja cię widzę]; słowa te później odpowiednio wyjaśnił.

Z tego samego powodu, kiedy wszyscy otaczający nas ludzie mają inny od nas pogląd i odpowiednio postępują, nie jest łatwą sprawą nie dać się odwieść od własnego mniemania, nawet jeśli jesteśmy pewni, że oni 39

Por. Leibniz: Nowe rozważania dotyczące rozumu ludzkiego.

26

się mylą. Dla prześladowanego króla, który, uciekając, podróżuje naprawdę incognito, czołobitność i ceremoniał zachowany przez zaufanego towarzysza w chwilach, gdy przebywają ze sobą w cztery oczy, stanowi na pewno niezbędne oparcie moralne, aby sam w końcu o sobie nie zwątpił.

20 Ponieważ (...) omówiłem już wielkie znaczenie zdrowia, jako pierwszego i najważniejszego warunku naszego szczęścia, zatem tutaj podam już tylko kilka reguł, jak je umocnić i zachować.

Hartować należy się w ten sposób, że dopóki dopisuje zdrowie, zmusza się zarówno całe ciało, jak i każdą z jego części do wysiłku i niewygód i przyzwyczaja je do stawiania oporu szkodliwym wpływom wszelkiego rodzaju. Natomiast skoro tylko wystąpi stan choroby, bądź w całym ciele, bądź w pewnej jego części, należy natychmiast postępować odwrotnie i wszelkimi sposobami oszczędzać i pielęgnować chore ciało lub jego część; albowiem ciało cierpiące i osłabione nie nadaje się do żadnego hartowania.

Wysiłek wzmacnia muskuły, osłabia natomiast nerwy. Należy zatem ćwiczyć muskuły w umiarkowany sposób, strzec natomiast nerwy przed wysiłkiem: a więc należy chronić oczy przed światłem zbyt jaskrawym, zwłaszcza odbitym, przed każdym nadwerężeniem ich w mroku, a także przed stałym oglądaniem zbyt małych przedmiotów; podobnie uszy przed zbyt silnym hałasem; szczególnie zaś należy chronić mózg przed wysiłkiem przymusowym, zbyt długim lub o niewłaściwej porze; toteż należy go zostawić w spokoju podczas trawienia, bo wówczas ta sama siła życiowa, która w mózgu tworzy myśli, pracuje z natężeniem w żołądku i w kiszkach, by wytworzyć chymus i chylus [soki żołądkowe i jelitowe]; podobnie jest podczas znacznego wysiłku mięśniowego lub po nim. Z nerwami motorycznymi sprawa ma się bowiem tak samo jak z czuciowymi i tak jak ból, jaki odczuwamy w skaleczonych kończynach, ma swe właściwe siedlisko w mózgu, tak też właściwie nie nogi chodzą i nie ręce pracują, lecz mózg, a mianowicie ta jego część, która za pośrednictwem rdzenia kręgowego i przedłużonego pobudza w tych kończynach nerwy i przez to wprawia je w ruch. Zgodnie z tym zmęczenie, jakie odczuwamy w nogach lub rękach, ma też swe rzeczywiste siedlisko w mózgu i dlatego tylko te muskuły się męczą, których ruch zależy od woli, tj. wychodzi z mózgu, nie męczą się natomiast te, których ruch jest od woli niezależny, jak np. serce. Jawnie więc nadweręża się mózg, kiedy zmusza się go równocześnie lub choćby zaraz po kolei do dużego wysiłku mięśniowego i do silnego napięcia duchowego. Nie przeczy temu fakt, że na początku spaceru lub w ogóle podczas krótkiej przechadzki odczuwa się często wzrost aktywności duchowej; albowiem wówczas nie nastąpiło jeszcze zmęczenie wspomnianych części mózgu, a z drugiej strony taka lekka praca muskułów i spowodowana przez nią wzmożona respiracja powoduje przypływ do mózgu krwi tętniczej, a zatem bardziej bogatej w tlen.

Zwłaszcza jednak trzeba zapewnić konieczną dla regeneracji mózgu pełną miarę snu; gdyż sen jest dla całego człowieka tym, czym nakręcanie dla zegara. Miara ta będzie tym większa, im bardziej mózg jest rozwinięty i czynny; przekroczenie jej byłoby jednak zwykłą stratą czasu, gdyż sen tyleż traci na intensywności, ile zyskuje na ekstensywności.40 W ogóle należy dobrze pojąć, że nasze myślenie nie jest niczym innym, jak tylko organiczną funkcją mózgu i dlatego, jeśli idzie o wysiłek i odpoczynek, przebiega analogicznie do wszelkiej czynności organicznej. Tak jak nadmierny wysiłek psuje oczy, tak też psuje mózg. Słusznie powiedziano; mózg myśli tak, jak żołądek trawi. Złudzenie, jakoby istniała niematerialna, prosta i z istoty swej myśląca, a zatem niezmordowana dusza, która tylko mieszka w mózgu i niczego absolutnie nie potrzebuje, doprowadziło Sen jest cząstką śmierci, którą pożyczmy anticipando [wybierając z góry], w zamian zaś dostajemy z powrotem i odnawiamy życie, wyczerpane przez jeden dzień. Le sommeil est un emprunt fait a la mort . Sen zaciąga pożyczkę u śmierci, by utrzymać życie. Albo też: jest procentem opłacanym prowizorycznie śmierci, która jest samą spłatą kapitału. Żądanie spłaty całego kapitału wpływa tym później, im yższe i bardziej regularne spłaca się odsetki.

40

27

niejednego człowieka do nierozsądnego postępowania i osłabienia sił duchowych; tak np. Fryderyk Wielki próbował kiedyś odzwyczaić się w ogóle od snu. Byłoby rzeczą wskazaną, aby profesorowie filozofii nie podsycali tego praktycznie całkiem zgubnego złudzenia za pomocą swej babskiej filozofii, która ma być zgodna z katechizmem.

Należy przywyknąć do traktowania swoich sił duchowych wyłącznie jako funkcji fizjologicznych i odpowiednio się z nimi obchodzić, tj. oszczędzać je, wytężać itd., pamiętając, że każda fizyczna dolegliwość, każde cierpienie, każdy nieład w jakiejkolwiek części ciała wpływa na ducha. Najlepiej służy w tym celu rozprawa Cabanisa Des Rapports du physique et du moral de l'homme.

Zlekceważenie udzielonej tu rady jest powodem, czemu niejeden wielki duch, niejeden wielki uczony osłabł, zdziecinniał, a nawet oszalał na starość. Tak np. okoliczność, że sławni angielscy poeci naszego wieku, jak Walter Scott, Wordsworth, Southey i liczni inni, otępieli duchowo i stracili zdolności, ba, stali się imbecylami już w sześćdziesiątych latach swego życia, można niewątpliwie wyjaśnić w ten sposób, że wszyscy bez wyjątku, skuszeni wysokimi honorariami, uprawiali pisarstwo ja rzemiosło, czyli pisali dla pieniędzy. Pociąga to za sobą wysiłek przeciwny naturze, a kto zaprzęga swego pegaza w jarzmo i biczem podcina swą muzę, ten zapłaci za to na równi z tym, kto odrabia pańszczyznę w służbie Wenery. Podejrzewam, że i Kant w późnych latach, po zdobyciu wreszcie sławy, był przepracowany i że to było powodem jego zdziecinnienia w ostatnich czterech latach życia. Natomiast panowie z dworu weimarskiego, Goethe, Wieland, Knebel, zachowali do późnego, a nawet sędziwego wieku siły i aktywność ducha, bo nie pisali dla pieniędzy; podobnie Wolter.

Każdy miesiąc w roku ma sobie właściwy, bezpośredni, czyli niezależny od pogody, wpływ na nasze zdrowie, na nasz stan fizyczny w ogóle, ba, również na stan duchowy.

Maksymy dotyczące naszego zachowania wobec innych ludzi

21 Aby przebrnąć przez życie, należy wziąć ze sobą w drogę znaczny zapas ostrożności i wyrozumiałości: pierwsza ochroni przed szkodą i stratą, druga przed sporem i kłótnią.

Kto zmuszony jest do życia wśród ludzi, temu nie wolno odrzucić bezwzględnie żadnej indywidualności, skoro natura już ją stworzyła i dała, choćby była najgorsza, najnędzniejsza lub najbardziej komiczna. Powinien raczej przyjąć ją jako coś nieodwracalnego, coś, co na skutek działania wiecznej i metafizycznej zasady jest z konieczności takie, jakie jest, a w wypadkach szczególnie drastycznych niech sobie pomyśli: "Muszą być w świecie i takie okazy".41 Jeśli sądzi inaczej, wyrządza niesprawiedliwość i prowokuje drugiego człowieka do walki na śmierć i życie. Nikt bowiem nie może zmienić cechującej go indywidualności, tj. swego charakteru moralnego, swoich zdolności poznawczych, swego temperamentu, swej fizjonomii itd. Jeśli potępimy w czambuł całą jego istotę, nie zostaje mu nic innego, jak uznać nas za śmiertelnego wroga, gdyż przyznajemy mu prawo do istnienia tylko pod warunkiem, że stanie się inny, niż jest raz na zawsze. Chcąc więc żyć między ludźmi, trzeba zaakceptować każdego człowieka z jego indywidualnością, obojętne jaką, i dbać tylko o odpowiednie jej spożytkowanie, stosownie do jej natury i właściwości, nie łudząc się nadzieją jej zmiany ani nie potępiając po 41

Goethe: Faust.

28

prostu za to, że jest taka, jaka jest. Oto właściwy sens powiedzenia "żyć i pozwolić żyć innym". Zadanie to, choć słuszne, nie jest jednak bynajmniej łatwe, i szczęśliwy jest z pewnością człowiek, któremu udało się uniknąć spotkania z niejedną indywidualnością.

Tymczasem jednak, aby nauczyć się cierpliwości wobec ludzi, należy ją ćwiczyć na martwych przedmiotach, które na skutek praw mechaniki lub jakichkolwiek innych praw fizycznych stawiają zacięty opór naszej działalności; co dzień mamy po temu sposobność. Nabytą dzięki temu cierpliwość uczymy się następnie przenosić na ludzi, przywykając do myśli, że ilekroć stoją nam na przeszkodzie, czynią to także pod wpływem konieczności, wynikającej z ich natury i równie bezwzględnej jak prawa, którym podlegają martwe przedmioty; i dlatego takim samym nonsensem jest oburzenie na ich postępowanie, jak oburzenie na kamień, który leży nam na drodze. W niejednym wypadku najmądrzej pomyśleć: "zmienić go nie zdołam, chciałbym więc go spożytkować".

22 Jest rzeczą zdumiewającą, jak łatwo i jak szybko objawia się w rozmowie jednorodność lub różnorodność umysłów i charakterów ludzkich: widać ją w każdym drobiazgu. Nawet jeśli rozmowa dotyczy spraw najdalszych, najbardziej obojętnych, to i tak, gdy toczą ją ludzie heterogeniczni, każde niemal zdanie jednego nie spodoba się drugiemu, a częstokroć wręcz go zirytuje. Natomiast ludzie homogeniczni w każdej sprawie czują się natychmiast do pewnego stopnia zgodni; gdy jednorodność ich jest daleko posunięta, zgodność ta staje się niebawem pełną harmonią, ba, zgodnym unisono, Tym przede wszystkim się tłumaczy, czemu ludzie całkiem zwyczajni są tak towarzyscy i tak łatwo znajdują sobie wszędzie towarzystwo "zacnych, miłych, dzielnych ludzi". Z ludźmi niezwykłymi jest na odwrót, i to tym bardziej, im są wybitniejsi; do tego stopnia, że w izolacji swej mają naprawdę prawo do radości, jeśli od czasu do czasu odkryją u kogoś choćby drobny rys, co do którego panuje między nimi jednorodność! Każdy bowiem może tylko tym być dla drugiego, czym tamten jest dla niego. Duchy naprawdę wielkie mieszkają samotnie na wyżynach, jak orły.

Po wtóre jednak tłumaczy to, dlaczego ludzie duchowo sobie bliscy tak łatwo się odnajdują, całkiem jakby przyciągała ich siła magnetyczna: dusze pokrewne witają się z daleka. Co prawda najczęściej można to zaobserwować u ludzi marnych lub niezdolnych, ale tylko dlatego, że jest ich cały legion, natomiast lepsze i wybitne natury zdarzają się rzadko. Dlatego np. w wielkiej wspólnocie, nastawionej na cele praktyczne, dwóch prawdziwych łajdaków odnajdzie się równie szybko, jakby nosili znaki rozpoznawcze, po czym natychmiast się sprzymierzy, by gotować jakieś oszustwo lub zdradę. Podobnie, gdybyśmy per impossibile [co nie sposób] wyobrazili sobie wielką społeczność, która z wyjątkiem dwóch durniów składa się wyłącznie z niezwykle rozsądnych i inteligentnych ludzi, wówczas tych dwóch natychmiast poczuje do siebie sympatię i niebawem każdy z nich ucieszy się w głębi duszy, że znalazł choć jednego rozsądnego człowieka. Osobliwe to doprawdy sprawia wrażenie, kiedy w naszej obecności dwóch ludzi szczególnie upośledzonych pod względem moralnym lub intelektualnym rozpoznaje się nawzajem na pierwszy rzut oka, gorliwie dąży do zbliżenia, biegnie sobie na spotkanie z przyjaznym i radosnym powitaniem, jakby znali się od dawna; uderza to tak bardzo, że aż kusi człowieka, by zgodnie z buddyjską nauką o metempsychozie przyjąć, iż w którymś z poprzednich wcieleń byli przyjaciółmi.

Natomiast czynnikiem, który mimo znacznej zgodności nie dopuszcza do zbliżenia między ludźmi, przelotnie rodzi również między nimi zgrzyty, jest odmienny w danej chwili nastrój, prawie zawsze u każdego inny, w zależności od aktualnej sytuacji, od zajęcia, otoczenia, stanu fizycznego, chwilowego toku myśli itd. Wynikają stąd dysonanse między indywidualnościami, które znakomicie ze sobą harmonizują. Nieustanne korektury, niezbędne dla usunięcia tych zgrzytów i wprowadzenia atmosfery o niezmiennej temperaturze, wymagają bardzo 29

wysokiej kultury. Ile znaczy jednakowy nastrój dla wspólnoty ducha, widać po tym, że nawet w licznym towarzystwie wszyscy, ku ogólnemu zadowoleniu, skłonni są do szczerych rozmów i współczucia, ilekroć jakieś obiektywne zdarzenie, czy to niebezpieczeństwo, czy nadzieja, wiadomość, wyjątkowy widok, przedstawienie, muzyka, czy cokolwiek innego wpłynie na nich równocześnie i jednakowo. Takie zdarzenie bowiem przeważa wszystkie prywatne zainteresowania i wywołuje u wszystkich jednolity nastrój. Kiedy brak takiego obiektywnego oddziaływania, ludzie uciekają się do środków subiektywnych, a do wywołania ogólnego nastroju służy zazwyczaj butelka. Nawet herbaty i kawy używa się w tym celu.

Ale właśnie ta dysharmonia, którą tak łatwo wprowadza do każdej wspólnoty chwilowa odmienność nastrojów, tłumaczy też po części, czemu we wspomnieniu, gdzie nie działają takie i tym podobne wpływy, powodujące chwilowe choćby perturbacje, każdy siebie idealizuje, ba, nieraz wprost wieńczy się aureolą.

Wspomnienie działa jak soczewka w ciemni optycznej: skupia wszystko i dzięki temu obraz staje się znacznie piękniejszy od oryginału. Zalety swe obraz ten zawdzięcza po części nieobecności wspomnianych perturbujących wpływów. Jakkolwiek bowiem sporo trzeba czasu, zanim idealizacja we wspomnieniu dokona swego działa, to jednak praca jej zaczyna się natychmiast. Dlatego mądre postępowanie wymaga nawet by znajomym i przyjaciołom pokazywać się w dość znacznych odstępach czasu, bo wtedy okaże się przy kolejnym spotkaniu, że wspomnienie już podziałało.

23 Nikt nie sięga wzrokiem ponad własny poziom. chcę przez to powiedzieć: każdy widzi w innym tyle tylko, ile sam reprezentuje; albowiem zrozumieć i pojąć może go tylko wedle miary własnej inteligencji. Jeśli jest to inteligencja najniższego rzędu, w takim razie żadne, nawet największe dary ducha nie zrobią na niej wrażenia, u posiadacza ich nie dostrzeże ona nic poza najgorszymi cechami jego indywidualności, a więc poza wszystkimi jego słabostkami oraz wadami temperamentu i charakteru. Będzie się on dla niej składał wyłącznie z tych wad.

Wybitne zdolności duchowe cechujące tamtego człowieka, nie istnieją dla tej inteligencji, tak samo jak barwy dla ślepca. Gdy kto sam ducha nie posiada, ten w ogóle ducha nie dostrzega; a każde wartościowanie jest przetworzeniem czyjejś wartości w sferze poznawczej osoby oceniającej. Wynika stąd, że człowiek staje na jednym poziomie z każdym swym rozmówcą, gdyż w rozmowie wszystko, czy, nam nim góruje, znika i nawet i samozaparcie, jakiego wymaga ta rozmowa, staje się niewidoczne. Biorąc pod uwagę, jak niski jest sposób myślenia i jak niewielkie zdolności większości ludzi, a więc do jakiego stopnia są pospolici, jest rzeczą zrozumiałą, że podczas rozmowy z nimi popada się nieuchronnie w pospolitość (analogicznie z rozkładem elektryczności); jasny staje się teraz sens i trafność zwrotu "pospolitować się" i człowiek będzie chętnie unikał towarzystwa, z którym porozumienie możliwe jest wyłącznie za pośrednictwem partie honteusa [gorszej części] własnej natury. Odkrywa się też wówczas, że jedna jest tylko droga, aby pokazać głupcom i durniom własny rozum, a polega ona na tym, by z nimi nie mówić. Prawdą jest jednak, że wtedy człowiek czuje się nieraz w towarzystwie jak tancerz, który na balu spotyka samych kulawych: z kimże ma tańczyć?

24 Pełny szacunek z mej strony, jako wybrany spośród wielu, zdobywa taki człowiek, który czekając na coś, a więc siedząc bez zajęcia, nie zaczyna zaraz bębnić ani stukać czymkolwiek, co mu wpadnie, np. laską, nożem lub widelcem. On prawdopodobnie o czymś myśli. Natomiast po minie wielu ludzi można poznać, że patrzenie zupełnie im zastępuje myślenie; hałasując upewniają się co do własnego istnienia, chyba że mają pod ręką cygaro, które służy w tym samym celu. Z tego też powodu wszystko, co się wokół nich dzieje, pochłania całkowicie ich wzrok i słuch.

30

25 La Rochefoucauld zauważył trafnie, że trudno kogoś równocześnie bardzo szanować i bardzo kochać. Mamy zatem do wyboru, czy ubiegać się u ludzi o miłość, czy o szacunek. Miłość ludzka jest zawsze samolubna, choć w przeróżny sposób. Na dodatek nie zawsze można być dumnym z właściwości, jakim ją zawdzięczamy. na ogół każdy człowiek jest w tej mierze lubiany, w jakiej obniża wymagania stawiane cudzym umysłom i sercom, ale na serio, bez obłudy, a także bez owej pobłażliwości, którą rodzi pogarda. Jeśli przypomnimy sobie zarazem bardzo trafne określenie Helwecjusza: miara rozumu potrzebna, aby nam się podobało, jest dość dokładnym miernikiem rozumu posiadanego przez nas42, to z przesłanek tych wniosek sam wynika.

Natomiast z szacunkiem ludzkim jest na odwrót; zdobywa się go u ludzi tylko wbrew ich woli, dlatego najczęściej go ukrywają. Wobec tego daje nam on też znacznie większe zadowolenie wewnętrzne: związany jest ściśle z naszą wartością, co bezpośrednio nie ma miejsca w wypadku ludzkiej miłości, gdyż ta jest subiektywna, szacunek - obiektywny. Niewątpliwie jednak miłość przynosi nam więcej pożytku.

26 Ludzie są przeważnie tak subiektywni, że w istocie nie interesuje ich nic poza nimi samymi. Stąd też cokolwiek się powie, myślą zaraz o sobie i wszystko, co wiąże się choćby przypadkowo i zupełnie luźno z ich osobistymi sprawami, przykuwa i zaprząta do tego stopnia w całości ich uwagę, że zupełnie już nie potrafią podejść obiektywnie do przedmiotu rozmowy; a żadna też argumentacja nie dociera do nich, jeśli koliduje z ich interesami lub z ich próżnością. dlatego tak łatwo popadają w roztargnienie, tak łatwo ich zadrasnąć, obrazić lub dotknąć i wobec tego nawet mówiąc z nimi obiektywnie o dowolnej sprawie, trzeba się mieć ogromnie na baczności, by słowa, które padają, nie mogły jakoś, a zwłaszcza ujemnie, odnosić się do cennego i delikatnego "ja", stojącego przed nami; albowiem na tym "ja" wyłącznie ludziom zależy, nie mają zmysłu ani poczucia prawdy, słuszności, piękna, subtelności, dowcipu, gdy idzie o cudzą wypowiedź, odznaczają się natomiast wyjątkową wrażliwością na wszystko, co choćby w najlżejszy sposób, najbardziej pośrednio, mogłoby urazić ich małostkową próżność lub jakoś się odbić ujemnie na ich niezmiernie cennym "ja". Drażliwością swą przypominają małe pieski, którym przez nieuwagę łatwo nadepnąć na łapę, po czym rozlega się przeraźliwy skowyt; można ich też porównać z człowiekiem okrytym ranami i guzami, którego za nic nie wolno dotknąć. U niektórych z nich posuwa się to tak daleko, że obrazą jest dla nich nawet inteligencja i rozum, objawione w rozmowie z nimi lub nie dość starannie ukryte, choćby na razie tego nie objawiali, a człowiek niedoświadczony zachodzi potem daremnie w głowę, czymże, na Boga, ściągnął na siebie ich gniew i nienawiść.

Ale równie łatwo można im też pochlebić i pozyskać ich dla siebie. Dlatego sąd ich jest przeważnie stronniczy, nie wyrokują obiektywnie ani sprawiedliwie, lecz forytują tylko własną partię lub klasę. Wszystko zaś polega na tym, że wola przeważa u nich znacznie nad wiedzą, a słaby umysł podlega całkowicie rozkazom woli i ani na chwilę nie potrafi się wyrwać spod jej władzy.

Znakomitym przykładem godnego politowania subiektywizmu ludzi, który każe im wszystko odnosić do siebie i od dowolnej myśli przechodzić natychmiast najprostszą drogą do własnych spraw, jest astrologia, która odnosi bieg wielkich ciał niebieskich do nędznego Ja, a komety na niebie wiąże z ziemskimi kłótniami i łotrostwami.

Zawsze jednak tak się działo, nawet w najdawniejszych czasach.

42

O umyśle. [cytatu nie udało się odnaleźć].

31

27 Ilekroć jakieś głupstwo, wypowiedziane publicznie lub w towarzystwie, bądź napisane w książce, spotka się z dobrym przyjęciem, lub co najmniej nie zostanie odrzucone, nie trzeba popadać w zwątpienie i sądzić, że sprawa skończona, lecz należy pocieszać się świadomością, że po jakimś czasie rzecz stopniowo się przypomni, ulegnie wyjaśnieniu, zostanie przemyślana, rozważona, omówiona i na koniec najczęściej spotka się z właściwą oceną, aż wreszcie, po upływie czasu zależnie od stopnia jej trudności, niemal wszyscy zrozumieją to, co jasny umysł dostrzegł od razu. Tymczasem trzeba, oczywiście, uzbroić się w cierpliwość. Gdyż między ludźmi otumanionymi człowiek, który rozumuje słusznie, przypomina posiadacza dobrego zegarka w mieście, gdzie wszystkie zegary wieżowe idą źle. In jeden zna dobry czas, ale co mu to pomoże? Wszyscy stosują się do zegarów miejskich, wskazujących czas fałszywie, nawet ci, co wiedzą, że tylko jego zegarek pokazuje dobry czas.

28 Ludzie są jak dzieci, stają się niegrzeczni, kiedy się ich rozpuszcza; dlatego nie wolno być wobec nikogo zbyt ustępliwym ani miłym. Tak jak z reguły nie utraci się nigdy przyjaciela, odmawiając mu pożyczki, bardzo łatwo zaś, kiedy mu się jej udzieli, tak też nie utraci się przyjaciela, traktując go wyniośle i zaniedbując nieco, często zaś traci się go przez nadmiar uprzejmości i zabiegów, bo staje się wtedy arogancki i nieznośny, co prowadzi do zerwania. Zwłaszcza zaś ludzie nie wytrzymują myśli, że ktoś ich potrzebuje: zarozumialstwo i arogancja towarzyszą jej nieodstępnie. Na którym ludziom, by powzięli taką myśl, wystarcza, jeśli się stosunkowo często z nimi obcuje lub poufale rozmawia; zaczynają natychmiast sądzić, że mogą sobie na niejedno pozwolić, i zechcą przekroczyć granice grzeczności. Dlatego tak niewielu ludzi można przypuścić do większej poufałości, a zwłaszcza należy unikać pospolitowania się z naturami niższymi. Jeśli zaś takiemu człowiekowi przyjdzie zgoła na myśl, że jest mi on znacznie bardziej potrzebny niż ja jemu, wówczas natychmiast zacznie się tak zachowywać, jakbym mu coś ukradł: zechce się zemścić i odzyskać swą własność. Zachować przewagę w stosunkach z ludźmi można wyłącznie pod warunkiem, że ich pod żadnym względem nie potrzebuje i że się im to okazuje. Dlatego jest rzeczą pożądaną, by każdemu, czy to mężczyzna, czy kobieta, dać od czasu do czasu odczuć, że można się bez niego doskonale obyć: umacnia to przyjaźń; co więcej, jeśli idzie o większość ludzi, to nie szkodzi bynajmniej okazanie im od czasu do czasu odrobiny lekceważenia; tym większą wartość będzie dla nich miała wówczas nasza przyjaźń: chi non istima vien stimato [kto nie szanuje innych, tego inni nie szanują], powiada włoskie przysłowie. Jeśli jednak ktoś ma dla nas naprawdę wielką wartość, należy to przed nim ukryć, jak przestępstwo. Nie jest to wesołe, za to prawdziwe. Nadmiar życzliwości nawet psy z trudem znoszą; a cóż dopiero ludzie.

29 Jeśli szlachetniejsi i zdolniejsi ludzie zdradzają tak często, zwłaszcza w młodości, uderzający brak znajomości bliźnich oraz życiowego sprytu i dlatego tak łatwo ich oszukać lub zwieść w jakikolwiek sposób, podczas gdy niższe natury o wiele szybciej i łatwiej urządzają się na świecie, przyczyna tkwi w tym, że w braku doświadczenia trzeba sądzić a priori, i że w ogóle żadne doświadczenie nie równa się wiedzy a priori.

Ludziom zwykłego pokroju własna osobowość daje tę aprioryczną wiedzę, natomiast ludziom szlachetnym i wybitnym - nie: gdyż właśnie jako tacy różnią się zasadniczo od innych. Kiedy więc oceniają cudze myśli i czyny według własnych, rachuba jest błędna.

32

Ale gdyby nawet człowiek taki a posteriori, czyli na podstawie cudzych wskazówek i własnego doświadczenia, nauczył się wreszcie, czego należy się na ogół spodziewać po ludziach; nawet gdyby poznał, mianowicie, że pięć szóstych sposród nich odznacza się takimi właściwościami moralnymi lub intelektualnymi, iż każdy, kogo okoliczności nie zmuszają do obcowania z nimi, postąpi lepiej, od początku ich unikając i nie nawiązując z nimi, o ile to możliwe, w ogóle kontaktu - to i tak jest rzeczą mało prawdopodobną, by zrozumiał dostatecznie ich małość i podłość; będzie musiał jeszcze, poki żyje, rozszerzać uzupełniać stale swą wiedzę w tym zakresie, a tymczasem nieraz się jeszcze przeliczy na swą niekorzyść. A potem, kiedy naprawdę weźmie sobie do serca uzyskaną naukę, mimo to zdarzy mu się co jakiś czas, że gdy znajdzie się w towarzystwie nie znanych sobie dotąd ludzi, ogarnie go zdumienie, do jakiego stopnia, wnioskując z mowy i zachowania, można by ich wziąć za ludzi całkiem rozsądnych, uczciwych, prawych, honorowych i cnotliwych, a może nawet mądrych i inteligentnych. Nie powinno go to jednak dziwić, pochodzi bowiem tylko stąd, że natura postępuje przeciwnie niż marni poeci, którzy przedstawiając łotrów lub głupców, czynią to tak prymitywnie i bez osłonek, że za każdą z tych postaci widać autora, który nieustannie dezawuuje ich intencje i słowa, wołając ostrzegawczym głosem: "oto łotr, oto głupiec, nie wierzcie jego mowie". Natura natomiast postępuje jak Szekspir lub Goethe, u których każda postać, choćby była diabłem wcielonym, zachowuje słuszność, kiedy pojawia się i przemawia, ponieważ odmalowana jest tak obiektywnie, że wciąga nas w swoje sprawy i zmusza do udziału w nich; postać ta bowiem, podobnie jak twory natury, rozwija się pod wpływem zasady wewnętrznej i dzięki temu jej słowa i czyny mają charakter naturalny, czyli konieczny.

Kto zatem oczekuje, że w świecie diabły będą nosiły rogi, a błazny dzwonki, ten zawsze stanie się ich łupem lub igraszką. Lecz do tego dochodzi jeszcze, że ilekroć się z ludźmi tymi obcuje, postępują oni jak księżyc i garbaci, mianowicie pokazują się zawsze z jednaj tylko strony, a każdy z nich ma przy tym wrodzony talent mimiczny, który twarz przemienia w maskę, przedstawiającą dokładnie to, czym właściwie być powinien, maskę zrobioną na miarę tej właśnie indywidualności, przylegającą i pasującą do niej tak dokładnie, że złudzenie jest kompletne. Wkładają oni tę maskę, ilekroć chodzi o to, by ukazać się komuś w dobrym świetle. Nie należy jej ufać bardziej niż masce z ceraty, pamiętając znakomite przysłowie włoskie: non e si tristo cane, che non meni la coda [nawet najgorszy pies merda ogonem].

W każdym razie należy się starannie wystrzegać dobrej opinii o świeżo poznanym człowieku, bo inaczej spotka nas najczęściej rozczarowanie, ku naszemu zawstydzeniu lub zgoła szkodzie.

Zasługują przy tym też na uwzględnienie słowa Seneki: argumenta morum ex minimis quoque licet capere [dowód obyczajności można uzyskać nawet z zupełnie drobnych oznak] (ep.52); właśnie w drobiazgach ujawnia się charakter człowieka, ponieważ wtedy nie ma się on na baczności i nieraz podczas błahych czynności lub tylko na podstawie manier można dostrzec bez trudu bezgraniczny, żadnych względów nie znający egoizm, który potem potwierdza się w sprawach ważnych, choć tu się maskuje. Takiej okazji tracić nie należy. Jeśli ktoś postępuje bezwzględnie w drobnych, codziennych zdarzeniach i okolicznościach życiowych, w sprawach, gdzie obowiązuje de minimis lex non curat [prawo nie dba o drobnostki]; jeśli wtedy szuka tylko swej korzyści lub wygody kosztem innych; jeśli przywłaszcza sobie coś, co przeznaczone jest dla wszystkich itd. - wówczas można być przekonanym, że w sercu jego nie mieszka sprawiedliwość i że w wielkich sprawach okaże się też nikczemnikiem, o ile prawo lub siła nie zwiążą mu rąk, a takiego człowieka nie należy przepuszczać przez próg.

Co więcej, kto bez wahania łamie prawa własnego klubu, ten złamie też prawo państwowe, o ile będzie mógł to zrobić bez ryzyka.43

Gdyby u ludzi, takich jakimi są przeważnie, dobro przeważało nad złem, należałoby raczej ufać ich sprawiedliwości, uczciwości, wdzięczności, wierności, miłości lub miłosierdziu niż polegać na ich strachu; ale ponieważ sprawa wygląda na odwrót, więc też przeciwna rada jest bardziej wskazana.

43

33

Przebaczać i zapominać znaczy wyrzucać przez okno cenne doświadczenia. Jeśli ktoś, z kim mamy związek lub kontakt, wyrządził nam przykrość lub wywołał nasz gniew, wówczas należy zadać sobie pytanie: czy wartość jego dla nas jest tak wielka, by znieść to samo lub coś gorszego jeszcze ponownie lub wiele razy, czy też nie.

Jeśli odpowiedź jest twierdząca, niewiele można rzec, mowa nic nie pomoże; trzeba więc sprawę puścić płazem, udzielając lub nie udzielając napomnienia, ale trzeba zdawać sobie sprawę, że w ten sposób zapraszamy do powtórzenia uchybienia. Jeśli natomiast odpowiedź będzie negatywna, należy natychmiast i na zawsze rozstać się z drogim przyjacielem albo pozbyć się człowieka, o ile jest naszym sługą. Albowiem przy okazji zrobi niechybnie dokładnie to samo albo postąpi analogicznie, nawet jeśli teraz zapewnia nas uroczyście i szczerze, że się zmieni. Wszystko. wszystko można zapomnieć, lecz nie siebie, nie własną istotę. Albowiem charakter nie podlega w ogóle korekturom, wszystkie postępki człowieka wynikają z wewnętrznej zasady i na skutek tego musi on zawsze postępować podobnie w podobnych okolicznościach, nie może zaś postąpić inaczej. Przeczytajcie moją rozprawę konkursową o tak zwanej wolności woli44 i pozbądźcie się złudzeń. Dlatego pojednanie z przyjacielem, z którym się zerwało, jest słabością, za którą trzeba odpokutować przy pierwszej okazji, kiedy postąpi on ponownie dokładnie tak samo jak wówczas, kiedy stało się to powodem zerwania, ba, jeszcze bezczelniej, bo w głębi ducha jest przekonany, że jest niezbędny. To samo dotyczy odprawionej służby, którą przyjmuje sie na powrót. Z tego samego powodu nie wolno też oczekiwać, że ktoś w zmienionych okolicznościach postąpi tak samo, jak przedtem. Przeciwnie, ludzie zmieniają swe poglądy o postępowanie równie szybko, jak zmieniają się ich interesy; co więcej, ich intencje są wekslami zaciągniętymi na tak krótki termin, że człowiek musiałby być jeszcze bardziej krótkowzroczny, by ich nie zaprotestować.

Załóżmy, jednak, że chcielibyśmy wiedzieć, jak zachowa się ktoś w sytuacji, w jakiej zamierzamy go postawić, wówczas nie wolno polegać na jego obietnicach ani zapewnieniach. Albowiem nawet jeśli mówi uczciwie, mówi o rzeczy, której nie zna. Sami więc musimy przewidzieć jego postępowanie, rozważając okoliczności, w jakich się znajdzie, oraz konflikt między nimi a jego charakterem.

W ogóle aby pojąć jasno i gruntownie prawdziwe i nader smutne właściwości większości ludzi, co jest konieczne, bardzo pouczające jest posłużenie się literackim opisem ich zachowań i czynów jako komentarzem do zachowań i czynów w życiu praktycznym i vice versa. Jest to bardzo wskazane, by nie pomylić się ni co do nich, ani co do siebie. Nie wolno jednak dopuścić przy tym, by jakikolwiek rys szczególnie niski lub głupi, z którym spotkamy się w życiu lub w literaturze, zmartwił nas lub rozgniewał, bo muszą one nam służyć wyłącznie jako materiał poznawczy, dostarczając nowego przyczynku do charakterystyki rodzaju ludzkiego, który notujemy sobie w pamięci. Będziemy zatem obserwowali je mniej więcej tak, jak mineralog ogląda napotkany szczególnie charakterystyczny egzemplarz jakiegoś minerału.

Wyjątki, oczywiście, istnieją, nawet niewiarygodnie wielkie, a różnice między indywidualnościami są ogromne, ogólnie jednak biorąc, świat, jak to już dawno stwierdzono, jest ubogi: dzicy zjadają się nawzajem, a kulturalnie oszukują się nawzajem, i tak oto toczy się świat. czymże są państwa z całym swym kunsztownym, zwróconym na zewnątrz i do wewnątrz mechanizmem i środkami przemocy, jeśli nie urządzeniem obliczonym na ustanowienie barier bezgranicznej ludzkiej niesprawiedliwości? Czyż nie widać w całej historii jak każdy król, skoro tylko usadowi się mocno, a kraj jego cieszy się pewnym dobrobytem, korzysta z tego, by ze swym wojskiem, jak banda zbójców, napaść na kraj sąsiada? W zamierzchłej starożytności, a po części również w średniowieczu, pokonani popadali w niewolę u zwycięzców, tj. w gruncie rzeczy musieli na nich pracować; ale podobnie dzieje się z tymi, co płacą kontrybucję: oddają mianowicie wyniki poprzedniej swej pracy. Dans toutes

Mowa o rozprawie konkursowej Über die Freiheit des Willens (O wolności woli), wyróżnionej przez Królewskie Norweskie Towarzystwo Naukowe, opublikowanej w r. 1841.

44

34

les guerres il ne s'agit que voler [w każdej wojnie idzie tylko o to, aby kraść], powiada Wolter45, a Niemcom nie trzeba tego powtarzać.

30 Nie istnieje taki charakter, by można go było pozostawić samemu i puścić samopas; każdy wymaga kierowania za pomocą pojęć i maksym. Jeśli jednak doprowadza się sprawę do skrajności, chcąc, by charakter nie wynikał z przyrodzonej nam natury, lecz z rozważnego namysłu, czyli aby właściwie był w pełni nabyty i sztuczny, wówczas niebawem znajdą potwierdzenie słowa: Naturam expelles furca, tamen usque recurret [Pędź widłami naturę: powraca wytrwale].46 Można mianowicie bardzo dobrze pojąć jakąś regułę, która odnosi się do zachowania wobec innych ludzi, ba, można samemu ją odkryć i celnie sformułować, a mimo to zgrzeszyć przeciw niej natychmiast w życiu realnym.

Ale niech to nie odbiera nam odwagi i nie sądźmy, że żyjąc w świecie, nie można w postępowaniu kierować się abstrakcyjnymi regułami i maksymami i wobec tego najlepiej popuścić sobie cugli. Jest z tym tak samo, jak z każdym przepisem i każdą radą teoretyczną, która odnosi się do praktyki: najpierw trzeba regułę zrozumieć, potem nauczyć się ją stosować. Pierwsze zdobywa się przy pomocy rozumu za jednym zamachem, drugie stopniowo za pomocą ćwiczenia. Pokazuje sie uczniowi chwyty na instrumencie, ciosy i parady rapierem: mimo najlepszych chęci popełnia on natychmiast błąd i dochodzi do wniosku, że przestrzeganie tych zasad w pospiechu gry i w gorączce walki jest po prostu niepodobieństwem. A jednak ćwicząc się, stopniowo uczy się tego, potykając się, padając i podnosząc się znowu. Podobnie dzieje się z regułami gramatyki łacińskiej w piśmie i mowie. W ten sam sposób cham staje się dworakiem, zapaleniem wykwintnym światowcem, człowiek szczery staje się skryty, szlachetny - sarkastyczny. Niemniej taka samotresura, uzyskana przez długotrwałe przyzwyczajenie, zawsze działa jak przymus zewnętrzny i natura nigdy nie zaprzestanie całkiem wobec niej oporu, czasem zaś niespodzianie dokona w niej wyłomu. Każde bowiem działanie według abstrakcyjnych maksym pozostaje w takim stosunku do działania wynikającego Z pierwotnej, wrodzonej skłonności, jak dzieło kunsztu ludzkiego, np. zegar, gdzie forma i ruch zostały narzucone obcemu im materiałowi, do żywego organizmu, w którym forma i materia przenikają się wzajemnie i stanowią jedność. Ten stosunek między charakterem nabytym i wrodzonym potwierdzają słowa cesarza Napoleona: tout ce qui n/est pas naturel est imparfait [wszystko, co nie jest naturalne, jest niedoskonałe];47 w ogóle zaś jest to reguła, która dotyczy wszystkiego bez wyjątku, jaki przychodzi mi na myśl, stanowi znany mineralogom naturalny awenturyn, który nie dorównuje sztucznemu.

Dlatego też należy się wystrzegać wszelkiej afektacji. Budzi ona zawsze lekceważenie: po pierwsze, jako oszustwo, które jak każde oszustwo jest tchórzliwe, bo wynika ze strachu; po wtóre, jako wyrok potępienia wydany na siebie samego, gdyż człowiek chce uchodzić za kogoś, kim nie jest, kogo zatem uważa za lepszego od siebie. Afektowane podkreślanie jakiejś właściwości, pysznienie się nią, oznacza przyznanie, że się jej nie posiada. Wszystko jedno, czy człowiek chełpi się odwagą, wiedzą, polotem, dowcipem, szczęściem u kobiet czy bogactwem lub dobrym urodzeniem, czy też czymkolwiek innym, zawsze można stąd wywnioskować, że tego właśnie mu nie dostaje; kto bowiem naprawdę jakąś właściwość posiada, temu do głowy nie przychodzi wystawiać ją na pokaz i podkreślać z afektacją, lecz jest o nią zupełnie spokojny. Taki sens ma też przysłowie hiszpańskie: herradura que chacolotea clavo le falta [podkowie, która brzęczy, brak gwoździa]. W każdym jednak razie, jak już wspomniano na wstepie, nikt nie ma prawa popuścić sobie całkiem cugli i obnażyć się La pucelle, rozdz. XIX. Horacy: Listy 1,10.

47 Cytat pochodzi z wydanej anonimowo książki Chateauvieux: Manuscript venu de St. Helene d-une maniere inconnue. Londyn, 1817, s.52.

45 46

35

zupełnie, gdyż wiele złych oraz zwierzęcych stron naszej natury wymaga osłonek; ale usprawiedliwia to tylko zachowanie negatywne, dysymulację, a nie pozytywne, symulację.

Warto też wiedzieć, że afektację rozpoznaje się, zanim jeszcze staje się rzeczą jasną, co właściwie podkreśla się z afektacją. A na koniec afektacja na długą metę nie wytrzymuje próby, lecz pewnego dnia maska opada. Nemo potest personam diu ferre fictam. Ficta cito in naturam suam recidunt. [Nikt nie potrafi długi czas chodzić w masce. To, co zmyślone, trwa krótko i szybko powraca do stanu naturalnego] (Seneka: De clementia , L.I,c.1).

31 Tak jak nie czuje się ciężaru własnego ciała, w przeciwieństwie do każdego obcego, które chce się wprawić w ruch, tak też nie dostrzega się własnych błędów i wad, lecz tylko cudze.

Ale za to drugi człowiek jest dla każdego zwierciadłem, w którym widzi on wyraźnie swe własne wady, braki, przywary i wszelkie cechy ujemne. Najczęściej zachowuje się jednak przy tym jak pies, który szczeka na zwierciadło, nie wiedząc, że ogląda w nim siebie, w przekonaniu, że to inny pies. Kto innym wytyka wady, pracuje nad własnym ulepszeniem. A zatem ludzie, którzy z przyzwyczajenia mają skłonność do poddawania zewnętrznego zachowania i całego w ogóle postępowania innych milczącej, bacznej i ostrej krytyce na własny użytek, pracują w ten sposób nad własną poprawą i udoskonaleniem; będą bowiem bądź wystarczająco sprawiedliwi, bądź dostatecznie próżni i dumni, by unikać samemu tego, co tak często i tak surowo potępiali. Do ludzi tolerancyjnych odnosi się, na odwrót, zdanie: hanc veniam damus petimusque vicissim [sam dla siebie żądam tego przywileju i przyznaję go drugim].48 Ewangelia moralizuje pięknie na temat źdźbła w oku bliźniego i belki we własnym; leży jednak w naturze oka, że patrzy na zewnątrz, a nie widzi siebie; dlatego, aby uświadomić sobie własne błędy, najistotniejszym środkiem jest dostrzeżenie i potępienie ich u innych. Dla własnej poprawy potrzeba nam zwierciadła.

Ta reguła odnosi się też do stylu i sposobu pisania: kto w tej dziedzinie podziwia każdą głupią nowinkę, zamiast ją zganić, ten będzie ją naśladował. Stąd też w Niemczech nowinki tak szybko się rozprzestrzeniają.

Niemcy są bardzo tolerancyjni, widać to. Hanc veniam damus petimusque vicissim - oto ich dewiza.

32 Człowiek szlachetnego pokroju mniema w młodości, że istotne i decydujące stosunki między ludźmi, z których wynikają rzeczywiste między nimi związki, mają charakter idealny, tj. opierają się na podobieństwie charakterów, sposobu myślenia, smaku, sił duchowych itd.; lecz później uświadomi sobie, że są one realne, tj. oparte na jakimkolwiek zainteresowani materialnym. Leżą u podstaw wszystkich niemal związków; większość ludzi nie wie nawet. że istnieją inne. Stosownie do tego ocenia się każdego ze względu na urząd, zawód, narodowość, koligacje, a więc w ogóle ze względu na stanowisko i rolę, przyznane mu konwencjonalnie; ludzi sortuje się zatem jak w fabryce i odpowiednio traktuje. Natomiast to, co człowiek reprezentuje sam przez się i sam w sobie, czyli dzięki osobistym właściwościom, bierze się pod uwagę tylko wedle własnego uznania, a zatem wyjątkowo, każdy zaś najczęściej, dla wygody, odsuwa to na stronę i ignoruje. Im więcej człowiek posiada walorów osobistych, tym mniej będzie mu ten system odpowiadał i wobec tego postara się z niego Horacy: Listy II, 3 (List do Pizonów) . Schopenhauer cytuje niedokładnie. Oryginał brzmi: hanc veniam petimusque damusque vicissim.

48

36

wyłączyć. Ale system opiera się na tym, że na naszym świecie, gdzie króluje bieda i potrzeby, środki, które pozwalają ich uniknąć, są zawsze sprawą najważniejszą, a zatem dominującą.

33 Tak jak pieniądz papierowy kursuje zamiast srebra, tak też na świecie zamiast prawdziwego szacunku i prawdziwej przyjaźni są w obiegu zewnętrzne ich objawy i gesty, imitujące je w sposób możliwie naturalny.

Można by, co prawda, zadać też pytanie, czy istnieją ludzie, którzy na szacunek i przyjaźń naprawdę zasługują.

W każdym razie, co do mnie, bardziej sobie cenię, kiedy uczciwy pies merda ogonem, niż sto takich przejawów i gestów.

Prawdziwa, szczera przyjaźń zakłada, że ktoś mocno, czysto obiektywnie i zupełnie bezinteresownie uczestniczy w cudzym szczęściu lub nieszczęściu, a to z kolei oznacza całkowite utożsamienie się z przyjacielem. Egoizm ludzkiej natury przeciwstawia się temu tak mocno, że prawdziwa przyjaźń zalicza się do tych rzeczy, o których, tak jak o wielkich wężach morskich, nie wiadomo, czy są bajką, czy też naprawdę gdzieś istnieją. Jest natomiast wiele związków między ludźmi, opartych wprawdzie na różnych motywach egoistycznych, które mimo to zawierają szczyptę owej prawdziwej, szczerej przyjaźni, co do tego stopnia je uszlachetnia, że na naszym dalekim od doskonałości świecie zasługują słusznie na miano przyjaźni. Stoją one znacznie wyżej niż powszednie liaisons [związki], które, prawdę mówiąc, są tego rodzaju, iż nie zamienilibyśmy więcej ani słowa z większością dobrych znajomych, gdybyśmy usłyszeli, co o nas mówią pod naszą nieobecność.

Pomijając wypadki, kiedy człowiek na serio potrzebuje pomocy i znacznego poświęcenia, najlepszą okazją do wypróbowania szczerości przyjaciela daje moment, w którym zawiadamiamy go o nieszczęściu, jakie nas przed chwilą spotkało. Wówczas bowiem maluje się na jego twarzy bądź prawdziwa, głęboka, szczera troska, bądź przeciwnie, niezachwiany spokój lub przelotny wyraz, ktory potwierdza znaną wypowiedź La Rochefoucauld: dans l'adversite de nos meilleurs amis, nous trouvons toujours quelque chose qui ne nous deplait pas [w niepowodzeniu naszych przyjaciół zawsze znajdujemy coś, co nam nie jest niemiłe].49 Ludzie, których zwykle nazywamy przyjaciółmi, nieraz z trudem potrafią przy takiej okazji ukryć nikły uśmiech satysfakcji.

Niewiele rzeczy równie niezawodnie wprawia ludzi w dobry humor, jak wiadomość o znacznym nieszczęściu, które nam się ostatnio przydarzyło, lub jawne wyznanie jakiejś osobistej słabostki.

Rzecz charakterystyczna!

Rozłąka i długa nieobecność wyrządzają uszczerbek każdej przyjaźni, choć ludzie niechętnie to przyznają.

Gdyż nawet nasi najmilsi przyjaciele z biegiem lat przekształcają się w abstrakcyjne pojęcia, skoro ich nie widzimy, a na skutek tego nasze zainteresowanie ich życiem staje się coraz bardziej wyrozumowane, ba, nawykowe; żywe, głębokie uczucia zachowujemy tylko wobec istot, które mamy przed oczyma, nawet jeśli są to jedynie ulubione zwierzęta. Oto do jakiego stopnia zmysłowa jest ludzka natura. A zatem i tutaj potwierdzają się słowa Goethego: Wszak teraźniejszość potężną boginią.

(Torquato Tasso, akt IV, scena 4)

49

La Rochefoucauld: Maksymy i rozważania moralne.

37

Przyjaciół domu słusznie się tak nazywa, gdyż są bardziej przyjaciółmi domu niż jego pana; przypominają bardziej koty niż psy.

Przyjaciół nazywa się szczerymi, wrogowie są szczerzy: dlatego naganę z ich strony należy wykorzystać, aby poznać siebie, przyjąć ją jak gorzkie lekarstwo.

Czyżby rzadko zdarzali się przyjaciele w biedzie?

Przeciwnie! Ledwo z kimś zawarliśmy przyjaźń, już znajduje się w biedzie i chciałby pożyczyć pieniędzy.

34 Cóż za żółtodziobem jest człowiek, co się łudzi, iż przejawiając inteligencję i rozum, zdoła przypodobać się towarzystwu! Przeciwnie, u bezwzględnej większości ludzi wzbudziło to nienawiść i gniew, a rozgoryczenie ich będzie tym większe, że nie mają prawa do skargi, co więcej, ukrywają jej przyczynę przed sobą. Dzieje się to następująco: jeśli ktoś stwierdza i odczuwa znaczną przewagę duchową swego rozmówcy, wówczas w głębi ducha, nie zdając sobie z tego w pełni sprawy, wyciąga stąd wniosek, że tamten stwierdza i odczuwa w tymże stopniu jego własną niższość i duchową ograniczoność. Entymemat ten wzbudza w nim gwałtowną nienawiść, niechęć, animozję. Słusznie więc powiada Gracjan: para se bien quisto, el unico medio vestirse la piel del mas simple de los brutos [chcesz łatwo zdobyć ludzką miłość - przykryj się skórą najbardziej łatwowiernego ze zwierząt50 Przejawianie inteligencji i rozumu oznacza przecież pośrednio jedynie postawienie innym ludziom zarzutu niezdatności i głupoty. Na dodatek natura pospolita burzy się na widok swego przeciwieństwa, skrytym zaś sprawcą tej rebelii jest zazdrość. Albowiem zaspokojenie próżności jest - jak to widać na każdym kroku rozkoszą, którą ludzie cenią ponad wszystko, a osiągają wyłącznie przez porównanie siebie samych z innymi ludźmi. Nie ma jednak zalet, z których człowiek byłby równie dumny, jak z zalet duchowych: przecież na nich zasadza się jego wyższość nad zwierzętami.51 Okazanie zdecydowanej wyższości nad nim pod tym względem, na dodatek wobec świadków, jest więc wyjątkowym zuchwalstwem. Sprowokuje go to do zemsty, którą wywrze najczęściej szukając okazji do zniewagi, bo w ten sposób przechodzi ze sfery inteligencji w sferę woli, gdzie pod tym względem wszyscy jesteśmy sobie równi. O ile zatem stan i majątek zawsze mogą liczyć w społeczeństwie na poważanie, o tyle nie mogą bynajmniej go oczekiwać zalety duchowe; zostaną one w najlepszym razie zignorowane, przeważnie jednak uważa się je za swoistą impertynencję lub za dobro, do którego posiadacz doszedł w sposób niedozwolony, a którym ma teraz czelność się chlubić; każdy szykuje się po cichu, by odpłacić mu za to upokorzeniem na innym polu, i czeka tylko na okazję. Z trudem tylko, najpokorniejszym zachowaniem można wyżebrać wybaczenie przewagi duchowej. Saadi powiada w Gulistanie: "Wiedzcie, że nierozumny odczuwa sto razy silniejszą odrazę i niechęć do rozumnego, niż rozumny odczuwa do nierozumnego".

Na odwrót, niższość duchowa starcza za rekomendację. Albowiem czym ciepło dla ciała, tym dla ducha błogie poczucie przewagi; dlatego każdy zbliża się do osoby, która mu to zapewnia, równie instynktownie, jak się zbliża do pieca lub wystawia na słońce. Taką zaś osobą jest ktoś, kto od mężczyzny stoi zdecydowanie niżej pod względem duchowym, od kobiety - pod względem urody. Co prawda, wobec niejednego człowieka wykazanie niesymulowanej niższości - to duża rzecz. Ale w zamian widzimy, jak serdeczną przyjaźnią darzy średnio przystojna dziewczyna brzydką. U mężczyzn zalety fizyczne nie grają wielkiej roli, chociaż milej człowiekowi stać obok niższego wzrostem niż obok wyższego. Zgodnie z tym wśród mężczyzn powszechnie lubiani i poszukiwani Baltazar Gracjan: Wyrocznia podręczna.

Można rzec, iż wolę człowiek sam sobie nadał, bo sam jest wolą; natomiast intelekt stanowi wiano, w które wyposażyły go niebiosa, czyli jest darem wiekuistego, tajemniczego, nieuchronnego przeznaczenia, którego narzędziem jedynie była jego matka.

50 51

38

są głupcy i ignoranci, wśród kobiet - brzydule; zyskują oni łatwo opinię ludzi o złotym sercu, bo każdy szuka pretekstu, by przed sobą samym i wobec innych ludzi usprawiedliwić sympatię, jaką do nich czuje. Z tego też powodu wszelka przewaga duchowa jest własnością, która człowieka mocno izoluje; ludzie unikają jej i nie cierpią, a za pretekst służy przypisywanie posiadaczowi wszelkich wad. 52 Wśród kobiet identyczne skutki daje uroda: śliczne dziewczęta nie znajdują przyjaciółek, ba, nawet koleżanek. Gdy wakuje posada damy do towarzystwa, lepiej niech się nie zgłaszają; bo wystarczy im się pojawić, by zmarszczyła się twarz ewentualnej chlebodawczyni, która nie potrzebuje takiego tła ani dla siebie, ani dla swej córki.

Natomiast zupełnie inaczej wygląda sprawa z wyższą rangą społeczną, gdyż, w przeciwieństwie do zalet osobistych, nie podkreśla ona kontrastu i różnicy, lecz działa jak refleks kolorytu otoczenia na twarzy.

35 Zaufanie, jakie mamy do innych ludzi, wynika często w wielkim stopniu z naszej bierności, próżności i naszego egoizmu; z bierności, bo wolimy zaufać komuś, zamiast samemu zbadać sprawę, czuwać, działać; z egoizmu, bo potrzeba mówienia o własnych sprawach skłania nas do powierzenia ich komuś; z próżności, bo obdarzamy zaufaniem człowieka, po którym spodziewamy się jakiejś odpłaty. Niemniej domagamy się, by ludzie darzyli nasze zaufanie szacunkiem.

A tymczasem nie powinniśmy się gniewać o brak zaufania, gdyż zawiera komplement pod adresem uczciwości, przyznaje, mianowicie, szczerze, iż jest ona zjawiskiem niezmiernie rzadkim i należy do tych, w których istnienie się wątpi.

36 W mojej Etyce wymieniłem jedną przyczynę uprzejmości, tej kardynalnej cnoty Chińczyków; druga jest następująca. Uprzejmość polega na milczącym porozumieniu co do ignorowania i nieczynienia sobie nawzajem zarzutu z moralnej i intelektualnej nędzy partnera; dzięki temu, ku obopólnej korzyści, wychodzi ona nieco mniej na światło dzienne.

Grzeczność jest roztropnością, niegrzeczność więc - głupotą; robić sobie przez to wrogów bez potrzeby i z własnej woli jest takim samym szaleństwem, jak podpalenie własnego domu. Bo grzeczność, jak liczman, jest jawnie fałszywą monetą; oszczędzanie więc na niej świadczy o braku rozsądku, natomiast szczodre nią szafowanie o rozsądku. Wszystkie narody kończą listy słowami: vottre tres humble serviteur. - your most obedient servant. - suo devotissimo servo [uniżony sługa]; jedni Niemcy opuszczają "sługę" - jako że to nieprawda! Kto natomiast dla grzeczności poświęca realne interesy, ten postępuje jak człowiek, co zamiast liczmanów daje szczere złoto. Tak jak odrobina ciepła zmiękcza twardy i kruchy z natury wosk do tego stopnia, że przybiera on dowolną postać, tak nawet szorstkich i nieprzyjaźnie usposobionych ludzi można zmiękczyć

52 Dla kariery w świecie przyjaźń i koleżeństwo są największym środkiem. Ale wielkie zdolności zawsze wbijają w dumę i dlatego mało są przydatne w schlebianiu ludziom miernie uzdolnionym, przed którymi z tego właśnie tytułu trzeba ukryć i zanegować wybitne zdolności. Przeświadczenie o miernych jedynie własnych zdolnościach działa na odwrót: dają się one znakomicie pogodzić z pokorą, uprzejmością, usłużnością i respektem wobec marności, zyskują więc przyjaciół i protektorów.

Dotyczy to nie tylko służby państwowej, lecz także urzędów i honorowych gości, ba, nawet sławy w świecie naukowym; dlatego np. w Akademiach zacna przeciętność zawsze jest górą, a zasłużeni ludzie w ogóle się do nich nie dostają lub bardzo późno; i tak bywa wszędzie.

39

odrobiną grzeczności i uprzejmości, tak aby byli nam przychylni i skłonni do pomocy. Grzeczność jest więc tym dla człowieka, czym ciepło dla wosku.

Prawda, że uprzejmość jest o tyle trudnym zadaniem, iż wymaga okazywania dużego szacunku wszystkim ludziom, podczas gdy większość z nich w ogóle na to nie zasługuje, a ponadto wymaga udawania wielkiego zainteresowania nimi, gdy powinniśmy być szczęśliwi, że nic nas nie obchodzą.

Pogodzić uprzejmość z dumą - oto sztuka.

Zniewagi, które na dobrą sprawę polegają zawsze na objawach braku szacunku, wyprowadzałyby nas znacznie mniej z równowagi, gdyby nie, z jednej strony, o wiele za wysokie mniemanie o własnej wartości i godności, czyli przesadna pycha, a z drugiej, gdybyśmy zdali sobie jasno sprawę, co każdy w głębi duszy myśli i sądzi o innym człowieku. A przecież jakiż jaskrawy jest kontrast między wrażliwością większości ludzi na najlżejszą choćby krytyczną aluzję pod ich adresem a tym, co by przyszło im usłyszeć, gdyby posłuchali rozmów znajomych na własny temat.

Należałoby raczej mieć stale w pamięci, że zwykła uprzejmość jest tylko uśmiechniętą maską; nie wołalibyśmy wówczas o pomstę do nieba, jeśli pewnego dnia maska ta nieco się obsuwa lub na chwilę zostaje zdjęta. Jeśli jednak ktoś zachowuje się po prostu grubiańsko, wygląda to tak, jakby zrzucił suknie i stanął przed nami in puris naturalibus [nago]. Przyznać trzeba, że - jak większość ludzi w podobnej sytuacji - wygląda wówczas nieszczególnie.

37 Nie wolno nigdy w postępowaniu swym wzorować się na innym człowieku, ponieważ sytuacja, stosunki, okoliczności nie są nigdy identyczne, a różnice charakterów nadają też czynowi odmienne zabarwienie; stąd duo cum faciunt idem, non est idem [gdy dwaj robią to samo, to nie jest to samo]. Po dojrzałej rozwadze i głębokim namyśle należy działać stosownie do własnego charakteru. A więc i w praktyce oryginalność jest niezbędna; inaczej czyn nie pasuje do człowieka.

38 Nie kwestionujcie niczyjej opinii; zważcie, że aby wyperswadować ludziom wszystkie bzdury, w jakie wierzą, nie wystarczy dożyć wieku Matuzalema.

Należy też powstrzymać się w rozmowie od wszelkich uwag krytycznych, bo łatwo ludzi urazić, a trudno ich poprawić, jeśli to w ogóle możliwe.

Kiedy w rozmowie, której słuchamy, zaczynają nas gniewać absurdy, należy sobie wyobrazić, że jest to scena komediowa, w której występują dwaj głupcy. Probatum est [środek wypróbowany].

Kto przyszedł na świat, by na serio oświecać go co do spraw najważniejszych, ten może mówić o szczęściu, jeśli wyniesie skórę cało.

40

39 Kto pragnie, by jego sąd znalazł wiarę, ten niech go wygłasza spokojnie i beznamiętnie. Albowiem wszelka porywczość wynika z woli; a więc woli, a nie wiedzy, zimnej z natury, przypiszą ów sąd. Skoro bowiem istotą człowieka jest wola, a poznanie jest wtórne i jest późniejszym dodatkiem, zatem ludzie uwierzą raczej, iż sąd wynikł z podnieconej woli, niż że sam sąd wzburzył wolę.

40 Nawet mając po temu pełne prawo, nie należy popadać w samochwalstwo. Gdyż próżność jest rzeczą tak zwykłą, zasługa zaś tak niezwykłą, że ilekroć powstaje wrażenie, jakobyśmy się sami, choćby pośrednio chwalili, każdy postawi sto przeciw jednemu, że przemawia przez nas próżność, której nie dostaje rozumu, by dostrzec własną śmieszność. A mimo to Bacon z Werulamu niedaleko odbiega od prawdy, kiedy powiada, że zdanie semper aliquid haeret [zawsze coś przylgnie]53 dotyczy nie tylko potwarzy, lecz także samochwalstwa, i dlatego zaleca je w umiarkowanych dawkach.

41 Kiedy podejrzewacie kogoś o kłamstwo, należy udać wiarę; wówczas bezwstydnie będzie kłamał jeszcze bardziej i zostanie zdemaskowany. Jeżeli zauważycie natomiast, że wymknęła mu się cząstka prawdy, którą chciałby zataić, należy udać niewiarę i sprowokować przez sprzeciw, by rozwinął wszystkie rezerwy i ujawnił całą prawdę.

42 Nasze sprawy osobiste należy bez wyjątku zachowywać w tajemnicy, a dobrzy znajomi nie powinni wiedzieć o nas nic poza tym, co widzą na własne oczy. Albowiem nawet wiedząc o najniewinniejszych sprawach mogą w pewnej chwili i w pewnych okolicznościach wyrządzić nam szkodę.

W ogóle zaś lepiej wykazywać rozum milczeniem naż mową. Pierwsze świadczy o rozsądku, drugie o próżności. Okazje do obu mamy równie często, lecz wyżej stawiamy przelotne zadowolenie, jakie daje mowa, niż trwałą korzyść, jaką daje milczenie. Wskazane jest nawet odmówić sercu ulgi, jaką żywym osobom przynosi rozmowa z samym sobą, aby nie przeszła w zwyczaj, bo myśl do tego stopnia splata i utożsamia się wówczas ze słowem, że zaczynamy stopniowo rozmawiać z innymi też tak, jakbyśmy głośno myśleli; a tymczasem roztropność nakazuje, by myśl od słowa oddzielała przepaść.

Czasem sądzimy, że ludzie za nic nie uwierzą w coś, co nas dotyczy, a im tymczasem do głowy nie przychodzi w to wątpić: sprawmy jednak, by im to wpadło do głowy, a nie zdołają już w to uwierzyć. Lecz często zdradzamy się tylko dzięki temu, iż przypuszczamy błędnie, że niemożliwe jest, aby danych rzeczy nie zauważono; tak jak z wysokości spadamy pod wpływem zawrotu głowy, tj. myśli, że w danym miejscu nie można ustać, a męka związana ze staniem jest tak wielka, że lepiej ją skrócić: to złudzenie zwie się zawrotem głowy.

53

Cytat z De augmentis scientiarum , ks. VIII, rozdz. 2.

41

Wiedzcie, z drugiej strony, że nawet ludzie nie zdradzający nadmiernej bystrości są znakomitymi algebraistami, kiedy idzie o osobiste sprawy innych ludzi, i że potrafią oni na podstawie jednej jedynej danej rozwiązać najbardziej skomplikowane zadanie. Opowiadając im np. jakieś minione zdarzenie z opuszczeniem wszelkich nazwisk i innych wskazówek dotyczących osób, należy się pilnować, by w opowiadanie nie wpleść żadnych danych pozytywnych i szczegółowych, choćby najbłahszych, jak nazwa miejscowości, data, nazwisko osoby drugoplanowej lub cokolwiek, co ma z danym zdarzeniem bezpośredni związek, bo w ten sposób mają natychmiast jakąś wielkość daną pozytywnie, a przy jej pomocy ich zdolności algebraiczne wydedukują całą resztę. Tu, mianowicie, ciekawość rodzi tak wielki zapał, że dzięki niej wola daje ostrogę intelektowi, który pod wpływem takiego bodźca dochodzi do zdumiewających wyników. O ile bowiem ludzie są nieczuli i obojętni całkiem na prawdy ogólne, o tyle za jednostkowymi gonią zawzięcie.

Oto czemu też wszyscy nauczyciele mądrości zalecają za pomocą przeróżnych argumentów milczenie.

Mogę więc poprzestać na tym, co powiedziałem, i przytoczę jedynie kilka szczególnie trafnych, a mniej znanych maksym arabskich. "O czym nie ma wiedzieć twój wróg, nie mów przyjacielowi". "Kiedy o mej tajemnicy nie mówię, jest mym jeńcem; jeśli ją zdradzę, będę jej jeńcem". "Na drzewie milczenia wisi owoc jego: spokój".

43 Pieniądze ulokowaliśmy najlepiej, kiedy nas oszukano, bo w zamian nabyliśmy bezpośrednio przezorność.

44 W miarę możliwości nie należy żywić wobec nikogo nieprzyjaźni, trzeba natomiast dobrze widzieć i zachować w pamięci procedes [postępki] każdego człowieka, by na tej podstawie ustalić jego wartość, dla nas przynajmniej, i odpowiednio uregulować nasze zachowanie i postępowanie wobec niego – stale w przeświadczeniu, że charakter człowieka jest niezmienny; zapomnieć kiedykolwiek o złych właściwościach jakiegoś człowieka to wyrzucić przez okno z trudem zarobione pieniądze.

W ten sposób można się uchronić przed głupim zaufaniem i głupią przyjaźnią.

"Ani kochać, ani nienawidzić" - w tym zawiera się połowa życiowej mądrości; "nic nie mówić i w nic nie wierzyć" - oto druga połowa. Co prawda człowiek chętnie pokazuje plecy światu, w którym potrzeba takich, a także poniżej przytoczonych reguł.

45 Okazywać słowem lub gestem gniew lub nienawiść jest rzeczą niewskazaną, ba, niebezpieczną, niemądrą, śmieszną, pospolitą. Gniewu ani nienawiści nie wolno okazać nigdy inaczej niż czynem. Uda się to tym bardziej, im bardziej uniknie się pierwszego.

Tylko zimnokrwiste zwierzęta posiadają jad.

42

46 Parler sans accent [mówić bez przycisku]: ta stara reguła ludzi obytych w świecie oznacza, że o wydobycie treści waszych słów niech się troszczą inni ludzie własnym rozumem; ten zaś porusza się wolno i nim dojdzie do sedna, was już nie ma. Natomiast parler avec accent [mówić z przyciskiem] znaczy przemawiać do uczucia, a wtedy wszystko wychodzi na opak. Jest wielu ludzi, którym można z uprzejmą mina i przyjacielskim tonem naopowiadać naprawdę głupstw, nie narażając się bezpośrednio na niebezpieczeństwo.

Maksymy dotyczące naszego zachowania wobec toku wydarzeń na świecie oraz losu

47 Jakąkolwiek formę przybrałoby życie ludzkie, zawsze będą w nim te same pierwiastki, i dlatego wszędzie jest w zasadzie jednakowe, czy to w chacie, czy w pałacu, w klasztorze czy w wojsku. Mimo wszystkich różnic zdarzenia, przygody, szczęśliwe i nieszczęśliwe przypadki przypominają zawsze wyroby cukiernicze: liczne, różnorodne, wymyślne i barwne figurki są wszystkie z jednego ciasta; a cokolwiek kogoś spotka, przypomina to, co spotkało kogoś innego, znacznie bardziej, niż sobie z tego zdaje sprawę słuchacz w czasie opowiadania.

Zdarzenia w naszym życiu przypominają także obrazy w kalejdoskopie, gdzie przy każdym obrocie widać co innego, podczas gdy naprawdę mamy stale to samo przed oczyma.

48 Trzy potęgi istnieją na świecie, powiada niezwykle trafnie pewien starożytny pisarz: roztropność, siła i szczęście. Sądzę, że ostatnia z nich najwięcej może. Albowiem bieg naszego życia można przyrównać do drogi okrętu. Los, secunda aut adversa fortuna [szczęście lub nieszczęście], pełni rolę wiatru, ktory szybko posuwa nas naprzód lub odrzuca wstecz, a wysiłki i poczynania nasze nie na wiele się przydają. Pełnia one, mianowicie, rolę wioseł: kiedy obracając nimi wiele godzin, posunęliśmy się kawałek naprzód, nagły podmuch wiatru odrzuca nas równie daleko wstecz. A jeśli wiatr nam sprzyja, wówczas posuwamy się tak szybko naprzód, że nie potrzeba wioseł. Tę potęgę fortuny oddaje znakomicie hiszpańskie przysłowie: da ventura a tu hijo, y echa lo en el mar (obdarz syna swego szczęściem i rzuć go do morza).

Lecz przypadek jest nieczystą siłą i jak najmniej należy na nim polegać. Któż jednak jest jedynym ze wszystkich dobroczyńców, co obdarowując pokazuje zarazem wyraźnie, że nie mamy bynajmniej prawa ubiegać sie o jego dary, że zawdzięczamy je nie własnej zasłudze, lecz wyłącznie jego dobroci i łaskawości, i że stąd właśnie możemy czerpać radosną nadzieję, iż i w przyszłości odbierzemy pokornie z jego rąk niejeden jeszcze nie zasłużony dar?

Jest to przypadek: on, który posiadł królewską sztukę dawania do zrozumienia, że wobec jego łaski i faworów wszelka zasługa jest bezsilna i nic nie znaczy.

43

Kiedy człowiek patrzy wstecz na drogę własnego życia, kiedy ogląda w nim "labiryntu błędne mknienia"54, niejedno zaprzepaszczone szczęście i niejedno ściągnięte na siebie nieszczęście, wówczas, czyniąc sobie wyrzuty, łatwo może zajść za daleko. Albowiem droga własnego życia nie jest po prostu naszym własnym dziełem, lecz składają się na nią dwa czynniki, mianowicie szereg okoliczności i szereg naszych decyzji, które stale się zazębiają i wzajemnie modyfikują. Dodać trzeba, że tak w jednym, jak w drugim wypadku horyzonty nasze są zawsze nader ograniczone, gdyż nigdy nie możemy przewidzieć na długo z góry naszych decyzji, a jeszcze mniej możemy przewidzieć okoliczności, tak że w obu wypadkach naprawdę znamy właściwie tylko teraźniejszość. Dlatego nie możemy zmierzać bezpośrednio do celu, dopóki jest on jeszcze odległy, możemy jedynie kierować się w przybliżeniu w jego stronę, opierając się na domniemaniach, z konieczności więc lawirujemy. Możemy, mianowicie, robić tylko jedno: podejmować zawsze decyzje stosownie do aktualnych okoliczności w nadziei, że zbliżą nas one do głównego celu. Najczęściej zatem można porównać okoliczności i nasze zasadnicze zamiary do dwóch sił, które ciągną w różne strony, a ich wypadkową jest tok naszego życia.

Terencjusz powiedział: in vita est hominum quasi cum ludas tesseris: si illud, quod maxime opus est iactu, non cadit, illud, quod cecidit forte, id arte ut Corrigan [człowiekowi powodzi się w życiu jak w grze w kości: kiedy nie wychodzi ci rzut najbardziej potrzebny, popraw ten, który wyszedł ci przypadkiem], 55 przy czym miał zapewne na myśli jakąś odmianę tryktraka. Można by rzec krócej: los tasuje karty, a my nimi gramy. Dla wyrażenia, co przez to rozumiem, najlepsze jednak byłoby następujące porównanie. W życiu jest jak w grze w szachy: układamy plan; zależy on jednak od tego, co podczas gry zechce zrobić przeciwnik, a w życiu - los.

Plan nasz ulega przez to najczęściej tak wielkim zmianom, że w toku realizacji jest już widoczny tylko w najogólniejszych zarysach.

W życiu naszym istnieje zresztą jeszcze coś, co stoi ponad wszystkim. Trywialna to, mianowicie, i zbyt często powtarzana prawda, że nieraz jesteśmy głupsi, niż nam się zdaje; natomiast prawdę, że jesteśmy często mądrzejsi, niż nam się zdaje, odkrywają tylko ludzie, którzy sami się w takiej sytuacji znaleźli, a i to z opóźnieniem. Tkwi w nas coś, co mądrzejsze od głowy. A mianowicie, ilekroć robimy ważne pociągnięcia, podejmujemy zasadnicze kroki w naszym życiu, działamy nie tyle na mocy należytego rozeznania sprawy, ile pod wpływem wewnętrznego impulsu, chciałoby się rzec, instynktu płynącego z głębi naszej istoty; a kiedy później krytykujemy nasze postępowanie, przyjmując za miernik wyraźne, lecz niewystarczające, nabyte, ba, zapożyczone pojęcia czy też reguły ogólne, cudzy przykład itd., nie wziąwszy dostatecznie pod uwagę, iż "jedno wszystkim nie przystoi",56 wówczas łatwo popadamy w niesprawiedliwość wobec siebie samych. W końcu jednak okaże się, kto miał rację; a tylko osiągnąwszy szczęśliwie starość, człowiek ma pełne kwalifikacje obiektywne i subiektywne, by rzecz ocenić.

Być może owym impulsem wewnętrznym kierują bez naszej wiedzy prorocze sny, których nie pamiętamy po przebudzeniu, i przez to nadają naszemu życiu jednolitą tonację i jedność akcji, której nie mogłaby mu nadać świadomość mózgowa, często chwiejna, błądząca, łatwa do przestawienia na inne tory; ten czynnik też sprawia, że np. człowiek powołany do wielkich dzieł w jakiejś dziedzinie od młodości czuje po kryjomu w głębi duszy swe powołanie i zmierza do niego tak, jak pszczoły przy budowie ula. Ten impuls wewnętrzny jest dla każdego człowieka tym, co Baltazar Gracjan zwie la gran sinderesis: instynktowną, silną pieczą nad samym sobą, bez której człowiek by zginął.57 Trudno działać według abstrakcyjnych zasad, wymaga to wielu ćwiczeń, a i to nie zawsze się udaje; często też zasady te nie wystarczają. Natomiast każdy człowiek posiada jakieś konkretne zasady wrodzone, które ma we krwi, ponieważ stanowią wynik wszystkich jego myśli, uczuć i pragnień. Najczęściej nie zna ich in abstracto Goethe: Faust.

Terencjusz: Adelphone IV, 7.

56 Goethe: Zachęta.

57 W przekł. polskim: wrodzony zdrowy sąd.

54 55

44

i dopiero spoglądając wstecz na swoje życie, uprzytamnia sobie, że zawsze się nimi kierował i że wiodły go niejako na niewidzialnej nici. Od nich zależy, czy osiągnie szczęście, czy nieszczęście.

49 Nie należy nigdy tracić z oczu działania czasu ani zmienności rzeczy i dlatego, cokolwiek się zdarza, należy natychmiast wyobrazić sobie jego przeciwieństwo: w szczęściu zatem należy uprzytomnić sobie żywo nieszczęście, w przyjaźni - nieprzyjaźń, przy pięknej pogodzie - niepogodę, w miłości - nienawiść, w chwili zaufania i szczerości - zdradę i skruchę, i na odwrót. Byłoby to niewyczerpanym źródłem mądrości życiowej, bo zachowalibyśmy zawsze rozwagę i niełatwo byłoby nas zmylić. Najczęściej antycypowalibyśmy tylko w ten sposób działanie czasu.

Ale doświadczenie nigdy chyba nie jest tak niezbędne w poznaniu, jak przy właściwej ocenie nietrwałości i zmienności rzeczy. Ponieważ każdy stan rzeczy, dopóki trwa, jest konieczny, a więc w pełni prawomocny, dlatego każdy krok, każdy miesiąc, każdy dzień sprawia takie wrażenie, jak gdyby jemu ostatecznie miała przypaść słuszność po wiek wieków. Lecz żaden z nich jej nie zachowuje, trwała zaś jest tylko zmienność.

Roztropny jest ten, kogo nie zdoła zmylić pozorna trwałość i kto umie przewidzieć, w jakim kierunku pójdzie najbliższa zmiana.58 Jeśli zaś ludzie z reguły uważają aktualny stan rzeczy lub kierunek, w jakim biegną, za stały, bierze się to stąd, że mając skutki przed oczyma, nie rozumieją przyczyn, a tymczasem w nich kryje się zalążek przyszłych zmian: skutek, który dla nich wyłącznie istnieje, nic podobnego w sobie nie mieści. Ci ludzie czepiają się wyłącznie skutków, zakładając, iż nie znane im przyczyny, które zdołały je spowodować, zdołają je też zachować. Mają przy tym tę przewagę, że jeśli błądzą, to zawsze unisono, i wobec tego spotykająca ich klęska jest zawsze klęską powszechną, gdy tymczasem człowiek myślący, myląc się, jest na domiar złego samotny.

Mimochodem mamy tu potwierdzenie mej tezy, iż błąd powstaje zawsze przy wnioskowaniu ze skutku o przyczynie.

Antycypować czas należy jednak tylko teoretycznie, przewidując skutki jego działania, a nie praktycznie, czyli nie w ten sposób, by uprzedzając go domagać się przedwcześnie czegoś, co czas dopiero przynieść może. Kto tak postępuje, dowie sie niebawem, że nie ma gorszego, bardziej bezwzględnego lichwiarza niż czas własne, który zmuszony do zaliczek, pobierze większy procent niż każdy Żyd. Można np. za pomocą niegaszonego wapna i gorąca przyspieszyć do tego stopnia wegetację drzewa, że w ciągu niewielu dni puści pędy, zakwitnie i wyda owoce; ale potem drzewo obumrze.

Jeśli młodzieniec zechce choćby przez kilka tygodni wydatkować swe siły rozrodcze jak dorosły mężczyzna i tyle zdziałać w dziewiętnastym roku życia, ile bez trudu można zdziałać w trzydziestym, to czas udzieli mu co prawda zaliczki, lecz jako procent zabierze mu w przyszłości część sił, być może nawet część życia samego.

Bywają choroby, z których radykalnie i gruntownie można sie wyleczyć tylko wtedy, kiedy pozwala się im na naturalny przebieg, po czym znikają same przez się, nie zostawiając śladów. Jeśli jednak ktoś chce wyzdrowieć natychmiast, z miejsca, wtedy znów czas musi wypłacić zaliczkę: choroba zniknie, lecz procentem będzie słabowitość i chroniczna dolegliwość przez całe życie.

58 W każdej ludzkiej sprawie przypadek ma tak szerokie pole, że nieraz, kiedy usiłujemy zapobiec odległemu niebezpieczeństwu ponosząc w tej chwili ofiary, znika ono, bo sprawy przybrały niespodziany obrót, a wówczas nie tylko poniesione ofiary poszły na marne, ale, co więcej, zmiany przez nie wywołane przynoszą w nowej sytuacji szkodę. Dlatego kroki nasze nie powinny być obliczane na zbyt odległą przyszłość, lecz należy brać też w rachubę przypadek i śmiało patrzeć w oczy niejednemu niebezpieczeństwu, w nadziei, że przeminie, tak jak mija nieraz czarna chmura gradowa.

45

Jeśli ktoś potrzebuje pieniędzy podczas wojny lub rozruchów, akurat teraz i natychmiast, wówczas będzie musiał sprzedać nieruchomości lub papiery państwowe za jedną trzecią ich wartości lub mniej jeszcze, dostałby zaś pełną wartość, gdyby respektował prawa czasu, tj. zechciał poczekać kilka lat; on jednak zmusza do zaliczek.

Albo ktoś potrzebuje pewnej sumy na daleką podróż; mógłby odłożyć ją ze swych dochodów w ciągu roku lub dwóch. Nie chce jednak czekać; pożycza ją zatem lub odejmuje od kapitału, innymi słowy, czas udziela zaliczki.

Procentem będzie teraz zamęt, jaki powstał w kasie, trwały i stale rosnący deficyt, którego nie można się już pozbyć.

Oto więc lichwa czasu: ofiarą jej pada każdy, kto nie może poczekać. Pragnienie przyspiesza miarowego biegu czasu jest przedsięwzięciem najbardziej kosztownym. Wystrzegajmy się więc, by czas nie żądał od nas odsetek.

50 Charakterystyczna różnica między umysłami zwykłymi i mądrymi, która uwydatnia się bardzo często w życiu codziennym, polega na tym, że rozważając i oceniając możliwe niebezpieczeństwa, pierwsze pytają tylko, czy coś podobnego już się zdarzyło i tylko takie wypadki uwzględniają, drugie natomiast myślą z własnej inicjatywy o tym, co ewentualnie zdarzyć się może, biorąc przy tym pod uwagę, iż - jak powiada hiszpańskie przysłowie - lo que no acaece en un ano, acaece en un rato (co przez rok się nie zdarzyło, może nadejść w okamgnieniu).

Omawiana różnica jest zresztą czymś naturalnym: gdyż aby ogarnąć wzrokiem to, co stać się może, potrzebny jest rozsądek, do tego, co już syę stało, wystarczą zmysły.

My jednak przyjmijmy za dewizę; złóż ofiarę złym demonom! Znaczy to, że nie należy się cofać przed pewnym nakładem wysiłków, czasu, niewygód, trudów, pieniędzy lub wyrzeczeń, byle zatarasować drogę ewentualnemu nieszczęściu; a im ono większe, tym mniejsza, bardziej odległa i mniej prawdopodobna niech będzie jego możliwość. Najlepszą egzemplifikacją tej reguły jest premia asekuracyjna. Jest to ofiara, składana jawnie przez wszystkich złym demonom na ołtarzu.

51 Żadne wydarzenie nie powinno nas skłonić do wybuchu radości lub żalu; po części ze względu na zmienność wszystkich rzeczy, która w każdej chwili może sprawić, że i ono się odmieni, po części ze względu na omylność naszych ocen w sprawie tego, co dla nas korzystne, a co szkodliwe; na skutek tego każdemu zdarzyło się kiedyś żalić się na coś, co potem okazało się dla niego naprawdę najlepsze, lub radować się z czegoś, co stało się dla niego źródłem najsroższego cierpienia. Zalecaną tu postawę wyraził pięknie Szekspir (Koniec wieńczy dzieło): I have felt so many quirks of joy and grief, That the first face of neither, on the start, Can woman me unto it.

Tylem doznała, w długim życiu wstrząśnień Smutku i szczęścia, że mnie już z nich żadne Nie zdoła nagłym przerazić zjawieniem, Choć-żem kobieta.

W każdym razie człowiek, który w każdym nieszczęściu zachowuje spokój, dowodzi przez to, iż wie, jak wielkie i różnorodne nieszczęścia są w życiu możliwe, i wobec tego traktuje to nieszczęście, które się właśnie zdarzyło, jako nieznaczną cząstkę tego, jakie by zdarzyć się mogło: stoicka to postawa; zgodnie z nią człowiek nie powinien nigdy być conditionis humanae oblitus [nie powinien tracić z oczu doli człowieczej], lecz stale 46

winien mieć w pamięci, jak smutny i żałosny los przypada w udziale wszelkiej ludzkiej egzystencji i na jak rozliczne nieszczęścia jest ona wystawiona. Aby odświeżyć to przeświadczenie, wystarczy powieść dokoła wzrokiem: gdziekolwiek człowiek przebywa, przed oczyma staną mu niebawem zapasy i miotanie się, i męki gwoli nędznej, nagiej, żadnych zysków nie dającej egzystencji, Wtedy wymagania się obniżają, człowiek uczy się godzić z niedoskonałością wszystkich rzeczy i sytuacji, uczy się stale wypatrywać nieszczęścia, by go uniknąć lub by je ścierpieć. Albowiem niepowodzenia, tak wielkie, jak małe, są właściwym pierwiastkiem naszego życia; tę rzecz należy mieć zawsze w pamięci, lecz nie trzeba z tego powodu jako "ponury" lamentować, wraz z Beresfordem, nad nieustannymi miseries of human life [nędzami ludzkiego żywota], robiąc kwaśną minę, ani tym bardziej in pulicis morsu Deum invocare [wzywać Boga, kiedy pchła ukąsi], lecz postępując jako "roztropny", należy, zapobiegając przewidywanym nieszczęściom, niezależnie od tego, czy grożą od strony ludzi, czy rzeczy, posunąć tak daleko przezorność, tak wydoskonalić się w tej sztuce, by jak mądry lis uniknąć zręcznie każdego niepowodzenia, wielkiego czy małego (pod ktorym najczęściej kryje się niezręczność).

Zasadniczym powodem, czemu łatwiej znieść nieszczęśliwy wypadek, jeśli z góry założyliśmy jego możliwość i, jak powiadają, uzbroiliśmy się przeciw niemu, jest przede wszystkim okoliczność, że rozważając w spokoju wypadek, nim nastąpił, czyli jedynie jako możliwość, dostrzegamy wyraźnie rozmiary nieszczęścia od każdej strony, a dzięki temu poznajemy co najmniej, że nie jest ono bezgraniczne i że daje się ogarnąć wzrokiem; w rezultacie, kiedy nadchodzi naprawdę, przygniata nas tylko swym prawdziwym ciężarem, a nie bardziej. Jeśli natomiast tego nie uczyniliśmy i nieszczęście spada na nas bez przygotowania, przerażony rozum nie potrafi w pierwszej chwili ocenić dokładnie rozmiarów nieszczęścia, a skoro nie może go ogarnąć, zatem wydaje mu się bezbrzeżne lub przynajmniej znacznie większe niż naprawdę. W podobny sposób ciemności i niepewność powiększają każde niebezpieczeństwo. Nadto, antycypując możliwość nieszczęścia, obmyślamy zarazem argumenty na pociechę oraz środki zaradcze, a już co najmniej oswajamy się z jego widokiem.

Nic jednak bardziej nie sprzyja cierpliwemu znoszeniu doznanych nieszczęść niż przeświadczenie o słuszności prawdy, którą ustaliłem i udowodniłem w mej rozprawie konkursowej o wolności woli; napisałem tam, mianowicie, na str. 62: "Wszystko, co się dzieje, zarówno rzeczy wielkie, jak i małe, następuje z niezłomną koniecznością".59 Albowiem człowiek godzi sie rychło na coś nieodwołanie koniecznego, a świadomość tego każe mu traktować każde zdarzenie, nawet jeśli wywołał je najdziwniejszy przypadek, jako równie nieuchronne jak to, co dzieje się w sposób przewidziany z góry, zgodnie z doskonale znaną regułą.

Odsyłam tu do moich rozważań (w Welt als Wille und Vorstellung t.I, s. 345-6) na temat uspokojenia, jakie przynosi poznanie nieuchronności i konieczności. Ktokolwiek przeświadczony jest o tej prawdzie, ten najpierw zrobi wszystko, co możliwe, za to potem ścierpi bez szemrania, co ścierpieć mu przyjdzie.

Drobne, dokuczające nam na każdym kroku przykrości można traktować jako zaprawę, by szczęście nie pozbawiło nas sił potrzebnych do zniesienia wielkich niedoli. W spotkaniu z codziennymi przykrościami, w drobnych starciach z ludźmi, przy lekkich ciosach, niewłaściwym zachowaniu ze strony innych, plotkach itd. należy mieć skórę jak Zygfryd, tj. nie tylko nie reagować na nie, a tym bardziej nie brać ich do serca i nad nimi nie rozmyślać, ale w ogóle sie nimi nie przejmować, spychać je jak kamyki leżące na drodze, a w żadnym wypadku nie roztrząsać ich w głębi duszy ani nie wspominać.

52 Co ludzie powszechnie zwą losem, są to przeważnie głupstwa, które sami popełnili. Dlatego nie można wziąć sobie nadto do serca pięknego miejsca u Homera (Iliada XXIII,313 sqq.), gdzie zaleca on rozważną przezorność.

59

O wolności woli ludzkiej.

47

Bo jeśli nawet za zło płaci się dopiero na tamtym świecie, to za głupotę płaci się już na tym; mimo że od czasu do czasu zamiast sprawiedliwości doznaje się ułaskawienia.

Nie ten, kto się wścieka, lecz ten, kto przezornie rozważa sprawy, okazuje się groźny i niebezpieczny; mózg człowieka jest na pewno straszniejsza bronią niż lwie pazury. Światowcem doskonałym byłby człowiek, który nigdy nie utyka z braku decyzji i nigdy nie działa z nadmiernym pośpiechem.

53 Lecz obok przezorności właściwością niezmiernie istotna dla naszego szczęścia jest odwaga. Inna sprawa, że ani jednej, ani drugiej nie można sobie samemu udzielić, lecz pierwszą dziedziczy się po matce, drugą - po ojcu; mocno postanowiwszy, można jednak rozwinąć za pomocą ćwiczeń posiadany ich zasób. Na tym świecie, gdzie "kości rzucone dźwięczą spiżem",60 trzeba mieć spiżowy charakter, opancerzony na ciosy losu i uzbrojony do walki z ludźmi. Albowiem całe życie jest walką, ludzie usiłują nam przeszkodzić na każdym kroku i Wolter (Oeuvres) powiada słusznie: on ne eussit dans ce monde, qu'a l pointe de l'epee, et on meurt les armes a la main [na tym świecie sukces odnosi się tylko ostrzem szpady, a umiera się z bronią w ręku]. Tchórzliwa to więc dusz, która kurczy się, traci odwagę i skomle, gdy tylko nadciągną chmury lub choćby ukażą się na horyzoncie. Naszą dewizą niech będzie raczej: Tu ne cede malis, sed contra audentior ito.

Ty złemu nie ustępuj, lecz przeciw idź śmiało.61

Dopóki wątpliwy jest jeszcze wynik jakiejś niebezpiecznej sprawy, dopóki istnieje jeszcze jakaś możliwość, że przybierze ona pomyślny obrót, dopóty nie wolno tracić odwagi, lecz myśleć trzeba tylko o oporze, tak jak nie wolno zwątpić o pogodzie, dopóki na niebie świata choć skrawek nieba. Co więcej, należy sobie rzec: Si fractus illabatur orbis, Impavidum ferient ruinae.

I choćby nawet w gruzy rozpadł się świat cały, On zginie pod gruzami, a nie zazna trwogi.62

A jednak i tu możliwa jest przesada: odwaga bowiem może przerodzić się w brawurę. Bojaźliwość jest w pewnej mierze zgoła niezbędna na ziemi dla zachowania życia, a tchórzostwo oznacza tylko przekroczenie tej miary. Bacon z Werulamu dał temu bardzo trafny wyraz wyjaśniając etymologię zwrotu terror Panicus [strach paniczny], przy czym jego wyjaśnienie przewyższa znacznie dawne, dane przez Plutarcha (De Iside et Osiride, c. 14). Bacon wywodzi mianowicie ten zwrot od Pana jako personifikacji przyrody i powiada: Natura wszczepiła wszystkim żywym istotom lęk i strach, które pozwalają im zachować życie i jego istotę oraz uniknąć i odwrócić grożące nieszczęścia. Zarazem jednak ta sama natura nie umie zachować miary: do

Natura enim erum omnibus viventibus indidit metum, ac formidinem, vitae atque essentiae suae conservatricem, ac mala ingruentia vitantem et depellentem. Verrumtamen eadem natura modum tenere nescia est: set timoribus

Cytat z wiersza Schillera Die Schacht (Bitwa).

Wergiliusz: Eneida.

62 Horacy: Ody III, 3.

60 61

48

lęków zbawiennych dodaje próżne i czcze; toteż )gdyby udało się wniknąć w głąb sprawy) wszędzie, a zwłaszcza we wszystkim, co ludzkie, pełno panicznych lęków.

(De sapientia veterum VI)63

salutaribus semper vanos et inanes admiscet; adeo ut omnia (si intus conspici darentur) Panicis terrorinus plenissima sint, praesertim humana.

Skądinąd cechą strachu panicznego jest, że nie zdaje on sobie jasno sprawy ze swej przyczyny; nie tyle zna ją, ile ja przyjmuje, co więcej, w razie potrzeby sam strach uznaje za powód do strachu.

Francis Bacon ogłosił De sapientia veterum w r.1609. W dziele tym, omawiając mity greckie, wypowiadał własne myśli z zakresu mądrości życiowej, nauki, filozofii, polityki itp. Cytowany fragment pochodzi z pracy, która nigdy w całości nie była tłumaczona na j.polski.

63

49