Przeglad Zbozowo-Mlynarski 3_2018

PRZEGL ĄD ZBOZOWO MŁYNARSKI WYDAWNICTWO SIGMA-NOT

PL ISSN 0033-2461 e-ISSN 2449-9943

3 / 2018

MAj-czerwiec

Ukazuje się od 1957 r.

CENA 40,00 ZŁ (W TYM 5% VAT)

WYDAWNICTWO SIGMA-NOT s

WYDAWNICTWO SIGMA-NOT

WYDAWNICTWO SIGMA-NOT Zapraszamy do kontaktu: office.warsaw@buhlergroup.com Tel.: 22 4126263

Płatkownica walcowa.

Produkcja wysokiej jakości płatków zbożowych.

PRZEGL ĄD ZBOZOWO MŁYNARSKI

PL ISSN 0033-2461 e-ISSN 2449-9943

3/ 2018 MAJ-czerwiec ROK LXII

Organ Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Przemysłu Spożywczego 02-532 Warszawa, ul. Rakowiecka 36, pok. 251 tel. 22/606 38 64, 22/849 92 51 tel./fax 22/606 37 64 e-mail: redakcja@pzmlyn.pl www.pzmlyn.pl Redakcja Monika Soszyńska-Masny – redaktor naczelna Małgorzata Zawadka – sekretarz redakcji Paulina Kania-Lentes – redaktor językowy Stali współpracownicy: prof. dr hab. Kazimierz Bogaczyński, prof. dr hab. Leszek Mościcki, prof. dr hab. Wiktor Obuchowski, mgr inż. Jadwiga Rothkaehl, dr inż. Anna Szafrańska, mgr inż. Krzysztof Zawadzki Rada Programowo-Naukowa przewodnicząca – dr inż. hab. Iwona Konopka, prof. UWM członkowie: dr hab. Grażyna Cacak-Pietrzak, prof. dr hab. Dariusz Dziki, dr Waldemar Korol, prof. dr hab.

Jan Michniewicz, mgr inż. Piotr Piąstka, mgr inż.

Jadwiga Rothkaehl, dr inż. Anna Szafrańska Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych WYDAWNICTWO SIGMA-NOT Sp. z o.o. WYDAWNICTWO SIGMA-NOT SIGMA-NOT 00-950 Warszawa, skr. poczt. 1004, ul. Ratuszowa 11 tel. 22/818 09 18, 22/818 98 32, faks 22/619 21 87 WYDAWNICTWO http://www.sigma-not.pl WYDAWNICTWO SIGMA-NOT SIGMA-NOT Reklama Redakcja tel. 22/606 38 64, 22/849 92 51, tel. kom. 605 453 537 WYDAWNICTWO e-mail: redakcja@pzmlyn.pl WYDAWNICTWO SIGMA-NOT SIGMA-NOT Dział Reklamy i Marketingu: tel./fax 22/827 43 65 WYDAWNICTWO SIGMA-NOT WYDAWNICTWO e-mail: reklama@sigma-not.pl SIGMA-NOT Prenumerata We wszystkich sprawach związanych z warunkami, reklamacjami, fakturami VAT prosimy kontaktować się z Działem Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT tel. 22/840 30 86, tel./faks 22/840 35 89, faks 22/891 13 74 e-mail: prenumerata@sigma-not.pl Skład i druk Drukarnia SIGMA-NOT 01-595 Warszawa, ul. Ks. J. Popiełuszki 19/21 tel./faks 22/833 40 69, tel. 22/832 16 11 e-mail: drukarnia@drukarnia.sigma-not.pl Nakład: do 2000 egz.

Odpowiedzialność za treść i formę reklam ponosi reklamodawca. Kopiowanie, przedrukowywanie, rozpowszechnianie całości lub fragmentów czasopisma bez zgody Wydawcy jest zabronione.

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

Młyn na diecie (więcej na str. 48)

Spis treści 4 Co nas czeka w sezonie 2018/19?

27 Wymagania mikrobiologiczne dla

6 Rynek pszenicy w Wielkiej Brytanii

32 Wartość dietetyczna nasion ama-

– Mirosław Marciniak

8 Pojemność magazynowa dostępna dla handlu towarami rolnymi w UE, w aspekcie rynku ziarna zbóż oraz nasion roślin oleistych i białkowych – Jadwiga Rothkaehl

10 Konstytucja Biznesu. Co zakłada?

Jakie rozwiązania wprowadza?

12 Zawartość węglowodorów olejów mineralnych w ziarnie pszenicy i mące pszennej – Jadwiga Rothkaehl

18 Walne Zebranie Członków Stowarzyszenia Młynarzy RP i towarzyszące mu „Seminarium Młynarskie” – Jadwiga Rothkaehl

20 XXXIX

Konferencja w Krynicy Morskiej. Jakość zbóż i przetworów zbożowych a potrzeby rynku – Elżbieta Słowik

ziarna i mąki – Anna Szafrańska rantusa – Natalia Żurek

34 Antyoksydacyjne właściwości płat-

ków zbożowych różnego pochodzenia – Tomasz Piechowiak, Maciej Balawejder

38 Wykrywanie, monitorowanie i zwal-

czanie szkodników przechowywanych zbóż za pomocą pułapek feromonowych – Stanisław Ignatowicz

43 Bühler. PSM MYTA mobil 44 Metodyka oceny sensorycznej surowców i produktów młynarskich – Andrzej Tyburcy

48 Ocalić od zapomnienia. Młyn na diecie – Anna Wytrykus

22 Kongres Europejskiego Stowarzy-

50 Marketing. Komunikacja z rynkiem

szenia Młynarzy EFMA – Jadwiga Rothkaehl

– Aneta Banaszak, Sławomir Banaszak

24 Młynarskie organizacje branżowe

52 Zarządzanie pracownikami. Przy-

w UE – Jadwiga Rothkaehl

wództwo (cz. 3) – Jarosław Ropiejko

„Przegląd Zbożowo-Młynarski” jest umieszczony na liście czasopism punktowanych (w części B) Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego z liczbą punktów 6, oraz indeksowany w bazie Index Copernicus.

3/2018 1

Drodzy Czytelnicy,

Sezon 2017/18 zbliża się ku końcowi, co oznacza, że rynek koncentruje się już na tym co przed nami.

W związku z tym przedstawiamy założenia dotyczące rynku pszenicy w sezonie 2018/19. Interpretacji zostaną poddane wstępne szacunki amerykańskiego departamentu rolnictwa (USDA) na nadchodzący sezon opublikowane 10 maja.

W kwietniu zaprezentowano raport opracowany na potrzeby KE przez włoską firmę Areté Research&Consulting in Economics „Pojemność magazynowa oraz infrastruktura logistyczna dostępna dla handlu towarami rolnymi w UE w aspekcie rynku ziarna zbóż, nasion roślin oleistych i białkowych (ZOB)”. W podsumowaniu stwierdzono, że w okresie od 2005 do 2015 roku pojemność magazynowa w całej UE wzrosła o 20%, a produkcja ziarna zbóż oraz nasion roślin oleistych i białkowych tylko o 11% (z 312 mln t w 2005 roku do 346 mln tw 2015 roku). Nie powinno więc wystąpić zjawisko strukturalnego braku pojemności magazynowej w całej UE, ale obawy takie istnieją w odniesieniu do niektórych krajów

członkowskich. Wydaje się, że największe problemy w tym zakresie mogą wystąpić w Polsce i w krajach Bałtyckich – Litwie i Łotwie.

30 kwietnia 2018 roku zaczęła obowiązywać Konstytucja Biznesu. Jest gruntowną reformą prawa gospodarczego, której celem jest poprawa środowiska prawno-instytucjonalnego, w którym działają polscy przedsiębiorcy. Stanowi pakiet 5 ustaw, które mają przede wszystkim pomóc zbudować na nowo partnerskie relacje między przedsiębiorcami a urzędnikami i ułatwić założenie oraz prowadzenie firmy w Polsce.

To nowe prawo nie powstałoby bez współudziału firm, dla których zostało napisane, czyli środowisk przedsiębiorców.

Węglowodory olejów mineralnych (MOH) to związki chemiczne uzyskiwane głównie z ropy naftowej, ale są też produkowane syntetycznie z węgla, gazu ziemnego i biomasy. MOH na organizm człowieka mogą działać jako genotoksyczne substancje rakotwórcze.

Uważane są także za mutagenne.

Po opublikowaniu Zalecenia (UE) 2017/84 dotyczącego monitoringu obecności MOH w produktach żywnościowych, które są wytwarzane w dużej mierze na bazie ziarna pszenicy i mąki pszennej, Zarząd Europejskiego Stowarzyszenia Młynarzy EFMA podjął decyzję o przeprowadzeniu analizy potencjalnych źródeł wnikania MOH do ziarna pszenicy, a także do mąki pszennej w procesie przemiału ziarna.

W dniu 11 maja 2018 roku w Przysieku koło Torunia odbyło się sprawozdawcze Walne Zebranie Członków Stowarzyszenia Młynarzy Rzeczypospolitej Polskiej. Uczestniczyli w nim członkowie zwyczajni SMRP oraz przedstawiciele firm, które są członkami wspierającymi

Stowarzyszenia. Obrady zdominowała dyskusja dotyczącą przyszłości Stowarzyszenia Młynarzy RP i próba ustalenia, jakie działania muszą być podjęte w okresie najbliższego roku – do następnego Walnego Zebrania w 2019 roku, które będzie Walnym Zebraniem Wyborczym – aby Stowarzyszenie nadal istniało i efektywnie działało, będąc nadal organizacją branżową młynarzy, spełniającą oczekiwania swych członków, które muszą oni przy tym jasno określić.

W dniach 23-26 maja w Krynicy Morskiej odbyła się XXXIX konferencja dla producentów i przetwórców zbóż „Jakość zbóż i przetworów zbożowych a potrzeby rynku”, zorganizowana przez Zakład Przetwórstwa Zbóż i Piekarstwa IBPRS, która zgromadziła niemal 100 uczestników. Tegoroczna edycja wiązała się z potrójnym jubileuszem ZPZiP: 25-leciem organizowania Konferencji, 75-rocznicą powołania Centralnego Laboratorium w Kaliszu i jego 15-leciem w strukturach IBPRS w Warszawie.

Po co nam organizacja branżowa? Czy każda branża musi mieć swoją organizację? W jakim celu?

Aby lepiej było pracownikom tej branży? A może jej pracodawcom?

Czy nie wystarczy organizacja pracowników pilnująca aspektów prawa pracy „pracowników wszystkich branż”? Albo taka sama organizacja „pracodawców wszystkich branż”?

Można zadać jeszcze wiele podobnych pytań i każdy bardzo szybko bez większego namysłu znajdzie na nie swoją własną odpowiedź.

Najczęściej będzie to zdanie: „nie potrzebuję organizacji branżowej, ani też żadnej innej”. Ale czy tak naprawdę potrafimy określić jaka jest rola organizacji branżowej.

Monika Soszyńska-Masny redaktor naczelna

2 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

RYNEK ZBÓŻ

Co nas czeka w sezonie 2018/19?

USDA prognozuje spadek światowej produkcji i zapasów pszenicy Według wstępnych założeń, światowe zbiory pszenicy w sezonie 2018/19 wyniosą 747,76 mln ton i będą o 10,6 mln ton niższe niż w rekordowym sezonie 2017/18. To z kolei spowoduje spadek światowych zapasów pszenicy na koniec nadchodzącego sezonu do 264,33 mln ton, czyli o 6,13 mln ton w stosunku do rekordowego sezonu 2017/18.

Jak pokazuje wykres nr 1, w ciągu ostatnich 5 lat, wstępne założenia USDA dotyczące światowej produkcji były znacząco zaniżone w stosunku ostatecznej wielkości. To samo dotyczy zapasów końcowych, które z każdym kolejnym sezonem rosły.

Stąd pytanie, czy ostateczne zbiory i zapasy w nadchodzącym sezonie nie okażą się wyższe? Kluczowy będzie przebieg pogody w kolejnych tygodniach.

Pomimo problemów pogodowych produkcja pszenicy w USA wyższa niż przed rokiem Analitycy z USDA pozostają optymistami w ocenie tegorocznych zbiorów amerykańskiej pszenicy, których wielkość ma być o ponad 2 mln ton wyższa niż w 2017 (głównie za sprawą zwiększenia areału zasiewów i plonów pszenicy jarej). Największe obawy budzi jednak długotrwała susza w głównym regionie uprawy pszenicy ozimej HRW, co może zweryfikować prognozy USDA.

ŚWIATOWY BILANS PSZENICY (mln ton)

2017/18

2018/19

zmiana

Zapasy początkowe

255,89

270,46

14,57

Import

181,35

184,86

3,51

Produkcja

758,38

747,76

Zapotrzebowanie

743,81

753,89

758,38

747,76

-10,6

UE

151,58

150,40

-1,2

USA

47,37

49,57

2,2

KANADA

30,00

32,50

2,5

-10,62

AUSTRALIA

21,50

24,00

2,5

10,08

ARGENTYNA

18,00

19,50

1,5

ROSJA

84,99

72,00

-13,0

UKRAINA

26,98

26,50

-0,5

KAZACHSTAN

14,80

14,00

-0,8

CHINY

129,77

129,00

-0,8

INDIE

98,51

95,00

182,05

188,43

6,38

Zapasy końcowe

270,46

264,33

-6,13

Współczynnik zapasy/zużycie

29,2%

28,1%

ŚWIATOWA PRODUKCJA PSZENICY (mln ton) 2017/18 2018/19 zmiana ŚWIAT

Eksport

-

-3,5

* żródło: USDA

źródło: USDA

PRODUKCJA PSZENICY NA ŚWIECIE

wykres nr 1 800 770 740 710 MLN TON

Sezon 2017/18 zbliża się ku końcowi, co oznacza, że rynek koncentruje się już na tym co przed nami. W związku z tym, poniższy artykuł zostanie w całości poświęcony założeniom dotyczącym rynku pszenicy w sezonie 2018/19. Interpretacji zostaną poddane wstępne szacunki amerykańskiego departamentu rolnictwa (USDA) na nadchodzący sezon, opublikowane 10 maja.

680

?

650 620 590 560 530 500 2013

2014

2015

2016

wstępne prognozy

Wątpliwości budzą także założenia dotyczące eksportu amerykańskiej pszenicy w sezonie 2018/19, który ma wzrosnąć o 2%. Tymczasem obecne tempo sprzedaży amerykańskiej pszenicy (z realizacją w nowym sezonie) jest o 30% niższe niż przed rokiem, a amerykańskie ziarno jest nawet o 30-35 usd droższe od rosyjskiego. To, na co warto zwrócić uwagę, to fakt, że pomimo spadku, zapasy amerykańskiej pszenicy pokrywają blisko 90% wewnętrznego zapotrzebowania.

2017

2018 źródło: USDA

ostateczne zbiory

BILANS PSZENICY W USA (mln ton)

2016/17

2017/18

2018/19

Zapasy początkowe

26,55

32,13

29,12

Produkcja

62,83

47,37

49,57

Import

3,22

4,22

3,67

Zapotrzebowanie

31,75

29,83

31,22

Eksport

28,72

24,77

25,17

Zapasy końcowe

32,13

29,12

25,97

Współczynnik zapasy/zużycie

101,2%

97,6%

83,2%

4 3/2018

* źródło: USDA

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

RYNEK ZBÓŻ USDA prognozuje znaczący spadek produkcji pszenicy w Rosji Według USDA, największy spadek produkcji w nowym sezonie nastąpi w Rosji i wyniesie aż 13 mln ton (15%) w stosunku do rekordowego roku 2017, co część analityków odbiera jako nadmierny pesymizm, prognozując tegoroczne zbiory na poziomie 74-75 mln ton. Biorąc jednak pod uwagę dotychczasowy przebieg pogody (susza na południu, opóźnienia w siewach pszenicy jarej na wschodzie), nie należy wykluczyć, że to właśnie USDA będzie bliższe prawdy. Odpowiedź na to pytanie poznamy w najbliższych tygodniach.

Mimo tak znaczącego spadku produkcji, USDA zakłada tylko nieznaczny spadek eksportu rosyjskiej pszenicy w nadchodzącym sezonie, tj. do poziomu 36,5 mln ton (z 39 mln ton w sezonie 2017/18), redukując zapasy do mało realnego poziomu 5,5 mln ton. W mojej ocenie, tegoroczne zbiory pszenicy wciąż mają szansę na osiągnięcie 75 mln ton, co pozwoli na eksport 35 mln ton w sezonie 2018/19.

BILANS PSZENICY W ROSJI

nie dają powodu do niepokoju. Dlaczego więc w ciągu następnych 2 tygodni (do mo(mln ton) 2016/17 2017/18 2018/19 mentu oddania artykułu do druku), notowania na giełdzie Zapasy początkowe 15,56 10,90 13,08 w Chicago wzrosły o 7%, a na Produkcja 145,37 151,58 150,40 giełdzie MATIF o blisko 6%?

Wszystko za sprawą poImport 5,29 5,50 5,50 gody, która już na tym etapie Zapotrzebowanie 128,00 130,90 129,50 stawia pod znakiem zapyEksport 27,32 24,00 29,00 tania zbiory pszenicy wśród głównych eksporterów (tak Zapasy Końcowe 10,90 13,08 10,48 długiej listy potencjalnych Współczynnik 8,5% 10,0% 8,1% zapasy/zużycie problemów nie notowano od * źródło: USDA lat). Oprócz wspomnianych wcześniej Stanów Zjednokwestii eksportu – aż 29 mln ton będzie czonych, obawy budzi brak opadów wymagało znaczącej poprawy konkuren- w Kanadzie, na wschodzie Europy, cyjności w stosunku do regionu Morza a przede wszystkim w regionie Morza Czarnego, a także Argentyny, która przy Czarnego, zwłaszcza na południu Rosji, prognozowanych zbiorach na rekordo- które odpowiada za 1/3 produkcji pszewym poziomie 19,5 mln ton w drugiej nicy ozimej w tym kraju. Równie niepoczęści sezonu włączy się do walki o świa- kojące są niskie temperatury i nadmierne opady deszczu na wschodzie Rosji, towy popyt.

Według USDA zapasy pszenicy w UE co mocno utrudnia siewy pszenicy jarej.

Nie należy także zapominać o półna koniec nadchodzącego sezonu zostaną ograniczone do zaledwie 10,5 mln kuli południowej, gdzie właśnie trwają ton, co przy popycie całkowitym (zu- siewy. W tym kontekście, największe życie wewnętrzne + eksport) obawy budzi susza w Australii, któna poziomie 158,5 mln ton ra może utrudnić wschody pszenicy, oznacza, że w UE zabraknie wpływając jednocześnie na potencjał ziarna już na początku lip- plonotwórczy.

2018/19 Z tym większą uwagą należy śledzić ca 2019, czyli jeszcze przed 11,72 prognozy pogody na najbliższe tygożniwami. dnie – historia pokazuje, że kluczowy 72,00 Podsumowanie dla półkuli północnej jest czerwiec.

0,50 Opublikowane przez USDA 42,00 10 maja wstępne szacunki Mirosław Marciniak światowego bilansu pszenicy InfoGrain 36,50 BILANS PSZENICY W UE

(mln ton)

2016/17

2017/18

Zapasy początkowe

5,61

10,83

Produkcja

72,53

84,99

Import

0,50

0,40

Zapotrzebowanie

40,00

45,00

Eksport

27,81

39,50

Zapasy końcowe

10,83

11,72

5,72

Współczynnik zapasy/zużycie

27,1%

26,0%

13,6% * źródło: USDA

Wątpliwości dotyczące bilansu pszenicy w UE USDA w dalszym ciągu mało „poważnie” podchodzi do unijnego bilansu pszenicy. Zasadnicze wątpliwości budzi zawyżenie eksportu w bieżącym sezonie – obecne tempo sugeruje, że o co najmniej 3,5 mln ton. To z kolei oznacza zaniżenie zapasów pszenicy w UE. A niższe zapasy rzutują na bilans w nadchodzącym sezonie, gdzie USDA równie optymistycznie podchodzi do

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

3/2018 5

RYNEK ZBÓŻ

Rynek pszenicy w Wielkiej Brytanii Rząd brytyjski ocenił zbiory pszenicy 2017 na 15,16 mln ton, podczas gdy w 2016 r. wyniosły one 14,35 mln ton.

Ogólna podaż pszenicy pozostała na zbliżonym poziomie, gdyż zapasy początkowe w 2017 r. były niższe o ok. 1 mln ton, co ilustruje poniższe zestawienie: Pszenica (mln ton)

2014 r. 2015 r. 2016 r. 2017 r.

zapasy początkowe

1,959

2,426

2,792

1,766

zbiory

16,606 16,506 14,352 15,163

podaż ogółem

18,565 18,932 17,144 16,929

Z raportów rolników i firm handlowych wynika duże zróżnicowanie pod względem jakości i wydajności pszenicy, zarówno wewnątrz poszczególnych regionów kraju, jak i pomiędzy nimi. Dlatego zakłady młynarskie powinny prowadzić intensywne działania skupowe, aby zaopatrzyć się w ziarno o jednorodnej i satysfakcjonującej jakości na cały sezon.

Niepewną sytuację na rynku odzwierciedlają ceny, wyższe niż w 2015 r. i 2016 r.

– obecnie pszenice chlebowe są oferowane za 20-25 funtów/tonę (±16-18%).

Opóźnione i z opadami deszczu zbiory, szczególnie w południowo-wschodniej i południowo-zachodniej części kraju, spowodowały problemy w zakresie liczby opadania oraz wyższe zagrożenie ze strony mikotoksyn niż normalnie, zaś sucha pogoda w kwietniu odbiła się na niższej wadze hektolitrowej. Ponadto ziarno pszenicy wykazuje w ostatnich 5 lat niską zdolność do absorpcji wody, ważny wskaźnik przy nawilżaniu surowca w młynie i przygotowywaniu ciasta w piekarni.

Odmiany pszenic dostępne na brytyjskim rynku podzielone są na 4 podstawowe grupy: Grupa 1 – obejmuje 6 odmian (w tym 1 jarą); charakteryzuje się dobrymi (premium) parametrami przemiałowo-wypiekowymi (zawartość białka – 13%, liczba opadania – 250 s, waga hektolitrowa 76 kg/hl); poszczególne odmiany nie są stosowane zamiennie, ale raczej do określonych celów przemiałowych, aby uzyskać najlepszy efekt.

Grupa 2 – obejmuje 7 odmian (w tym 4 jare); wykorzystywane szeroko przez młynarzy, także do produkcji mąk specjalnych, choć nie gwarantują uzyskania pełnego asortymentu kaszek; ustępują pod względem zawartości białka odmianom z Grupy 1.

Grupa 3 – obejmuje 5 odmian; są to pszenice miękkie stosowane m.in. do produkcji mąk cukierniczych; charakteryzują się niższą zawartością białka, dobrymi wyciągami, odpowiednią rozciągliwością (ale nie elastycznością) glutenu.

Grupa 4 – obejmuje odmiany twarde (18, w tym 2 jare) i odmiany miękkie (12); są przeznaczone głównie na cele paszowe, choć mogą być wykorzystywane też przez młynarzy w produkcji popularnych mąk, które spełniają niewysokie wymagania kontraktowe, co do parametrów.

W tab. podano jaka część pszenic z Grupy 1 i Grupy 2 spełnia wymagania w zakresie wysokiej i średniej normy jakościowej (lata 2015, 2016, 2017)

praktykuje się to wobec deoxynivalenolu (DON).

W kontekście sytuacji na brytyjskim rynku zwraca się uwagę, że w skali światowej pszenicy nie brakuje. IGC i USDA prognozują, że produkcja pszenicy w bieżącym sezonie wyniesie ok. 750 mln ton, przy wysokich zbiorach w Rosji i obniżonych w Australii i Argentynie. We Francji po słabych wynikach w 2016 r. zbiory powróciły do normalnego poziomu (ogółem w UE – 142,78 mln ton). Wcześniejsze obawy o gorsze zbiory w USA nie potwierdziły się. Choć globalna produkcja pszenicy lekko obniżyła się w sezonie 2016/17, to w ogólnym bilansie została zrekompensowana przez zwiększone zapasy.

Brytyjski sektor zbożowo-młynarski jest reprezentowany przez Krajowe Stowarzyszenie Brytyjskich i Irlandzkich Młynarzy (NABIM – National Association of British & Irish Millers), które obecnie skupia 31 firm młynarskich dysponujących 51 młynami na Wyspach

Tabela. zbiory (mln ton)

2015

2016

2017

16,506

14,352

15,163

% zasiewów Grupa 1

18%

24%

27%

max. podaż pszenic Grupy 1 (mln t)

2,971

3,444

4,094

31% (0,92)

45% (1,55)

24% (0,98)

% spełniających wymagania wysokiej normy Grupy 1 (mln t) % zasiewów (Grupa 1 + Grupa 2) - łącznie

23%

31%

40%

max. podaż pszenic Grupy 1 + Grupy 2 – łącznie (mln t)

3,796

4,449

6,065

% spełniających wymagania średniej normy Grupy 1 + Grupy 2 – łącznie (mln t)

57% (2,164) 69% (3,070) 53% (3,214)

Wymagania normy wysokojakościowej: min. 13% białka, 250 s liczby opadania, 76 kg/hl wagi hektolitrowej Wymagania normy średniojakościowej: min. 12,5% białka, 180 s liczby opadania, 74 kg/hl wagi hektolitrowej

Wilgotna pogoda w 2017 r. Zużycie brytyjskiej pszenicy (mln ton) w sezonach stworzyła optymalne wa- 2015/2016, 2016/2017, 2017/2018 (szacunek) runki rozwoju, szczególnie 2017/2018 2015/2016 2016/2017 (szacunek) dla mikotoksyny zearaleno16,506 14,347 14,837 nu (ZON), a ryzyko poraże- zbiory ogółem nia pszenicy jest na pozio- zużycie pszenicy ogółem 7,357 8,120 7,625 mie niekorzystnego w tym zużycie krajowe 6,413 7,178 6,709 względzie roku 2012. Dlate- zużycie w UE 604 396 385 go w celu zminimalizowania zużycie w krajach pozostałych 340 546 531 zagrożenia żywnościowego Brytyjskich (Anglia, Walia, Szkocja, Irlanpodjęto decyzję o kontroli obecności dia). (Na podstawie materiałów Nabim). mikotoksyn ZON przy każdym rozładunTłumaczenie Krzysztof Zawadzki ku pszenicy w młynach, podobnie jak

6 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

RYNEK ZBÓŻ

produkcja mąki w W. Brytanii, w sezonie 2016/17 W sezonie 2016/17 zużyto 7,240 mln ton pszenicy do produkcji mąki, skrobi i etanolu Wyprodukowano

z czego większość pochodziła z upraw w Wielkiej Brytanii

5,630 mln ton mąki

6%

7%

w tym: 2,834 mln ton mąki piekarniczej

1,535 mln ton do produkcji skrobi, bioetanolu i na inne cele

87%

W. Brytania Unia Europejska reszta świata

Roczna produkcja mąki wykazuje stały wzrost 0,339 mln ton mąki cukierniczej

0,236 mln ton mąki jako składnika żywności

0,100 mln ton mąki tortowej 0,080 mln ton mąki z dodatkiem środków spulchniających

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

3/2018 7

RYNEK ZBÓŻ

Pojemność magazynowa dostępna dla handlu towarami rolnymi w UE,

w aspekcie rynku ziarna zbóż oraz nasion roślin oleistych i białkowych W kwietniu zaprezentowano raport opracowany na potrzeby KE przez włoską firmę Areté Research&Consulting in Economics „Pojemność magazynowa oraz infrastruktura logistyczna dostępna dla handlu towarami rolnymi w UE w aspekcie rynku ziarna zbóż, nasion roślin oleistych i białkowych (ZOB)”.

Główne cele opracowania to: – dokonanie przeglądu stanu obecnego dostępnej dla handlu towarami rolnymi w poszczególnych krajach członkowskich Unii Europejskiej bazy magazynowej i infrastruktury logistycznej w aspekcie rynku ziarna zbóż, nasion roślin oleistych i białkowych (ZOB), – porównanie stanu obecnego (wg danych w 2015 roku) z sytuacją w 2005 roku, – wskazanie głównych punktów krytycznych w odniesieniu do bazy magazynowej i logistyki oraz ich potencjalnego wpływu na unijny i pozaunijny handel towarami rolnymi.

Dane przedstawione w raporcie jego autorzy różnicują jako: – dane rzeczywiste – uzyskane ze źródeł opublikowanych, m.in. z przeglądu: wcześniej wykonanych i opublikowanych podobnych opracowań, istniejących baz danych instytucji publicznych, organizacji branżowych i firm konsultingowych, stron internetowych przedsiębiorstw aktywnych na rynku rolnym UE, ich opublikowanych raportów rocznych, bieżących informacji o działalności ww. przedsiębiorstw, a także z bezpośrednich rozmów telefonicznych i zapytań mailowych kierowanych do operatorów rynkowych branży ZOB, – dane szacunkowe – głównie w zakresie magazynowania zbiorów u producentów rolnych w większości krajów członkowskich UE – uzyskane na podstawie przeprowadzonej analizy danych w zakresie zbiorów, areałów uprawy i uzyskiwanego plonu ZOB publiko-

• • • •

wanych przez EUROSTAT oraz rozmów z ekspertami z organizacji branżowych i dużych jednostek gospodarczych aktywnych na omawianym rynku.

Odnośnie do możliwości magazynowania ziarna i nasion z segmentu rynku ZOB w UE obecnie, tj. wg danych w 2015 roku, podano na podstawie zgromadzonych informacji że: całkowita pojemność magazynowa ZOB w krajach UE-28 to 359,3 mln t, z tego 258 mln t (72%) określono jako „dane rzeczywiste”, a 101,3 mln t (28%) jako „dane szacunkowe”; liczba obiektów magazynowych do wykorzystania w zakresie segmentu rynkowego ZOB to 17 720 wg danych rzeczywistych; tylko w trzech krajach członkowskich UE, tj. we Francji, Rumunii i Bułgarii, istnieją kompletne bazy danych, dotyczące liczby magazynów i ich pojemności magazynowej, w odniesieniu do ZOB; największe problemy ze zgromadzeniem danych odnośnie do ZOB dotyczyły Niemiec, w których nie ma oficjalnych baz danych dotyczących pojemności magazynowej i wykazu obiektów ZOB, a uczestnicy rynku, do których kierowano zapytania bardzo niechętnie przekazywali informacje w tym zakresie; Francja jest krajem członkowskim UE z największą pojemnością magazynową (90,9 mln t), kolejne dwa kraje to Niemcy (48,1 mln t) i Hiszpania (29,9 mln t). Wśród krajów z regionu Europy Środkowej i Wschodniej wyróżniają się Polska (24,4 mln t), Rumunia (23,4 mln t) i Węgry (20,1 mln t); największy wzrost pojemności magazynowej odnośnie do ZOB w porównaniu z rokiem 2005 zanotowano w przypadku Bułgarii – o 92%, Polski – o 57% oraz Łotwy – 52%. Ogromny, bo o ponad 200%, wzrost pojemności magazynowej w tym okresie odnotowano w krajach takich jak: Cypr, Luksemburg i Malta, ale są to najmniejsze kraje członkowskie UE pod

• • • •

•

•

względem powierzchni i istniejąca obecnie w tych krajach całkowita pojemność magazynowa odnośnie do ZOB kształtuje się w zakresie od 88 tys. t w przypadku Malty do 311 tys. t w przypadku Cypru.

W tabeli przedstawiono informacje dotyczące pojemności magazynowej (obecnej, w 2005 roku oraz procentową zmianę w latach 2005-2015) i liczby obiektów magazynowych odnośnie do ZOB w poszczególnych krajach członkowskich UE. Kraje są uszeregowane wg malejącej pojemności magazynowej.

Na rysunku przedstawiono udziały pojemności magazynowej (w jednostkach działających na kolejnych etapach w łańcuchu dostaw ZOB) w całkowitej pojemności magazynowej UE w 2015 roku. Największą pojemnością magazynową dysponują producenci rolni i jest ona zlokalizowana: w indywidualnych gospodarstwach rolnych – 143 mln t co stanowiło 40% całkowitej pojemności magazynowej UE w 2015 roku w spółdzielniach rolniczych produkujących towary ZOB – 38 mln t, 11%.

Drugim największym segmentem w zakresie pojemności magazynowej są jednostki sektora handlu produktami ZOB i masowego obrotu tymi towarami – 32% (115,5 mln t). Pozostałe dwa segmenty rynkowe z zakresu ZOB to: – przedsiębiorstwa przetwarzające produkty ZOB na cele konsumpcyjne, paszowe i przemysłowe, – magazyny obrotowe (centra przeładunkowe) wliczając do tej grupy także magazyny portowe posiadają takie same udziały w całkowitej zdolności magazynowej UE – po 9%, tj. około 31 mln t.

Krytyczne znaczenie w przechowywaniu zbiorów ZOB w skali całej UE ma sektor handlu produktami ZOB i masowego obrotu tymi towarami, natomiast sektor magazynów obrotowych odgrywa największą rolę w handlu wewnątrzunijnym i światowym dla całego rolnictwa unijnego.

• •

8 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

RYNEK ZBÓŻ Tabela. Pojemność magazynowa i liczba obiektów magazynowych odnośnie do segmentu ZOB w poszczególnych krajach członkowskich UE (wg malejącej pojemności magazynowej w 2015 roku) Pojemność magazynowa (w mln t) 2015 rok

2005 rok

Procentowa zmiana w latach 2005–2015

359,3

299,6

20

17 720

Francja

90,9

82,7

10

1826

Niemcy

48,1

46,5

3

844

Hiszpania

29,9

22,5

33

235

Kraj członkowski Unii Europejskiej UE - 28

Liczba magazynów zbożowych w 2015 roku

Polska

24,4

15,5

57

512

Rumunia

23,4

16,1

45

4861 1635

Węgry

20,1

14,7

37

Wielka Brytania

19,5

17,1

14

307

Włochy

15,7

14,6

7

1464

Bułgaria

14,0

7,3

92

3714

Czechy

11,4

10,4

9

384

Dania

10,0

8,9

11

191

Finlandia

7,6

6,5

16

33

Szwecja

6,5

4,4

48

132

Słowacja

5,9

5,7

3

213

Litwa

5,6

1,6

52

114

Austria

5,1

4,4

15

130

Belgia

3,8

3,6

5

338

Grecja

3,1

2,1

45

42

Irlandia

2,6

1,9

30

157

Holandia

2,3

2,1

5

234

Chorwacja

2,5

2,3

10

106

Łotwa

2,4

1,6

52

52

Portugalia

1,9

1,8

9

113

Estonia

1,47

1,05

39

36

Słowenia

0,61

0,57

6

29

Cypr

0,311

0,095

228

16

Luksemburg

0,171

0,056

204

1

Malta

0,088

0

-

1

Rys. Udziały w całkowitej pojemności magazynowej w jednostkach działających na kolejnych etapach w łańcuchu dostaw produktów ZOB w UE w 2015 roku kolor zielony – indywidualne gospodarstwa rolne kolor żółty – spółdzielnie rolnicze kolor granatowy – przedsiębiorstwa przetwarzające produkty ZOB kolor brązowy – sektor handlu produktami ZOB i masowego obrotu tymi towarami kolor niebieski – magazyny obrotowe (centra przeładunkowe), w tym magazyny portowe

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

Analiza czynników wpływających na konieczność wprowadzania zmian w zakresie wielkości pojemności magazynowej oraz liczby obiektów magazynowych w całej UE związanych z sektorem ZOB wykazała, że obecnie najważniejszymi czynnikami są: – znaczący wzrost w zakresie plonowania i produkcji ziarna zbóż oraz nasion roślin oleistych i białkowych, – wzrastający eksport do krajów pozaunijnych tych masowych produkt rolnych, – wzrastająca zmienność cen ZOB na rynku unijnym, – konieczność zwiększenia możliwości segregacji i odrębnego składowania poszczególnych partii ziarna zbóż i nasion roślin oleistych i białkowych o różnej wartości technologicznej, – polityka poszczególnych państw członkowskich w zakresie udzielania

wsparcia finansowego i innego uczestnikom rynku rolnego, – określone wymagania ze strony dużych, międzynarodowych i wielobranżowych przedsiębiorstw biznesu rolnego, – prywatyzacja firm biznesu sektora agro we wschodnim i centralnym regionie UE, – zapotrzebowanie na możliwość wynajmowania niespecjalistycznych powierzchni magazynowych w centrach przeładunkowych, w tym także w portach, – a także czynniki takie jak np. pozwolenia na budowę nowych magazynów zróżnicowane w poszczególnych krajach członkowskich.

W podsumowaniu stwierdzono, że w okresie od 2005 do 2015 roku pojemność magazynowa w całej UE wzrosła o 20%, a produkcja ziarna zbóż oraz nasion roślin oleistych i białkowych tylko o 11% (z 312 mln t w 2005 r. do 346 mln t w 2015 r.). Nie powinno więc wystąpić zjawisko strukturalnego braku pojemności magazynowej w całej UE, ale obawy takie istnieją w odniesieniu do niektórych krajów członkowskich.

Wydaje się, że największe problemy w tym zakresie mogą wystąpić w Polsce i w krajach Bałtyckich – Litwie i Łotwie.

Jednakże w zależności od zastosowanej metodologii analizy stanu obecnego oraz przeprowadzanych prognoz krótko- i długoterminowych dotyczących pojemności magazynowych oraz infrastruktury w zakresie logistyki, możliwości przeładunkowych, a także szacowanego wzrostu produkcji ZOB i zapotrzebowania eksportowego, uzyskuje się różne prognozy. Przy średnim poziomie zbiorów w kolejnych latach i rozwijającej się sprzedaży eksportowej (wewnątrz UE i do krajów trzecich) produkowanego w tych regionach ZOB nie powinno być problemów z magazynowaniem. Jednakże przy założeniu rosnącej produkcji i ograniczonych możliwościach eksportowych w świetle braku możliwości konkurowania z tanią pszenicą z rejonu Morza Czarnego, a także niedostatecznym rozwojem infrastruktury przeładunkowej w portach morskich w Polsce, może być obserwowany brak pojemności magazynowej, zwłaszcza w latach o tzw. rekordowych zbiorach.

Jadwiga Rothkaehl Stowarzyszenie Młynarzy RP

3/2018 9

prawo

Konstytucja Biznesu.

Co zakłada? Jakie rozwiązania wprowadza?

30 kwietnia 2018 roku zaczęła obowiązywać Konstytucja Biznesu. Jest gruntowną reformą prawa gospodarczego, której celem jest poprawa środowiska prawno-instytucjonalnego, w którym działają polscy przedsiębiorcy. Stanowi pakiet 5 ustaw, które mają przede wszystkim pomóc zbudować na nowo partnerskie relacje między przedsiębiorcami a urzędnikami i ułatwić założenie oraz prowadzenie firmy w Polsce. To nowe prawo nie powstałoby bez współudziału firm, dla których zostało napisane, czyli środowisk przedsiębiorców – informuje Stowarzyszenie Eksporterów Polskich.

Jak podaje Ministerstwo Przedsiębiorczości i Technologii wspólną cechą silnych gospodarek jest umiejętność współpracy administracji i biznesu. Prawo przedsiębiorców tworzy prawne fundamenty i daje konkretne narzędzia do budowania zaufania i partnerstwa w tych relacjach. Przykładowo, wskazane są w nim zasady, które od dawna powinny być wyraźnie zaznaczone w polskim prawie gospodarczym. Daje wreszcie stabilne i przewidywalne reguły tak tworzenia, jak i stosowania prawa. To czyni z Prawa przedsiębiorców akt o szczególnej pozycji w systemie i realnej wartości dla polskich firm.

W skład pakietu „Konstytucji Biznesu” wchodzi pięć ustaw (z 6 marca 2018 roku): Prawo Przedsiębiorców, o Rzeczniku Małych i Średnich Przedsiębiorców, o Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej oraz Punkcie Informacji dla Przedsiębiorcy, o zasadach uczestnictwa przedsiębiorców zagranicznych i innych osób zagranicznych w obrocie gospodarczym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo Przedsiębiorców oraz inne ustawy dotyczące działalności gospodarczej.

• • • • •

Prawo Przedsiębiorców Prawo Przedsiębiorców wprowadza kanon podstawowych zasad dających gwarancje przedsiębiorcom w relacjach z władzą publiczną. Prawo Przedsiębiorców, jako akt centralny będzie wpływać na sposób stanowienia, interpretacji i stosowania wszystkich przepisów dotyczących działalności gospodarczej.

Do najważniejszych zapisów ustawy należy zaliczyć: – ustanowienie katalogu praw i obowiązków przedsiębiorców i organów, stanowiących wytyczne dla organów administracji i stawiających granice ich ingerencji w wolność działalności gospodarczej, – zmianę relacji przedsiębiorca – administracja w kierunku bardziej przyjaznej i partnerskiej, poprzez wprowadzenie m.in. zasady domniemania uczciwości przedsiębiorcy, zasady przyjaznej interpretacji przepisów, jak również kluczowej zasady „co nie jest prawem zabronione, jest dozwolone”, – wprowadzenie instytucji działalności nierejestrowej (w przypadkach działalności na mniejszą skalę nie powstaje obowiązek rejestracji działalności), – wprowadzenie tzw. „ulgi na start” (początkujący przedsiębiorcy zostaną zwolnieni z obowiązku uiszczania składek na ubezpieczenia społeczne przez pierwsze 6 miesięcy prowadzenia działalności), – wydawanie przez organy administracji napisanych prostym językiem „objaśnień prawnych” wyjaśniających skomplikowane przepisy w zakresie działalności gospodarczej, dotyczące praktycznego stosowania tych przepisów, – ochronę przedsiębiorcy przed negatywnymi konsekwencjami, jeśli jego działania były zgodne z dotychczasową praktyką stosowania przepisów przez organ administracji.

Rzecznik MŚP Zadaniem Rzecznika Małych i Średnich Przedsiębiorców będzie stanie na

straży i ochrona praw przedsiębiorców, szczególnie tych z sektora MŚP. W zakresie jego kompetencji znajdą się m.in.: – opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących interesów przedsiębiorców, – występowanie do odpowiednich organów z wnioskami o podjęcie inicjatywy ustawodawczej, a także do odpowiednich urzędów z wnioskami o wydanie objaśnień prawnych szczególnie skomplikowanych przepisów dotyczących działalności gospodarczej, – wspieranie mediacji pomiędzy przedsiębiorcami a organami administracji, – występowanie do Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego z wnioskiem o rozstrzygnięcie rozbieżności w wykładni przepisów, – zwracanie się o wszczynanie postępowań administracyjnych i przystępowanie do nich, – wnoszenie skarg do sądów administracyjnych, – współpraca z organizacjami pozarządowymi, społecznymi i zawodowymi, – zwracanie się do odpowiednich organów, organizacji i instytucji z wnioskami o podjęcie odpowiednich działań mogących wpływać pozytywnie na prawa i interesy przedsiębiorców.

CEIDG i Punkt Informacji Dla Przedsiębiorcy Wśród najważniejszych modyfikacji CEIDG znajdują się: – umożliwienie udostępniania w CEIDG rejestru pełnomocnictw i prokury, – wprowadzenie zasady automatycznego wznowienia wykonywania działalności po upływie okresu zawieszenia, – zniesienie limitu czasowego dla zawieszenia działalności wynoszącego 24 miesiące i wprowadzenie możliwości jej zawieszenia na czas nieoznaczony.

Punkt Informacji dla Przedsiębiorcy (PIP) stanowi rozwinięcie obecnego www.biznes.gov.pl. Punkt nie tylko wyjaśni, w jaki sposób załatwić poszcze-

10 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

PRAWO gólne sprawy urzędowe, ale też umożliwi np. uiszczanie opłat urzędowych czy uzyskanie zaświadczenia o niezaleganiu z podatkami czy składkami. Punkt przypomni przedsiębiorcom, przez SMS lub e-mail, o zbliżających się terminach urzędowych oraz poinformuje o najważniejszych zmianach w prawie. Będą tam też publikowane wyjaśnienia dotyczące zagadnień prawnych budzących najwięcej wątpliwości w praktyce. Co ważne, do PIP będą mogli zwrócić się wszyscy przedsiębiorcy nawet w najdrobniejszych sprawach.

Przepisy wprowadzające Konstytucję Biznesu Zaproponowane w Prawie Przedsiębiorców rozwiązania wymagają zmian w wielu ustawach szczegółowych. Zostały one zawarte w (Ustawie) Przepisy wprowadzające Ustawę Prawo Przedsiębiorców oraz inne ustawy dotyczące działalności gospodarczej. Poza odpowiednim zaszczepieniem w polskim systemie prawnym rozwiązań przewidzianych w pozostałych ustawach Konstytucji Biznesu, przepisy wprowadzające regulują praktyczne ułatwienia, zarówno dla przedsiębiorców (np. jednoosobowe firmy będą mogły udzielać prokury, wprowadzenie zasady posługiwania się przez przedsiębiorcę w kontaktach z urzędami wyłącznie numerem NIP), jak i wszystkich obywateli (np. możliwe stanie się załatwianie spraw w urzędzie za pomocą SMS-ów oraz innych środków komunikacji). Usuwają ponadto z innych aktów prawnych odniesienia do Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Dla inwestorów zagranicznych Pakiet Konstytucji Biznesu zawiera nową ustawę poświęconą zasadom udziału przedsiębiorców zagranicznych i innych osób zagranicznych w obrocie gospodarczym w Polsce. Do tej pory regulacje te były rozrzucone w trzech różnych ustawach i niespójne. Obecnie inwestorzy zagraniczni otrzymują jeden przejrzysty, spójny akt prawny im dedykowany.

Kiedy Konstytucja Biznesu wejdzie w życie Wszystkie najważniejsze kwestie zawarte w Konstytucji Biznesu, jak np. ulga na start czy działalność nierejestrowa, weszły w życie 30 kwietnia 2018 roku.

Od dnia 1 lipca 2018 roku w życie wchodzą art. 52 ust. 2 i 9 oraz art. 57 ustawy o CEIDG i Punkcie Informacji dla Przedsiębiorcy, które dotyczą możliwości wysyłania e-wniosku np. o zaświadczenie o niezaleganiu ze składkami ZUS oraz dokonywania opłat urzędowych drogą elektroniczną.

Od dnia 1 lutego 2019 roku w życie wchodzi art. 24 ust. 6 Prawa Przedsiębiorców, który dotyczy przedsiębiorców wpisanych do KRS. (Źródło: MPT)

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

PRZEGL ĄD ZBOZOWO MŁYNARSKI

Możesz nas zaprenumerować: e-mailem: prenumerata@sigma-not.pl faksem: 22/891 13 74, 22/840 35 89 przez internet: www.sigma-not.pl listownie: Zakład Kolportażu

Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o.

ul. Ku Wiśle 7, 00-707 Warszawa wpłata na konto: Wydawnictwo SIGMA-NOT Sp. z o.o.

PKO BP 24 1020 1026 0000 1002 0250 0577

z dopiskiem:

prenumerata „Przeglądu Zbożowo-Młynarskiego”

Prenumerata na 2018 rok

Oferujemy następujące warianty prenumeraty: • roczna • roczna PLUS* • roczna PLUS* z 10% upustem, umowa ciągła • ulgowa** *Prenumerata PLUS to roczna prenumerata w wersji papierowej i roczny dostęp do elektronicznych wersji publikacji z zaprenumerowanych tytułów poprzez Portal Informacji Technicznej (www.sigma-not.pl).

Portal to największa internetowa baza artykułów technicznych, umożliwiająca dostęp on-line do tysięcy publikacji z lat 2004–2017, wyposażony w szybką wyszukiwarkę tematyczną. ** Prenumerata ulgowa przysługuje: – członkom stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT-NOT oraz studentom i uczniom szkół zawodowych, pod warunkiem przesłania do Wydawnictwa formularza zamówienia ostemplowanego pieczęcią szkoły, – przy zamówieniu od 3 egzemplarzy każdego numeru

Ceny brutto „Przeglądu Zbożowo-Młynarskiego” w 2018 r.

– 1 egz. 40,00 zł + koszty wysyłki – roczna w wersji papierowej wraz z wysyłką: 255,00 zł – roczna PLUS 339,00 zł – roczna PLUS (umowa ciągła): 305,10 zł – roczna ulgowa wraz z wysyłką: 183,00 zł W przypadku zmiany stawki VAT na czasopismo i – w konsekwencji – zmiany ceny brutto prenumeraty, prenumeratorzy są zobowiązani do dopłaty różnicy.

Prenumerata zagraniczna. Dla prenumeratorów zagranicznych obowiązuje cena według kursu waluty NBP z dnia bezpośrednio poprzedzającego datę wystawienia faktury plus koszty wysyłki.

Informacje dla Autorów. Przed publikacją Autorzy otrzymują do podpisania umowę autorską z Wydawnictwem SIGMA-NOT Sp. z o.o. o przeniesieniu praw autorskich na wyłączność Wydawcy. Z chwilą otrzymania artykułu przez redakcję następuje przeniesienie praw autorskich na Wydawcę, który ma odtąd prawo do korzystania z utworu, rozporządzania nim i zwielokrotnienia dowolną techniką, w tym elektroniczną oraz rozpowszechniania dowolnymi kanałami dystrybucyjnymi. Redakcja nie zwraca materiałów niezamówionych oraz zastrzega sobie prawo do redagowania, skracania tekstów i dokonywania streszczeń. Redakcja nie odpowiada za treść materiałów reklamowych.

3/2018 11

ustawodawstwo

Zawartość węglowodorów olejów mineralnych w ziarnie pszenicy i mące pszennej Węglowodory olejów mineralnych (MOH) to związki chemiczne uzyskiwane głównie z ropy naftowej, ale są też produkowane syntetycznie, z węgla, gazu ziemnego i biomasy. MOH to złożone mieszaniny – nawet do ponad tysiąca odrębnych związków o różnej budowie chemicznej – głównie o prostych i rozgałęzionych, otwartych łańcuchach alkanowych (parafiny), klasyfikowane łącznie jako nasycone węglowodory olejów mineralnych – MOSH i węglowodory aromatyczne pochodzenia mineralnego – MOAH. Główną frakcją MOH jest frakcja MOSH, stanowiąca 75-85% masy mieszaniny, a drugą pod względem udziału – MOAH (15-25% masy mieszaniny). Obie frakcje zawierają łańcuchy węglowe mające mniej niż 25 atomów węgla. Ponadto, w skład MOH wchodzą znacznie mniejsze ilościowo frakcje: POH (oligomery poliolefin), PAO (izoparafiny z krótkimi łańcuchami głównymi i długimi łańcuchami bocznymi) oraz ROH (oligomery klejów żywicznych).

MOH na organizm człowieka mogą działać jak genotoksyczne substancje rakotwórcze. Uważane są także za mutagenne. Po spożyciu kumulują się w tkance ludzkiej, np. tłuszczowej, ale także w narządach, takich jak: wątroba, śledziona czy węzły chłonne.

MOH mogą być obecne w żywności, w wyniku: – zanieczyszczenia środowiska, – stosowania smarów do urządzeń wykorzystywanych podczas zbiorów i produkcji żywności, – stosowania substancji pomocniczych w przetwórstwie, – stosowania dodatków do żywności, – stosowania materiałów mających kontakt z żywnością, np. materiały opakowaniowe.

Olej mineralny i jego pochodne są powszechnie używane w drukarniach podczas druku gazet lub materiałów opakowaniowych. Stąd związki zaliczane do MOSH i MOAH trafiają do mate-

riałów opakowaniowych poddawanych recyklingowi i produkowanych z wykorzystaniem makulatury zawierającej papier z nadrukami.

Potencjalne źródła zakażenia żywności MOH zostały wskazane m.in. w przyjętej przez EFSA w 2012 roku opinii naukowej dotyczącej obecności MOH w żywności (2012. EFSA Journal 10 (6): 2704). W tej opinii podano również informację o stosowaniu różnych metodyk oznaczania zawartości MOH w badaniach monitoringowych wykonywanych w różnych krajach i laboratoriach badawczych, to nie daje jednak całkowitej pewności co do możliwości bezpośredniego porównywania wartości dotyczących poziomu zawartości MOH uzyskanych w tych badaniach.

Dlatego też EFSA stwierdziła konieczność przeprowadzenia dalszych badań monitoringowych w zakresie obecności MOH w żywności produkowanej w UE. W styczniu 2017 roku zostało opublikowane Zalecenie (UE) 2017/84 z dnia 16 stycznia 2017 roku w sprawie monitorowania węglowodorów olejów mineralnych (MOH) w żywności oraz w materiałach i wyrobach przeznaczonych do kontaktu z żywnością (Dz.U. L 12/95, z 2017.01.17). Nałożyło ono na państwa członkowskie UE obowiązek prowadzenia badań monitoringowych w zakresie obecności węglowodorów olejów mineralnych (MOH) w żywności, w tym m.in. stanowiąc że: – próbki do monitoringu powinny być pobierane z żywności w obrocie handlowym, – w przypadku żywności paczkowanej poziom olejów mineralnych należy określić zarówno w odniesieniu do żywności, jak i do materiałów opakowaniowych, a próbki żywności opakowanej powinny być pobierane na krótko przed upływem terminu jej przydatności do spożycia.

Ponadto, w przypadkach wykrycia MOH w żywności państwa członkowskie powinny przeprowadzić dalsze ba-

dania w zakładach przedsiębiorstw spożywczych, w celu określenia możliwego źródła lub źródeł wnikania MOH do danego rodzaju żywności. Badania te powinny obejmować metody produkcji i przetwarzania, a także przeprowadzenie analizy zagrożeń i krytycznych punktów kontroli (HACCP), a następnie wdrożenie odpowiednich systemów zapewnienia jakości w tym zakresie. Prowadzone badania powinny też pozwolić na ocenę poziomu migracji MOH z opakowania do produktu, w zależności od czasu przechowywania paczkowanego produktu.

Ww. badania państwa członkowskie UE zobowiązane są prowadzić w latach 2017 i 2018, przy aktywnym udziale podmiotów prowadzących przedsiębiorstwa spożywcze, jak również producentów i dystrybutorów materiałów przeznaczonych do kontaktu z żywnością i innych zainteresowanych stron.

Monitorowanie powinno obejmować m.in.: – chleb i bułki, – pieczywo cukiernicze i wyroby ciastkarskie, – płatki śniadaniowe, – ziarna przeznaczone do spożycia przez ludzi, – makaron.

Po opublikowaniu Zalecenia (UE) 2017/84 dotyczącego monitoringu obecności MOH w ww. produktach żywnościowych, które są wytwarzane w dużej mierze na bazie ziarna pszenicy i mąki pszennej, Zarząd Europejskiego Stowarzyszenia Młynarzy EFMA podjął decyzję o przeprowadzeniu analizy potencjalnych źródeł wnikania MOH do ziarna pszenicy, a także do mąki pszennej, w procesie przemiału ziarna. Wykorzystano przy tym dostępne publikacje dotyczące możliwych źródeł wnikania MOH do: – surowców roślinnych, z których są wytwarzane produkty żywnościowe, – paczkowanych produktów żywnościowych,

12 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

ustawodawstwo a także wyniki badań monitorujących obecność MOH w ziarnie pszenicy i w mące pszennej, prowadzonych przez niektóre krajowe młynarskie organizacje branżowe, m.in. w Wielkiej Brytanii, Niemczech i we Francji.

Analiza dostępnych publikacji i wyników badań wykonanych przez krajowe organizacje młynarskie, przeprowadzona w połowie 2017 roku wykazała, że: – główne potencjalne przyczyny obecności MOH w ziarnie pszenicy są zgodne z podanymi w opinii naukowej EFSA z 2012 roku, co oznacza że młynarze muszą w zakresie ewentualnego ograniczenia obecności MOH w kupowanym ziarnie pszenicy ściśle współpracować (w zakresie wdrażania i stosowania dobrych praktyk produkcyjnych) z producentami ziarna, tj. rolnikami, oraz firmami handlującymi ziarnem pszenicy, od których kupują ziarno; – dotychczasowe wyniki badań zgromadzonych przez EFSA są raczej wyrywkowe i w znacznej mierze dotyczą badania produktów żywnościowych, wytwarzanych na bazie mąki pszennej a tylko niekiedy mąki pszennej, w opakowaniach detalicznych (głównie mąka paczkowana á 1 kg, gdzie opakowanie stanowiły torebki papierowe). Nie ma praktycznie wiarygodnych wyników badania próbek mąki pszennej (pobranych bezpośrednio po wyprodukowaniu), przed kontaktem z materiałem opakowaniowym, które obrazowałyby poziom obecności MOH w mące pszennej, który byłby wynikiem samego procesu przemiału; – jako najbardziej prawdopodobne źródło skażenia mąki pszennej olejami mineralnymi podano papierowe torebki wykonane z makulatury, w skład której wchodził także „zadrukowany papier”; – wyników badań dotyczących obecności MOH, wykonanych w poszczególnych krajach członkowskich, nie można było uznać za porównywalne, z uwagi na stosowanie różnych metod badań przez poszczególne laboratoria wykonujące te badania.

W związku z tym Zarząd EFMA podjął decyzję o zorganizowaniu – przy współpracy i współfinansowaniu krajowych organizacji młynarskich członków EFMA – badania próbek ziarna pszenicy po czyszczeniu oraz próbek wyproduko-

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

wanej z tego ziarna mąki (przed zapakowaniem) w Instytucie Kirchhof w Berlinie, który stosuje metodę oznaczania zawartości MOH, uznaną przez EFSA za najskuteczniejszą do wykonania tego badania tj. analizę zawartości MOSH i MOAH w żywności i paszach metodą HPLC-GC-FID w trybie ciągłym.

Próbki ziarna pszenicy i mąki pszennej do badań pobrane były w młynach (w wytypowanych krajach) w okresie listopad 2017 – luty 2018 i przesłane do Instytutu Kirchhof w Berlinie. Ich wyniki zostały zaprezentowane na posiedzeniu Komisji Technicznej EFMA zajmującej się m.in. kwestiami prawa żywnościowego UE, które odbyło się w Berlinie w dniu 9 kwietnia 2018 roku.

Próbki ziarna pszenicy i mąki pszennej do badań pobrane były w młynach w Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii, Włoszech, Hiszpanii, Finlandii i Polsce, aby zapewnić zróżnicowanie geograficzno-klimatyczne oraz ewentualne zróżnicowanie w zakresie technologii przemiału ziarna pszenicy stosowane w poszczególnych krajach członkowskich UE. Łącznie zbadanych było 100 próbek – po 50 próbek: ziarna pszenicy pobranych po oczyszczeniu ziarna, przed jego nawilżeniem poprzedzającym leżakowanie przed przemiałem oraz jasnej mąki piekarskiej (typ 500 lub typ 650) uzyskanej w wyniku przemiału danej partii ziarna krajowego lub stosowanego rutynowo w danym młynie.

Próbki mąki należało pobrać bezpośrednio po wyprodukowaniu przed zapakowaniem, tj. przed kontaktem z materiałem opakowaniowym stosowanym w danym młynie do pakowania jednostkowego mąki pszennej, które najczęściej stanowią torebki papierowe. Próbki do badania w Instytucie Kirchhof w Berlinie musiały być opakowane w sposób wykluczający ich kontakt z materiałem opakowaniowym, uznawanym za potencjalne źródło olejów mineralnych, m.in. zabronione było stosowanie folii PE, a jako odpowiednia do zapakowania próbek przez Instytut Kirchhof wskazana była folia aluminiowa.

Uzyskane wyniki powinny wskazać, czy w samym procesie wytwarzania mąki pszennej następuje jej skażenie MOH (np. w wyniku ewentualnego kontaktu ze smarami stosowanymi w ma-

szynach i urządzeniach wykorzystywanych w procesie przemiału), czy też podczas transportu pneumatycznego mlewa i czy poziom ewentualnego skażenia jest zróżnicowany geograficznie.

Ten ostatni czynnik może świadczyć o zanieczyszczeniach środowiskowych ziarna pszenicy, jeżeli w młynie, w którym pobierane będą próbki będzie przetwarzane krajowe ziarno pszenicy.

Porównanie poziomu zawartości MOH w ziarnie pszenicy i uzyskanej z niego mące jasnej powinno dać odpowiedź na postawione pytanie podstawowe – czy proces przemiału ziarna wykonywany zgodnie z zasadami dobrych praktyk produkcyjnych i z wdrożonym systemem HACCP (lub innym systemem zapewniającym bezpieczeństwo zdrowotne żywności) może stanowić ewentualne źródło skażenia mąki węglowodorami olejów mineralnych MOH. Może również wskazać na rozmieszczenie MOH obecnych w ziarnie pszenicy – na powierzchni czy w całej masie ziarna. Wyniki badania próbek pochodzących z różnych obiektów, z różnych krajów, wskażą także na poziom obecności MOH w wyprodukowanej mące pszennej oraz jego relacji w stosunku do maksymalnych dopuszczalnych zawartości proponowanych do uwzględnienia w unijnych regulacjach prawnych.

W tabeli 1 przedstawiono ogólną charakterystykę wyników zawartości MOH, uzyskanych w zleconych przez EFMA w Instytucie Kirchhof w Berlinie badaniach próbek ziarna pszenicy po oczyszczeniu i uzyskanej z niego mąki pszennej jasnej przed zapakowaniem, pobranych w młynach w 6 krajach członkowskich UE. Badania wykonano zgodnie z metodyką opisaną w normie DIN-EN 16995:2017 [identyczna do PN-EN 16995:2017-07E Artykuły żywnościowe – Oleje roślinne i artykuły żywnościowe wyprodukowane na bazie olejów roślinnych – Oznaczanie węglowodorów nasyconych olejów mineralnych (MOSH) i węglowodorów aromatycznych olejów mineralnych (MOAH) z zastosowaniem HPLC-GC-FID w trybie ciągłym].

Na rys. 1 przedstawiono przykładowe graficzne zobrazowanie wyniku badania próbki mąki pszennej, z którego odczytywane są dane liczbowe przedstawione w tabeli.

3/2018 13

ustawodawstwo Tabela. Ogólne wyniki badań zawartości MOH (MOSH i MOAH) w próbkach ziarna pszenicy i mąki pszennej z poszczególnych krajów, wykonanych w Instytucie Kirchhof w Berlinie na zlecenie EFMA

Na rys. 2-4 przedstawiono graficzne zobrazowanie wyników badań uzyskanych w Instytucie Kirchhof w Berlinie na Zawartość MOSH przykładzie Francji, Niemiec oraz Polski Liczba próbek Zawartość MOAH (mg MOSH/kg produktu) Kraj i Finlandii. (mg MOAH/kg produktu) Ziarno Mąka min max Z max M Ponieważ nie ma jeszcze unijnych reFrancja 10 10 <0,2 6,7 2,0 < 0,2 gulacji prawnych dotyczących limitów wheat flour, batch number F84, origin Southern Germany Niemcy 10 10 <0,2 1,4 2,6 0,3 w jednej próbce mąki obecności MOSH i MOAH w żywności, Włochy 10 10 <0,2 <0,2 < 0,2 < 0,2 w tym także w ziarnie zbóż i mące pszenC<0,2 Wielka Brytania 10 10 1,8 0,6 < 0,2 nej, to obecnie można je porównać tylko 11 Finlandia 5 5 <0,2 5,4 0,2C13 0,2 w jednej próbce ziarna z regulacjami prawnymi lub ich projektami (w formie zaleceń) obowiązującymi Polska 5 5 <0,2 0,4 1,3 < 0,2 CyCy diesel fuel contamination ? w niektórych krajach członkowskich UE. 50 50 <0,2 6,7 2,6 Obecność MOAH stwierdzona Łącznie tylko w dwóch badanych Przykładowo można je porównać z opuŚrednio: 1,1 0,8 próbkach blikowanymi przez Belgijski Urząd ds.

0,9 Bezpieczeństwa Żywności w listopadzie Poziom oznaczalności metody badania ⇒ <0,2 mg MOH/kg produktu 2017 roku zaleceniami w zakresie do• W 54% badanych próbek – zawartość MOSH i MOAH poniżej poziomu oznaczalności metody badania.

1,2 mg/kg • W trzech parach (ziarno → mąka) próbek z Francji i jednej próbce mąki z Niemiec stwierdzopuszczalnej obecności MOSH w ziarnie no śladowe zanieczyszczenie olejem diesla zbóż. Sformułowano je następująco: „nie C14

EFMA-Project on MOSH/MOA

MOSH

wheat Flour Mąka pszenna C11

Cho C13

lubricating oil?

CyCy

2,1 mg/kg

EFMA-Project on MOSH/MOAH

MOSH

C18

C42

Rys. 1. Przykładowy wynik oznaczania zawartości węglowodorów olejów mineralnych MOSH i MOAH w próbce mąki pszennej, wg metody opisanej w normie DIN-EN 16995:2017

Results: France

fuel contamination Próbkidiesel zanieczyszczone olejami ?diesla

8

mg MOSH /kg

7

6 5 4 3 2 1

0

<0,2 <0,2 <0,2

<0,2

<0,2

<0,2 <0,2

Rys. 2. Graficzne zobrazowanie zawartości węglowodorów olejów mineralnych MOSH i MOAH w próbkach ziarna pszenicy i mąki pszennej pochodzących z młynów we Francji wg badań Instytutu Kirchhof w Berlinie. Wskazane próbki zanieczyszczone olejami diesla. (wheat – ble tendre ⇒ próbki ziarna pszenicy; wheat flour – farine de ble tendre ⇒ próbki mąki pszennej)

14 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

EFMA-Project on MOSH/MOAH

ustawodawstwo

Results: Germany

<0,2

<0,2 <0,2

<0,2 <0,2

<0,2 <0,2

• MOSH EFMA-Project on MOSH/MOAH • MOAH Rys. 3. Graficzne zobrazowanie zawartości węglowodorów olejów mineralnych MOSH i MOAH w próbkach ziarna pszenicy i mąki pszennej pochodzących z młynów w Niemczech, wg badań Instytutu Kirchhof w Berlinie (wheat – Weizen ⇒ próbki ziarna pszenicy; wheat flour – Weizenmehl ⇒ próbki mąki pszennej)

Results: Finland/Poland

• MOSH • MOAH <0,2 <0,2

Finland

<0,2 <0,2

<0,2

<0,2

<0,2

Poland

Rys. 4. Graficzne zobrazowanie zawartości węglowodorów olejów mineralnych MOSH i MOAH w próbkach ziarna pszenicy i mąki pszennej pochodzących z młynów w Finlandii i Polsce, wg badań Instytutu Kirchhof w Berlinie

więcej niż 15 mg MOSH/kg produktu”.

Dodać jeszcze należy, że Belgia jest jednym z krajów członkowskich UE przodujących we wdrażaniu do prawodawstwa krajowego wymagań zmierzających do zapewnienia jak najwyższych standardów jakościowych i zdrowotnych produkowanej żywności. W tym świetle poziom zawartości MOH (jako suma MOSH i MOAH) stwierdzony w badaniach pró-

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

bek ziarna pszenicy i mąki pszennej organizowanych przez EFMA we współpracy z sześcioma krajowymi organizacjami młynarskimi wskazuje na bardzo bezpieczny poziom obecności tej substancji szkodliwej. Pozostaje do ustalenia kwestia przenikania MOH z opakowań papierowych w trakcie przechowywania w nich mąki, także w warunkach niekontrolowanych w domu u klienta detalicznego.

(Opracowano na podstawie materiałów otrzymanych z Sekretariatu Europejskiego Stowarzyszenia Młynarzy EFMA oraz prezentacji „Analysis of mineral oil hydrocarbons in cereals”, przedstawionej przez Instytut Kirchhof Berlin GmbH, na posiedzeniu Komitetu Technicznego EFMA w Berlinie w dniu 9 kwietnia 2018 roku).

Jadwiga Rothkaehl Stowarzyszenie Młynarzy RP

3/2018 15

NAUKA

KE zainaugurowała centrum wiedzy o fałszowaniu żywności Komisja Europejska zainaugurowała w Strasburgu centrum wiedzy na temat fałszowania i jakości żywności. Ma być odpowiedzią na obawy konsumentów co do jakości żywności i nadużyć dotyczących produktów spożywczych w UE. Centrum wiedzy – sieć składająca się z ekspertów zarówno z Komisji, jak i spoza niej – będzie wspierać decydentów UE i władze krajowe, udostępniając i rozpowszechniając aktualne informacje naukowe na temat fałszowania żywności i kwestii związanych z jej jakością.

Niedawne przypadki fałszowania żywności w UE dotyczyły oliwy z oliwek, wina, miodu, ryb, nabiału, mięsa i drobiu. Ponadto konsumenci mogą być narażeni na nieuczciwe praktyki handlowe, zwłaszcza w odniesieniu do produktów spożywczych wykazujących istotne różnice w składzie na różnych rynkach, ale mających podobne opakowanie.

– W przypadku żywności nauka jest w stanie bezpośrednio i namacalnie wykazać korzyści, jakie przynosi obywatelom. Jakość spożywanej przez nas żywności jest ważna dla wszystkich, a ponieważ fałszowanie żywności to

działalność przestępcza o charakterze transgranicznym, UE ma tu do odegrania ważną rolę – powiedział komisarz do spraw edukacji Tibor Navracsics.

Komisarz ds. konsumentów Vera Jourova powiedziała, że nowo utworzone centrum wiedzy – skupiające ekspertów z różnych miejsc i wiedzę z różnych źródeł, zarówno z Komisji Europejskiej, jak i spoza niej – pozwoli na dalsze gromadzenie i przetwarzanie dowodów naukowych. „Działania centrum pomogą też wypracować wspólne metody badań, co z kolei będzie pomocne w stosowaniu i egzekwowaniu prawa żywnościowego i z zakresu ochrony konsumentów” – zaznaczyła.

Centrum będzie koordynować działania w zakresie nadzoru rynku, np. „w odniesieniu do składu i właściwości organoleptycznych żywności oferowanej w takim samym opakowaniu i pod tą samą marką” na kilku rynkach w Unii.

Będzie również prowadzić system wczesnego ostrzegania i informowania o przypadkach fałszowania żywności, np. poprzez monitorowanie mediów i przekazywanie tych informacji ogóło-

wi społeczeństwa, oraz łączyć systemy informowania państw członkowskich i Komisji, np. bazy danych opisujące skład niektórych produktów rolno-spożywczych wysokiej wartości, takich jak wino lub oliwa z oliwek.

Centrum wiedzy na temat fałszowania i jakości żywności będzie też wydawać informatory, tworzyć bazy danych i mapy interaktywne oraz publikować regularne sprawozdania, a także udostępniać te informacje społeczeństwu.

Będzie w pełni finansowane przez Komisję Europejską. Wielkość poszczególnych grup eksperckich będzie zależała od tematyki ich prac.

Nowe centrum będzie działać przy tzw. Wspólnym Centrum Badawczym, zajmującym się badaniami zleconymi przez organy unijne w różnych dziedzinach.

Centrum wiedzy na temat fałszowania i jakości żywności jest piątym tego typu unijnym ośrodkiem, obok centrów wiedzy na temat biogospodarki, polityki terytorialnej, migracji i demografii oraz zarządzania ryzykiem związanym z klęskami żywiołowymi. (PAP)

OGŁOSZENIA DROBNE SPRZEDAM:

• ramki do odsiewaczy KO04, KO220 zewnętrzne i wkładowe, wentylator WP35,5 37 kW/2960, wialnię 3-pokładową 3 t/h, wialnie kaszkowe KWO90, filtrocyklon KF26, sprężarkę Robochi K30R do 1 bar 4 kW. Tel. kom. 660 561 259 • szczotki do walców 600, 800 i 1000 mm.

Tel. kom. 733 999 142, 518 400 118 Usługi:

• rowkowanie, szorstkowanie walców;

produkcja kół zębatych; regeneracja, wymiana czopów; skup, sprzedaż walców; remonty mlewników.

Tel. kom. 606 751 832

Szukam pracy:

• kierownik młyna/nadmłynarz z dużym

doświadczeniem.

Tel. kom. 695 976 967

Chcesz sprzedać lub kupić używaną maszynę?

Zamieść ogłoszenie drobne w

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

Zamówienia do numeru 4/2018 przyjmujemy do 13 lipca 2018 r.

Informacje: Małgorzata Zawadka, tel. kom. 601 318 471, tel. 22/849 92 51, redakcja@pzmlyn.pl

16 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

PODNIEŚ JAKOŚĆ SWOJEGO ZBOśA OGRANICZ STRATY. Agregaty do chłodzenia i suszenia ziaren zbóŜ, rzepaku i kukurydzy.

Stosowanie agregatów do chłodzenia ziarna pozwala na szybkie obniŜanie temperatury oraz wilgotności ziarna, zarówno bezpośrednio po zbiorze jak i zalegającego w silosach lub magazynach płaskich.

Wpływa to zdecydowanie na ograniczenie strat ilościowych powodowanych intensywnym oddychaniem ziaren, zapobiega kondensacji pary wodnej, kiełkowaniu, rozwojowi pleśni i grzybów oraz eliminuje rozwój i Ŝerowanie szkodników zboŜowych.

Przygotowanie powietrza polega na wstępnym filtrowaniu powietrza zasysanego z otoczenia, schłodzenia go do temperatury 4 ÷ 5ºC, przez co uzyskuje się obniŜenie zawartości wilgoci przez wykroplenie a następnie podgrzanie do temperatury ok. 10 ºC co daje obniŜenie wilgotności względnej powietrza nawiewanego do kontaktu ze zboŜem. Tak przygotowane powietrze posiada zarówno zdolność chłodzenia jak i osuszania ziarna.

Agregaty z funkcją suszenia pozwalają uzyskać powietrze nawiewane o temperaturze do 35 ºC i wilgotność względną ok. 15%. Suszenie ziarna odbywa się metodą niskotemperaturową, co ma istotny wpływ na jakość suszonego ziarna.

Po wstępnym suszeniu agregat moŜe zostać przełączony na funkcję chłodzenia.

MoŜe być z powodzeniem stosowany do dwuetapowego suszenia kukurydzy.

Agregaty wyposaŜone są w instalację ziębniczą oraz wentylatory średnio lub wysokopręŜne dostosowujące wydatek powietrza do istniejących warunków atmosferycznych i oporów złoŜa.

PRODUCENT:

młynarstwo

Walne Zebranie Członków Stowarzyszenia Młynarzy RP i towarzyszące mu „Seminarium Młynarskie” W dniu 11 maja 2018 roku w Przysieku koło Torunia odbyło się sprawozdawcze Walne Zebranie Członków Stowarzyszenia Młynarzy Rzeczypospolitej Polskiej. Uczestniczyli w nim członkowie zwyczajni SMRP oraz przedstawiciele firm, które są członkami wspierającymi Stowarzyszenia.

Po otwarciu obrad przez prezes Stowarzyszenia – Jadwigę Rothkaehl przystąpiono do realizowania Programu Obrad, którego projekt, przekazany wszystkim członkom Stowarzyszenia w rozesłanym miesiąc wcześniej zaproszeniu, został zaakceptowany przez uczestników Obrad Walnego Zebrania w głosowaniu jawnym. Również w głosowaniu jawnym, na przewodniczącego Obrad Walnego Zebrania, wybrano Wojciecha Górniaka, członka Zarządu Głównego SMRP, który przewodniczył dalszym Obradom.

W ich toku – także w głosowaniach jawnych – wybrano pozostałych członków Prezydium Obrad: zastępcę przewodniczącego Obrad – Jerzego Kuchciaka, sekretarza Obrad – Stanisława Bociańskiego, oraz członków dwóch Komisji Walnego Zebrania: Mandatowo-Skrutacyjnej (przewodniczący Marcin Kopeć oraz Zdzisław Przyborowski i Leonard Napiórkowski) oraz Uchwał i Wniosków (przewodniczący Grzegorz Depta oraz Jan Laskowski i Tadeusz Kapka). Po ukonstytuowaniu się Komisji, ich członkowie rozpoczęli pracę, a przewodniczący Komisji Mandatowo-Skrutacyjnej przekazał zebranym informację, że obrady Walnego Zebrania Członków Stowarzyszenia Młynarzy RP zostały rozpoczęte w II terminie, co oznacza, że Walne Zebranie jest prawomocne i zdolne do podejmowania uchwał.

Następnie prezes Jadwiga Rothkaehl krótko omówiła, przedłożone wszystkim uczestnikom Obrad, pisemne „Sprawozdanie z działalności ZG SMRP za okres od 1 kwietnia 2017 roku do 10 maja 2018 roku”. Podkre-

śliła znaczenie prowadzonej przez ZG SMRP działalności informacyjno-edukacyjnej w zakresie dostarczania członkom SMRP informacji pomocnych w prowadzeniu działalności młynarskiej w strukturach gospodarczych UE, a także rolę, jaką w pozyskiwaniu tych informacji odgrywa współpraca z Europejskim Stowarzyszeniem Młynarzy EFMA. Warunkiem jej kontynuowania jest korzystanie ze wsparcia finansowego z Funduszu Promocji Ziarna Zbóż i Przetworów Zbożowych, które umożliwia opłacanie rocznej składki członkowskiej SMRP z tytułu przynależności do EFMA, a także finansowanie wyjazdów na posiedzenia organów statutowych (Zarząd, Rada Sekretarzy Generalnych) oraz udział w Kongresie EFMA i konferencjach o tematyce młynarskiej organizowanych przez to stowarzyszenie. Zwróciła uwagę, że w całkowitych przychodach SMRP w 2017 roku składki członków zwyczajnych i wspierających stanowiły jedynie 28%. Pozostałe dwie główne grupy przychodów SMRP to dofinansowanie z Funduszu Promocji ZZiPZ (47% przychodów) oraz przychody z działalności statutowej, w tym głównie organizacja szkoleń branżowych (25% przychodów całkowitych).

Sprawozdanie z działalności Głównej Komisji Rewizyjnej SMRP w okresie sprawozdawczym przedstawił jej członek – Leonard Napiórkowski. W sprawozdaniu tym stwierdzono, że analiza sprawozdania finansowego (bilansu) oraz rachunku zysków i strat za okres obrotowy 2017 roku wykazała prawidłowość prowadzonej gospodarki finansowej SMRP. GKR oceniła także jako prawidłowe wykonanie przez ZG SMRP zadań planowych organizacyjno-statutowych i przedkłada pod głosowanie Walnego Zebrania projekt uchwały o udzielenie ZG SMRP absolutorium za działalność w 2017 roku.

W zarządzonych przez przewodniczącego Obrad Walnego Zebrania

głosowaniach przyjęto jednomyślnie projekty trzech przedłożonych uchwał Walnego Zebrania, dotyczących oceny działalności ZG i GKR w okresie sprawozdawczym, udzielając tym samym Zarządowi Głównemu SMRP absolutorium za jego działalność w 2017 roku.

Następnie omówiono kwestię rekomendowanego Uchwałą ZG SMRP nr 1/2018 z 10 stycznia 2018 roku przystąpienia SMRP do Krajowej Federacji Producentów Zbóż. W dyskusji w tym zakresie zabrali głos m.in.: – Rafał Mładanowicz (prezes Krajowej Federacji Producentów Zbóż), który podkreślił konieczność współpracy producentów ziarna i jego przetwórców w aspekcie promowania eksportu wysoko przetworzonej żywności produkowanej na bazie ziarna zbóż, – Jerzy Kuchciak (członek ZG SMRP, przedstawiciel SMRP w Komisji Zarządzającej Funduszu Promocji Ziarna Zbóż i Przetworów Zbożowych) zwrócił uwagę na konieczność takiej współpracy także w aspekcie produkcji krajowej oraz promowaniu spożycia chleba, które niepokojąco zmniejsza się w Polsce od wielu już lat.

Walne Zebranie Członków SMRP w głosowaniu jawnym przyjęło jednomyślnie Uchwałę nr 4-W-2018, uznającą za celowe i zasadne przystąpienie Stowarzyszenia Młynarzy RP w Warszawie, jako członka wspierającego, do Krajowej Federacji Producentów Zbóż.

Dalszą część obrad zdominowała dyskusja (dotyczącą przyszłości Stowarzyszenia Młynarzy RP) i próba ustalenia, jakie działania muszą być podjęte w okresie najbliższego roku – do następnego Walnego Zebrania w 2019 roku, które będzie Walnym Zebraniem Wyborczym – aby Stowarzyszenie nadal istniało i efektywnie działało, będąc nadal organizacją branżową młynarzy, spełniającą oczekiwania swych członków, które muszą oni przy tym jasno określić.

18 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

młynarstwo Konieczność takich działań wynika przede wszystkim ze zmian zachodzących w funkcjonowaniu polskiej gospodarki, jako kraju członkowskiego Unii Europejskiej oraz konieczności wzmocnienia możliwości reagowania branży młynarskiej na wprowadzane od kilku lat niekorzystne rozwiązania organizacyjne i prawne, a także z faktu, że prezes Jadwiga Rothkaehl kolejny raz potwierdziła swoją decyzję o definitywnym zakończeniu, wraz z upływem obecnej, piątej już kadencji, pełnienia funkcji prezesa SMRP i jednocześnie dyrektora Biura SMRP. Nie będzie kandydować w wyborach do władz Stowarzyszenia podczas wyborczego Walnego Zebrania Członków SMRP w 2019 roku. Należy więc podjąć w okresie najbliższego roku odpowiednie działania i zmiany organizacyjne (zwłaszcza związane z funkcjonowaniem Biura SMRP), które pozwolą na dalsze efektywne działanie Stowarzyszenia Młynarzy RP – jeżeli taka jest wola jego członków – jako organizacji branżowej, reprezentującej polską branżę młynarską wobec władz krajowych i unijnych.

Należy również przeanalizować obecny status prawny SMRP, w tym zwłaszcza kwestię czy członkiem zwyczajnym organizacji branżowej w obecnej rzeczywistości gospodarczej, społecznej i politycznej naszego kraju powinna być „osoba fizyczna” czy też „osoba prawna”, czyli firma młynarska.

Ku takim rozważaniom skłania także znacznie zmniejszająca się w ostatnich latach liczba członków zwyczajnych SMRP, a także ich coraz większa bierność i brak angażowania się w działania ZG SMRP, przejawiające się m.in. w coraz mniejszej liczbie uczestników Walnych Zebrań w kolejnych latach, a także brak komunikowania się z Biurem i ZG SMRP – nawet gdy pytanie dotyczące istotnych dla młynarzy problemów wysyłane jest pocztą elektroniczną.

W trakcie posiedzenia Zarządu Głównego SMRP, które odbyło się wieczorem w dniu poprzedzającym Walne Zebranie, odbyła się długa i burzliwa dyskusja poświęcona tej kwestii, a jej główne aspekty i proponowane rozwiązania uczestnikom obrad Walnego Zebrania przedstawił Jerzy Kuchciak – członek ZG SMRP. Zainicjowało to dyskusję uczestników obrad Walnego Zebra-

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

nia, w której głos zabierali także m.in.

Piotr Piąstka, Grzegorz Depta, Tadeusz Kapka, Stanisław Bociański, Wojciech Górniak oraz Leonard Napiórkowski.

W podsumowaniu wyrażono opinię znakomitej większości uczestników, że niepodważalna jest opinia o celowości i konieczności istnienia w Polsce organizacji branżowej, grupującej firmy młynarskie działające w kraju. Konieczne jest szybkie – najlepiej do października tego roku – poznanie opinii wszystkich członków SMRP odnośnie do dalszego funkcjonowania Stowarzyszenia Młynarzy RP, w zakresie: statusu prawnego, źródeł finansowania, organizacji pracy i umiejscowienia Biura, głównych kierunków działalności w perspektywie najbliższego roku i kolejnej kadencji, lat 2019–2023.

Powołano „zespół roboczy”, który w pierwszym etapie swej pracy, opracuje i roześle do wszystkich członków zwyczajnych Stowarzyszenia Młynarzy RP pismo z kilkoma zapytaniami dotyczącymi opinii co do przyszłości SMRP. W skład ww. zespołu weszli: Jerzy Kuchciak, Piotr Piąstka, Grzegorz Depta, Tadeusz Kapka, Leonard Napiórkowsk i Jadwiga Rothkaehl.

Stwierdzono ponadto, że liczba udzielonych odpowiedzi będzie także bardzo ważnym wskazaniem co do oceny możliwości dalszego istnienia i efektywnego funkcjonowania SMRP przy obecnej formie organizacyjnej i statusie prawnym.

Podjęte działania powinny być efektywnie zakończone w terminie, który umożliwi przedstawienie wypracowanej opinii członków co do przyszłości SMRP oraz propozycji proponowanych zmian w formach działania SMRP podczas tradycyjnego organizowanego – już od blisko 10 lat – na początku października spotkania przedstawiającego sytuację na rynku pszenicy po zakończeniu żniw.

Powinny być na tym spotkaniu przedstawione także wyjaśnienia dotyczące niektórych kwestii prawnych związanych z zapisami Ustawy „prawo o Stowarzyszeniach” oraz Statutu SMRP, budzących obecnie wątpliwości co do ich interpretacji.

Na tym zakończono Obrady Walnego Zebrania Członków Stowarzyszenia Młynarzy RP.

Walne Zebranie Członków Stowarzyszenia Młynarzy RP poprzedzało „Seminarium Młynarskie”, w którym uczestniczyło blisko 40 osób, również z firm zbożowo-młynarskich, których przedstawiciele nie są członkami Stowarzyszenia Młynarzy RP. Przedstawione zostały następujące prezentacje o tematyce obecnie bardzo ważnej dla osób prowadzących działalność młynarską w Polsce: – Aktualna sytuacja na światowym, unijnym i polskim rynku ziarna zbóż, ze szczególnym uwzględnieniem ziarna pszenicy (Mirosław Marciniak InfoGrain Warszawa); – Znaczenie skutecznego procesu czyszczenia masy ziarnowej w zapewnieniu bezpieczeństwa zdrowotnego wyprodukowanej mąki pszennej i żytniej o odpowiedniej przydatności technologicznej (Alexander Tobie z firmy Bühler GmbH Braunschweig – Niemcy; wystąpienie na język polski tłumaczył Jacek Kerber – Bühler Polska Sp. z o.o.); – Wybrane regulacje prawne z zakresu prawa żywnościowego istotne w działalności firmy młynarskiej funkcjonującej w Polsce. Nowe informacje uzyskane z Sekretariatu EFMA dotyczące maksymalnej dopuszczalnej zawartości w ziarnie zbóż i w przetworach zbożowych węglowodorów olejów mineralnych oraz alkaloidów sporyszu (Jadwiga Rothkaehl SMRP). Szersze omówienie tego zagadnienia w odrębnym artykule w PZM na str. 12.

Ponadto w kuluarach Seminarium Paweł Żmudzki z firmy Bühler Polska Sp. z o.o. wyjaśniał zagadnienia dotyczące m.in. praktycznych i technologicznych aspektów stosowania sortownika optycznego SORTEX przy usuwaniu z masy ziarnowej form przetrwalnikowych sporyszu, a także innych najnowszych rozwiązań technicznych i technologicznych firmy Bühler GmbH, zwłaszcza dotyczących aspektu czyszczenia ziarna zbóż.

W kuluarach swoje oferty zaprezentowały ponadto dwie firmy, będące członkami wspierającymi SMRP: Przedsiębiorstwo Techniki Zbożowej GRAINPOL oraz POLMŁYN Sp. z o.o. Warszawa.

Jadwiga Rothkaehl Stowarzyszenie Młynarzy RP

3/2018 19

XXXIX Konferencja w Krynicy Morskiej

Jakość zbóż i przetworów zbożowych a potrzeby rynku W dniach 23-26 maja w Krynicy Morskiej odbyła się XXXIX konferencja dla producentów i przetwórców zbóż zorganizowana przez Zakład Przetwórstwa Zbóż i Piekarstwa (ZPZiP) Instytutu Biotechnologii Przemysłu Rolno-Spożywczego (IBPRS), która zgromadziła niemal 100 uczestników. Tegoroczna edycja wiązała się z potrójnym jubileuszem ZPZiP: 25-leciem organizowania Konferencji, 75-rocznicą powołania Centralnego Laboratorium w Kaliszu i jego 15-leciem w strukturach IBPRS w Warszawie.

W programie Konferencji znalazło się 20 referatów, które wygłosili pracownicy ZPZiP: dr inż. Anna Szafrańska, mgr inż.

Elżbieta Słowik, mgr inż. Joanna Sinicyn i mgr inż. Karolina Dąbkowska oraz zaproszeni goście, m.in.: prof. dr hab. Grażyna Podolska z Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa-PIB w Puławach, prof. dr hab. Marian Wiwart z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, prof. dr hab. Anna Czubaszek z Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, dr hab. Grażyna Cacak-Pietrzak z SGGW w Warszawie, dr inż. Anna Fraś z Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin-PIB w Radzikowie, dr Waldemar Korol z Instytutu Zootechniki PIB Krajowe Laboratorium Pasz w Lublinie, dr inż. Jerzy Kuchciak ze Stowarzyszenia Młynarzy Rzeczypospolitej Polskiej oraz Mirosław Marciniak z Info Grain.

Podczas konferencji ofertę urządzeń i testów do oceny jakości zbóż i przetworów zbożowych przedstawiły firmy: Noack Polen Sp. z o.o. i Sefar Sp. z o.o. (1),

2

Miary i Wagi Sp. z o.o. (2), FRACOP Sp. z o.o. (3), FOSS Polska Sp. z o.o. (4), Biomedica Poland Sp. z o.o. (5), LAB-INVEST (6), CEREUS WENA (7).

Konferencję rozpoczął dyrektor IBPRS prof. dr hab. Artur Hugo Świergiel, a prowadziła dr inż. Anna Szafrańska, kierownik ZPZiP IBPRS, przy współpracy mgr. inż.

Wojciecha Górniaka. Główna tematyka konferencji dotyczyła jakości technologicznej, żywieniowej i zdrowotnej ziarna zbóż i jego przetworów. O poszukiwaniu możliwości hodowli nowych odmian pszenicy o wysokiej wartości żywieniowej traktowało wystąpienie prof. dr. hab.

Mariana Wiwarta, który przedstawił wyniki badań przeprowadzonych na UWM. Jako materiał wyjściowy do hodowli wykorzystano Triticum Polonicum L, zboże uprawiane obecnie sporadycznie, a jak pokazały badania, wykazujące odporność na fuzariozę i zawierające znacznie więcej białka i składników mineralnych w porównaniu z pszenicą zwyczajną.

Dr hab. Grażyna Cacak-Pietrzak przybliżyła słuchaczom problematykę jakości technologicznej pszennych mąk pasażowych uzyskiwanych z młyna przemysłowego. Podkreśliła ich zróżnicowanie w zakresie właściwości fizycznych i składu chemicznego, które pozwala na przygotowanie mąk handlowych o różnej jakości. Wyniki badań żytnich mąk pasażowych z przemiału laboratoryjnego, przeprowadzonych w ZPZiP IBPRS przedstawiła dr inż. Anna Szafrańska.

Wskazują one na istotne zróżnicowanie jakości pieczywa w zależności od aktyw-

1 ności alfa-amylazy przemielanego ziarna i pasażu, z którego pochodziła mąka użyta do wypieku. W przypadku przemiału ziarna żyta o wysokiej aktywności amylolitycznej korzystniejszymi właściwościami wypiekowymi charakteryzowały się mąki otrzymane z II i III pasażu śrutowego, natomiast w przypadku ziarna o niskiej aktywności alfa-amylazy lepsze właściwości wypiekowe uzyskały mąki z 2. i 3. pasażu wymiałowego. Mgr inż. Joanna Sinicyn zaprezentowała wyniki badań stopnia uszkodzenia skrobi w mąkach żytnich, uzyskanych w 6-pasażowym młynie laboratoryjnym. Stopień uszkodzenia skrobi jest parametrem wykorzystywanym przede wszystkim do oceny jakości technologicznej mąki pszennej, ale jak wykazano w przeprowadzonych badaniach, może być istotnym uzupełnieniem niewielkiej liczby wyróżników jakościowych mąki żytniej. Zauważono, że wraz ze wzrostem stopnia uszkodze-

3

20 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA

4

5 nia skrobi w mąkach żytnich o niskiej aktywności enzymów amylolitycznych zmniejszała się lepkość amylograficzna i końcowa temperatura kleikowania skrobi. Najlepsze pieczywo uzyskano z mąk żytnich o stopniu uszkodzenia skrobi na poziomie od 12,4 do 14,8 UCD. Interesujące dla piekarzy, ale także z punktu widzenia konsumentów mogły być zaprezentowane na konferencji przez dr Annę Fraś badania jakości pieczywa dostępnego na polskim rynku.

Wyniki badań pokazały duże zróżnicowanie zawartości składników odżywczych i bioaktywnych pieczywa powszechnie występującego na rynku. Często podobne rodzaje pieczywa charakteryzują się różnym składem chemicznym i wartością żywieniową. Spośród popularnych rodzajów pieczywa pszennego, żytniego i pszenno-żytniego istotnie wyróżniał się chleb żytni całoziarnowy, który charakteryzował się niższą zawartością białka, lipidów i skrobi, a wyższą składników mineralnych i błonnika pokarmowego.

Obszernie omówionym podczas Konferencji zagadnieniem była problematyka skażenia ziarna zbóż i przetworów zbożowych. Regulacje prawne w tym

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

zakresie przedstawiła mgr inż. Karolina Dąbkowska. Prelegentka scharakteryzowała substancje zanieczyszczające występujące w ziarnie zbóż tj. metale ciężkie, pozostałości pestycydów, mikotoksyny, skażenie radioaktywne, alkaloidy sporyszu, akryloamid i węglowodory olejów mineralnych. Podała również wymagania dotyczące dopuszczalnych poziomów tych substancji w ziarnie zbóż przeznaczonych na cele konsumpcyjne oraz w paszach określone w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1881/2006 z późn. zm. i dyrektywie PE i Rady (WE) nr 2002/32/WE z późn. zm. Temat zagrożeń mikrobiologicznych w ziarnie zbóż i przetworach zbożowych przybliżyła słuchaczom prof. dr hab. Anna Czubaszek. Ziarna zbóż i produkty zbożowe, jako środowisko o malej aktywności wodnej, powszechnie są zasiedlane przez mikroflorę przetrwalnikującą i pleśnie o szerokim zakresie aktywności enzymatycznych. Pani profesor zwróciła uwagę na bakterie z rodzaju Bacillus: B. subtilis, B. megaterium i B. mesentericus wywołujące tzw. chorobę ziemniaczaną pieczywa oraz B. cereus (występujące w potrawach z ryżu), odznaczające się dużą odpornością na ciepło, które wytwarzają toksyny i enzymy degradujące tkanki. W ostatnich latach w USA i Niemczech stwierdzono incydenty skażenia ziarna pszenicy, żyta oraz mąki bakterią Escherichia coli szczep EHEC 0157:H7, która może być niebezpieczna dla zdrowia i życia. Do skażenia tą bakterią może dojść na polu w wyniku stosowania nawozów organicznych, ale także w młynie, w procesie nawilżania ziarna przed przemiałem.

6

7 Mirosław Marciniak, analityk rynku zbóż, przedstawił uczestnikom konferencji aktualną sytuację na krajowym i światowym rynku pszenicy. Według najnowszych szacunków rok 2018 będzie kolejnym z rzędu, w którym przewiduje się wysoką produkcję pszenicy na świecie, 750 mln ton. Na wzrost światowej produkcji pszenicy ma wpływ m.in. stale rosnąca produkcja w Rosji. W prognozie dla Polski również przedstawiono zwiększenie produkcji pszenicy.

Podczas Konferencji przedstawiono jeszcze wiele ciekawych doniesień m.in.: dotyczących wprowadzonych w ostatnim czasie regulacjach prawnych – wystąpienie mgr inż. Joanny Sinicyn nt. rozporządzenia KE (UE) 2017/2158 ustanawiającego środki łagodzące i poziomy odniesienia służące ograniczeniu obecności akryloamidu w żywności; nt. pszen-jęczmienia (nazwa handlowa Tritordeum) nowego mieszańca zbóż, wprowadzonego na rynek wielu krajów Europy – wystąpienie mgr inż. Elżbiety Słowik; nt. cech technologicznych rejestrowanych odmian pszenicy na przestrzeni lat – wystąpienie prof. dr hab. Grażyny Podolskiej; nt. zróżnicowania jakości ziarna pszenicy w poszczególnych rejonach klimatyczno-uprawowych Polski – wystąpienie mgr. inż.

Wojciecha Górniaka; nt. wykorzystania badań biegłości do potwierdzenia kompetencji laboratorium w zakresie badań reologicznych – dr inż. Anny Szafrańskiej.

Mam nadzieję, że ten krótki przegląd problematyki poruszonej na XXXIX Konferencji w Krynicy Morskiej zachęci czytelników do wzięcia udziału w następnej konferencji, na którą serdecznie zapraszamy w maju 2019 r.

Elżbieta Słowik Instytut Biotechnologii Przemysłu Rolno-Spożywczego im. prof. Wacława Dąbrowskiego w Warszawie, Zakład Przetwórstwa Zbóż i Piekarstwa

3/2018 21

NAUKA

Kongres Europejskiego Stowarzyszenia Młynarzy EFMA 24–26 maja 2018 roku – Praga, Czechy

Kongres Europejskiego Stowarzyszenia Młynarzy (European Flour Millers – EFMA) za 2018 rok, którego gospodarzem–organizatorem było Czeskie Stowarzyszenie Młynarzy, po raz pierwszy organizowany był wspólnie z Europejskim Stowarzyszeniem Producentów Semoliny (EU Semouliers) i Związkiem Stowarzyszeń Producentów Makaronu (Union of Pasta Manufacturers’ associations). Każda z tych unijnych organizacji branżowych odbyła odrębnie walne zgromadzenia swych członków, natomiast wspólnie organizowana była konferencja o tematyce dotyczącej aktualnej sytuacji na rynku zbóż oraz młynarstwa przetwarzającego pszenicę zwyczajną, młynarstwa pszenicy durum, a także produkcji pieczywa i makaronu.

Wspólna była także część socjalna całej imprezy, której podstawowym celem była możliwość wzajemnego poznania się uczestników Kongresu z „różnych branż młynarstwa”, które zazwyczaj mają jednak zbliżone problemy, a ponadto wiele firm młynarskich przetwarza zarówno pszenicę zwyczajną, jak i pszenicę durum.

Umożliwiało to także wymianę informacji dotyczących m.in. nowości technologicznych i technicznych, pojawiających się obecnie w branży młynarskiej w różnych krajach, spodziewanej ilości i jakości ziarna pszenicy z tegorocznych zbiorów, które już niebawem rozpoczną się w większości krajów członkowskich UE, rozwiązywania problemów występujących w kontaktach z dostawcami ziarna pszenicy i kupującymi wyprodukowaną mąkę.

Program socjalny ułatwiał ponadto zapoznanie się (w nieco swobodniejszej atmosferze) uczestników Kongresu z przedstawicielami firm – sponsorów całości imprezy. Głównym „złotym sponsorem” była firma młynarska GoodMills Group posiadająca 25 obiektów młynarskich w Austrii (główna siedziba firmy), na Węgrzech, w Polsce, Bułgarii, Rumunii, Niemczech oraz w Republice Czeskiej. Kongres

sponsorowały również ogólnoświatowe firmy BÜHLER i Mühlenchemie, a także lokalne firmy czeskie: Penam (producent ciastek), EUROPASTA (największy producent makaronu w Czechach) oraz MŁYN PERNER (istniejący od 1420 roku; specjalizujący się w produkcji mąki całoziarnowej).

W ramach Kongresu EFMA odbyły się następujące imprezy: 1) Posiedzenie Zarządu EFMA 2) Walne Zgromadzenie Członków EFMA 3) Zgromadzenia członków krajowych stowarzyszeń młynarskich z Wielkiej Brytanii (NABIM) i Francji (ANMF) 4) Konferencja, z trzema sesjami tematycznymi.

W imprezach Kongresu EFMA uczestniczyło blisko 160 osób, w tym 135 przedstawicieli organizacji młynarskich przetwarzających ziarno pszenicy zwyczajnej z 20 krajów, w tym także z Wenezueli i USA. Po raz pierwszy w Kongresie uczestniczył przedstawiciel Islandii, która od 2015 roku jest członkiem stowarzyszonym EFMA. Najliczniejsze grupy narodowe stanowili młynarze z Wielkiej Brytanii, Czech i Francji. Polskę reprezentowali: prezes SMRP Jadwiga Rothkaehl (członek Rady Sekretarzy Generalnych EFMA), Piotr Piąstka z GoodMills Polska oraz Piotr Kapka z PPZ „KAPKA” z Tarnogrodu.

Posiedzenie Zarządu EFMA W posiedzeniu Zarządu EFMA uczestniczyło 17 osób, w tym przedstawiciele krajowych organizacji młynarskich z Finlandii, Słowenii, Holandii (2 osoby), Hiszpanii, Belgii, Włoch, Francji, Niemiec, Wielkiej Brytanii (2 osoby), Austrii, Czech, Szwecji i Polski oraz Bernard Valluis, prezes EFMA i Laurent Reverdy, Sekretarz Generalny EFMA. Polskę reprezentowała prezes Jadwiga Rothkaehl.

Na początku posiedzenia omówiono sprawy dotyczące decyzji, które powinny być podjęte przez uczestników Walnego Zgromadzenia Członków EFMA w dniu następnym, a powinny być rekomendowane przez Zarząd EFMA, tj.:

– propozycję przedłużenia kadencji obecnego Prezydium Zarządu EFMA na kolejny rok, co umożliwiają zapisy Statutu EFMA. Obecnie prezesem jest Bernard Valluis (Francja), wiceprezesem i jednocześnie skarbnikiem – Pekka Maki Reinikka (Finlandia), wiceprezesem – GarySharkey (Wielka Brytania), – sprawozdanie finansowe EFMA za miniony okres, tj. wykonanie budżetu za 2017 rok i jego projekt na 2018 rok.

Po krótkiej dyskusji i wyjaśnieniach przedstawionych przez prezesa EFMA zaaprobowano przedłożenie powyższych spraw pod obrady Walnego Zgromadzenia Członków EFMA. Co do budżetu to EFMA nie ma na celu gromadzenia zasobów pieniężnych, ale ma obecnie nieduży zapas środków finansowych, ponieważ wszyscy członkowie EFMA płacą regularnie składki, a ponadto osiągany jest w ostatnich latach niewielki dochód ze sprzedaży wydawanych co 2 lata informatorów o przemyśle młynarskim w UE, a także uzyskiwany jest dochód z organizowanej corocznie konferencji o tematyce młynarskiej – w ramach Kongresu EFMA (część dochodu uzyskanego przez organizatora Kongresu trafia do EFMA) lub jako „event w Brukseli”. Środki wypracowane w poprzednich latach zostały w 2018 roku przeznaczone m.in. na pokrycie 50% kosztów wykonania w Instytucie Kirchhof w Berlinie badań obecności węglowodorów olejów mineralnych w próbkach ziarna pszenicy i mąki pszennej w ramach programu sprawdzania źródeł obecności tych substancji w mące.

Następnie na posiedzeniu Zarządu EFMA omówiono: – Raport z działalności EFMA za okres od maja 2017 do maja 2018 roku – jego wersja elektroniczna w angielskiej wersji językowej jest dostępna w Biurze SMRP. Raport ten prezentuje najważniejsze informacje o strukturze i celach działania EFMA, a także podaje najważniejsze działania wykonane przez Zarząd

22 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

NAUKA i Sekretariat w okresie sprawozdawczym z zakresu spraw, które są głównymi priorytetami w działalności EFMA. – Stan przygotowań do wyjazdu studyjnego do Teheranu, który ma się odbyć we wrześniu 2018 roku – zgłoszonych jest już ponad 20 uczestników.

Jest to okazja do zapoznania się z gospodarką zbożową oraz przemysłem młynarskim i piekarskim tego istotnego dla światowej gospodarki kraju.

– Opublikowanie i rozpowszechnienie nowej wersji „Milling Manual 2018” z informacjami o unijnym młynarstwie zgodnie ze stanem na rok 2017.

– Sytuację na światowym rynku mąki, która może wpłynąć na dalsze ograniczenie możliwości eksportu mąki z UE do krajów trzecich. Może to być bezpośredni skutek negocjacji prowadzonych obecnie przez Iran z Rosją, aby kupować tam ziarno pszenicy i przemielać je na mąkę, która będzie sprzedawana do Iraku. Zostanie zapewniony duży rynek zbytu pszenicy dla Rosji, w której poziom zbiorów gwałtownie wzrósł w ostatnim 5-leciu, a Iran zyska dostawy ziarna pszenicy o jakości odpowiedniej na mąkę dla Iraku. Obecnie najwięcej mąki sprzedają tu Turcja i Kazachstan. Utrata tego rynku przez Turcję może spowodować jej ekspansję na rynek unijny. W tych krajach funkcjonują pośrednie subwencje rządowe na rynku ziarna i mąki i dlatego są one groźnymi konkurentami dla przemysłu młynarskiego UE. W tej sprawie Zarząd i Sekretariat EFMA powinny bezpośrednio interweniować w DG AGRI. – Konieczność bacznego śledzenia planowanych zmian i podejmowanych decyzji co do reformy Wspólnej Polityki Rolnej oraz ich ewentualnego wpływu na funkcjonowanie branży młynarskiej w UE. Należy poruszyć ten temat w dyskusji po prezentacji Jerzego Plewy, Dyrektora Generalnego DG AGRI, która ma dotyczyć tego tematu.

– Przedstawiono planowane imprezy organizowane w 2018 roku przez EFMA lub innych uczestników rynku zbożowego, w których mogą uczestniczyć młynarze z organizacji branżowych będących członkami EFMA: 20 czerwca (Bruksela) – „Wieczór chleba” – event promujący spożycie pieczywa, z udziałem przedstawicieli Parlamentu Europejskiego – organizator CEBP-Bread Initiative

•

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

•

28 czerwca (Bruksela) – Warsztaty PFP „Inicjatywy wpływające na łańcuch dostaw w produkcji żywności” wrzesień (Bruksela) – Warsztaty PFP „Węglowodory olejów mineralnych” 24-28 września – wyjazd studyjny organizowany przez EFMA do Iranu 29 listopada (Bruksela) – Forum PFP „Dostępność surowców rolnych w aspekcie obecnej i przyszłej polityki UE”.

Szczegółowe informacje będą w miarę zbliżania się tych imprez zamieszczane na stronie internetowej EFMA. – Przedstawiono informację o kolejnych konferencjach o tematyce młynarskiej, które będzie organizować EFMA: w czerwcu 2019 roku w Paryżu – wspólnie z Konwencją ANMF 28-30 maja 2020 roku – Kongres EFMA w Dubrowniku, Chorwacja.

• • •

• •

Walne Zgromadzenie Członków EFMA W Walnym Zgromadzeniu Członków EFMA uczestniczyło ponad 100 przedstawicieli krajowych organizacji młynarskich z krajów członkowskich UE. Obradom przewodniczył prezes EFMA Bernard Valluis.

Obecni – zgodnie z rekomendacją Zarządu – przedłużyli o rok kadencję obecnego Prezydium Zarządu podejmując tę decyzję w głosowaniu jawnym.

Także w głosowaniu jawnym przyjęto budżet EFMA omówiony przez skarbnika, tj. zatwierdzono sprawozdanie finansowe za 2017 rok oraz przyjęto do realizacji projekt budżetu na 2018 rok.

Podano do wiadomości informację o konferencji organizowanej przez EFMA w czerwcu 2019 roku w Paryżu oraz o tym, że kolejny Kongres EFMA (w 2020 roku) odbędzie się pod koniec maja w Dubrowniku.

Walne Zgromadzenie zakończyło wystąpienie Vito Martinelli – analityka rynkowego z RABOBANK International, który przedstawił fragmenty opracowania opisującego obecną sytuację finansową branży młynarskiej w UE.

Konferencja o tematyce młynarskiej W ramach Konferencji przedstawiono 6 prezentacji zgrupowanych w trzech sesjach tematycznych.

Sesja I: Aktualna sytuacja na światowym rynku zbóż i jego możliwe zmiany w świetle reformy Wspólnej Polityki Rolnej UE – Unijny rynek pszenicy i reforma Wspólnej Polityki Rolnej (CAP) – Jerzy Bogdan Plewa (Dyrektor Generalny Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Komisja Europejska, Bruksela), – Światowy handel: Czy jego zakłócenia stały się normalnością? – Pierre Sauvé (Główny Specjalista ds. Handlu – World Bank Group – Genewa), Sesja II: Przyszłość rolnictwa i handlu w „UE minus 1” – BREXIT i sektor zbożowy – wpływ na Wielką Brytanię i Unię Europejską – prof. Allan Buckwell (Instytut Europejskiej Polityki Ochrony Środowiska), – BREXIT – Jak do tego w ogóle doszło i co dalej? – Ian Dunt (redaktor w Politics.co.uk, London), Sesja III: – Kierunki hodowli i innowacje genowe w pszenicy – Richard Summers (dyrektor europejskiej hodowli zbóż w RAGT Semences), – Obraz światowego przemysłu młynarskiego – Lennart Kutschinski (Dyrektor Zarządzający w Mühlenchemie).

Po zakończeniu każdej prezentacji prelegenci dostawali pytania „z sali”. Najwięcej zadano Jerzemu Plewie i dotyczyły one głównie reformy CAP i jej skutków dla branży młynarskiej. Pytano go również o wiedzę DG AGRI w zakresie stosowania subwencji w handlu mąką pszenną w krajach trzecich takich jak: Turcja, Kazachstan czy Iran. Poprosił, aby wszelkie udokumentowane przypadki zgłaszać do niego. Bez odpowiednich dowodów KE nie może interweniować.

Burzliwa była też dyskusja po sesji dotyczącej BREXIT-u, gdyż największą narodową grupą uczestników konferencji byli młynarze reprezentujący Wielką Brytanię.

Jednakże nie można powiedzieć w tej sprawie jeszcze żadnych konkretów, gdyż negocjacje pomiędzy UE i UK nadal trwają i jeszcze nie zapadły końcowe decyzje w żadnej sprawie, a rolnictwo i cała gospodarka żywnościowa stanowią jeden z większych zakresów spraw do uzgodnienia.

Rozpoczęta na sali wykładowej dyskusja trwała nadal w kuluarach w trakcie przerw.

Jadwiga Rothkaehl Stowarzyszenie Młynarzy RP

3/2018 23

młynarstwo

Młynarskie organizacje branżowe w Unii Europejskiej Po co nam organizacja branżowa?

Czy każda branża musi mieć swoją organizację? W jakim celu? Aby lepiej było pracownikom tej branży? A może jej pracodawcom? Czy nie wystarczy organizacja pracowników pilnująca aspektów prawa pracy „pracowników wszystkich branż”? Albo taka sama organizacja „pracodawców wszystkich branż”?

Można zadać jeszcze wiele podobnych pytań i każdy bardzo szybko, bez większego namysłu, znajdzie na nie swoją własną odpowiedź. Najczęściej będzie to zdanie: „nie potrzebuję organizacji branżowej, ani też żadnej innej”.

Ale czy tak naprawdę potrafimy określić jaka jest rola organizacji branżowej. Jakie powinna spełniać zadania?

Z mojego wieloletniego już doświadczenia nabytego przy pełnieniu funkcji prezesa Stowarzyszenia Młynarzy RP, jedynej w Polsce organizacji branży młynarskiej, wiem, że wtedy, gdy w branży nie ma dużych problemów znacznie mniej osób uczestniczy w działalności Stowarzyszenia. Natomiast, gdy dzieje się coś nowego, np. w okresie przygotowania do akcesji do UE i w pierwszych latach działania w strukturach gospodarczych wolnego rynku unijnego, w okresie rozpoczęcia funkcjonowania ustawy o funduszach promocji artykułów rolno-spożywczych w roku 2010, a ostatnio gdy wprowadzono obowiązek zawierania umów pisemnych przy nabywaniu produktów rolnych, znacznie więcej osób „z branży” uczestniczyło w organizowanych przez Zarząd Główny SMRP seminariach i szkoleniach, a także kontaktowało się z Biurem SMRP, aby uzyskać potrzebną informację albo odpowiedź na nurtujące pytania.

Ale zaraz po rozwiązaniu problemu zapomina się o tym, że aby można było udzielać odpowiedzi należy mieć możliwość zdobywania informacji. A można to robić tylko wtedy, gdy mamy dostęp do źródeł informacji – urzędów, ludzi i wiemy gdzie ich szukać. Aby to osią-

gnąć trzeba na bieżąco śledzić rozwój sytuacji we wszystkich aspektach ważnych dla danej branży. Trzeba utrzymywać kontakty z przedstawicielami jednostek administracji krajowej i unijnej – bezpośrednio przez daną organizację branżową lub poprzez reprezentującą ją w danych zakresach inną organizację. To zależy oczywiście od tego jakimi siłami i środkami dysponuje dana branża. „Siły” to kompetentne osoby zatrudnione przez daną organizację, które mają „środki finansowe” i „środki materialne” (na które oczywiście także potrzebne są środki finansowe) do wypełniania nałożonych na te osoby zadań. Jakich zadań? Określonych przez członków zwyczajnych danej organizacji branżowej. Powinny być określone zadania stałe i okresowe, w wymiarze długookresowym i do realizacji w określonym czasie danego roku lub półrocza. Muszą też być na bieżąco dostosowywane do zmieniających się warunków organizacyjnych, prawnych, finansowych, a nawet politycznych, mimo że organizacja branżowa powinna być z założenia apolityczna.

Co powinno być źródłem „środków finansowych” w danej organizacji branżowej? Zależy to od decyzji członków tej organizacji. Albo zapewnią „środki finansowe”, poprzez określenie poziomu składek członkowskich, odpowiedniego do nakładanych zadań, albo jednym z zadań zatrudnianych osób będzie zdobywanie „środków finansowych” umożliwiających realizację zadań wyznaczonych przez członków organizacji.

W tym drugim przypadku należy się liczyć z realizacją tylko niektórych zadań, tych, które nie wymagają zbyt wiele środków finansowych do realizacji.

Członkowie każdej organizacji branżowej muszą zadecydować o kierunkach jej działalności i o tym jakie zadania powinny być realizowane przez wyznaczone do tego celu osoby. Decyzję w tym zakresie musi podjąć ogół członków

(Walne Zebranie, Walne Zgromadzenie – w zależności od stosowanego nazewnictwa) i zapisać je odpowiednio w dokumentach danej organizacji. Najpierw te, sformułowane jako podstawowe i najważniejsze, które zwykle określa się mianem „statutowych” i zapisuje w statucie danej organizacji, a następnie te wyznaczane na dany rok – zapisywane w „Uchwale Walnego Zebrania Członków” i w „Planie pracy Zarządu”.

Stowarzyszenie Młynarzy RP powołano pod koniec 1990 roku, a swoją działalność rozpoczęło praktycznie na Zjeździe Założycielskim, który odbył się na jesieni 1991 roku. Od tego czasu bardzo wiele zmieniło się w Polsce w sferze gospodarczej i politycznej, ale Statut SMRP został napisany w sposób bardzo profesjonalny i w wielu zakresach jest aktualny do dnia dzisiejszego.

Tak można stwierdzić w odniesieniu do określonego w § 8 celu działania „Celem SMRP jest aktywizacja osób, o których mowa w § 4 Statutu, w zakresie rozwoju młynarstwa i przechowalnictwa zbóż, doskonalenia kwalifikacji zawodowych, kształtowania postaw społecznych oraz etyki zawodowej członków oraz więzi środowiskowej, prezentowania opinii członków i ich osiągnięć zawodowych oraz reprezentowanie środowiska wobec władz i administracji Rzeczypospolitej Polskiej”. Nie wymieniono co prawda w tym punkcie „administracji unijnej”, ale jest to szczegół „techniczny”, a bardzo wiele osób w okresie pisania tekstu Statutu w 1990 roku nie marzyło nawet o tym, że za mniej niż 15 lat będziemy krajem członkowskim UE. I w zasadzie niewiele uszczegółowień wymagają też pisane corocznie podstawowe kierunki działania, publikowane w Gazecie Młynarskiej na łamach „Przeglądu Zbożowo-Młynarskiego”, a także w cotygodniowym Biuletynie Informacyjnym ZG SMRP. Powstaje tylko pytanie czy są one także czytane, proponowane i wery-

24 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

młynarstwo fikowane przez członków SMRP prowadzących działalność gospodarczą?

Ta organizacja branżowa powinna przede wszystkim – zgodnie z celem dla którego została powołana – realizować zadania, które są przydatne dla członków zwyczajnych, którzy prowadzą działalność młynarską – jako właściciele i jako pracownicy firm młynarskich. Czy mogłyby to być zadania wymienione poniżej?

Podstawowe kierunki działania Zarządu Głównego i SMRP na rok 2018: – działania informacyjno-szkoleniowe we wszystkich aspektach działalności firmy młynarskiej na arenie krajowej i unijnej, w tym zwłaszcza: organizowanie seminariów i konferencji o tematyce młynarskiej oraz szkoleń specjalistycznych, przekaz informacji przez wydawanie Biuletynów Informacyjnych ZG SMRP (wersja elektroniczna), publikacje w Gazecie Młynarskiej w ramach „Przeglądu Zbożowo-Młynarskiego”, funkcjonowanie strony internetowej SMRP, – współpraca z innymi organizacjami branżowymi przemysłu żywnościowego, m.in. poprzez działalność na forum Rady Dialogu Społecznego w Rolnictwie przy Ministrze Rolnictwa i Rozwoju Wsi, w zakresie prac legislacyjnych dotyczących wszelkich zagadnień „biznesu żywnościowego” (przepisy nowe oraz nowelizacja istniejących), – aktywne działanie w Komisji Zarządzającej Funduszu Promocji Ziarna Zbóż i Przetworów Zbożowych i realizacja kolejnego zadania promocyjnego „Współpraca SMRP z EFMA w 2018 roku”, – dokonywanie interwencji w sprawach dotyczących funkcjonowania firm młynarskich – prezentowanie stanowiska SMRP w pismach kierowanych do jednostek administracji państwowej – w miarę powstałych spraw, – intensyfikowanie współpracy z Sekretariatem Europejskiego Stowarzyszenia Młynarzy i jego Zarządem; maksymalne wykorzystywanie informacji uzyskiwanych z tego źródła.

W ostatnich kilkunastu latach pojawiło się bardzo dużo regulacji praw-

nych dotyczących m.in. zagadnienia bezpieczeństwa zdrowotnego żywności.

Każda z nich nakłada nowe obowiązki na jednostki prowadzące przedsiębiorstwa biznesu żywnościowego. Żądania w ich zakresie są często bardzo trudne do wdrożenia przez firmy młynarskie, a niekiedy w ogóle niemożliwe do spełnienia. I jest to najlepszy przykład obrazujący konieczność istnienia organizacji branżowych w przypadku każdej branży. Osoba znająca prawo żywnościowe i funkcjonowanie zakładu np. mleczarskiego, ale nieznająca realiów funkcjonowania zakładu młynarskiego w warunkach określonego kraju, nie jest w stanie wyłapać wszelkich zagrożeń dla branży młynarskiej, ukrytych w nowych projektach lub zmianach zakresu już istniejących wymagań prawnych.

Dlatego też, tak na forum krajowym, jak i unijnym, jest bezwzględnie konieczne istnienie organizacji branżowej młynarskiej, której członkowie aktywnie uczestniczą w pracy tej organizacji. Oznacza to np. opiniowanie przesyłanych projektów aktów prawnych, a także pomoc w zbieraniu informacji niezbędnych do argumentacji kierowanych do władz wniosków, postulatów, a także zapytań. Przy aktywnym udziale członków powinny być tworzone także projekty planu pracy na dany rok czy działań realizowanych w dłuższych okresach. Powinny być też sygnalizowane wszelkie problemy wynikłe w czasie kontroli przeprowadzanych przez różne inspekcje – a przecież tych kontroli jest sporo – bo może nasz problem jest powszechnym w branży i wtedy może być podjęte odpowiednie działanie interwencyjne przez organizację branżową.

Dlatego też moim zdaniem, powstałym w dużej mierze na podstawie obserwacji działania młynarskich organizacji branżowych w innych krajach członkowskich EFMA, bardziej efektywna i użyteczna dla osób aktywnych w zakresie młynarskiej działalności gospodarczej wydaje się działalność tych organizacji branżowych, których członkami zwyczajnymi są „osoby

prawne”, czyli firmy młynarskie, a nie „osoby fizyczne” będące właścicielami firm młynarskich, jej pracownikami lub tylko osobami „zainteresowanymi młynarstwem” z różnych powodów, np. sprzedając produkty swej firmy młynarzom, sprzedając ziarno czy kupując mąkę albo po prostu z sentymentu związanego z rodzinną tradycją lub wykształceniem.

Jeżeli w danej organizacji branżowej – zgodnie z jej statutem – członkiem zwyczajnym jest osoba fizyczna nie może ona przekazać „prawa głosu” nikomu. Z jego praw jako członka tej organizacji nie może korzystać żadna inna osoba z firmy młynarskiej, której jest ona właścicielem czy też pracownikiem.

Natomiast jeżeli członkiem zwyczajnym jest firma młynarska to działa ona w organizacji poprzez swojego przedstawiciela, który w razie potrzeby może być zastąpiony „z pełnym prawem głosu” przez innego przedstawiciela tej firmy.

Co więcej w spotkaniach i imprezach organizowanych przez daną organizację, a także w jej działaniach może uczestniczyć kilka osób, z zastrzeżeniem, że firmie przysługuje w głosowaniach tylko jeden głos, co może być korzystne w rozpatrywaniu różnych spraw w tak szerokiej działalności firmy młynarskiej i konieczności znajomości regulacji prawnych tak wielu aspektów funkcjonowania firmy młynarskiej.

Jest oczywiste, że cele danej organizacji wyznaczają jej główny kierunek działania, ale musi on być umiejętnie przez członków tej organizacji rozłożony na zadania cząstkowe, które musi wykonać organizacja, by zrealizować cel. A przecież „organizacja” jako taka niczego nie zrobi. Muszą to wykonać albo członkowie tej organizacji, albo osoby – specjaliści, eksperci – zatrudnieni przez członków organizacji. I jak już wcześniej wspomniałam muszą mieć odpowiednie siły i środki do realizowania wyznaczonych zadań.

Jadwiga Rothkaehl Stowarzyszenie Młynarzy RP

Chcesz wiedzieć więcej odwiedź

www.pzmlyn.pl

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

3/2018 25

młynarstwo

Indonezja – rozwój przemysłu młynarskiego

związany ze wzrostem popytu na produkty pszenno-mączne Indonezja, czwarty co do liczby ludności kraj na świecie (260,5 mln), jest położona na archipelagu wysp pomiędzy Oceanem Indyjskim a Pacyfikiem.

Według Międzynarodowej Rady ds.

Zbóż (IGC) w sezonie 2017-18 zbiory zbóż (bez ryżu) mają osiągnąć 11,2 mln ton (w porównaniu z 10,9 mln ton sezon wcześniej), przy dominacji uprawy pszenicy. Produkcja ryżu jest szacowana na 37,5 mln ton (37,1 mln t), soi na 500 tys. ton (600 tys. t).

Produkty pszenne stanowią ważny element diety żywieniowej w Indonezji, dlatego aby zaspokoić popyt, znaczne ilości pszenicy muszą być importowane; w sezonie 2017-18 będzie to ok. 12 mln ton, blisko 2 mln ton więcej niż w sezonie poprzednim. Głównymi dostawcami pszenicy są: Australia (48%), Kanada (17%), Ukraina (16%), USA (11%). Czołowa pozycja Australii wynika z niższych kosztów transportu (bliskie położenie) oraz z preferowanej przez Indonezję australijskiej pszenicy białej nadającej się do produkcji makaronów noodles.

Indonezja importuje także kukurydzę 600 tys. ton, ryż 700 tys. ton, soję 2,7 mln ton i mączkę sojową 4,5 mln ton (szacunki na sezon 2017-18). W Indonezji czynnych jest 31 młynów pszennych (o zdolności przemiałowej 1,4 mln ton), a stopień wykorzystania potencjału wynosi 70%. Większość młynów położona jest na wyspie Jawa. Największa firma młynarska „Bogasari” ma 52% udział w rynku. W ostatnich latach, w Indonezji notuje się stały wzrost spożycia produktów zbożowo-mącznych (w sezonie 2015-16 konsumpcja mąki wyniosła 23 kg/osobę), który sprzyja rozwojowi sektora młynarskiego. Czynnikami negatywnymi są zaś rosnące koszty siły roboczej i energii elektrycznej oraz słaba waluta (rupia). W przemyśle postępuje konsolidacja; mniejsze młyny są przejmowane przez duże, co w efekcie powinno zwiększyć wydajność produkcji i dalszy popyt na pszenicę sprowadzaną z zagranicy.

Import mąki, pochodzący głównie z Turcji, jest marginalny (w bieżącym sezonie szacowany na 85 tys. ton), co

związane jest z unowocześnianiem i rozwojem własnego potencjału przemiałowego oraz wprowadzeniem w styczniu 2017 r. dodatkowego 5% cła na mąkę (standardowa stawka wynosi 5%).

Przemysł paszowy w Indonezji w sezonie 2015-16 wyprodukował 19,4 mln ton pasz, a liczba wytwórni wynosiła 69. Jednym z najnowocześniejszych obiektów jest oddany do eksploatacji w kwietniu 2017 r. zakład przetwórstwa kukurydzy na mokro, wytwarzający mączkę skrobiową i glutenową. Zdolność przerobu osiąga 600 t/dobę, a kukurydza pochodzi z importu, głównie z USA. Indonezja należy do potentatów w produkcji oleju palmowego (w bieżącym sezonie 38,5 mln ton) – w oparciu o ten surowiec stworzono program produkcji biodiesela. Indonezja importuje produkty genetycznie modyfikowane (tylko USA w 2016 r. sprzedały tam produkty GMO o wartości 1,5 mld USD), ale w kraju tym nie uprawie się roślin GM. (World Grain, kwiecień 2018 r.)

Tłumaczył Krzysztof Zawadzki

Sektor młynarski w Szwecji charakteryzuje się wysokim stopniem koncentracji Szwecja zajmuje 3. miejsce w UE pod względem powierzchni, obejmując na północy obszary arktyczne. Zaludnienie (10 mln mieszkańców) i rolnictwo występują głównie w południowej części kraju.

Międzynarodowa Rada ds. Zbóż (IGC) szacuje wysokość zbiorów zbóż w sezonie 2017-18 na 5,7 mln ton (5,4 mln t w sezonie wcześniej), w tym: pszenicy 3,1 mln ton (2,8 mln t), jęczmienia 1,7 mln ton (1,5 mln t), owsa 0,6 mln ton (0,8 mln t).

Ocena jakości pszenicy z bieżących zbiorów jest pozytywna – zarówno zawartość białka, jak i liczba opadania są satysfakcjonujące. Szwecja uprawia ponadto żyto (100 tys. ton w 2017 r.), sorgo (53 tys. t) i triticale (145 tys. t). Wśród roślin oleistych dominuje rzepak (383 tys. t w 2017 r.).

W Szwecji pracuje 10 młynów produkujących łącznie w roku 550 tys. ton mąki, wykorzystując ok. 30% krajowych zasobów pszenicy; import obejmuje głównie pszenicę durum i pszenicę miękką. Czołowe firmy młynarskie to: Nordmills, Lilla Harrie Valskvarn i Wasabröd. Sektor młynarski jest silnie zintegrowany ze spółdzielniami rolniczymi.

Przykładowo Nordmills należy do największej w Szwecji spółdzielni rolniczej Lantmännen, która odgrywa wiodącą rolę na rynku zbożowym. Zaopatruje ona odbiorców w Szwecji i Europie w produkty rolno-spożywcze, maszyny rolnicze, bioenergię. W spółdzielni ma udziały 25 tys. szwedzkich rolników, zatrudnia ona 10 tys. pracowników i osiąga roczne obroty na poziomie 40 mld SEK. Spółdzielnia handlu-

je zbożami, roślinami oleistymi i strączkowymi, mając znaczny udział w szwedzkim eksporcie zbóż (1,5 mln t), które trafiają do krajów śródziemnomorskich, Niemiec, Beneluxu, a nawet do USA. Popyt na żywność w Szwecji rośnie, co wiąże się z postępującą urbanizacją i wzrostem liczby mieszkańców (imigracja), z czego korzysta branża rolnicza. Stosunek wobec GMO w Szwecji jest podzielony – z jednej strony naukowcy i producenci rolni wykazują pozytywne nastawienie, zaś negatywne stanowisko zajmuje większość konsumentów i lokalne władze. Od 2015 r. przemysł paszowy zadecydował o niewykorzystywaniu składników genetycznie modyfikowanych. (World Grain, luty 2018 r.)

Tłumaczył Krzysztof Zawadzki

26 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA Anna Szafrańska

Instytut Biotechnologii Przemysłu Rolno-Spożywczego im. prof. Wacława Dąbrowskiego w Warszawie, Zakład Przetwórstwa Zbóż i Piekarstwa

Wymagania mikrobiologiczne dla ziarna i mąki Streszczenie Na ziarnie zbóż i przetworach zbożowych obecna jest mikroflora, której źródłem są: gleba, powietrze, szkodniki zbożowe, a także stan higieniczno-sanitarny zakładów zbożowo-młynarskich. Obecność mikroflory stwarza potencjalne ryzyko obniżenia wartości technologicznej i bezpieczeństwa zdrowotnego zarówno partii ziarna jak i przetworów zbożowych. W artykule przedstawiono informacje na temat rodzaju i poziomu występowania mikroflory w ziarnie i w mące oraz czynników sprzyjających jej rozwojowi. Opisano wpływ procesu czyszczenia i kondycjonowania ziarna na liczbę drobnoustrojów w produktach przemiału. Przedstawiono również zmiany jakie występują w ziarnie i mące pod wpływem rozwoju mikroorganizmów. Zaprezentowano wymagania mikrobiologiczne dla mąki pszennej, opracowane przez różnych jej użytkowników.

Słowa kluczowe: bakterie, pleśnie, przemiał ziarna, oczyszczanie ziarna

Microbiological requirements for grain and flour Abstract Grain and grain products contains on their surface the microflora, the source of which is soil, air, crop pests and the hygienic and sanitary state of grain and milling companies. The presence of microflora poses a potential risk of lowering the technological of the grain and grain products and the risk of serious health problems of the consumers of cereal products. The type and level of occurrence of microflora in grain and flour and factors influence to its development were presented in the article. The influence of the treatments of the grain before milling and conditioning on the amount of microorganisms was described. The influence of the microflora on the technological value of grain and flour was presented. Microbiological requirements for wheat flour developed by various users were presented.

Keywords: bacteria, molds, grain milling, grain cleaning

Na powierzchni ziarna zbóż oraz w przetworach zbożowych obecna jest różnorodna mikroflora saprofityczna, której główne źródła to gleba, powietrze, owady i szkodniki zbożowe, środki transportu a także stan higieniczno-sanitarny zakładów zbożowo-młynarskich. Ilość i skład jakościowy mikroflory ziarna zbóż mają wpływ na trwałość, wartość technologiczną i bezpieczeństwo zdrowotne zarówno samego surowca, jak i przetworów zbożowych [6, 7, 17].

W skład naturalnej mikroflory ziarna wchodzą saprofityczne bakterie, a przede wszystkim Gram-ujemne pałeczki Pseudomonas herbicola, P. fluorescenes, Gram-dodatnie bakterie z rodzaju Micrococcus i Lactobacillus i laseczki przetrwalnikujące z rodzaju Bacillus, które stanowią największe zagrożenie mikrobiologiczne przetworów zbożowych [16, 17, 19]. Obecność Bacillus subtilis czy B. megaterium w ziarnie, a następnie w mące wiąże się z możliwością pojawiania się tzw. choroby ziemniaczanej pieczywa, zwłaszcza pszennego o niskiej kwasowości. We-

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

getatywne formy bakterii giną w czasie wypieku, jednak ich przetrwalniki nie ulegają uszkodzeniu i znajdują w miękiszu chleba dobre warunki do rozwoju.

Bakterie te charakteryzują się dużą aktywnością amylolityczną oraz proteolityczną, która sprawia, że rozkładają skrobię i białko w miękiszu, powodując zmiany zapachu, wyglądu i konsystencji pieczywa [17]. Przyjmuje się, że dobra mąka powinna zawierać nie więcej niż 100 przetrwalników tlenowych/g, przy czym liczba ta zwiększa się wraz z wydłużaniem okresu przechowywania surowca [15].

Do bakterii potencjalnie chorobotwórczych, mogących skażać ziarno, zalicza się Gram-ujemne pałeczki z rodzaju Salmonella, Shigella, Escherichia oraz Klebsiella [5, 17]. W zależności od rodzaju zboża oraz obszaru jego wegetacji liczba mikroflory przetrwalnikującej kształtuje się w granicach 102-104 jtk/g.

Zakażenie ziarna bakteriami najczęściej następuje w czasie jego dojrzewania (zanieczyszczenia pierwotne) i zależy od warunków pogodowych w sezonie wegetacyjnym, w czasie zbioru i po

zbiorze. W czasie omłotu liczba bakterii na ziarnie zwiększa się, natomiast podczas przechowywania ziarna większość bakterii ginie i ilość ich spada nawet do poziomu 103 jtk/g [5].

Dominującą mikroflorą zbóż są jednak zarodniki grzybów strzępkowych, głównie z rodzajów Aspergillus, Penicillium, Alternaria, Fusarium [5, 17, 19].

Ich liczba ogółem w 1 g zboża wynosi od 102 do 105 jtk/g. Na ziarnie zbóż uprawianym na terenie Polski najliczniej występują Aspergillus fumigatus, A. flavus, Penicillium notatum i P. expansum. Zanieczyszczenia zbóż zarodnikami pleśni kształtują się w zakresie 102-103 jtk/g, rzadziej 104-105 jtk/g, który wskazuje, że zboże jest zapleśniałe.

Aktywacja zarodników pleśniowych ma miejsce w przypadkach, kiedy zboże jest niedosuszone i jego wilgotność przekracza 18%.

Głównymi czynnikami sprzyjającymi rozwojowi pleśni są wilgotność i temperatura ziarna oraz obecność tlenu [7]. Pleśnie mogą rozwijać się na nieodpowiednio przechowywanym ziarnie i wnikać w głąb ziarniaków. Pro-

3/2018 27

NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA ces psucia ziarna rozpoczyna się, gdy ponad 10% ziarniaków jest wgłębnie porażonych przez grzyby przechowalniane. Do zapleśnienia zboża może dojść również wtedy, kiedy dobrze wysuszony surowiec przechowywany jest w magazynach o niekontrolowanych warunkach temperatury i wilgotności.

Pleśnienie ziarna może doprowadzić do zepsucia masy ziarnowej, objawiającego się nieodwracalnymi zmianami fizjologicznymi i chemicznymi, które prowadzą najpierw do pogorszenia, a następnie do zniszczenia ziarna – jego wartości siewnej, technologicznej i żywieniowej [7]. W pierwszej kolejności ziarno spleśniałe traci zdolność kiełkowania. Dalszy rozwój pleśni powoduje ubytki suchej masy ziarna, podwyższenie jego wilgotności oraz zmiany w kompleksach: białkowym, lipidowym i węglowodanowym. Ziarno nabiera specyficznego, pleśniowego zapachu [7, 8]. Stęchłe zboże traci swoją wartość technologiczną, a otrzymany z takiego surowca chleb wykazuje obcy specyficzny zapach. Ponadto nie można wykluczyć zanieczyszczenia mikotoksynami, które mogą stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka oraz zwierząt. Związki te w trakcie przemiału mogą przedostawać się z ziarna do mąki i innych produktów zbożowych. Według Chełkowskiego [3] przy wilgotności ziarna około 15% wytwarzanie i kumulacja toksyn trwa wiele miesięcy, natomiast wraz ze wzrostem wilgotności ten sam proces następuje w znacznie krótszym czasie, np. przy wilgotności 18% wynosi 10 tygodni, a przy 24% znaczne ilości mikotoksyn powstają już w ciągu 2 tygodni. Działanie grzybów prowadzi również do zwiększenia aktywności proteolitycznej ziarna i osłabienia struktury glutenu [7].

Ryzyko rozwoju drobnoustrojów zwiększa się przy nieprawidłowych warunkach temperatury i wilgotności przechowywanego ziarna zbóż. Dolna granica wilgotności umożliwiająca rozwój bakterii wynosi 18%, zaś pleśni 15-16% [8]. Wilgotność ziarna powyżej 15% oraz wilgotność względna powietrza ponad 75% stwarza dogodne warunki do rozwoju pleśni i kiełkowania ich zarodników. Im wyższa wilgot-

ność ziarna tym szybciej rozwijają się pleśnie. Podsuszenie ziarna do poziomu wilgotności 13-14% oraz jego schłodzenie zapobiega rozwojowi grzybów [7].

Największe znaczenie w przypadku przechowywania zboża odgrywają pleśnie, które przy określonej temperaturze i wilgotności stanowią główną przyczynę samozagrzewania ziarna, a ich rozwój może prowadzić do całkowitego zniszczenia ziarna [7, 8].

Przy niższych temperaturach magazynowania ziarna występuje mniejsze zagrożenie psucia się ziarna. Według Christensen [4] na ziarnie przechowywanym przez 12 miesięcy w temperaturze 6-10oC i wilgotności ziarna 15,0-15,5% nie zaobserwowano rozwoju pleśni oraz obniżenia zdolności jego kiełkowania. Rozwój poszczególnych rodzajów pleśni następuje przy różnych warunkach temperatury i wilgotności. Optymalny zakres temperatury dla pleśni z rodzaju Aspergillus wynosi 30-35oC, a dla rodzaju Penicillium 20-25oC [7]. Jurga [8] wskazuje na następujące przemiany zachodzące w ziarnie w zależności od temperatury masy ziarnowej: – 30oC – rozwój gatunków pleśni z rodzaju Aspergillus i Penicillium oraz bakterii. Ziarno wykazuje nieznaczne obniżenie sypkości i lekkie przyciemnienie zarodków; – 30-40oC – zmniejszenie ilości mikroflory epifitycznej, przy jednoczesnym rozwoju grzybów, głównie z rodzaju Aspergillus oraz promieniowców.

Ziarno wykazuje gorzki smak i stęchły zapach, traci połysk i pokrywa się pleśnią. Zdolność kiełkowania obniża się do 35-40%; – 40-55oC – całkowite wyginięcie mikroflory epifitycznej, zahamowanie rozwoju grzybów, silny rozwój bakterii termofilnych oraz promieniowców, nasilenie smaku gorzkiego i stęchłego zapachu ziarna, ciemnienie łuski, obniżenie zdolności kiełkowania do 0.

Straty suchej masy ziarna mogą wynosić do 10%; – 55-60oC – dalsze obniżenie ogólnej liczby bakterii i grzybów. Barwa okrywy ziarna zmienia się na ciemnobrązową lub czarną. Ziarno w pryzmie jest silnie ubite.

W wyniku procesu oddychania drobnoustrojów wydziela się ciepło, które pozostaje w masie ziarna, jeśli nie jest ono przewietrzane. Prowadzi to do dalszego wzrostu temperatury i znacznych strat w masie ziarna w wyniku jego samozagrzewania lub jego całkowitego zniszczenia [8].

Kolejnym czynnikiem, który determinuje trwałość przechowywanego ziarna jest obecność tlenu w przestrzeniach międzyziarnowych [3, 8]. W dogodnych warunkach zarodniki pleśni zaczynają kiełkować na powierzchni ziarna, a pierwszym objawem są drobne, ciemne punkty na jego powierzchni [7]. Przy dalszym rozwoju formowane są grzybnie, które przyjmują kolory zielone, zielonożółte, brązowe lub czarne. Barwa grzybni uzależniona jest od dominującego w ziarnie rodzaju pleśni. Rodzaj Penicillium tworzy kolonie o barwie szaroniebieskiej lub szarozielonej. Natomiast rodzaj Aspergillus – o barwie od zielonej, pomarańczowej do czarnej [7].

Proces czyszczenia ziarna, a także zabiegi hydrotermiczne powodują redukcję liczby drobnoustrojów w produktach przemiału [16]. Usunięcie z ziarna w trakcie procesu czyszczenia zanieczyszczeń takich jak: ziarna niezdrowe, ziarna połamane, grudki ziemi, pozostałości owadów, chwasty oraz kawałki słomy powoduje zwiększenie bezpieczeństwa ziarna kierowanego do przemiału [8]. Nasiona chwastów charakteryzują się często dużą wilgotnością, co stwarza korzystne warunki dla rozwoju drobnoustrojów, owadów i roztoczy. W początkowym okresie rozwoju drobnoustrojów w masie ziarnowej nie obserwuje się widocznych oznak uszkodzenia lub zepsucia. Pierwszym dostrzegalnym objawem rozwoju mikroorganizmów jest zmiana barwy ziarna. Zanika jego połysk oraz występują ciemne plamy najpierw na pojedynczych, bardzo wilgotnych i uszkodzonych ziarniakach [8].

Następuje zawilgocenie i zagrzewanie się masy ziarna. Oczyszczenie ziarna może zredukować obecność bakterii tlenowych o jeden cykl logarytmiczny [14]. Podobne redukcje zaobserwowano w przypadku pleśni i drożdży, bez względu na zastosowane urządzenia czyszczące (rys. 1).

28 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA

Rys. 1. Zmiany ogólnej liczby bakterii i pleśni przed i po czyszczeniu ziarna pszenicy [14]

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

czych ziarniakach przy zarodkach plam kolonii pleśniowych świadczy o silnym zakażeniu całej masy ziarna zarodnikami tych drobnoustrojów [8]. Rozwojowi pleśni z rodzaju Penicillium towarzyszy swoisty zapach stęchły, tym silniejszy, im intensywniejszy jest rozwój pleśni i im głębiej przeniknęły one do wnętrza ziarna [8, 9].

W trakcie procesu przemiału mikroorganizmy nie są usuwane z ziarna, ale rozmieszczane i koncentrowane w poszczególnych frakcjach przemiałowych, m.in. w wydzielanych zarodkach i okrywie owocowo-nasiennej, czyli częściach ziarniaka, które jako pierwsze są zasiedlane przez grzyby i inne mikroorganizmy (rys. 2) [1, 10, 14]. Ogólna liczba drobnoustrojów w mące, po procesie rozdrabniania i rozczyniania jest znacząco redukowana, w porównaniu do ziarna. Według danych literaturowych [1, 14] ogólna liczba bakterii tlenowych w mące zostaje zredukowana w stosunku do poziomu obserwowanego 100 % próbe k , w k tóryc h s twie rdz ono obe c noś ć drobnous trojów

Punktem krytycznym w trakcie czynności związanych z przemiałem ziarna jest jego kondycjonowanie [7, 14, 16].

Nieprawidłowe zabiegi w trakcie kondycjonowania ziarna mogą stworzyć dogodne warunki do rozwoju mikroorganizmów zarówno na ziarnie, jak i na urządzeniach wykorzystywanych w trakcie tego procesu. Niektóre dane literaturowe [1, 2] wskazują na możliwość zakażenia ziarna, m.in. E. coli, mimo że wcześniej nie stwierdzono jej obecności na ziarnie. W związku ze stosunkowo krótkim czasem kondycjonowania ziarna (6-16 godzin) oraz niską aktywnością wody ziarna w trakcie jego kondycjonowania, rozwój bakterii jest spowodowany głównie poprzez zanieczyszczenia znajdujące się na wyposażeniu zakładu młynarskiego. Szczególną uwagę, w związku z tym, należy zwrócić na warunki sanitarne i protokoły czyszczenia wyposażenia wykorzystywanego w trakcie kondycjonowania ziarna.

Woda przeznaczona do nawilżania ziarna powinna spełniać wymagania mikrobiologiczne dla wody, określone w Załączniku nr 1 do Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 13 listopada 2015 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz.U. poz. 1989) [12]. W przypadku obecności Escherichii coli oraz enterokoków najwyższa dopuszczalna wartość liczby mikroorganizmów podana w Rozporządzeniu wynosi 0 jtk w 100 ml próbki.

Drobnoustroje atakują ziarno od strony zarodka, ponieważ w tej części ziarniaka występują łatwo przyswajalne substancje odżywcze. Najczęściej rozwijane są pleśnie rodzaju Aspergillus i Penicillium. Obecność na pojedyn-

w ziarnie z 107 do 105 jtk/g, drożdży z 106 do 103 jtk/g, a pleśni z 106 do 104 jtk/g, podczas gdy w otrębach ogólna liczba bakterii tlenowych wzrasta do 107 jtk/g. Szacuje się, że w trakcie przemiału ziarna 90% bakterii tlenowych obecnych w ziarnie przechodzi do frakcji otrąb i zarodka. Należy zwrócić na ten fakt szczególną uwagę przy produkcji mąk całoziarnowych oraz otrąb spożywczych, których bezpieczeństwo mikrobiologiczne staje się wyzwaniem dla przemysłu młynarskiego i spożywczego [2, 16].

Skład mikroflory mąki jest bardziej zróżnicowany niż ziarna [5]. Na zasiedlenie mąki przez mikroorganizmy, oprócz skażenia ziarna, wpływ ma również stan mikrobiologiczny sprzętu młynarskiego, opakowań oraz pomieszczeń, w których składuje się ten surowiec. Nieprzestrzeganie zasad higieny produkcji może prowadzić do wtórnego zakażenia mikrobiologicznego. Grzyby pleśniowe występujące w mące reprezentowane są najczęściej przez rodzaje Aspergillus, Penicillium i Fusarium, jak również gatunki z rodzajów Cladosporium i Alternaria [5, 17, 19]. Ich rozwój może nastąpić przy wilgotności mąki powyżej 15%, a wynikiem jest zmiana cech organoleptycznych, wzrost kwasowości i utrata właściwości wypiekowych spowodowanych pogorszeniem jakości glutenu. Zanieczyszczenia mąki pleśniami średnio określa się na poziomie 103-104 jtk/g.

Mąka otrzymana z suchego ziarna posiada mikroflorę resztkową na poziomie 102-103 jtk/g, która nie zagraża trwałości wypiekanego chleba [10, 19].

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

ziarno

po kondycjonowaniu

E. coli

I śrut

Bacillus spp.

1 wymiał

Mąka ogólna

Bakterie tlenowe

Otręby

Drożdże

Zarodki

Pleśnie

Rys. 2. Udział próbek (%), w których stwierdzono obecność poszczególnych grup drobnoustrojów [2].

3/2018 29

NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA Wymagania jakościowe określone w normach na mąkę pszenną i żytnią (odpowiednio: PN-A-74022:2003 i PNA-74032:2002) nie uwzględniają wymagań mikrobiologicznych. Przyjmuje się, że do wyrobu pieczywa pszennego może być stosowana mąka, w której liczba bakterii lub przetrwalników amylolitycznych nie przekracza 200 jtk/g. Mąka silniej zakażona powinna być przeznaczona do wypieku pieczywa mieszanego, o kwasowości nie mniejszej niż 4-6oN [15].

Wymagania mikrobiologiczne dla ziarna zbóż podstawowych i ich przetworów nie zostały także określone w Kodeksie Żywnościowym ani w Rozporządzeniach Unii Europejskiej. ICC (International Association for Cereal Science and Technology) zaproponowało następujące standardy mikrobiologiczne dla zbóż i mąki przedstawione w tabeli 1.

W uchylonym w 2004 roku Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 13 stycznia 2003 r. w sprawie maksymalnych poziomów zanieczyszczeń chemicznych i biologicznych, które mogą znajdować się w żywności, składnikach żywności, dozwolonych substancjach dodatkowych, substancjach pomagających w przetwarzaniu albo na powierzchni żywności [13] podano wymagania mikrobiologiczne dla środków spożywczych wymienionych w tabeli 2.

Z uwagi na fakt, że nie istnieją obowiązujące wymagania dotyczące obecności mikroorganizmów w produktach zbożowo-młynarskich i piekarskich, producenci i użytkownicy mąki i innych przetworów zbożowych sami ustalają zakres przeprowadzanych badań (tab. 3). Możemy wyróżnić trzy podstawowe cele wykonywania badań mikrobiologicznych [11, 15]: 1. Orientacyjna ocena jakości mąki – wykonywane są badania ogólnej liczby drobnoustrojów w mące.

2. Ocena możliwości wystąpienia zagrożeń zdrowotnych – wykonywane są wówczas badania pod kątem wykrycia mikroflory o znaczeniu sanitarno-higienicznym, m.in. Pseudomonas aeruginosa, Fusarium, gronkowce: Staphylococcus aureus, Streptococcus, paciorkowce, enterokoki, Enterobateriaceae: Esche-

Tabela 1. Standardy mikrobiologiczne dla zbóż i mąki opracowane przez ICC [17] Produkt

Ogólna liczba drobnoustrojów

Liczba przetrwalników bakterii tlenowych

Liczba pleśni

Ziarno

max 5,0 × 106 jtk/g

max 100 jtk/g

max 3,0 × 104 jtk/g

Mąka

max 5,0 × 104 jtk/g

max 20 jtk/g

max 4,0 × 103 jtk/g

Tabela 2. Wymagania mikrobiologiczne w zakresie wybranych środków spożywczych [13] Środek spożywczy Otręby pszenne spożywcze

Makaron Ciastka z kremami, masami i nadzieniami świeże i mrożone

Wyroby ciastkarskie pozostałe

n

c

Drobnoustroje tlenowe mezofile

5

2

Bakterie z grupy coli

5

2

0(0,1 g) 0(0,1g)

Salmonella

5

0

0 (25 g)

Staphylococcus aureus

5

2

10

Pleśnie

5

2

3x10

Bacillus cereus

5

0

102

Salmonella

5

0

0 (25 g)

Staphylococcus aureus

5

2

103

5x103

Bakterie z grupy coli

3

1

10

102

Salmonella

3

0

0 (25 g)

–

Staphylococcus aureus

3

0

10

–

Bacillus cereus

3

0

10

–

Salmonella

5

0

0 (25 g)

5

2

0(0,1 g) 0(0,1g)

Zbożowe produkty śniadaniowe Bakterie z grupy coli do bezpośredniego spożycia Salmonella Bułka tarta

Limit w 1 g

Rodzaj drobnoustrojów

m

M

10

106

5

100 103

2

2

5

0

0 (25 g)

Staphylococcus aureus

5

2

10

Pleśnie

5

3

5x10

Salmonella

5

0

0 (25 g)

100 3

104

Tabela 3. Przykładowe wymagania mikrobiologiczne dla mąki pszennej, opracowane przez różnych producentów i odbiorców mąki [2, 9, 18] L.p.

Ogólna liczba bakterii

Drożdże

<105 jtk/g

<103 jtk/g

Drobnoustroje patogenne

E. coli: GMP <102 jtk/g, max 103 jtk/g B. cereus: GMP <102 jtk/g, max 104 jtk/g Cl. perfingens: GMP <102 jtk/g, max 103 jtk/g

GMP <103 jtk/g max 104 jtk/g

1

2

Pleśnie

<103 jtk/g

E. coli – nieobecne w 25 g B. cereus <102 jtk/g Salmonella – nieobecne w 25 g E. coli <10 jtk/g B. cereus <50 jtk/g Salmonella – nieobecne w 25 g * Enterobacteria – max 3,0×102 jtk/g Staphylococcus <10 jtk/g

3

max 105 jtk/g max 5×102 jtk/g max 5×102 jtk/g

4

max 105 jtk/g

Drożdże i pleśnie max 104 jtk/g

E. coli – nieobecne w 1 g Salmonella – nieobecne w 25 g S. aureus – max 102 jtk w 25 g

5

<10 jtk/g

Drożdże i pleśnie <10 jtk/g

E. coli <10 jtk/g Salmonella – nieobecne w 25 g S. aureus <102 jtk/g Clostridium perfingens <102 jtk/g

6

2,0×102 jtk/g

6

4

< 2,0×102 jtk/g

< 2,0×102 jtk/g

bakterie z grupy coli < 2,0 x 102 jtk/g Salmonella spp. – nieobecne w 10 g

GMP – Good Manufacturing Practice (Dobra Praktyka Produkcyjna); * – wartość wiążąca – jedynie wymagania dla Salmonelli podano jako obowiązkowe. Inne wymagania są dobrowolne, na podstawie zaleceń.

30 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA richia coli, Enterobacter cloacae, Proteus, Bacilaceae: Clostridium perfingens, Aspergillus.

3. Ocena możliwości wystąpienia zagrożeń dla trwałości produktów, np. choroba ziemniaczana, pleśnienie. Prowadzone są badania w kierunku wykrycia mikroflory szkodliwej technologicznie np.

– przetrwalnikujące tlenowe pałeczki amylolityczne i proteolityczne: B. subtilis, B. pumilus syn., B. mesentericus, B. coagulans, B. polimyxa, B. megaterium, B. cereus var. mycoides, – drobnoustroje uszkadzające białko i skrobię: grupa żółtych pałeczek (P. trifolii), promieniowce, pleśnie epifityczne i wtórnego zanieczyszczenia.

Zakłady młynarskie i piekarskie, świadome ryzyka zagrożenia zdrowotnego powinny zadbać o odpowiednie bezpieczeństwo, począwszy od wnikliwej analizy jakości surowca przeznaczonego do produkcji, poprzez cały proces technologiczny, aż do momentu pakowania i magazynowania produktu gotowego. Służy temu wdrożenie procedur GMP (Dobra Praktyka Produkcyjna), GHP (Dobra Praktyka Higieniczna) oraz systemu HACCP (Analiza Zagrożeń i Krytyczne Punkty Kontroli), które zapewniają monitorowanie toku produkcyjnego, m.in. w zakresie badań mikrobiologicznych.

Literatura: [1] Berghofer L.K. i in. 2003. Microbiology of wheat and flour milling in Australia. International J. Food Microb., 85: 137-149.

[2] Bianchini A. 2015. Consideration for limiting and preventing microbial contamination in whole grain cereal based products. Whole Grain Summit. Portland, Oregon, USA.

województwa podlaskiego. Postępy Techniki Przetwórstwa Spożywczego 1: 48-51.

[7] Gąsiorowski H. 2004. Pszenica. Chemia i Technologia. PWRiL. Poznań.

[8] Jurga R. 1994. Przetwórstwo zbóż. Część 1.

WSiP. Warszawa.

[9] Kołożyn-Krajewska D., K. Godlewska.

2012. Poradnik wdrażania Dobrej Praktyki Produkcyjnej (ang. GMP) i Dobrej Praktyki Higienicznej (ang. GHP) oraz systemu HACCP w małych zakładach przetwórstwa zbóż na poziomie gospodarstwa.

[10] Kuchciak J. 2017. Wpływ pochodzenia ziarna pszenicy i okresu jego przechowywania na właściwości przemiałowe, wartość technologiczną produktów przemiału i wynik ekonomiczny procesu. Praca doktorska, niepublikowana.

[11] Opuszyńska M., E. Staszewska. 1988. Zagadnienia mikrobiologiczne i sanitarne w produkcji piekarskiej i ciastkarskiej. W: Piekarstwo i Ciastkarstwo. Praca zbiorowa.

Ambroziak Z. (red.). WNT, Warszawa, s. 568.

[12] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 listopada 2015 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U. poz. 1989).

[13] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 stycznia 2003 r. w sprawie maksymalnych poziomów zanieczyszczeń chemicznych i biologicznych, które mogą

znajdować się w żywności, składnikach żywności, dozwolonych substancjach dodatkowych, substancjach pomagających w przetwarzaniu albo na powierzchni żywności.

[14] Sabillon L., A. Bianchini. 2016. Review: From field to table: A Review on the Microbiological quality and safety of wheat-based products. Cereal Chem. 93(2):105-115.

[15] Staszewska E., Z. Ambroziak, M. Janik.

1996. Higiena produkcji piekarskiej i ciastkarskiej. Zakład Badawczy Przemysłu Piekarskiego. Warszawa.

[16] Wójcik-Stopczyńska B. 2003. Ocena jakości mikrobiologicznej spożywczych otrąb zbożowych pochodzących z sieci handlowej. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość.

1(34): 110-119.

[17] Wójcik-Stopczyńska B., B. Jakubowska.

2004. Mikrobiologiczne badania ziarna pszenicy i mąk pszennych. Przegl. Zboż.-Młyn., (10): 2-4.

[18] Zanirato S. 2013. Wheat flour standards in European Union. TFIF International Grain Congress on „Wheat, Flour, Climatic Changes and New Trends” Antalya.

[19] Żakowska Z. 2002. Mikrobiologiczne wymagania stawiane surowcom i warunkom produkcji w nawiązaniu do przepisów dostosowawczych Unii Europejskiej. Materiały z konferencji „Nowoczesne Technologie w Piekarnictwie, Cukiernictwie i Produkcji Lodów”. Łódź 3-4.04.

SPIS REKLAM

Bühler Group ��������������������������������������������������������I okł.

Dramiński ������������������������������������������������������������������ 33 Italpack �����������������������������������������������������������������II okł.

[3] Chełkowski J. 1985. Mikotoksyny, wytwarzające je grzyby i mikotoksykozy. Skrypt SGGW-AR, Warszawa.

Pavan Group �������������������������������������������������������������� 3

[4] Christensen C.M. (red.) 1974. Storage of cereal grains and their products. AACC, St. Paul.

Polagra Tech ������������������������������������������������������III okł.

[5] Czerwińska E., W. Piotrowski. 2009. Technologiczne aspekty wypieku pieczywa z określeniem punktów krytycznych zanieczyszczeń mikrobiologicznych (surowiec, urządzenia, produkt). Środkowo-Pomorskie Towarzystwo Ochrony Środowiska.

Tom 11: 449-464.

[6] Dec D., M. Stefaniak, S. Obidziński, J. Piekut. 2015. Ocena mikrobiologiczna produktów zbożowych dostępnych na rynku

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

Polmłyn ���������������������������������������������������������������������� 5 Thermocold �������������������������������������������������������������� 17 Wydawnictwo Sigma ��������������������������������������� IV okł.

3/2018 31

NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA Natalia Żurek

Uniwersytet Rzeszowski

Wartość dietetyczna nasion amarantusa Streszczenie Amarantus (szarłat) jest rośliną jednoroczną, popularną głównie w Południowej Ameryce, gdzie stanowi podstawę wyżywienia tamtejszej ludności. W Polsce znany jest od przeszło 30 lat. W ostatnim czasie powszechnie podkreślana jest wartość odżywcza i zdrowotna nasion szarłatu. Doceniany jest m.in. za wysoką zawartość białka o korzystnym składzie aminokwasowym, wysoką zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych i sporą ilość błonnika pokarmowego. Te i wiele innych korzystnych cech ziaren amarantusa wykorzystuje się w dietetyce do komponowania właściwie zbilansowanych posiłków.

Słowa kluczowe: amarantus, wartość zdrowotna, dietetyka

The dietary value of amaranth seeds Abstract Amaranth is an annual plant, popular mainly in South America, where it is the basis for feeding the local population. He has been known in Poland for over 30 years. Recently, the nutritional and health value of amaranth seeds has been widely emphasized. Is appreciated, among others for high protein content with a favorable amino acid composition, high content of unsaturated fatty acids and a large amount of dietary fiber. These and many other beneficial attributes of amaranth grains are used in dietetics to compose properly balanced meals.

Keywords: amaranth, health value, dietetics

Amarantus był powszechnie znany przez ludy Mezoameryki już około 5 tysięcy lat temu. Jest to jedna z niewielu grup roślin, których uprawy przetrwały do dziś. Obecnie plantacje szarłatu prowadzone są w Meksyku, Peru, Gwatemali, Boliwii, południowo-wschodniej Azji oraz w niektórych krajach Afryki. Coraz większym zainteresowaniem amarantus cieszy się w Europie, gdzie uprawiany jest m.in. w Niemczech, Hiszpanii, Słowacji, Austrii oraz niektórych regionach Polski, do której dotarł na początku lat dziewięćdziesiątych [1, 11, 14].

Na świecie, spośród 60 dostępnych gatunków, najczęściej uprawiane są trzy odmiany amarantusa – Amarantus cruentus, Amaranthus hypochondriacus i Amaranthus caudatus. Rośliny te mogą sięgać 150 cm długości, produkując około 50 tysięcy drobnych nasion. Istotną zaletą uprawy szarłatu jest bardzo wysoka odporność na szkodniki, choroby oraz trudne warunki atmosferyczne. Korzystną cechą jest również wysoka wydajność, wiązanie CO2 z atmosfery i niskie zapotrzebowanie na wodę [11, 14].

Nadzwyczaj cenny skład chemiczny ziaren amarantusa i ich właściwości zdrowotne stały się przedmiotem zainteresowania licznych badaczy. W prowadzonych analizach ziaren szarłatu szczególnie dużo uwagi poświęca się

wysokiej zawartości białka, którego ilości wahają się w granicach od 14 do 21%. Wartości te są o około 60% większe w porównaniu do ziaren ryżu, o 40% większe w porówaniu do jęczmienia, kukurydzy i pszenicy oraz o 25% większe niż w ziarnach żyta czy owsa [2, 7].

W związku z tym amarantus staje się szczególnie pożądany w dietach bogatobiałkowych stosowanych w chorobach przebiegających z gorączką, wyniszczeniem, w zranieniach, oparzeniach, czy żywieniu osób aktywnych fizycznie [9, 10]. W odniesieniu do białek wcześniej wymienionych zbóż, białko ziaren amarantusa odznacza się niezwykle korzystnym składem aminokwasowym.

Szarłat zawiera wszystkie niezbędne aminokwasy egzogenne, w ilościach zbliżonych do wzorca FAO, gdzie przyjmując wartość biologiczną białka jaja kurzego za 100 (w skali od 0-100), wartość dla ziaren amarantusa wynosi 80, dla mleka krowiego 77, soi 64, pszenicy 60, a dla kukurydzy 40. Białko amarantusa charakteryzuje się ponadto wysoką zawartością lizyny, która stanowi 6% wszystkich aminokwasów. Lizyna jest aminokwasem niezbędnym do prawidłowego wzrostu dzieci i młodzieży.

Warunkuje przemianę tłuszczową organizmu oraz korzystnie wpływa na proces laktacji. Oprócz lizyny, obecne są

także aminokwasy zawierające siarkę, tj. metionina, cysteina i cystyna [1]. Białko ziaren amarantusa, w porównaniu z innymi zbożami, zawiera także niewielkie ilości frakcji wchodzących w skład glutenu, dzięki czemu może być spożywany przez osoby chorujące na celiakię [6, 9].

W ziarnach amarantusa równie interesująco przedstawia się frakcja lipidowa. Zawartość tłuszczu w zależności od gatunku oscyluje w granicach od 4,8 do 8,0%. Są to największe ilości w grupie roślin zbożowych. Przykładowo zawartość tego składnika w pszenicy wynosi 1,8%, w kukurydzy 5,2%, zaś w ryżu 0,7% [7].

W składzie tłuszczu ziaren szarłatu przeważają nienasycone kwasy tłuszczowe (75%), spośród których w największych ilościach występuje kwas linolowy (49%) i oleinowy (24%). Nasycone kwasy tłuszczowe reprezentowane są przede wszystkim przez kwas palmitynowy (20%) [9].

Poza korzystnym (z punktu widzenia zdrowotnego) składem frakcji tłuszczowych, kolejną zaletą nasion szarłatu jest wysoka zawartość skwalenu (6%). Związek ten jest naturalnym składnikiem lipidów występujących w skórze, których głównym zadaniem jest ochrona przed szkodliwym działaniem promieniowania UV i agresywnych czynników zewnętrznych. Skwalen w organizmie człowieka odpowiada także za aktywizację życia

32 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA komórek, regulację poziomu cholesterolu oraz aktywność limfocytów i makrofagów. Wykazuje również duże właściwości antyoksydacyjne, przez co zalecany jest w dietach odmładzających [4, 12].

Około 60% frakcji węglowodanów obecnych w ziarnach amarantusa stanowi skrobia. Cechuje się ona bardzo małymi rozmiarami ziaren (1-3 μm) i niskim udziałem amylozy (5%). Jest również od 2-5 razy łatwiej trawiona i przyswajana w porównaniu do skrobi obecnej w ziarnach prosa [10]. Ze względu na szereg korzystnych właściwości prozdrowotnych, ważnym składnikiem nasion amarantusa jest błonnik pokarmowy. Jego ilość oscyluje w przedziale 2,2-8,1% i jest 3-krotnie wyższa w porównaniu do ziaren pszenicy i żyta. Dieta obfitująca w błonnik wpływa korzystnie na profil lipidowy surowicy krwi, poprzez zwiększenie wydalania z kałem kwasów żółciowych i cholesterolu. Jego wysoka ilość w pożywieniu jest również skorelowana z opóźnionym trawieniem, dając uczucie sytości po spożytym posiłku oraz obniżając odpowiedź glikemiczną [4, 6, 8].

Do pozostałych cennych elementów nasion szarłatu należą składniki mineralne i witaminy. W dużych ilościach występuje żelazo (około 100 g nasion pokrywa w 90% zapotrzebowanie na żelazo) oraz wapń. Dlatego też produkty z amarantusem zalecane są kobietom w ciąży, w schorzeniach układu kostnego oraz w dietach wegetariańskich. W sporych ilościach obecne są także: magnez, fosfor i potas. Nasiona amarantusa obfitują ponadto w witaminy, spośród których w największych ilościach występują witaminy z grupy B oraz wit. A, E i C [6, 13].

Charakterystyczna dla ziaren amarantusa jest także liczna zawartość różnorodnych związków biologicznie aktywnych, tj.: spinasterol, betalainy, betacyaniny, δ-7-stigmasterol i δ-7-ergosterol, przez co zalecany jest w dietach profilaktycznych zmniejszających ryzyko chorób serca i miażdżycy [4, 13].

Ziarna amarantusa są coraz powszechniej wykorzystywane w przetwórstwie. Dostępne są m.in. w postaci mąki, kasz, płatków, otrębów czy ekspandowanych nasion. Bywają również stosowane do produkcji chleba, słodyczy oraz piwa [3, 5]. Ze względu na przedstawione w niniejszej pracy wła-

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

ściwości odżywcze i zdrowotne nasion amarantusa, warto do codziennej diety wprowadzić same ziarna, jak i wymienione, powstałe z nich przetwory.

Literatura [1] Badora A., J. Kozłowska-Strawska, J. Domańska, T. Filipek. 2014. Cereals-Health or Disease. Problems of Sustainable Development, 9 (2): 87-98.

[2] Biel W., I. Jaskowska. 2010. Dietary properties of amaranth seeds (amaranthus cruentus). Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin., 281 (16): 5-12.

[3] Bogdan P., E. Kordialik-Bogacka. 2015. Amarantus i komosa ryżowa jako niesłodowe dodatki w produkcji piwa. Przemysł Fermentacyjny i Owocowo-Warzywny, 7-8: 8-9.

[4] Gajewska R., A. Lebiedzińska, E. Malinowska, P. Szefer. 2002. Ocena jakości zdrowotnej szarłatu (amarantusa). Roczn. PZH, 53 (2): 141-147.

[5] Gambuś H., D. Pastuszka, F. Gambuś, P. Wrona, P. Ziobro, B. Mickowska, M. Sikora.

2010. Nutritional and dietary value of gluten-free rolls enriched in amaranth flour.

Journal of Pre-Clinical and Clinical Research, 4 (2): 126-130.

[6] Kłoczko I. 2008. Amarantus – wartości odżywcze i funkcjonalne oraz możliwości wykorzystania w profilaktyce żywieniowej.

Przegląd Piekarski i Cukierniczy, 2: 37-40.

[7] Nowogórska A., M. Skwarek, A. Witczak, J. Patykowski. 2014. Biologically active compounds and their health-promoting properties in amaranth (amaranthus sp.)

Seeds. Biotechnology Progress – The Polish students’ interests, 39-48.

[8] Ogrodowska D., R. Zadernowski, S. Czaplicki, D. Derewiaka, B. Wronowska. 2014.

Amaranth Seeds and Products – The Source of Bioactive Compounds. Pol. J. Food Nutr. Sci., 64 (3): 165-170.

[9] Paśko P., M. Bednarczyk. 2007. Szarłat (amaranthus sp.) – możliwości wykorzystania w medycynie. Bromat. Chem. Toksykol.

2: 217-222.

[10] Piecyk M., E. Worobiej, M. Rębiś, Ż. Rębiś.

2009. Zawartość i charakterystyka składników odżywczych w produktach z szarłatu.

Bromat. Chem. Toksykol., 2: 147-153.

[11] Piesiewicz H. 2009. Amarantus – manna XXI wieku. Przegląd Piekarski i Cukierniczy, 4: 13-15.

[12] Ratusz K., M. Wirkowska. 2006. Charakterystyka nasion i lipidów amarantusa. Rośliny oleiste – oilseed crops, 27: 243-250.

[13] Worobiej E., M. Piecyk, M. Rębiś, Ż. Rębiś. 2009. Zawartość naturalnych związków nieodżywczych i właściwości przeciwutleniające produktów z szarłatu.

Bromatologia i Chemia Toksykologiczna, 2: 154-161.

[14] Wrochna M. 2008. Amarantus odkrycie czy powrót. Agro Technika, 12: 30-31.

3/2018 33

NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA Tomasz Piechowiak, Maciej Balawejder

Katedra Chemii i Toksykologii Żywności, Uniwersytet Rzeszowski

Antyoksydacyjne właściwości płatków zbożowych różnego pochodzenia Streszczenie Obecnie obserwuje się wzrost zainteresowania żywnością, która poza zaspokajaniem podstawowych potrzeb organizmu, ma także wysoką wartość prozdrowotną. Płatki zbożowe są produktem o minimalnym stopniu przetworzenia, które są coraz chętniej nabywane przez konsumentów jako element codziennej diety. Celem pracy było określenie właściwości antyoksydacyjnych 12 próbek różnych sortymentów ekologicznych płatków zbożowych.

Analizowano płatki gryczane, owsiane zwykłe, owsiane górskie, z pszenicy samopszy, żytnie, z amarantusa, komosy ryżowej, jaglane, orkiszowe, kukurydziane gniecione, ryżowe oraz jęczmienne. Określano aktywność przeciwuleniającą płatków wobec rodników DPPH•, ABTS•+, potencjał redukcyjny CUPRAC, zdolność do inhibicji utleniania kwasu linolowego w układzie emulsyjnym oraz zawartość polifenoli i karotenoidów. Wyniki badań wskazywały, że potencjał antyoksydacyjny płatków zbożowych ściśle skorelowany był z zawartością związków polifenolowych. Najwyższą aktywnością przeciwutleniającą oraz zawartością polifenololi charakteryzowały się płatki gryczane, z kolei płatki z pszenicy samopszy charakteryzowały się najwyższym poziomem karotenoidów spośród innych rodzajów płatków.

Słowa kluczowe: płatki zbożowe, antyoksydanty, wolne rodniki

Antioxidant properties of cereal flakes of various origin Abstract Nowadays, it is being observed increase of paying attention to food which represent a high pro-health value, beside its nutritional quality, meeting the base organisms needs. The flakes are proccessed in minimal level, which cause the increasing of buying them by consumers as an element of daily diet.

The aim of study was to analyzed the antioxidant value of 12 ecological flakes samples. During experiment, there were analyzed buckwheat, oat, oat mountain, einkorn wheat, rye, amaranth, quinoa, millet, spelled, crushed corn, rice and barley flakes. The antioxidant activity was analyzed against DPPH•, ABTS•+ radical, another analyzed parameters were: reduction potential CUPRAC, ability to inhibit the oxidation of linoleic acid in emulsion system and the content of polyphenols and carotenoids. The results show that the flakes antioxidant activity was correlated with quantity of polyphenols. The highest antioxidant activity and polyphenols content was characterized by buckwheat flakes, on the other side the einkorn wheat flakes were represented the highest content of carotenoids, comparing with others type of flakes.

Keywords: cereal flakes, antioxidants, free radicals

Wzrost świadomości żywieniowej konsumentów sprawia, że coraz bardziej zwracają uwagę na właściwości odżywcze i prozdrowotne żywności.

Obserwuje się obecnie zwiększenie zainteresowania żywnością, która poza dostarczeniem podstawowych składników odżywczych, charakteryzuje się także wysokim potencjałem antyoksydacyjnym. Przeciwutleniacze mają zdolność do neutralizowania wolnych rodników, których nadmiar w organizmie jest przyczyną stresu oksydacyjnego, a w konsekwencji starzenia się organizmu i powstawania wielu chorób cywilizacyjnych, w tym nowotworów, chorób układu krążenia i neurodegeneracyjnych. Dlatego też, istotne jest spożywanie żywności bogatej w antyoksydanty, a ich głównym źródłem powinna być żywność pochodzenia roślinnego [1].

Przetwory zbożowe, szczególnie wyprodukowane z całego ziarna, powinny

stanowić ważny element diety człowieka.

Poza tym, że są zasobne w białko, błonnik pokarmowy, sole mineralne, witaminy to zawierają pewne ilości związków, które przyczyniają się do ochrony struktur molekularnych przed reaktywnymi formami tlenu (RFT), tj. karotenoidy, tokoferole, kwasy fenolowe oraz flawonoidy. Należy jednak dodać, że poziom tych związków jest uzależniony od gatunku i odmiany zboża, a przede wszystkim stopnia przetworzenia. Jak podają Piątkowska i wsp. [9], największą zawartość związków polifenolowych obserwuje się w zewnętrznych częściach okrywy owocowo-nasiennej, co jest także silnie skorelowane z wysoką aktywnością przeciwutleniającą. Z kolei najmniejszy poziom związków bioaktywnych notuje się w mąkach, szczególnie o wysokim stopniu oczyszczenia [1, 6, 11, 16].

Płatki zbożowe należą do przetworów o minimalnym stopniu przetworzenia.

Technologia otrzymywania płatków opiera się głównie na oczyszczaniu ziarniaków, parowaniu, obłuszczaniu, ewentualnie krajaniu i płatkowaniu. W zależności od zastosowanych warunków poszczególnych operacji technologicznych wyróżnia się płatki zwykłe, które wymagają przed spożyciem obróbki termicznej oraz płatki błyskawiczne – poddane dodatkowej obróbce hydrotermicznej. Pod względem wartości odżywczej, płatki zbożowe nie odbiegają od wartości odżywczej całego ziarna zbóż, dlatego też są coraz chętniej spożywanym produktem przez konsumentów. Poza tym, że płatki zbożowe wchodzą w skład szerokiej gamy galanterii śniadaniowej, to coraz częściej dodawane są do wyrobów piekarskich, cukierniczych, a także żywności funkcjonalnej, jako składniki wzbogacające [1] Celem prezentowanej pracy było porównanie właściwości antyoksydacyjnych handlowych, ekologicznych

34 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA płatków zbożowych wytwarzanych z różnych surowców.

Materiał do badań i metodyka Materiał badawczy stanowiło 12 próbek handlowych płatków zbożowych, produkcji ekologicznej, różnego pochodzenia. Analizie pod kątem potencjału antyoksydacyjnego poddawano płatki zbożowe produkcji polskiej, tj. gryczane, orkiszowe, jaglane, żytnie, owsiane zwykłe, owsiane górskie, jęczmienne, z pszenicy samopszy oraz produkcji zagranicznej: ryżowe (Włochy), z amarantusa (Indie), komosy ryżowej/quinoa (Peru), kukurydziane gniecione (Niemcy). Próbki płatków charakteryzowały się smakiem i zapachem typowym dla danego sortymentu oraz brakiem widocznego porażenia pleśnią i zanieczyszczeń.

Związki bioaktywne z badanych próbek płatków ekstrahowano metanolem przez intensywne wytrząsanie zmielonych próbek płatków w proporcji płatki:metanol – 1:10 (m/v), przez 1 godzinę.

Ekstrakty odwirowywano przy 10 000 obr./min przez 10 min. Supernatant po wirowaniu przeznaczano do analiz.

Analizy biochemiczne próbek płatków zbożowych obejmowały: określenie aktywności antyrodnikowej wobec syntetycznego kationorodnika 2,2’-azobis-3-etylobenzotiazolino-6-sulfonianu (ABTS•+) oraz rodnika 1,1-difenylo-2-pikrylohydrazylu (DPPH•) [12]; określenie zdolności redukcyjnej metodą CUPRAC [7, 8]; badanie stopnia inhibicji utleniania kwasu linolowego w układzie emulsyjnym, indukowanego nadtlenkiem wodoru i detekcją powstawania dialdehydu malonowego metodą TBARS [13]; ocenę zawartości związków polifenolowych ogółem testem Folina-Ciocatleu oraz sumy karotenoidów metodą spektrofotometryczną [3, 7, 8, 13].

Analizy wykonywano w 6 niezależnych powtórzeniach. Uzyskane wyniki poddawano weryfikacji statystycznej za pomocą analizy wariancji ANOVA, testu t-Tukeya oraz analizie składowych głównych (PCA).

Wyniki badań i dyskusja

we, na które składają się głównie kwasy fenolowe, flawonoidy, taniny oraz stilbeny. Substancje te, poza tym, że charakteryzują się szerokim spektrum działania, poprzez neutralizację reaktywnych form tlenu, inhibicję wolnorodnikowych reakcji łańcuchowych, oraz chelatowanie jonów metali i hamowanie aktywności enzymów oksydacyjnych to przyczyniają się także do nadawania cech sensorycznych. Należy jednak zwrócić uwagę, że polifenole w zbożach występują w przeważającej ilości w zewnętrznej warstwie ziarniaka, dlatego też, produkty wytwarzane z całego ziarna, będą ich najlepszym źródłem [2, 4, 5].

Ogólną zawartość związków polifenolowych wyizolowanych z próbek płatków przedstawiono w tabeli 1 i wyrażono ją jako ekwiwalent kwasu galusowego w 100 g suchej masy płatków. Na podstawie wykonanej analizy wariancji AVOVA, stwierdzono duże zróżnicowanie ilości związków polifenolowych w zależności od rodzaju płatków. Największą zawartością polifenoli charakteryzowały się płatki gryczane (115,4 ± 12,3 mg×100 g-1 s.m.), jęczmienne (57,5 ± 1,5 mg×100 g-1 s.m.) oraz żytnie (54,9 ± 3,6 mg×100 g-1 s.m.), najmniejszą zaś kukurydziane gniecione (8,7 ± 0,7 mg×100 g-1 s.m.). W przypadku pozostałych rodzajów płatków, różnice w zawartości związków polifenolowych

ogółem nie były statystycznie istotne (p>0,05). Do podobnych wniosków doszli Zieliński i Kozłowska [14]. Autorzy w swojej pracy dowiedli, że zawartość polifenoli różni się znacząco między poszczególnymi rodzajami zbóż. Stwierdzili, że ekstrakt metanolowy z gryki charakteryzował się największą ilością polifenoli, spośród innych ekstraktów zbóż tj. pszenicy, jęczmienia, owsa i żyta, co także ściśle korelowało z aktywnością przeciwutleniającą ekstraktów [14].

Karotenoidy są kolejną grupą substancji, które wykazują właściwości biologiczne, oraz dodatkowo kształtują barwę przetworów zbożowych. Rola fizjologiczna karotenoidów w organizmie sprowadza się do udziału w mechanizmie widzenia – w procesie recepcji światła w siatkówce oka (karoteny) oraz wiązania reaktywnych form tlenu i produktów peroksydacji lipidów (karoteny i ksantofile) [13].

Poziom karotenoidów w badanych próbkach płatków zbożowych przedstawiono w tabeli 1. Analizy wykazały, że największą ilością karotenoidów ogółem charakteryzowały się płatki wytworzone z pszenicy samopszy (677,2 ± 16,1 µg ×100g-1 s.m) oraz z gryki (536,6 ± 23,6 µg×100 g-1 s.m), podczas gdy ich zawartość w pozostałych płatkach nie była mniejsza jak 117,3 ± 10,5 w 100 g suchej masy (w płatkach ryżowych).

Tab. 1. Wybrane wskaźniki aktywności antyoksydacyjnej badanych płatków zbożowych. Wartości średnie oznaczone tą samą małą literą w kolumnach nie różnią się statystycznie istotnie wg testu t-Tukeya, przy poziomie istotności α = 0,05.

Badany parametr, x–± SD, n=6 Zdolność do hamowania Zawartość polifenoli Zawartość Zdolność redukcyjna utleniania kwasu Płatki zbożowe ogółem karotenoidów CUPRAC linolowego [mg kwasu ogółem [μmol [% inhibicji galusowego×100 g-1 s.m.] [μg×100 g-1 s.m.] troloksu×100 g-1 s.m.] wytwarzania MDA] Gryczane

115,4 ± 12,3a

536,6 ± 23,6a

121,8 ± 3,4a

735,4 ± 33,5a

Jaglane

19,2 ± 2,5

48,8 ± 0,5

98,8 ± 12,4 b

Quinoa

23,2 ± 5,6

54,8 ± 1,4

Orkiszowe

335,4 ± 41,6

b

c

361,9 ± 61,1

b

13,3 ± 2,8

b

209,4 ± 12,5

Z amarantusa

16,0 ± 1,3

b

304,9 ± 11,1

Żytnie

54,9 ± 3,6

Ryżowe

13,5 ± 2,9

b

b c

103,6 ± 4,5b

d

44,1 ± 6,7c

c

16,8 ± 2,3

d

28,2 ± 0,8

e

c

229,8 ± 8,1

c

74,3 ± 6,7

b

117,3 ± 10,5

36,3 ± 1,9

e

22,3 ± 0,4d

c

245,6 ± 15,2e

e

20,7 ± 0,8d

Kukurydziane

8,7 ± 0,7b

267,9 ± 19,2f

6,8 ± 1,4f

34,4 ±0,2f

Zawartość polifenoli i karotenoidów ogółem

Jęczmienne

57,5 ± 1,5c

187,2 ± 11,2e

56,7 ± 5,6b

224,1 ± 9,3e

Owsiane

17,5 ± 0,7b

194,8 ± 36,1e

48,2 ± 1,5g

79,3 ± 9,2g

Z samopszy

31,9 ± 2,6c

677,2 ± 16,1g

44,2 ± 4,5g

324,2 ± 11,3h

Przeciwutleniacze ziaren zbóż reprezentowane są przez związki polifenolo-

Owsiane górskie

19,2 ± 0,6bc

176,5 ± 15,6e

37,9 ± 5,1eg

81,2 ± 9,6 b

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

3/2018 35

NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA Całkowita zdolność antyoksydacyjna

fe

cg

Płatki zbożowe

fe

g

f e d

b

c c

b

a

0

500

1000

1500

2000

2500

[µmol troloksu × 100 g-1 s.m.]

Rys. 1. Aktywność antyrodnikowa płatków zbożowych wobec ABTS•+. Wyniki oznaczone tą samą małą literą nie różnią się statystycznie istotnie wg testu t-Tukeya, przy poziomie istotności α = 0,05.

na ustaleniu ilości wytworzonego dialdehydu malonowego (MDA) w wyniku utleniania kwasu linolowego, w środowisku reakcji zawierającym przeciwutleniacze wyekstrahowane z płatków zbożowych, w stosunku do próby kontrolnej niezawierającej przeciwutleniaczy. Wyniki wyrażono jako % inhibicji utleniania i przedstawiono je w tabeli 1.

Badania wykazały, że wszystkie rodzaje płatków zbożowych charakteryzowały się pewną aktywnością do hamowania autooksydacji kwasu linolowego. Zdolność do inhibicji autooksydacji kwasu linolowego przez badane próbki zmniejszała się z następującą sekwencją: płatki gryczane > żytnie > jęczmienne > quinoa > jaglane > owsiane > z samopszy > owsiane górskie > ryżowe > z amarantusa > orkiszowe > kukurydziane.

Płatki zbożowe

Pojęcie całkowitej zdolności antyoksydacyjnej rozumie się jako wspólnie dopełniający się system reakcji utleniania i redukcji, który obejmuje zdolność antyoksydantów do reagowania z substancjami o charakterze utleniaczy, tj. rodników lub jonów metali. Znaczna cześć procesów tego typu cechuje się dużą szybkością i nieodwracalnością, co z punktu widzenia fizjologii człowieka stanowi o szkodliwości czynników oksydacyjnych. Odpowiednia podaż przeciwutleniaczy w diecie przejmuje na siebie część oksydantów, umożliwiając ochronę struktur molekularnych przed uszkodzeniami i w konsekwencji – stanami patologicznymi organizmu. Badania całkowitej zdolności antyoksydacyjnej w warunkach in vitro symulują zatem zdolność przeciwutleniaczy do dezaktywacji wolnych rodników, które to przemiany zachodzą w organizmach żywych [7, 10].

Całkowitą zdolność antyoksydacyjną płatków zbożowych określano za pomocą trzech metod (z rodnikami ABTS•+, DPPH•, oraz CUPRAC), które różnią się między sobą warunkami reakcji oraz sposobem detekcji. W związku z tym zanotowano różnice w wartościach wyników między poszczególnymi metodykami, wynikające z ingerencji innych, redukujących składników matrycy. Zdolność płatków zbożowych do eliminacji wolnych rodników DPPH•, ABTS•+ przedstawiono na rysunkach 1 i 2. Uzyskane wyniki analiz wyrażano jako ekwiwalent troloksu w 100 g suchej masy płatków.

Na podstawie wykonanych analiz stwierdzono, że największą zdolnością do wygaszania rodników DPPH•, ABTS•+ wykazywały płatki gryczane, żytnie, z samopszy oraz jęczmienne, z kolei najmniejszą płatki jaglane i wytworzone z amarantusa. Uzyskane zależności, zostały potwierdzone także w zdolności do redukowania jonów Cu2+ (CUPRAC, tab. 1). Alvaez-Jubete i wsp. [2] również stwierdzili największą aktywność przeciwutleniającą ekstraktów z gryki w stosunku do rodników DPPH•, spośród ziarniaków komosy ryżowej, amarantusa i pszenicy.

Aktywność przeciwutleniającą próbek płatków zbożowych oceniano także na podstawie stopnia inhibicji utleniania kwasu linolowego, indukowanego nadtlenkiem wodoru. Oznaczenie polegało

owsiane górskie z samopszy owsiane jęczmienne kukurydziane ryżowe żytnie z amarantusa orkiszowe quinoa jaglane gryczane

owsiane górskie z samopszy owsiane jęczmienne kukurydziane ryżowe żytnie z amarantusa orkiszowe quinoa jaglane gryczane

a a c

nikami sprawdzano z wykorzystaniem analizy głównych składowych (PCA).

Analiza składowych głównych jest jedną z wielowymiarowych metod analizy statystycznej, służąca m.in. do poszukiwania zależności między zmiennymi oraz transformacji uzyskanych zależności w taki sposób, aby możliwe było opisanie wielu zmiennych za pomocą jedynie kilku czynników (składowych głównych).

Na podstawie wyników analizy PCA wyodrębniono dwie składowe główne (PC1) oraz PC2), które odpowiadały w 93,9% za aktywność przeciwutleniającą płatków zbożowych.

Pierwsza składowa główna (PC1) pozwoliła określić największą część zmienności w ocenie aktywności przeciwutleniającej badanych próbek i była reprezentowana przez zawartość związków polifenolowych,

a

b ace

e e

d f

ace 0

g 200

400

600

800

1000

[µmol troloksu × 100 g-1 s.m.]

Rys. 2. Aktywność rodnikowa płatków zbożowych wobec DPPH•. Wyniki oznaczone tą samą małą literą nie różnią się statystycznie istotnie wg testu t-Tuckeya, przy poziomie istotności α = 0,05.

W wielu podobnych publikacjach, wskazuje się na silną zależność pomiędzy zawartością poszczególnych związków bioaktywnych w produktach spożywczych a ich całkowitą aktywnością przeciwutleniającą [4, 5, 11, 14]. W prezentowanych badaniach, wzajemne powiązania między oznaczanymi wskaź-

aktywność antyrodnikową wobec DPPH•, ABTS•+ zdolność redukcyjną CUPRAC oraz hamowanie autooksydacji kwasu linolowego (zmienne wykazywały względem siebie silną dodatnią korelację). Z kolei druga składowa dotyczyła zawartości karotenoidów ogółem. Powiązania między badanymi zmiennymi, a głównymi składowymi przed-

36 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA a)

b)

Rys. 3. Analiza głównych składowych: a – wykres konfiguracji punktów reprezentujących zmienne w układzie głównych składowych, b – wykres współrzędnych czynników przypadków (płatków zbożowych). Na wykresie 3a: A – aktywność antyrodnikowa ABTS•+, B – aktywność antyrodnikowa DPPH•, C – zawartość polifenoli ogółem, D – zawartość karotenoidów ogółem, E – zdolność do inhibicji utleniania kwasu linolowego, F – zdolność redukcyjna CUPRAC. Na wykresie 3b: 1-płatki gryczane, 2-płatki jaglane, 3-płatki quinoa, 4-płatki orkiszowe, 5-płatki z amarantusa, 6-płatki żytnie, 7-płatki ryżowe, 8-płatki kukurydziane, 9-płatki jęczmienne, 10-płatki owsiane, 11-płatki z samopszy, 12-płatki owsiane górskie.

stawiono na rys. 3 a. Projekcja ta obrazuje wzajemne korelacje ocenianych wskaźników względem głównych składowych.

Im bliżej siebie leżą na wykresie punkty (wektory) reprezentujące badane zmienne, tym istnieje silniejsza dodatnia korelacja pomiędzy nimi. Jeżeli wektory są prostopadłe zmienne nie są ze sobą skorelowane.

Natomiast jeżeli wektory leżą na jednej linii, lecz po przeciwnych stronach to zmienne są maksymalnie ujemnie skorelowane.

Na podstawie analizy PCA stwierdzono, że aktywność przeciwutleniająca płatków zbożowych zależała istotnie od zawartości związków polifenolowych.

Z kolei zawartość karotenoidów określała ten wskaźnik w dużo mniejszym stopniu.

Na rysunku 3b przedstawiono rzut badanych przypadków (płatków zbożowych) na płaszczyznę głównych składowych. Na wykresie widać wyraźnie, że płatki orkiszowe, owsiane górskie, ryżowe i owsiane stanowią grupę o podobnych cechach, opisywanych głównie przez pierwszą składową główną, z kolei płatki jaglane, kukurydziane i wyprodukowane z amarantusa opisywane są w przewadze przez drugą składową. Odległości między płatkami gryczanymi i płatkami z samopszy są znacznie oddalone od innych próbek, co świadczy o ich dużym zróżnicowaniu pod względem badanych cech. Płatki gryczane posiadały istotnie wyższy potencjał antyoksydacyjny, uwarunkowany zawartością związków polifenolowych, z kolei płatki z samopszy wyróżniały się najwyższą zawartością karotenoidów ogółem.

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

Wnioski 1. Całkowita zdolność antyoksydacyjna oraz zawartość polifenoli i karotenoidów płatków zbożowych była uzależniona od rodzaju surowca z którego zostały wyprodukowane.

2. Płatki gryczane charakteryzowały się najwyższą całkowitą zdolnością antyoksydacyjną oraz zawartością polifenoli spośród innych rodzajów płatków.

3. Płatki wytworzone z pszenicy samopszy zawierały największą ilość karotenoidów w porównaniu z innymi próbkami płatków.

4. Zanotowano silną zależność aktywności przeciwutleniającej od poziomu związków polifenolowych w płatkach zbożowych.

Literatura [1] Achremowicz B., P. Kuczyński, C. Puchalski, R. Wiśniewski, J. Kaszuba. 2016. Porównanie płatków owsianych błyskawicznych, ekologicznych, górskich i zwykłych. Nauka. Przyroda. Technologie 3(10): 49.

[2] Alvarez-Jubete L., E.K. Arendt, E. Gallagher.

2010. Nutritive value of pseudocereals and their increasing use as functional gluten free ingredients. Trends Food. Sci. Technol.

21: 106-113.

[3] Apak R., G. Kubilay, D. Birsen, Ö. Mustafa, C. Saliha. 2007. Comparative Evaluation of Various Total Antioxidant Activity Applied to Phenolic Compounds with the CUPRAC Assay. Molecules 12: 1496-1547.

[4] Hęś M., D. Górecka, K. Dziedzic, J. Kobus-Cisowska, J. Korczak. 2015. Właściwości przeciwutleniające ekstraktów z ziarniaków gryki i produktów otrzymanych w procesie ich przerobu. Żywność. Nauka.

Technologia. Jakość, 1 (98): 102-115.

[5] Kabo M., B. Trust, H.M. Mohammed. 2016.

Antioxidant properties of diverse cereal

grains: A review on in vitro and in vivo studies. Food Chemistry 196 (2016): 90-97.

[6] Neal O., L. Chang-Shu, E. S. Mark, L. Rui Hai. 2010. Phytochemical content and antioxidant activity of six diverse varieties of whole wheat. Food Chemistry 119 (1): 249-257.

[7] Ozyurt D., D. Birsen, A. Resat. 2011. Modified cerium(IV)-based antioxidant capacity (CERAC) assay with selectivity over citric acid and simple sugars. Journal of Food Composition and Analysis 23: 282–288.

[8] Ozyurt D., D. Birsen, A. Resat. 2011. Determination of Total Antioxidant Capacity by a New Spectrofluorometric Method Based on Ce(IV) Reduction: Ce(III) Fluorescence Probe for CERAC Assay. Journal of Fluorescence 21: 2069-2076.

[9] Piątkowska E., R. Witkowicz, E. Pisulewski.

2010. Właściwości antyoksydacyjne wybranych odmian owsa siewnego. Żywność.

Nauka. Technologia. Jakość, 3 (30): 100-107.

[10] Piechowiak T., M. Balawejder. 2017. Całkowita zdolność antyoksydacyjna i wybrane metody jej wyznaczania w produktach roślinnych. Przemysł Fermentacyjny i Owocowo-Warzywny, 5: 14-16.

[11] Sumczyńska D., E. Kotásková, J. Orsavová, P. Valášek. 2017. Contribution of individual phenolics to antioxidant activity and in vitro digestibility of wild rices (Zizania aquatica L.). Food Chemistry 218: 107-115.

[12] Wang T., F. He, G. Chen. 2014. Improving bioaccesibility and bioavaiability of phenolic compounds in cereal grains through processing technologies: A concise review.

Journal of Functional Foods. 7: 101-111.

[13] Wołosiak R. 2003. Porównanie właściwości przeciwutleniających preparatów karotenoidów uzyskanych z owoców pomidora i papryki. Żywność. Nauka. Technologia.

Jakość 2 (35): 199-206.

[14] Zieliński H., H. Kozłowska. 2000. Antioxidant activity and total phenolics in selected cereal grains and their different morphological fractions. J. Agric. Food Chem. 48: 2008-2016.

[15] Zieliński H., B. Achremowicz, M. Przygodzka.

2012. Przeciwutleniacze ziarniaków zbóż. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 1(80): 5-26.

[16] Zieliński H., A. Troszyńska. 2000. Antoixidant capacity of raw and hydrothermal proccesed cereal grains. Pol. J. Food. Nutr.

Sci., 9/50 (35): 79-83.

3/2018 37

NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA Stanisław Ignatowicz

SGGW, Samodzielny Zakład Entomologii Stosowanej

Wykrywanie, monitorowanie i zwalczanie szkodników przechowywanych zbóż za pomocą pułapek feromonowych Streszczenie Owady wydzielają do środowiska feromony, na które inne osobniki tego samego gatunku reagują odpowiednim zachowaniem. Feromony płciowe są produkowane przez samice szkodników żyjących krócej niż miesiąc i nieodżywiających się w okresie reprodukcji. Owady, które żyją stosunkowo długo i pobierają pokarm w okresie rozmnażania się, wytwarzają feromony agregacyjne, które powodują skupianie się innych osobników tego samego gatunku w jednym miejscu. Feromony płciowe i agregacyjne są umieszczane w pułapkach służących do wykrywania szkodników i do monitorowania ich aktywności w magazynie. Zwalczanie szkodników za pomocą feromonów płciowych osiąga się poprzez rozmieszczenie w magazynie licznych dyspenserów feromonowych, aby powstała „chmura feromonowa”, w której samiec nie może odnaleźć samicy.

Słowa kluczowe: feromon, feromon płciowy, feromon agregacyjny, zakłócenie komunikowania się płci, produkt przechowywany, monitoring, szkodnik.

Detection, monitoring and control of pests of stored grain using pheromone traps Abstract Insects secrete pheromones to the outside that cause a specific reaction in a receiving specimen of the same species. Sex pheromones are produced by females of pests that live shorter than one month, and are not feeding during the reproduction period. Insects that live relatively long and are feeding during the reproduction period emit the aggregation pheromone that bring both sexes together for feeding and reproduction. Both types of pheromones are placed in traps to record and monitoring of pests in a storehouse. Pest control using pheromones is achieved by distribution of numerous pheromone dispensers to create the „pheromone cloud”, in which the male cannot find the female for the purpose of mating.

Keywords: pheromone, sex pheromone, aggregation pheromone, mating disruption, stored product, monitoring, pest.

Osobniki dorosłe tzw. „moli spożywczych”, do których zalicza się mkliki (Ephestia sp., Cadra sp.) i omacnicę spichrzankę (Plodia interpunctella), nie pobierają pokarmu, dlatego żyją krótko, do 2 tygodni. Po kopulacji samice składają 200-400 jaj na przechowywane produkty lub w ich pobliżu (np. na opakowania) i to jest ich „główne zadanie”.

Aby samica mogła w tak krótkim okresie życia złożyć wiele jaj, musi jak najszybciej zwabić samca i musi nastąpić kopulacja. W tym celu samice wydzielają feromony płciowe, lotne substancje, na które reagują samce, nawet ze znacznej odległości.

Feromony i ich właściwości Feromony są substancjami chemicznymi wydzielanymi do środowiska, na które inne osobniki tego samego gatunku reagują odpowiednim zachowaniem.

Są to lotne, proste związki organiczne

o różnej budowie. Feromon zwykle nie jest jednym związkiem, lecz kompozycją dwóch lub kilku związków zmieszanych w określonych proporcjach. Feromon płciowy omacnicy spichrzanki składa się z następujących 4 komponentów: Z9,E12-14 : OAc, Z9,E12-14 : OH, Z9,E12-14 : Ald, and Z9-14 : OAc [9].

Feromony płciowe są produkowane i wydzielane przez samice szkodników żyjących krótko (krócej niż miesiąc) i nieodżywiających się w okresie reprodukcji. Do tej grupy szkodników należą mkliki i omacnica spichrzanka. Ten typ komunikowania się płci występuje też u innych szkodników magazynowych z rzędu motyli, a także u niektórych chrząszczy, np. u strąkowców (Bruchidae), skórnikowatych (Dermestidae) i części kołatkowatych (Anobiidae).

Osobniki dorosłe wielu innych szkodników, np. wołki (Sitophilus sp.) lub trojszyki (Tribolium sp.), żyją stosunkowo

długo i pobierają pokarm w okresie rozmnażania się. Po znalezieniu dużej masy pożywienia owady te produkują tzw. feromony agregacyjne, które powodują skupianie się innych osobników tego samego gatunku w jednym miejscu, tuż przy źródle, gdzie są uwalniane.

Tym samym zwiększa się prawdopodobieństwo łączenia się owadów w pary, gdyż na feromon agregacyjny reagują zarówno samce, jak i samice. U wołka zbożowego (Sitophilus granarius) feromon agregacyjny wydzielają samce, ale u innych chrząszczy mogą to robić samice. Feromony agregacyjne działają na owady na odległość 2-4 m od źródła, a więc znacznie słabiej niż feromony płciowe. Wabią one osobniki obu płci, dlatego przy wykrywaniu szkodników w magazynie pułapki zawierające feromon agregacyjny są czasem bardziej wydajne niż pułapki zawierające feromon płciowy, który wabi tylko samce.

38 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA Pułapki do wykrywania szkodników w przechowywanym zbożu i produktach jego przemiału Owady są najliczniejszą i najbardziej zróżnicowaną grupą szkodników występujących w produktach przechowywanych. Ich wykrycie w magazynie zbożowym lub młynie nie jest łatwe, gdyż są małe i prowadzą ukryty tryb życia. Korzystamy więc z pomocy różnych metod i narzędzi, m.in. pułapek z feromonami lub bez nich. Do najczęściej używanych pułapek należą: pułapka podłogowa, pułapka typu „pitfall”, pułapka lejkowa, pułapka typu „delta”, pułapka okienkowa („window trap”).

Pułapki podłogowe, typu delta i okienkowe są wykonane z plastyku lub trwałego kartonu i mają wewnątrz lepowe powierzchnie pokryte nieschnącym klejem, które zatrzymują owady. Pułapki lejkowe i typu „pitfall” mają inne mechaniczne bariery, które uniemożliwiają ucieczkę złapanym owadom [2].

Pułapki podłogowe są przeznaczone do nadzorowania otoczenia masy ziarna i mogą być używane w silosach lub magazynach. Pułapki typu „pitfall” są często stosowane w celu wykrycia wczesnego porażenia produktu przez chrząszcze. Umieszczane są na powierzchni zboża lub w małych wzgórkach wykonanych na powierzchni ziarna. Wołki, które przemieszczają się po powierzchni zboża, wpadają do pułapek. Pułapki te powinny być regularnie przeglądane, wówczas dostarczają cennych wskazówek o stopniu zanieczyszczenia produktu.

Pułapki „delta” i pułapki okienkowe wyłapują owady wewnętrzną powierzchnią lepową i są najczęściej uży-

Fot. 2. Nastawiona pułapka podłogowa na trojszyki

• • • • •

Fot. 1. Otwarta pułapka podłogowa z atraktantem pokarmowym

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

Fot. 3. Pułapka typu „pitfall”

schnącego kleju, albo może być uwalniany przez urządzenie nazywane dyspenserem [10]. Dyspenser nasycony feromonem lub go zawierający umieszcza się w pułapce zgodnie z instrukcją przygotowania pułapki do użytku. Dyspenser powoli uwalniania feromon przez 6 i więcej tygodni, dlatego po tym czasie należy wymienić na świeży. Działanie pułapki feromonowej jest proste. Feromony płciowe wabią samce mklików i omacnicy spichrzanki z dość znacznej odległości. Gdy znajdą się one w obrębie pułapki, wtedy przyklejają się do części lepowej pułapki i giną.

Lejkowe pułapki feromonowe są zalecane do rozwieszania w pomieszczeniach magazynowych. Jedna pułapka zwykle wystarcza na 100 m2 powierzchni i powinna być zawieszona na wysokości 2-3 m nad podłogą. W pomieszczeniach produkcyjnych, magazynach surowca, opakowań i wyrobów gotowych i innych pomieszczeniach pułapki feromonowe lub pułapki z atraktantami pokarmowymi (np. po 20 szt.) ułożone w formie siatki. W większym magazynie pułapki powinny znajdować się w odległości 10 m jedna od drugiej. Pułapki powinny być powieszone również w sąsiednich pomieszczeniach, w korytarzach i w przejściach. W korytarzu prowadzącym do pomieszczenia magazynowego należy rozmieścić przynajmniej 2 pułapki.

Fot. 4. Przykład lejkowej pułapki feromonowej na omacnicę spichrzankę i mkliki

wane w czystych magazynach. Pułapki lejkowe są przeważnie stosowane w pomieszczeniach zapylonych w celu wykrycia i monitorowania mklików i omacnicy spichrzanki. Wszystkie te pułapki z feromonami powinny być umieszczane zawsze tam, gdzie żywność lub pasze są produkowane lub przechowywane przez dłuższy czas [1].

W pułapkach feromonowych umieszczane są feromony płciowe lub agregacyjne. Feromony nie wykazują właściwości toksycznych i są łatwe w użyciu, a na szkodniki działają specyficznie.

Feromon może być dodany do nie-

Fot. 5. Pułapka typu delta

Fot. 6. Pułapka typu „window trap”

3/2018 39

NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA Pułapki powinny być rozwieszane (rozkładane) w pomieszczeniach nieprzewiewnych, w których cyrkulacja powietrza jest ograniczona, a więc w magazynach, składach i przechowalniach, w miejscach wygodnych do przeprowadzenia ich przeglądu i kontroli oraz wykonywania innych czynności (np. przemieszczanie produktów). Najczęściej umieszcza się je ponad poziomem głowy, w miejscach, gdzie jest ograniczony ruch pojazdów transportu wewnętrznego lub jego brak, z dala od wszelkiego rodzaju przejść. Takie rozmieszczenie powoduje, że pułapki nie przeszkadzają w normalnej pracy i zapobiega to ich zniszczeniu.

Pary feromonu przenoszone są przez poruszające się powietrze, stąd ważne jest, aby w pomieszczeniach budynków, które chroni się przed szkodnikami, pułapki umieścić w miejscach początku głównych prądów powietrza. Umożliwia to rozprzestrzenianie się feromonu po całym budynku. W zależności od rodzaju pomieszczeń, miejsca te mogą obejmować obszar przyjmowania produktów lub obszary produkcyjne wraz z przyległymi korytarzami i przejściami. W przypadku, gdy pomieszczenia budynku są wysokie, niektóre pułapki należy rozmieścić najwyżej jak to możliwe, biorąc przy tym pod uwagę wygodę ich obsługi i kontroli. Ogrzane powietrze wraz z feromonem unosi się ku górze i wabi do pułapek osobniki motyli przebywające w górnych strefach magazynów.

Monitorowanie szkodników magazynowych Pułapki feromonowe najczęściej wykorzystuje się do wykrywania szkodników oraz do określenia miejsc występowania szkodnika i oszacowania zmian liczebności jego populacji w czasie, czyli do monitorowania. Wykrywanie i monitorowanie szkodników jest obowiązkiem zatrudnionej firmy dezynsekcyjnej.

Jej pracownik powinien ponumerować pułapki i ich rozmieszczenie w pomieszczeniach nanieść na plan zakładu. Pułapki należy sprawdzać co najmniej raz na tydzień, a złapane owady powinny być policzone i zidentyfikowane, najlepiej do gatunku. Wyniki monitoringu muszą być dokładnie dokumentowane przez osobę, która jest odpowiedzialna

za system monitorowania szkodników.

Dokumenty powinny zawierać następujące informacje: data przeglądu, numer pułapki, opis miejsca położenia lub zawieszenia pułapki, liczbę odłowionych owadów, poziom szkód, podjęte działania dotyczące zwalczania szkodników, rodzaj i termin wykonania niezbędnego zabiegu, inne uwagi oraz podpis pracownika. Dokładny plan pomieszczenia produkcyjnego lub budynku magazynowego z zaznaczoną aktualną lokalizacją (i numerem) każdej pojedynczej pułapki, jak również raporty z przeglądu powinny być dostępne o każdej porze w miejscu, w którym odbywa się nadzór.

Podczas przeglądu pułapek feromonowych pracownik nie tylko notuje liczbę złapanych motyli, ale także wymienia dyspenser z feromonem na świeży. Dyspensery zawierające substancje wabiące (feromony, atraktanty) powinny być przechowywane przed użyciem w lodówce, a w pułapkach umieszczane i wymieniane z częstotliwością podaną przez producenta w instrukcji stosowania.

Fot. 7. Dyspensery feromonowe

Pułapki najczęściej wykorzystuje się do wykrywania szkodników w magazynach, gdyż działają szczególnie skutecznie wtedy, gdy populacja szkodnika jest mała. Służą też do określenia miejsc występowania szkodnika i do oszacowania liczebności populacji. Na podstawie zebranych informacji podejmuje się decyzję o interwencyjnym zwalczaniu szkodników. Interpretacja wyników monitoringu zebranych po kilku kolejnych odczytach powinna być przeprowadzona ostrożnie, aby właściwie zadecydować, kiedy należy przeprowadzić odpowiedni i najbardziej skuteczny zabieg i jakie dodatkowe działania powinny być wdrożone, aby w przyszłości zapobiec wtargnięciu szkodników do pomieszczenia.

Wykorzystanie feromonów w metodzie zwalczania szkodników, polegającej na zakłóceniu komunikowania się płci Stosując pułapki feromonowe można wykryć obecność szkodnika znacznie wcześniej niż tylko w czasie rutynowej inspekcji wizualnej. Pułapki do wykrywania i monitorowania szkodników są obecnie szeroko stosowane, a ich obecność w magazynie zbożowym świadczy o wdrożeniu profesjonalnej metody monitorowania owadów. Pułapki są konieczne przy realizacji każdego systemu zarządzania jakością w magazynach, ale tylko w wyjątkowych sytuacjach służą do zwalczania szkodników. Mogą być wtedy wykorzystywane w następujących sposobach: (a) masowe wyłapywanie szkodnika poprzez rozmieszczenie licznych pułapek w celu obniżenia liczebności populacji szkodnika (mass trapping); (b) zakłócenie komunikowania się samic z samcami (dezorientacja), co uniemożliwia łączenie się w pary (mating disruption) [7]; (c) zwalczanie szkodników metodą, polegającą na tym, że do pułapki wabiącej dodaje się insektycydy (np. pyretroidy, biopreparaty – Bacillus thuringiensis, wirusy lub zarodniki grzybów owadobójczych).

Z powyższych metod najbardziej praktyczne wydaje się wykorzystanie feromonów płciowych do zakłócenia komunikowania się płci [8]. Pierwsze próby zakłóceń prowadzono już w latach 60. XX w. Rozmieszczano w uprawie (lub w budynku) liczne dyspensery feromonów, aby powstała „chmura feromonowa”, w której samiec nie może odnaleźć samicy. Jeśli rozmieszczonych będzie wiele dyspenserów feromonowych, wtedy powstaną fałszywe ścieżki dla samców. Gdy samiec znajdzie się w miejscu z wysokim stężeniem feromonu płciowego, wtedy jego receptory czułków i centralny system nerwowy adaptują się do wysokich oraz ciągłych stężeń feromonu i nie reagują na feromon wydzielany przez pojedyncze samice. Naturalny feromon jest więc jakby maskowany przez „chmurę feromonowi”, co sprawia, że samiec nie może odnaleźć samicy [3].

40 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA • NAUKA

Fot. 8. Dyspenser feromonowy Dismate PE

Obecnie metodę zakłócania komunikowania się płci stosuje się już w sadownictwie [5, 6, 11] i w zamkniętych pomieszczeniach z produktami spożywczymi, np. system Dismate PE, Allure i Cidetrak IMM. Po raz pierwszy metodę zastosowano w 2001 r. w Wielkiej Brytanii i po 8 miesiącach prób osiągnięto zadowalające wyniki [12]. Obecnie metoda jest stosowana coraz częściej [7].

Dyspensery Dismate PE są rozmieszczane z dala od linii produkcyjnej, najlepiej przy ścianach w odległości jeden od drugiego co 7 m. Po zawieszeniu dyspenser uwalnia feromon płciowy w powietrze i wzbudza zwiększoną aktywność samców szkodnika. Samce są podniecone, zdezorientowane i w każdym miejscu, nawet bez samicy, wykonują taniec godowy zużywając przy tym ograniczone zapasy energii, jakie mają do dyspozycji, i umierają bez kopulacji.

Samice w pomieszczeniu z chmurą muszą długo oczekiwać na samce. Im dłużej czekają na samca, tym starsze złożą mniej jaj, a jaja te będą gorszej jakości.

W wyniku zabiegu wyraźnie obniży się liczebność populacji.

Podczas długotrwałego zabiegu należy wymieniać stare dyspensery feromonowe na nowe co 3 miesiące oraz kontynuować monitoring moli spożywczych i prowadzić rzetelną dokumentację połowów w standardowe pułapki feromonowe. Uzyskane dane pomogą

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

nam zidentyfikować problem, miejsca i wskażą potrzebę wykonania dodatkowych działań naprawczych.

Pamiętać należy, że zaraz po rozmieszczeniu Dismate PE będzie więcej widocznych latających moli i złapanych w pułapkach feromonowych. Faza ta może trwać od kilku tygodni do 3-4 miesięcy (nawet!), ale po niej nastąpi stały, a nawet gwałtowny spadek aktywności osobników dorosłych.

W dużej fabryce czekolady co 3 miesiące produkcja wyrobów była zatrzymywana tylko dlatego, aby maszyny dokładnie oczyścić z resztek produkcyjnych. Wykonywano też zabieg opryskiwania maszyn środkami owadobójczymi, a po 2 dniach dokładne zmywanie z nich pozostałości po insektycydach. Metoda ta okazała się kosztowna, bo każdego roku tracono 16 dni roboczych. System monitorowania wykazał ponad 4500 złapanych motyli w ciągu roku, mimo przeprowadzenia tych zabiegów. W fabryce zaprzestano zabiegów chemicznych, zadbano o wdrożenie zabiegów higienicznych (procedury IPM) i rozmieszczono dyspensery feromonów płciowych Dismate PE. W ciągu pierwszego roku liczba złapanych motyli spadła do 450, w następnym do 113 motyli, a ostatnio łapano 4 motyle w ciągu miesiąca. Podobne wyniki uzyskano w młynie i piekarni, gdzie system Dismate PE okazał się skuteczniejszy niż 4 zabiegi gazowania przeprowadzane każdego roku [12]. Dismate PE, jak również Allure i Cidetrak IMM, nie można traktować jako namiastek utrzymywania higieny na wysokim poziomie; żaden system nie może zastąpić zabiegów higienicznych [4].

Dyspensery feromonowe tworzące „chmurę feromonową” należy utrzymywać w pomieszczeniu przynajmniej przez cały rok w ramach programu IPM, albo zakład powinien je stosować ciągle.

Uważane są za skuteczne i bezpieczne środki przeciwko molom spożywczym.

Generowane przez nie feromony są nietoksyczne dla ludzi, bo feromon płciowy moli spożywczych uwalniany jest w bardzo niewielkich ilościach. Ponadto feromon ten jest identyczny z tym, jaki produkują owady, tylko jest używany w dużo większej dawce [9].

Literatura: [1] Arbogast R.T., P. E. Kendra, R.W. Mankin, J.E. McGovern. 2000. Monitoring insect pests in retail stores by trapping and spatial analysis. J. Econ. Entomol., 93: 1531-1542.

[2] Böye J., S. Ignatowicz, H. Lange, O. Muck, D.K. Mueller, S. Navarro, V. Sotiroudas, H. Hofmeier, G.J. Hemptinne, A. Hemptinne, B. Rubsamen. 2006. Szkoleniowa i techniczna pomoc we wdrażaniu technologii alternatywnych dla bromku metylu w sektorze „po zbiorze” w krajach z gospodarką w okresie przejściowym. Podręcznik szkoleniowy, UNEP: 100 str.

[3] Cardé R.T., A.K. Minks. 1995. Control of moth pests by mating disruption: successes and constraints. Ann. Rev. Entomol., 40: 559-585.

[4] Ignatowicz S. 2017. Integrowane metody ochrony produktów przechowywanych przed szkodnikami. Przegląd Zbożowo-Młynarski, (4): 52-56.

[5] Il’ichev, A.L., M.D. Reinke, D.G. Williams, L.J. Gut. 2012. Performance of membrane dispensers for combined control of Oriental fruit moth Grapholita molesta (Busck) and codling moth Cydia pomonella L. (Lepidoptera: Tortricidae) in pears. Gen. Appl.

Entomol. 411:1-11.

[6] Knight A.L., L.L. Stelinski, V. Hebert, L. Gut, D. Light, J. Brunner. 2012. Novel dispensers simultaneously releasing pear ester and sex pheromone for disruption of codling moth (Lepidoptera: Tortricidae). J. Appl.

Entomol. 136:79-86.

[7] Miller, J.R., and L.J. Gut. 2015. Mating disruption for the 21st century: Matching technology with mechanisms. Environ. Entomol. 44: 427-453.

[8] Ryne C., M. Ekeberg, N. Jonzen, C. Oehlschlager, C. Löfstedt, O. Anderbrant. 2006.

Reduction in an almond moth Ephestia cautella (Lepidoptera: Pyralidae) population by means of mating disruption. Pest Manag. Sci., 62: 912-918.

[9] Ryne C., G.P. Svensson, C. Löfstedt. 2001.

Mating disruption of Plodia interpunctella in small-scale plots: effects of pheromone blend, emission rates, and population density. J. Chem. Ecol., 27 (10): 2109-2124.

[10] Tomaszewska, E., V. R. Hebert, J. F Brunner, V. P. Jones, M. Doerr, and R. Hilton. 2005.

Evaluation of pheromone release from commercial mating disruption dispensers.

J. Agric. Food Chem. 53:2399-2405.

[11] Witzgall, P., L. Stelinski, L. Gut, and D. Thomson. 2008. Codling moth management and chemical ecology. Ann. Rev. Entomol. 53:503-22.

[12] http://issuu.com/russellipm/docs/dismate_brochure_sp_2017_print?e=3058901/46128374 Dismate PE Sustainable Moth Management system, Broszura.

3/2018 41

szkodniki

Jak zminimalizować ryzyko pojawienia się szkodników wewnątrz obiektu zbożowo-młynarskiego?

W trakcie prac związanych z budową, rozbudową lub modernizacją obiektów zbożowo-młynarskich ważne jest uwzględnienie aspektu sanitarnego i wdrożenie rozwiązań, które zabezpieczą wewnętrzną infrastrukturę przed zagrożeniem ze strony szkodników – owadów i gryzoni.

Pełne uszczelnienie i właściwe oświetlenie obiektu Pamiętając, że szkodniki potrafią przedostać się przez niewiarygodnie wąskie i małe otwory należy dokonać generalnego przeglądu obiektu pod katem występowania szczelin, pęknięć, prześwitów itp. Priorytetem powinno być zainstalowanie szczelnych drzwi i okien, a wszelkie ubytki w ścianach lub podłożu należy zlikwidować, używając wysokojakościowych klejów i innych trwałych materiałów uszczelniających.

Istotne znaczenie ma sposób i miejsce zainstalowania oświetlenia, zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz obiektu, światło jest bowiem czynnikiem przyciągającym owady. Rekomenduje się użycie lamp sodowych na zewnątrz budynku i niemontowanie ich bezpośrednio nad drzwiami wejściowymi lub magazynowymi. Jeśli to możliwe, optymalny jest montaż lamp nie na budynku, lecz w pewnej odległości od niego.

Podobnie, wewnątrz budynku lampy nie powinny być montowane w pobliżu okien. Warto też rozważyć zastosowanie lamp, które włączają się okresowo podczas obecności pracownika. Generalną zasadą jest, aby sztuczne światło odciągało owady od wnętrza obiektów, a nie stanowiło atrakcyjnego czynnika wabiącego

Gospodarka odpadami

Cyrkulacja powietrza W każdym pomieszczeniu duże znaczenie ma ustalenie „pozytywnego” obiegu powietrza, tzn. powinno ono przemieszczać się w kierunku na zewnątrz przez drzwi i okna. Gdy obieg powietrza jest „negatywny” zabiera ze sobą owady do środka budynku.

Większość owadów nie lata dobrze, więc powietrze odpowiednio ukierunkowane stanowi dla nich barierę nie do pokonania. Ponadto ruch powietrza na zewnątrz utrzymuje z dala od obiektu wilgotne, ciepłe powietrze oraz zapachy, które mogą przynęcać owady.

Czyszczenie maszyn i wolnych powierzchni Przy planowanym montażu wyposażenia technicznego należy pamiętać o pozostawieniu wolnych przestrzeni wokół i pomiędzy nimi, aby zapewnić możliwość swobodnego dostępu w celu regularnego usuwania pozostałości produktu, wilgoci czy pyłu z każdego elementu. Kontrolę czystości należy przeprowadzać systematycznie, według ustalonego, higienicznego harmonogramu. Tego typu przeglądy nie zajmują wiele czasu w tygodniu, ale przynoszą wymierny efekt ochronny przed szkodnikami i pracownicy powinni mieć tego świadomość.

Pojemniki na śmiecie, kontenery na odpady stanowią idealne miejsce dla szkodników, jeśli nie są utrzymywane we właściwym stanie. Każdy pojemnik musi być wyposażony w szczelną pokrywę, aby zapachy nie wydostawały się na zewnątrz. Przynajmniej raz dziennie powinny być one opróżniane. Należy pamiętać o regularnym myciu kontenerów, w celu usunięcia resztek produktów przylegających do ścian. Kontenery ze śmieciami i odpadami należy trzymać możliwie najdalej od budynków, gdyż stanowią dobrą „odskocznię” dla szkodników przedostających się do środka pomieszczeń produkcyjnych i magazynowych. Po wywiezieniu śmieci i odpadów z miejsca ich składowania należy skontrolować stan czystości tego terenu, w razie potrzeby usunąć nawet drobne pozostałości.

Utrzymanie porządku na zewnątrz obiektu Należy pamiętać, że porzucone kartony, zeschłe gałęzie lub sterty liści są dobrym schronieniem dla szkodników.

Z kolei krzaki bądź drzewa stanowią dobry pomost ułatwiający przedostawanie się szkodników do środka obiektu.

Dlatego ważnym elementem profilaktyki jest utrzymanie wolnej pr0zestrzeni (przynajmniej 1 m) pomiędzy zaroślami a ścianami budynków. Zalecane jest też wysypywanie żwirowanych ścieżek wokół zabudowań, które mogą stanowić efektywną barierę powstrzymującą szkodniki przed zbliżaniem się do nich.

(World Grain, marzec 2018 r.)

Tłumaczył Krzysztof Zawadzki

42 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

NAUKA

PSM MYTA mobil Zarówno podczas różnych procesów mielenia w młynie, jak i podczas monitorowania rozdrobnienia produktu w młynie młotkowym, kluczowa jest dokładna znajomość wielkości cząstek. Rozkład cząstek ma zasadnicze znaczenie dla optymalizacji procesów mielenia, jak również dla utrzymania wysokiego poziomu jakości i spójności produktu końcowego.

Z myślą o tym powstał PSM MYTA mobil – pomiarowy system do ciągłego monitorowania granulacji półproduktu oraz produktu końcowego.

Mobilna Jednostka Pomiarowa Zaletami mobilnego urządzenia PSM MYTA są jego mobilność oraz łatwość obsługi. System może być swobodnie przemieszczany w kierunku różnych punktów pomiarowych w zakładzie. Wystarczające są zewnętrzne źródło zasilania oraz dopływ powietrza. Integralnym elementem systemu jest panel sterowania.

Oznaczanie rozkładu wielkości cząstek w zakresie 10-5000 mikronów Prezentowany system pomiarowy jest odpowiedni do ciągłego pomiaru wielkości cząstek w zakresie 10-5000 mikronów. PSM MYTA mobil łączy dyfrakcję laserową i przetwarzanie obrazu w celu określenia rozkładu wielkości cząstek mąki, semoliny i śruty wszystkich popularnych zbóż.

Korzyści: – Monitorowanie procesów mielenia i granulacji produktu – Pomiar rozkładu wielkości cząstek w różnych punktach w krótkim czasie – Optymalizacja procesów mielenia – Wyniki pomiarów mogą być bezpośrednio porównywalne z tradycyjną analizą sitową, dodatkowo są prezentowane bezpośrednio na ekranie w systemie

Stała jakość produktu Powtarzalne wyniki pomiarów

Stała jakość produktu Wyniki pomiaru są bezpośrednio porównywalne do tych uzyskanych za pomocą tradycyjnej analizy sitowej.

50 różnych standardowych sit jest przechowywanych w oprogramowaniu.

Mobilny pomiar Jednostka pomiarowa jest zamontowana na rolkach, co zapewnia maksymalną elastyczność. Operacja odbywa się bezpośrednio w systemie za pośrednictwem zintegrowanego panelu sterowania.

Zapraszamy do kontaktu:

Bühler Polska Sp. z o.o. ul. Komitetu Obrony Robotników 62, 02-146 Warszawa, tel. 22/412 62 63 office.warsaw@buhlergroup.com

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

3/2018 43

analiza sensoryczna

Metodyka oceny sensorycznej surowców i produktów młynarskich Analiza sensoryczna jest elementem oceny jakości umożliwiającym m.in. określenie świeżości oraz stopnia zanieczyszczenia materiału. Wykorzystywane są w niej zmysły wzroku, zapachu, smaku, dotyku i słuchu. Wstępne wrażenia wzrokowe mogą wpłynąć na błędną ocenę wyróżników smaku i zapachu, ponieważ barwa może sugerować wystąpienie niektórych odchyleń.

Przy ocenie zapachu, oprócz zmysłów smaku i powonienia istotną rolę odgrywa nerw trójdzielny, który jest np. odpowiedzialny za charakterystyczne wrażenia powstające pod wpływem mentolu.

Analiza sensoryczna zapachu, smaku i wyglądu surowców zbożowych umożliwia szybką ocenę ich jakości.

Jest wykorzystywana w skupie ziarna oraz obrocie handlowym. Jej przeprowadzenie pozwala wykrywać obecność zanieczyszczeń, porażenie ziarna przez szkodniki oraz różne odchylenia zapachu. Przed oceną sensoryczną ziarna wymagane jest pobranie reprezentatywnej próbki oraz jej podział przy użyciu dzielnika.

W stosowanej dotychczas w Austrii metodyce oceny sensorycznej zapachu ziarna i produktów przemiału nie określono ściśle rodzaju naczynia laboratoryjnego, w którym ma być umieszczona próbka. Zalecane jest użycie powlekanych tacek kartonowych, naczynia z korkiem szklanym opisanego w niemieckiej normie DIN 10956, jak również innych podobnych. Użycie przy ocenie zapachu różnych naczyń może prowadzić do rozbieżnych wyników. Ponadto, w przypadku nieprawidłowego stosowania otwartych powlekanych tacek kartonowych, zapach próbki może zostać zmieniony. Z tego

względu w Instytucie Przetwórstwa Zbożowego w Wiedniu podjęto badania nad modyfikacją metodyki oceny sensorycznej surowców i produktów zbożowych.

W pierwszym etapie porównywano wyniki oceny zapachu stosując naczynia ze szkła kryształowego o różnym kształcie i wielkości, dostarczone przez niemiecką firmę Spiegelau (rys. 1). Badania przeprowadzono przy użyciu ponad 150 próbek ziarna i produktów przemiału. Były wśród nich próbki o typowym profilu zapachowym jak również charakteryzujące się odchyleniami tego wyróżnika. Naczynie o nazwie handlowej Perfect Nosing Glas (7) okazało się najlepsze w przypadku oceny zapachu ziarna, ponieważ zapewniało dobry kontakt próbki z powietrzem. Natomiast naczynie All Purpose Tumbler XL (8) najlepiej nadawało się do oceny próbek zmielonych suchych lub uwodnionych po rozdrobnieniu. Mniejsza przydatność pozostałych naczyń wyni-

kała m.in. ze zbyt wąskich otworów oraz trudności w mieszaniu umieszczonych w nich próbek.

W drugim etapie projektu opracowano kartę oceny sensorycznej (rys. 2), uwzględniając kryteria oceny ziarna wykorzystywane na giełdzie artykułów rolnych w Wiedniu oraz pozytywne i negatywne wyróżniki zapachowe lub smakowe występujące w surowcach zbożowych. Prezentowana metodyka przewiduje ocenę próbki w czterech etapach: całe ziarno w temp. pokojowej, ziarno podgrzane do temp.

35°C, ziarno po zmieleniu oraz zmielone i następnie zmieszane z wrzącą wodą destylowaną. W przypadku oceny produktów przemiału pomijane są oczywiście dwa pierwsze etapy. Przed rozdrobnieniem ziarna oceniany jest tylko zapach, natomiast po zmieleniu również smak. W karcie oceny członek zespołu podaje, czy dany wyróżnik był oceniany przy użyciu zmysłu smaku lub zapachu. Intensywność wrażeń oce-

Rys. 1 (Abb. 2 w oryginale). Naczynia wykorzystywane do oceny zapachu (nazwy handlowe): 1 – standardowe naczynie zgodne z DIN 10956 (na rys. bez szklanego korka), 2 – Bistro-Tumbler L, 3 – Biertulpe, 4 – Willsberger Anniversary Whiskyglas, 5 – Single Barrel Bourbon Whiskyglas, 6 – American Wheat Beer Glas, 7 – Perfect Nosing Glas, 8 – All Purpose Tumbler XL.

44 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

analiza sensoryczna

1 – całe ziarno, zapach oceniany w naczyniu Perfect Nosing Glas (PNG)

2 – całe ziarno podgrzane do temp. 35°C, zapach oceniany w naczyniu PNG

kryteria oceny stosowane na wiedeńskiej giełdzie

pozytywne wyróżniki zapachu lub smaku wanilii, ziołowy rumianku owocowy siana trawy zbożowy orzechowy anyżku słomy leśny/mchu ziemi (przyjemny) słodowy, herbaciany inne:

przytłumiony, stęchły obcy typowy słodki kwaśny gorzki sfermentowany

inne nieprawidłowości

3 – ziarno zmielone, zapach oceniany w naczyniu All Purpose Tumbler XL (APT)

decyzja czy próbka odpowiada wymaganiom handlowym uwagi:

tak nie

4 – ziarno zmielone i zmieszane z wrzącą wodą, zapach oceniany w naczyniu APT negatywne wyróżniki zapachu lub smaku kumaryny, smoły tworzyw sztucznych oleju silnikowego oborowy, rybi, miodowy (odchody szkodników) wilgotnej ziemi mokrych liści pleśni jełki spalenizny, żywicy amoniaku śnieci cierpki inne:

Rys. 2. Karta oceny sensorycznej

niana jest w skali 1-3. Przedstawiona metodyka może być stosowana przy ocenie ziarna i produktów przemiału różnych zbóż, jak również pseudozbóż, nasion lnu, słonecznika, roślin strączkowych i innych oraz chmielu.

Przed oceną zapachu całego ziarna odpowiednie naczynie (Perfect Nosing Glas) napełniane jest do 1/3 pojemności. Do momentu oceny jego wylot pozostaje zakryty szkiełkiem zegarkowym. W następnym etapie oceny próbki materiału są ogrzewane przez godzinę w cieplarce, w temp. 40°C, w celu doprowadzenia ich do temp. 35°C. Do rozdrobnienia próbek może być wykorzystany rozdrabniacz udarowy z sitem 0,8 mm, a w przypadku nasion

o większej zawartości tłuszczu rozdrabniacz nożowy. Do oceny pobiera się 100 g (z dokładnością 1 g) rozdrobnionego materiału. W ostatnim etapie oceny 20 g rozdrobnionej próbki mieszane jest (w stosunku masowym 1:4) z wrzącą wodą destylowaną.

Na wstępie materiał jest oceniany zgodnie z kryteriami giełdy. Jeśli wynik tej oceny jest negatywny (ziarno nie może być dopuszczone do obrotu handlowego) dalsze etapy nie są konieczne, chociaż można je przeprowadzić w celu lepszego uzasadnienia podjętej decyzji. W przypadku wstępnej akceptacji próbki ocena wyróżników pozytywnych pozwala scharakteryzować dokładniej jakość materiału. Jeśli przy ocenie po-

sługiwano się również innymi zmysłami (np. wzrokowo stwierdzono obecność zanieczyszczeń lub szkodników) należy podać tę informację w pozycji inne nieprawidłowości.

Na podstawie przeprowadzonej oceny formułowany jest wniosek o dopuszczeniu (lub nie) materiału do obrotu wraz z uzasadnieniem tej decyzji w uwagach.

Omówiona metodyka oceny sensorycznej może być wykorzystywana przez podmioty zajmujące się handlem lub przetwórstwem zbóż oraz innymi wymienionymi w artykule surowcami. (Na podstawie: C. Kummer, Mühle+Mischfutter 155, 6, 2018, str. 176-180) Tłumaczył: Andrzej Tyburcy

Odwiedź nas na PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

3/2018 45

Pasze

Światowa produkcja pasz w 2017 r. osiągnęła nowy rekord Coroczny raport firmy Alltech podaje, że globalna produkcja pasz w 2017 r. po raz drugi z rzędu przekroczyła 1 mld ton (1,07 mld t), co oznacza wzrost w stosunku do 2016 r. o 2,57%.

Wartość produkcji światowego przemysłu paszowego wyniosła 430 mld USD i była o 13% wyższa niż średnia z ostatnich 5 lat, co wynika głównie z rosnącego spożycia mięsa, mleka i jaj.

Głównymi producentami pasz w 2017 r. były: Chiny, USA, Brazylia, Rosja, Meksyk, Indie i Hiszpania. Czołowa 7 skupia ok. 54% światowej ilości wytwórni pasz i 53% globalnej produkcji, przy czym udział Chin i USA stanowi 1/3 całości.

Największy awans odnotowała Rosja (z 7. pozycji na 4.) z produkcją 37,6 mln ton, wyższą o 19% niż w 2016 r., co odzwierciedla dążenia tego kraju w kierunku

podniesienia stopnia samowystarczalności i ograniczenia importu, m.in. drobiu, jaj, mleka i wieprzowiny. Z kolei Indie zwiększyły produkcję pasz o 7% i wzrost ten powinien być kontynuowany w najbliższych latach. W Chinach nastąpił lekki spadek produkcji pasz (0,4%), co tłumaczy się tańszym importem mleka i wołowiny oraz konsolidacją ferm kur niosek.

Koszty pasz na świecie, które mają istotny wpływ na ceny żywności, powinny utrzymać się na stosunkowo niskim poziomie, ze względu na prognozowane dobre światowe zbiory zbóż i lepsze przygotowanie farmerów na wypadek zagrożenia suszą.

W rozbiciu na regiony sytuacja przedstawia się następująco: – Ameryka Północna: USA pozostają drugim co do wielkości (po Chinach)

producentem pasz na świecie. Produkcja pasz w regionie dla bydła rzeźnego (głównie wołowiny) jest 5 razy wyższa niż kolejnego na liście producenta. Kanada razem z USA są lideremi w produkcji pasz dla koni, a generalnie ceny pasz są tu niższe w porównaniu z innymi regionami.

– Ameryka Południowa: Brazylia, Meksyk i Argentyna mają 70% udział w regionalnej produkcji pasz. Meksyk jest liderem regionu w produkcji pasz dla bydła rzeźnego (na wołowinę) i kur niosek. Wyraźny wzrost odnotowano w produkcji pasz dla hodowli zwierząt wodnych („aquaculture”), koni i zwierząt domowych.

– Europa: zanotowano 3% wzrost w produkcji pasz, głównie dla trzody chlewnej, brojlerów i „aqua”, generowany przede wszystkim przez Rosję, a także Ukrainę, Rumunię, Wlk. Brytanię

Historia i przyszłość przemysłu paszowego w Niemczech Około roku 1860 niemieccy uczeni W. Henneberg i F. Stohmann opracowali metody analizy pasz. Pierwszy z wymienionych stworzył również podstawy fizjologii żywienia zwierząt. Dziesięć lat później pojawiły się w niemieckim prawie zapisy dotyczące produkcji, sprzedaży i stosowania pasz.

Pierwsze zrzeszenie niemieckich producentów pasz powstało podczas I wojny światowej, w roku 1918. Po II wojnie światowej w roku 1946 została zarejestrowana nowa organizacja tego typu. Ustanowiła ona (istniejącą do dzisiaj) nagrodę imienia, wspomnianego Henneberga i jego ucznia Lehmanna, przyznawaną za wybitne osiągnięcia w dziedzinie żywienia zwierząt hodowlanych i produkcji pasz. W roku 1957 zostało założone inne stowarzyszenie, obejmujące podmioty powiązane z produkcją pasz, m.in. przedsiębiorstwa

handlujące artykułami rolnymi, młyny i producentów koncentratów białkowych. W roku 2000 obie organizacje połączyły się tworząc istniejący obecnie związek DVT (Deutsche Verband Tiernahrung). Należy do niego większość prywatnych i spółdzielczych producentów pasz.

Międzynarodową organizacją reprezentującą interesy przedsiębiorstw produkujących pasze jest założona w 1959 roku w Paryżu Federacja Europejskich Producentów Pasz (FEFAC). Uczestniczy ona w procesie tworzenia rozporządzeń i dyrektyw UE dotyczących m.in. bezpieczeństwa pasz, dopuszczania działalności i rejestracji zakładów paszowych oraz prawa żywnościowego. Niemieccy specjaliści biorą również udział w pracach odpowiednich gremiów (w Komisji i Parlamencie Europejskim) zajmujących się problematyką paszową.

W roku 2000 niemiecki przemysł paszowy dotknął poważny kryzys, spowodowany wywoływaniem choroby BSE przez mączki paszowe pochodzenia zwierzęcego. W kolejnych latach wystąpiły również inne przypadki nieprawidłowości: zanieczyszczenie ziarna zbóż środkami ochrony roślin, obecność dioksyn oraz polichlorowanych bifenyli w tłuszczowych komponentach paszowych pochodzących z Belgii, dioksyny w jajach ekologicznych (jako wynik skarmiania ukraińskimi paszami), obecność dioksyn w jajach oraz aflatoksyn w produktach pochodzenia zwierzęcego, spowodowana stosowaniem serbskiej kukurydzy. Producenci pasz wyciągnęli z tych zdarzeń wnioski. Stąd obecnie duży nacisk jest położony na kontrolę jakości stosowanych surowców. Zakłady paszowe współpracują w tym zakresie z odpowiednimi instytucjami oraz podmiotami działającymi w łańcuchu produkcji pasz.

46 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

Pasze

Branża paszowa w USA

i Belgię. Region jest największym światowym producentem pasz dla zwierząt domowych.

– Azja/Pacyfik: ma ponad 35% udział w światowej produkcji pasz z globalnym liderem Chinami (186,86 mln ton).

W regionie produkuje się ok. 70% całości pasz dla sektora „aqua” i 44% pasz dla kur niosek. Wietnam odnotował 4% wzrost, zajmując 2. miejsce w regionie pod względem produkcji pasz dla trzody chlewnej i „aqua”.

– Afryka: pozostaje najszybciej rozwijającym się regionem w produkcji pasz dla bydła mlecznego i brojlerów (średni wskaźnik wzrostu w ostatnich 5 latach wyniósł ponad 30%). W 2017 r. produkcja pasz ogółem w regionie uległa stagnacji, głównie z powodu spadku produkcji w Egipcie, który został wyprzedzony przez Nigerię. Region oceniany jest jako najdroższy w segmencie pasz dla trzody chlewnej, kur niosek i brojlerów.

Analiza w zakresie przeznaczenia pasz wskazuje: – we wszystkich regionach wzrosła produkcja pasz dla drobiu (największy

wskaźnik wzrostu w Afryce – 10% i Europie – 7%), – globalnymi liderami w produkcji pasz dla trzody chlewnej w 2017 r. były Chiny i Rosja, a wyraźny wzrost odnotowały kraje afrykańskie, jak Kenia, Tanzania, Mozambik, Uganda i Namibia, – liderem w produkcji pasz dla bydła mlecznego, ze średnim wzrostem 2%, pozostaje Europa (największy wzrost w tym segmencie wystąpił w Afryce – 10%), – produkcja pasz dla bydła mięsnego (na wołowinę) spadła globalnie o 1%, głównie w Ameryce Płd., Afryce i Europie. Trend ten wiąże się z faktem, że konsumenci coraz częściej preferują tzw. białe mięso (m.in. drób i ryby), – produkcja pasz dla sektora „aquacultue” wykazała lekki wzrost, szczególnie w Europie i krajach Azji/Pacyfiku, przy czym Chiny zanotowały 5% spadek, co wiąże się z zaostrzeniem kontroli przez władze pod kątem bezpieczeństwa żywności m.in. w zakresie stosowania antybiotyków. (World Grain, luty 2018 r.).

Tłumaczył Krzysztof Zawadzki

W latach 60. XX wieku były stosowane w hodowli stymulatory wzrostu. W następnych latach stopniowo je wycofano. Od 2005 r. przy produkcji pasz w Niemczech nie stosuje się antybiotyków. Ich obecność powodowała powstawanie oporności bakterii chorobotwórczych na antybiotyki wykorzystywane w medycynie i weterynarii. Z tego względu decyzja o ich wycofaniu jest nieodwołalna.

Kryzys związany z chorobą BSE sprawił, że w europejskim prawie paszowym i żywnościowym wprowadzono wiele zmian. Przedsiębiorstwa działające w tych sektorach są odpowiedzialne za bezpieczeństwo wytwarzanych produktów. Odpowiednie instytucje państwowe odpowiadają natomiast tylko za właściwe przeprowadzenie kontroli.

Ważnym zagadnieniem było również wprowadzenie obowiązku deklarowania składu mieszanek paszowych.

Jakością pasz, które wpływają na bezpieczeństwo żywności, jest w Niemczech zainteresowana rosnąca liczba różnych podmiotów, m.in. organizacje konsumenckie i pozarządowe oraz sieci

handlowe. Można się spotkać z nakładaniem na producentów pasz dodatkowych wymagań, mających na celu zwiększenie bezpieczeństwa, wykraczających poza przepisy urzędowe lub tworzone w ramach systemów zapewniania jakości. Nie zawsze mają one racjonalne uzasadnienie.

Na niemieckim rynku występuje zapotrzebowanie na specjalistyczne pasze, np. wykorzystywane w hodowli bydła na pastwiskach, w łańcuchu produkcji wyrobów regionalnych i ekologicznych, bez składników GMO, oparte na komponentach krajowych lub zawierające składniki otrzymywane w ramach tzw. zrównoważonej gospodarki. Wytwarzanie takich produktów związane jest z dodatkowymi kosztami wynikającymi m.in. z konieczności zróżnicowania procesu. Trudno obecnie przewidzieć, czy nabywcy tych pasz będą skłonni zapłacić za nie taką cenę, która zapewni opłacalność produkcji. (Na podstawie: J. Lahde, Mühle+Mischfutter 155, 4, 2018, str. 104-105)

Amerykańskie Stowarzyszenie Przemysłu Paszowego (American Feed Industry Association – AFIA) opublikowało raport dotyczący funkcjonowania i ekonomicznej roli branży paszowej w USA. W 2016 r. wartość sprzedaży przemysłu paszowego w USA wyniosła 297,1 mld USD, w czym 122,5 mld USD stanowiły podatki lokalne, stanowe i ogólnokrajowe. Pięć stanów: Missouri, Kalifornia, Teksas, Pensylwania i Iowa sprzedały łącznie pasze o wartości 105,2 mld USD. Dostarczono 236,3 mln ton pasz do wyżywienia 9 kategorii zwierząt hodowlanych. Największą ilość pasz zużyto w hodowli bydła mięsnego (74,7 mln ton), brojlerów (56,3 mln ton) i trzody chlewnej (46,3 mln ton). Czołówkę surowców wykorzystywanych na pasze stanowiły: kukurydza – 118,3 mln ton, mączka sojowa – 30,1 mln ton, DDGS (suszony wywar gorzelniany z substancjami rozpuszczalnymi) – 29,8 mln ton, składniki pszenicy – 4 mln ton i białko zwierzęce – 1,3 mln ton.

We współpracy z Uniwersytetem Arkansas i Uniwersytetem Stanowym Kansas (KSU) rozpoczęto projekt badawczy, którego celem jest przeprowadzenie analizy obecności bakterii Salmonella w paszach. Choć, jak wynika z wieloletniej praktyki, Salmonella nie stanowi zagrożenia w przemyśle paszowym tak jak w żywności dla ludzi, to projekt pozwoli lepiej zrozumieć potencjalne zakażenie Salmonellą i podjąć ewentualne, profilaktyczne działania w ramach stosowanych procedur na rzecz bezpieczeństwa pasz. KSU ma udostępnić zainteresowanym wytwórniom pasz zestawy do reprezentatywnego pobierania próbek. Zakłada się zgromadzić (anonimowo) do 500 próbek z wytwórni pasz. AFIA ogłosiło jako Wytwórnię Pasz 2017 Roku firmę Sanderson Farms of Collins (Missisipi), która produkuje rocznie ponad 400 tys. ton pasz, w 8 zakładach. (World Grain, marzec 2018)

Tłumaczył Andrzej Tyburcy

Tłumaczył Krzysztof Zawadzki

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

3/2018 47

OCALIĆ OD ZAPOMNIENIA

Młyn na diecie

(korespondencja z Holandii) Dawno, dawno temu, na wyspie Walcheren stały trzy zamki. W miejscu środkowego powstało miasto o nazwie, która jest połączeniem słów „środek” i „zamek”: Middelburg.

W ubiegłym roku minęło dokładnie osiemset lat od chwili, kiedy stolica prowincji Zelandia otrzymała prawa miejskie.

Wielkie tablice ustawione na Głównym Rynku przypominały o tym pięknym jubileuszu. Jednak nie wszystko co zdarzyło się przez osiem wieków było wspaniałe.

Po tłustych latach przychodziły tragedie, a nawet pojawiła się czarna plama na honorze. Położenie geograficzne, w pobliżu ujścia rzeki Skaldy i w centrum wyspy Walcheren, stało się, u schyłku średniowiecza, źródłem sukcesu. W Middelburgu handlowano zarówno holenderskim suknem jak i towarami, które trafiały do portów w Gandawie lub Antwerpii. Zachowane do dzisiaj nazwy ulic jak Nabrzeże Piwne, Drzewne, Torfowe, Londyńskie czy Rotterdamskie pozwalają zorientować się w kalejdoskopie zawieranych transakcji.

Rosły majątki prywatne, ale florenami napełniała się także miejska kasa. To właśnie z końca XV i z XVI wieku pochodzą najwspanialsze budowle. W tym ratusz, przez wielu uznawany za numer jeden w całej Holandii. Imponującą gotycką fasadę zaprojektowano w pracowni rodziny Keldermans z Mechelen. Tych samych architektów, którzy prowadzili budowę młyna pływowego w Bergen op Zoom, o którym pisaliśmy już w „Przeglądzie”. Warto jednak pamiętać, że ten ratusz podobnie jak warszawska Starówka są tylko wierną rekonstrukcją. I to z tego samego powodu.

Legły w gruzach pod naporem niemieckich bomb, podczas drugiej wojny światowej.

W Middelburgu, w złotych czasach przy nabrzeżach cumowały statki z pełnymi ładowniami, stąd wyruszały na Daleki Wschód po egzotyczne dobra, ale odpływały i takie, które brały udział w handlu niewolnikami. Czym nie ma co się chwalić.

Obok handlu rozwijało się też rzemiosło. W pracowniach optyków powstawały urządzenia, z których świat korzysta do dzisiaj. Syn i ojciec, Zacharias oraz Hans

Młyn pływowy nad kanałem Walcheren.

Janssenowie, około roku 1590, połączyli ze sobą trzy rurki, a końce zabezpieczyli soczewkami: okularem i obiektywem.

Patrząc przez takie urządzenie uzyskali dziesięciokrotne powiększenie obrazu. Im przypisuje się wynalezienie mikroskopu, co budzi nieco kontrowersji. Natomiast nikt nie podważa tezy, że są ojcami teleskopu.

Inny optyk, Hans Lippershey, właściciel sklepu z okularami, szlifował szkła dla swoich klientów. Jak podaje legenda, w czas relaksu, podczas zabawy z dziećmi, zauważył, że dwie soczewki ustawione w szeregu, znacznie powiększyły chorągiewkę, która powiewała na wieży kościelnej. Odkrycie potraktował serio, zbudował tubę i umieścił w niej dwie soczewki. Na tak skonstruowaną lunetę otrzymał patent, a przy okazji wzbogacił się o 900 florenów. Taką bowiem nagrodę otrzymał od rządu. Wdzięczność dowódców wojskowych i żeglarzy korzystających z wynalazku, nie miała ceny.

W mieście tętniącym życiem zapewne młynarze i piekarze również nie narzekali

na brak pracy. Kłopot w tym, że brakuje udokumentowanej historii pierwszych młynów. Jednak miłośnicy furkoczących skrzydeł i szumu wody spadającej na drewniane koła odwiedzając Middelburg nie będą rozczarowani. Mają bowiem do „zaliczenia” aż sześć adresów. Tym razem zajmijmy się trzema zabytkami, które łączą kłopoty natury medycznej. O ile można tak powiedzieć. Jednemu przyprawiono sztuczną szczękę, drugiemu zalecono złą dietę, a trzeci wcale nie przypomina przodka.

Zacznijmy od najstarszego... Młyn wodny Tidal zbudowano około 1551 roku.

Pracował dwa razy dziennie, zgodnie z pływami morskimi. Śluza, istniejąca tuż obok kierowała strumień wody dokładnie

Kamienne kręgi, niegdyś mieliły zboże.

Wiatrak „Seismolen”.

48 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

OCALIĆ OD ZAPOMNIENIA

Data budowy i herby skarbników miejskich.

na młyńskie koło. Nie przetrwała, ale na chodniku zachował się jej ślad. Po basenie, który niegdyś „łapał” przypływ nie zostało nic. Tidal nie mógł zrobić wielkiej kariery jako typowy młyn wodny, bo opływająca miasto rzeka Arne zamulała się i straciła impet. Zdawało się, że dobre czasy wrócą wraz z budową, w drugiej połowie XVIII wieku, Kanału Walcheren. Miasto otrzymało nowy impuls, ożywiła się żegluga handlowa, ale… młyn stracił rację bytu. Nowa inwestycja całkowicie odcięła go od morskich pływów. Zatem wnętrza opróżniono, a po profesjonalnych urządzeniach ślad zaginął. Sam budynek służył różnym celom. Był magazynem, stróżówką, biurem, domem mieszkalnym...

Wiele zmieniło się w 1994 roku. Budynek odrestaurowano, ale nie dla nowych pokoleń młynarzy tylko... lekarzy.

W miejscu z wielowiekową tradycją rozgościła się przychodnia zdrowia. Dzisiaj świadectwem przeszłości są fragment śluzy, kamienny krąg, który niegdyś mielił zboże i... sztuczna szczęka kontrastująca z bielą białego muru. A dokładnie to pół szczęki, umieszczonej w miejscu, w którym niegdyś kręciło się młyńskie koło. Wtedy drewniane, dzisiaj ze stali nierdzewnej. Trudno się oprzeć wrażeniu, że przypomina wygiętą w pałąk piłę zębatą.

No cóż, lepszy rydz niż nic. Jednak patrząc z dużą tolerancją, zębatka jest nowoczesnym symbolem dawnych czasów.

Przypomina o nich w oryginalny sposób.

I co trzeba uczciwie przyznać, ma dokładnie taką samą jak przodek średnicę. Siedem metrów i ani centymetra więcej.

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

Ozdobą dawnych umocnień obronnych, obok zachowanych bastionów, są dwa wiatraki. Młyny balustradowe (stellingmolen) zbożowe z historią sięgającą pierwszej połowy XVIII wieku. Starszym o lat kilka jest Seismolen. Okrągły, kamienny, buroszary. Data budowy – 1728 – wyryta została na korpusie. Tuż nad nią szarość ożywiają rodzinne herby czterech dżentelmenów, którzy wówczas, w radzie miasta, pełnili funkcję skarbników. Z drugiej strony murowanego walca umieszczono inny barwny element, godło Middelburga. Jest nim dumny orzeł z tarczą herbową na piersi i złotą koroną na głowie.

Kilka kroków dalej stoi ławka. Wygodna, z widokiem na muzealny okaz. Jednak nie te atuty decydują o jej wyjątkowości.

Parkową sofę zbudowano ze środkowych odcinków belek konstrukcyjnych skrzydeł.

Przy czym, nie są to belki bezimienne, ale z własną historią spisaną na tabliczce. Czytamy tam, że skrzydła zbudowane zostały w 1890 roku, w Kinderdijk, w pracowni mistrza Pota. Stamtąd trafiły na północ Holandii, do Medemblik i pomagały młynarzowi w... osuszaniu polderu. Kiedy pracę wiatraków przejęła, około 1910 roku, przepompownia wyposażona w silniki parowe, dwadzieścia trzy z dwudziestu czterech wiatraków zburzono. Skrzydła o numerze produkcyjnym 1609 trafiły tym razem do Wateringen (Południowa Holandia). Stały się częścią młyna zbożowego o nazwie Windlust. Kiedy i ten wiatrak przestał pracować w 1950 roku, odbyły kolejną podróż.

Tym razem do Zelandii, do Middelburga.

Znów się kręciły, teraz dla Seismolen. Dobra passa trwała do roku 1998 kiedy to, po technicznych oględzinach, ze względu na marną kondycję, nie otrzymały licencji na dalszą pracę.

W 2000 roku wiatrak poddano gruntownej renowacji, pojawiły się nowe skrzydła, ale starych nie spalono na ognisku. Z najsolidniejszej części belek zbudowano parkową sofę. Przy okazji, podczas

Wyjątkowa ławka z własną historią.

De Hoop do pary z domkiem mieszkalnym.

wzmacniania fundamentów, okazało się, że dokładnie w tym samym miejscu, przed wiekami stał inny wiatrak. Z innej rodziny.

Standerdmolen, koźlak środkowo-obrotowy. Domek ze skrzydłami oparty na rdzeniu i konstrukcji stabilizującej. Skąd pewność jak wyglądał przodek? Udało się wykopać treeling, jeden z kamiennych bloków, które pełniły rolę fundamentów koźlaka. Cenny twór murarskich rąk ustawiono w dobrym sąsiedztwie. Obok ławki o niecodziennych losach.

Drugi wiatrak, zbudowany na linii umocnień, pochodzi z 1735 roku. Nie stoi samotnie, ale obok domku mieszkalnego. Nosi popularne w branży imię De Hoop. Nadzieja. Pięknie się prezentuje w białym „płaszczyku”, kontrastującym z zielenią starych drzew. Jednak, mimo urody i dobrej kondycji ma też widoczną wadę. Tak jakby poddany został nieudanej diecie, która odchudziła tylko połowę korpusu. Na potężnym walcu, powyżej tarasu osadzono nieco wychudłą górę.

Przy czym, nie jest to złudzenie optyczne, ale fakt. Przy odbudowie młyna (1755 rok), w dwa lata po pożarze, popełniono profesjonalny błąd, który dzisiaj jest ciekawostką historyczną. Trudno w Holandii znaleźć drugi wiatrak w połowie odchudzony. Pomyłka murarzy w niczym nie ograniczała działalności De Hoop.

Zarówno wtedy, gdy praca oparta była na sile wiatru jak i później, gdy naturę zastąpiły silniki elektryczne.

W Middelburgu działają jeszcze trzy młyny wiatrowe, ale poznanie ich historii i kłopotów zostawmy na inną wycieczkę.

Anna Wytrykus

3/2018 49

MARKETING

Komunikacja z rynkiem Komunikacja czy komunikowanie?

Właśnie! Od tego należałoby rozpocząć. Jak jest trafniej – komunikacja czy komunikowanie? Chyba jednak komunikowanie, gdyż jednoznacznie orientuje nasze myślenie na proces. A komunikacja raczej na akt. Poza tym, kojarzy się z transportem… Zatem, przyjmijmy że będziemy używać określenia komunikowanie i – co za tym idzie – traktować je jako proces. Zwykle długotrwały.

Ponadto – planowy i systematyczny. Jak widać, to jednak istotne, by „odpowiednie dać rzeczy słowo”, jak mawiał klasyk.

Niby drobna różnica a jednak zmienia rozumienie i – tym samym – podejście do zagadnienia.

Komunikowanie to porozumiewanie się. Najczęściej za pomocą słów.

Ale również mimiki, gestów itd. I choć współcześnie zwykle się przeszacowuje tzw. niewerbalne komunikaty, to wciąż jednak podstawę w procesach porozumiewania się stanowią słowa. Zatem, w niniejszej próbie zarysowania zaledwie kilku problemów związanych z komunikowaniem się przedsiębiorstwa z rynkiem ominiemy dyskusję wokół tego, czy komunikowanie to promocja, czy public relations, czy – być może – jeszcze jakaś inna sfera operacyjnej lub strategicznej działalności. Skupimy się raczej na ogólnych zasadach porozumiewania się z konsumentami w warunkach dynamicznych społecznych i ekonomicznych przemian oraz w obliczu rozwoju mediów.

Komunikowanie – jaki schemat?

Otóż to! Czy jest w ogóle jakiś ogólny schemat komunikowania? Jaki charakter ma komunikowanie jako proces?

I wreszcie – jak to się ma do komunikowania z rynkiem we współczesnych, trudnych przecież uwarunkowaniach społeczno-ekonomicznych i w perspektywie globalnej.

Warto w tym miejscu przytoczyć garść podstawowych informacji na ten temat wraz z najbardziej znanym sche-

matem komunikowania Claude’a Elwooda Shannona. Otóż okazuje się, że ów schemat nie jest zbyt skomplikowany.

Zakłada po prostu, że po jednej stronie mamy nadawcę, po drugiej odbiorcę, a między nimi komunikat.

Rzecz w tym, że zarówno na nadawcę, odbiorcę, jak i komunikat oddziałują zakłócenia. Różnego typu. Na przykład te związane z nieumiejętnością lub niedostatecznymi kompetencjami w zakresie odkodowania sygnału. To częste – spotykamy je w różnych komunikatach firmowych, w tym reklamowych, których język jest po prostu niezrozumiały dla konsumenta lub tak wieloznaczny, że uniemożliwia osiągnięcie zamierzonego efektu.

Tym samym, to co po Shannonie zaproponowali Karl Bühler oraz Roman Jakobson, czyli rozszerzenie funkcji języka, ma istotne znaczenie dla współczesnej formy marketingowego komunikowania. A także koncepcja propagandy Harolda Laswella. Niechby współczesne przedsiębiorstwa i obecni w nich marketerzy skutecznie i – przede wszystkim – konsekwentnie stosowali się do twierdzenia tego amerykańskiego socjologa i formułując komunikaty odpowiadali na pytania: kto mówi? co mówi? do kogo? za pomocą jakiego kanału? jaki jest tego skutek? Byłoby na pewno skuteczniej. Sądzimy, że nie wszyscy odpowiedzialni za komunikowanie marketingowe specjaliści „pilnują” tego schematu. A to ważne, by nie powiedzieć, że kluczowe. Między innymi dlatego, że współcześni konsumenci oczekują konkretnych, szczerych i wiarygodnych komunikatów. Od tego zależą decyzje zakupowe oraz – rozpatrywane w dłuższej perspektywie – budowanie wizerunku i marki przedsiębiorstwa.

Komunikowanie z rynkiem w nowych czasach Nowe czasy, współczesność, nowoczesność, czyli podkreślając raz jeszcze: wyraźne przyspieszenie pewnych procesów społecznych, gospodarczych

i kulturowych. Zmiany zachodzą również w obrębie samego komunikowania. Jakie na przykład? Choćby te związane z kanałami komunikowania. Jest przecież faktem przenoszenia naszych aktów komunikowania do sfery wirtualnej. Częściej piszemy i odpowiadamy na maile, piszemy smsy czy redagujemy informacje do zamieszczenia w serwisie firmowym lub portalu, niż spotykamy się twarzą w twarz, dyskutujemy, spieramy się itd.

Co to wszystko oznacza dla przedsiębiorstwa? Na przykład to, że musi być tam, gdzie jego klienci. Czyli m.in. ….na facebooku, tweeterze, portalach społecznościowych itd. Posiadanie strony internetowej, która stała się już wirtualną siedzibą firmy, to wymóg oczywisty.

Dodatkowo, pamiętajmy że internet czy – szerzej – świat wirtualny cechuje się bardzo długą pamięcią. Oznacza to, że określone informacje, wpisy wirtualne itd. są wirtualne tylko z nazwy. Czasami żyją jeszcze kilka lat po określonym wydarzeniu. Oczywiście ma to swoje dobre i złe strony. Dobre, ponieważ pozytywna lub przynajmniej neutralna informacja nt. działań przedsiębiorstwa będzie dostępna długo i – by tak powiedzieć – bezkosztowo. Złe, gdyż negatywne informacje, związane np. z sytuacjami kryzysowymi, będą również obecne w sieci długo. I długo będą budowały wizerunek przedsiębiorstwa.

Warto jednakże orientować się na pozytywy związane z funkcjonowaniem w sieci. Dotyczy to zarówno wirtualnej siedziby firmy, jak i jej działań w cyberprzestrzeni. Jak stwierdza Manuel Castells w swej słynnej książce „Galaktyka Internetu”: Powstanie i rozwój Internetu to niezwykła przygoda w dziejach ludzkości. Jej historia ukazuje zdolności ludzi do przekraczania instytucjonalnych celów, pokonywania biurokratycznych barier i rewizji ustalonych wartości w procesie kształtowania nowego ładu.

Potwierdza ona także pogląd, że współpraca i swobodny dostęp do informacji bardziej sprzyjają innowacyjności niż konkurencja i ochrona własności

50 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

MARKETING intelektualnej. Trudno się nie zgodzić z tym wybitnym badaczem współczesnych zjawisk i procesów społecznych i ekonomicznych. I dlatego właśnie warto stawiać na innowacyjność i otwartość działań. A także ich planowy, systematyczny i staranny charakter.

Zintegrowane komunikowanie z rynkiem Warto zauważyć, że współczesne rynkowe transformacje uformowały nowy typ myślenia o marketingu i – szerzej – przedsiębiorstwie. Jednym z nich jest paradygmat zintegrowanego komunikowania marketingowego. Utrzymuje on dotychczasowe instrumenty marketingu, na przykład słynne 4P, lecz nadaje im charakter jeszcze bardziej ukierunkowany na klienta. Innymi słowy – traktuje całokształt marketingowych oddziaływań, jak proces komunikowania określonych wartości i nadawania znaczeń. To podejście rzeczywiście rewolucjonizujące myślenie o relacjach przedsiębiorstwo – klient. Ale i o samym produkcie. Oznacza bowiem, by posłużyć się najbliższym przykładem, jeszcze większe znaczenie opakowania produktu i skłonność do traktowania go jak swoistego komunikatu wysyłanego do potencjalnego odbiorcy.

Paradygmat ten odnosi się więc do całokształtu działań podejmowanych przez organizację (przedsiębiorstwo lub instytucję) i ukierunkowany jest zarówno na zewnątrz, jak i do wewnątrz.

Oznacza to, że należy zintegrowane komunikowanie z rynkiem rozumieć jak proces strategiczny, który tak na etapie planowania, działania, oraz kontroli i oceny efektywności, wpisuje się trwale w strukturę funkcjonowania organizacji.

Innymi słowy – nie jest procesem odrębnym, poddającym się „sterowaniu” na jakichś innych zasadach, lecz proce-

sem jednolicie wpisującym się w każde działanie podejmowane wewnątrz organizacji, jak i na zewnątrz.

Gdyby więc wskazać na konieczne wymogi, które wiążą się z paradygmatem zintegrowanego komunikowania, to z pewnością na pierwszy plan wysuwa się uspójnienie odziaływań na każdym szczeblu zarządzania i w obrębie każdej jednostki organizacyjnej. Zakłada to oczywiście pełne i trafne rozumienie oraz akceptację określonej „linii” komunikowania obranej przez organizację jako całość. Ponadto, konsekwencja w zakresie stosowania identyfikacji wizualnej stanowi kolejny kryterium skutecznego komunikowania się z rynkiem.

Wreszcie – stałe i konsekwentne budowanie relacji z klientami opartych na konkretnych wartościach i za pośrednictwem jasno skonstruowanej strategii komunikowania to kolejny konieczny warunek powodzenia w realizacji działań o charakterze zintegrowanym.

Oczywiście, już krótki przegląd zagadnień oraz wymogów związanych ze zintegrowanym komunikowaniem rynkowym pokazuje, że u podstaw tych działań leży rozległa interdyscyplinarna i – jak coraz częściej się to określa – transdyscyplinarna wiedza. Ekonomia i zarządzanie już nie wystarczą – konieczne staje się sięgnięcie do dorobu takich dziedzin, jak: socjologia, psychologia, etnologia, sztuka itd. I wszystkie one również wymagają integracji w ramach realizowanych projektów o charakterze strategicznym oraz w codziennej, operacyjnej pracy.

Komunikowanie marketingowe w warunkach gospodarki opartej na mądrości Współczesna gospodarka coraz częściej określana jest już nie jako oparta na wiedzy, lecz jako gospodarka opar-

ta na mądrości. Co oznacza ta różnica?

Dla komunikowania bardzo wiele. Otóż okazuje się, że dziś brakuje nam kilku elementów gospodarczej i organizacyjnej „układanki”.

Pierwszym z nich jest wyobraźnia.

To ona bowiem generuje strategiczne pomysły i jest źródłem wizji. Drugim elementem jest doświadczenie, a właściwie jego interpretacja. Stanowi ono dziś istotny element kształtowania przyszłości, zwłaszcza gdy się je uwzględni w relacji do wizji. Wreszcie – etyka, która jest swoistym regulatorem życia społecznego i gospodarczego. Może chwilowo o niej zapomniano, lecz rzeczywistość sama się o nią upomina.

Marketingowe komunikowanie, zwłaszcza w jego zintegrowanej formule, również upomina się o komunikaty jasne i zrozumiałe, lecz przede wszystkim o ich zgodność z rzeczywistością, o to, by cechy produktów były realnie przedstawione, o to, by reklama odwoływała się do tych rzeczywistych cech i o to, by pracownicy mający bezpośredni kontakt z klientem stawiali na rzeczywiste zaspokojenie ich potrzeb.

Aneta Banaszak Współzałożycielka i wiceprezes firmy specjalizującej się w brandingu, strategiach marketingowych, doradztwie strategicznym i marketingowym, wykładowca akademicki. Posiada 20-letnie doświadczenie w zakresie budowania strategii marketingowych i zarządzania marketingiem w przedsiębiorstwie.

Sławomir Banaszak Prof. dr hab., wykładowca akademicki i menedżer z 20-letnim stażem, autor pierwszej w Polsce książki o menedżerach w strukturze społecznej, książek o gospodarce i zarządzaniu w gospodarce, licznych publikacji polskich i zagranicznych, szef przedsiębiorstw z różnych branż, obecnie pełniący funkcje nadzorcze.

PROMOCJA STUDENCKA Piszesz pracę licencjacką lub magisterską?

Więcej informacji

Kończą Ci się źródła, a w bibliografii nadal

www.sigma-not.pl www.pzmlyn.pl

przydałoby się kilka dodatkowych pozycji?

Wiedza i materiały za jedyne 50 złotych.

WYDAWNICTWO SIGMA-NOT

WYDAWNICTWO /sigmanot SIGMA-NOT

rek student 180 x 50.indd PRZEGLĄD

ZBOŻOWO MŁYNARSKI

1

WYDAWNICTWO SIGMA-NOT

WYDAWNICTWO SIGMA-NOT

2018-06-07 14:06:51

3/2018 51 WYDAWNICTWO SIGMA-NOT

WYDAWNICTWO SIGMA-NOT

ZARZĄDZANIE PRACOWNIKAMI

Zarządzanie pracownikami – Przywództwo (3)

Charakter menedżera: stanie na straży dobrych wartości Nie staraj się być człowiekiem sukcesu.

Stań się raczej człowiekiem wartościowym!

Albert Einstein Omawiając wpływ charakteru na przywództwo dotychczas omówiliśmy takie cechy jak: uczciwość, budowanie zaufania, dyscyplinę wewnętrzną i konsekwencję. Dzisiaj zatrzymamy się nad wartościami w pracy menedżera.

Zarządzanie przez wartości Wartości określają to, co jest uznawane za dobre i za złe. Dotyczy to zarówno życia prywatnego ludzi, jak i firm. Termin „Zarządzanie przez wartości” (ang. Management By Values) został spopularyzowany przez Kena Blancharda i Michaela O’Connora w książce Zarządzanie poprzez wartości (1997). Ważną informacją, przekazaną przez autorów, była ta, że firmy nie mogą funkcjonować jedynie dla osiągania zysku – choć to ich racja istnienia. Dążąc do osiągania przychodów powinny jednocześnie odnosić się do elementów ponadczasowych, a takimi są moralność, etyka i wartości wyższe. Firma realizuje je wobec własnych pracowników oraz wobec swoich klientów. Badania pokazują, że firmy, które istnieją długo osiągając jednocześnie sukces to te, które mają pozytywne wartości. W praktyce wartości i odzwierciedlająca je misja firmy, stają się podstawą do kształtowania wizji działania i planów, przy jednoczesnym budowaniu silnej kultury wewnętrznej firmy. Na tym poziomie praktycznym wyznacznikiem zachowań pracowników jest wewnętrzny kodeks etyczny.

Często jest to powiązane ze społeczną odpowiedzialnością firmy.

Charakter menedżera i wartości Współcześni menedżerowie stają przed dylematem zrozumienia i sprawdzenia się w relacji pomiędzy etyką organizacji a etyką osobistą.

Odpowiadają za wyniki finansowe, ale jednocześnie ich odpowiedzialność dotyczy podwładnych lub klientów, a może również społeczności lokalnych lub części społeczeństwa.

Wybory, przed którymi stają, mogą odbywać się w warunkach dużych rozbieżności między ich własnym systemem wartości, a wartościami reprezentowanymi przez firmę. Może się to odbywać z korzyścią dla firmy i menedżera, z korzyścią jedynie dla firmy czy też z korzyścią jedynie dla menedżera.

Dlatego tak istotne jest posiadanie przez firmę jasno określonego systemu wartości i dbałość oraz troska w procesie rekrutacji o dobór pracowników, szczególnie menedżerów, uwzględ-

niający również wartości etyczne, czyli dopasowanie nowego pracownika do wewnętrznej kultury firmy. Bowiem menedżerowie to osoby odpowiedzialne za wdrażanie i utrzymanie systemu wartości w firmie. Zakładamy, że mówimy o firmie, która bazuje na wartościach społecznie dobrych. Niestety jak mówi przysłowie: Z próżnego i Salomon nie naleje. Powstaje pytanie: Jakie wartości wyznają nasi menedżerowie? Czy wyznają budujące wartości pozytywne i chcą je przekazywać swoim podwładnym?

Sławomir Lachowski, twórca mBanku i MultiBanku, od lat jest uznawany za autorytet w dziedzinie zarządzania przez wartości. W swojej książce Od wartości do działania. Przywództwo w czasach przełomowych1 wymienia zarówno dobre wartości jak i te, które rujnują firmy od wewnątrz i na zewnątrz, poprzez nieuczciwą politykę wobec klientów, społeczności lokalnych lub społeczeństw.

Jakie wartości uznawane przez menedżerów, według jego doświadczeń i przeprowadzanych analiz rynku światowego, są tak niszczące? Lachowski wymienia tutaj następujące: Nieudolność – brak wiedzy, profesjonalnych kompetencji, niska inteligencja emocjonalna lub brak kompetencji społecznych;

•

Lachowski S. Od wartości do działania. Przywództwo w czasach przełomowych Wydawnictwo Studio Emka Warszawa 2013. Drugą ważną książką jest: Lachowski S., Droga ważniejsza niż cel. Wartości w życiu i biznesie, Warszawa 2012

1

52 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

ZARZĄDZANIE PRACOWNIKAMI

•

Nieumiarkowanie – brak samokontroli i roztropności w działaniu, brak powściągliwości; brak umiaru w zaspokajaniu żądz; Hipokryzja – zaprzeczenie wartościom, które się głosi; kłamstwo, ale też więcej niż kłamstwo, bo to nie tylko własny interes oszusta, ale chęć wykorzystania dobrej woli i zaufania innych, czyli manipulacja; Chciwość – rodzi często przywództwo bezwzględne, przedkładające własny interes ponad dobro firmy i dobro tych, którzy za nim podążają czy dla niego pracują; Korupcja – nadużywanie władzy, faworyzowanie swoich zwolenników, łapówkarstwo, oszustwo, defraudacja.

•

• •

Za wartości budujące Sławomir Lachowski uznał, układające się w akronim DROGA: Doskonałość – najwyższy stopień cech dodatnich; według filozofii – stan idealny, według etyki – doskonałość moralna; Realizacja – umiejętność wprowadzania planów w życie, czynienie tego; Odpowiedzialność – obowiązek moralny odpowiadania za własne czyny, a kiedy jest się przywódcą – także za działania innych; to opieka nad powierzonym i empatia; Gotowość – do podejmowania wyzwań; poświęceń w imię wyznawanych wartości; praca zespołowa; Angażowanie się – poczucie misji; aktywność i determinacja; uruchomienie emocji i uczuć.

Odpowiedzialność osób zarządzających firmą, menedżerów różnych szczebli, kierowników lub brygadzistów jest duża. To osoby będące przykładem i obserwowane przez innych.

Ryba psuje się od głowy, czyli kłania się zasada siewu i zbioru. To co prezentuje sobą szef, będzie odzwierciedlane przez jego podwładnych. Można

• • • • •

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

się domyślić jak będzie się kształtowało morale i jak być może będą się zachowywali pracownicy, gdy przełożeni zachowują się tak, jak na przykładach opisanych poniżej.

Stefan, kierownik magazynu, na chwilę zastąpił nieobecnego Karola z porannej zmiany. Gdy wsiadł na wózek widłowy zaczął się popisywać szaloną jazdą.

W pewnym momencie zahaczył o róg regału magazynowego i go wgniótł. Obserwującemu go młodemu pracownikowi Robertowi jedynie pokazał znak milczenia, kładąc palec na ustach. Bez żadnych innych zachowań czy komentarzy pojechał dalej.

Artur, kierownik produkcji, zawsze miał do dyspozycji pulę niewielkich pieniędzy do podziału na załogę, w ramach systemu motywacyjnego. W jego gestii było dysponowanie i rozdzielanie tej kwoty między pracowników. Jednak, mimo że pracownicy wiedzieli o tych pieniądzach, nikt nigdy nic nie dostał.

Wszystkie zawsze wpływały na konto Artura.

Joanna, kierowniczka laboratorium, to osoba która lubi zbierać informacje od pracowników. Do czego służą ostatnio przekonała się Małgosia, nowa pracownica działu handlowego. Tuż pod koniec dnia pracy od swojego przełożonego, Tomasza, dowiedziała się, że nie powinna obrażać pracowników swojego własnego działu. Nie wiedząc o co chodzi, zapytała wprost i okazało się, że informacja pochodzi od Joanny, z którą wczoraj zamieniła kilka zdań.

Pamięta, że powiedziała Joannie jedynie o tym, że jak widzi, w dziale lepiej powinniśmy poznać system komputerowy, aby w pełni wykorzystać jego możliwości. Ale to, co usłyszała od szefa zacytowane jako jej słowa… lepiej nie mówić.

Maciek po raz trzeci przyszedł do przełożonego prosząc go o przesłanie do Klienta jego zgody na przygotowaną przez Maćka ofertę. Wojtek, dyrektor, siedząc za biurkiem spojrzał na Maćka i pochylił się nad klawiaturą coś pisząc. Za moment podniósł głowę, uśmiechnął się i kliknął, jak zauważył Maciek, w klawisz Enter. Powiedział „poszło”. Maciek wyszedł zadowolony.

Za tydzień dowiedział się, że jednak wiadomość nie została wysłana. Szef

musiał wysłać coś innego. „To już kolejny raz… A to z niego…” i nie dokończył machnąwszy ręką.

Stawiając się w roli pracowników z powyższych przykładów, możemy celnie określić czego chcieliby w zamian. Do tych wartości menedżera, które budują jego autorytet i jednocześnie służą firmie opierającej się na działaniu przejrzystym i etycznym należą: uczciwość, sprawiedliwość, prawda, odpowiedzialność, rozwaga, wrażliwość emocjonalna i społeczna, dyskrecja, godność, honor, zaufanie, odwaga, spokój, mądrość, pogoda ducha, rzetelność, zaangażowanie, pomaganie innym, szlachetność. Przywództwo oparte na wartościach wzmacnia zarówno osobę jak i firmę.

Podsumowanie Z jednej strony trzeba wymagać wartości od firmy i zapisów tworzących jej kulturę. Za to wiemy jednocześnie, że firmę stanowią ludzie i ich wartości, które ze sobą wnoszą.

Jest wiele przykładów firm, w których odpowiedzialni menedżerowie przejawiający budujące wartości, mieli odwagę wprowadzać zmiany czy to we własnym kręgu wpływu, czy to w obrębie całej firmy. Szczególna rola należy oczywiście do właścicieli firm, którzy modelują w sposób wyjątkowy zachowania, poprzez prezentowany przez siebie system wartości. Zachęcamy do przyjrzenia się dominującemu systemowi wartości w Twojej firmie i zastanowienia się nad swoim kręgiem wpływu. Pamiętajmy: silne firmy są nie tylko silne finansowo. O ich postrzeganiu i trwałości decyduje stabilny system wartości.

Jarosław Ropiejko Trener, coach, doradca – od wielu lat szkoli branżę piekarsko-cukierniczą z umiejętności biznesowych i zarządczych, prowadzi działania optymalizujące, warsztaty pracownicze wewnątrz firm oraz warsztaty dialogu w firmach rodzinnych, twórca Akademii Zza Lady, szkolącej ekspedientki, kierowców-handlowców, kadrę kierowniczą i właścicielską oraz wspierającej branżę w tworzeniu standardów obsługi i organizowaniu sprzedaży.

3/2018 53

CC O PA A N TA ONT,,ITA IIO ŻIŻON YIYI,N N I EN RN Z IEEEN ? IE E A N EE Z?? E ?

CP O PN A N ,N Y A TA CC O PO AO A ŻIN IN O PN N PNN AN NO A PN N A T,O ,N ŻN IEYYEZZRIŻN REEZYIZ?R ? Z?Z R OCOCC AP C NAP N ANNAATN TN O , O ITO NO ŻT,,NYY N YŻN I EN EŻIŻRR ? EEZ?RR

Z pięćsetki jedynka jedynka pięćsetki jedynka Z Zpięćsetki jedynka ZNarodowe pięćsetki jedynka ZZpięćsetki pięćsetki jedynka Narodowe Narodowe Narodowe Narodowe Narodowe W pierwszy dzień wiosny ogłoszono W pierwszy dzień wiosny ogłoszono W pierwszy dzień wiosny ogłoszono W pierwszy dzień wiosny ogłoszono W pierwszy dzień wiosny ogłoszono W pierwszy dzień wiosny ogłoszono Muzeum Muzeum Techniki Muzeum Techniki Muzeum Techniki powstanie pierwszej w Polsce Fabryki powstanie pierwszej w Techniki Polsce Fabryki

nasz komentarz nasz komentarz nasz komentarz nasz komentarz nasz komentarz nasz komentarz nasz komentarz nasz komentarz nasz komentarz

Muzeum Techniki Muzeum Techniki

powstanie pierwszej w Polsce Fabryki powstanie pierwszej w Polsce Fabryki powstanie pierwszej w Polsce Fabryki powstanie pierwszej w Polsce Fabryki Samochodów Elektrycznych.

Pierwsze Samochodów Elektrycznych.

Pierwsze Samochodów Elektrycznych.

Pierwsze Samochodów Elektrycznych.

Pierwsze 22 grudnia 2017 r. w Minister22 grudnia 2017 r. w MinisterSamochodów Elektrycznych.

Pierwsze Samochodów Elektrycznych.

Pierwsze 22 grudnia 2017 r. w Minister22 grudnia 2017 r. w MinisterProjekt realizowany w ramach obchodów stulecia odzyskania niepodległości jej dziecko to zaprezentowana podczas jej dziecko to zaprezentowana podczas Patronat Narodowy Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Projekt realizowany w ramach obchodów stulecia odzyskania niepodległości Projekt realizowany w ramach obchodów stulecia odzyskania niepodległości Projekt realizowany w ramach obchodów stulecia odzyskania niepodległości jejDudy dziecko toi Dziedzictwa zaprezentowana podczas jej dziecko togrudnia zaprezentowana podczas Patronat Narodowy Prezydenta Rzeczypospolitej realizowany w ramach obchodów odzyskania niepodległości ProjektProjekt realizowany w ramach obchodów stuleciastulecia odzyskania niepodległości 22 grudnia 2017 r.Ministerw podczas Minister22 2017 r.Polskiej w Narodostwie Kultury i Dziedzictwa Narodostwie Kultury NarodoAndrzeja wdziecko Stulecie Odzyskania Niepodległości Projekt realizowany w ramach obchodów stulecia odzyskania niepodległości stwie Kultury i Dziedzictwa to zaprezentowana podczas stwie Kultury i Dziedzictwa Narodojej dziecko to zaprezentowana Patronat Narodowy Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy wjej Stulecie Odzyskania Niepodległości Projekt realizowany w ramach obchodów stulecia odzyskania niepodległości Projekt realizowany w ramach obchodów stulecia odzyskania niepodległości konferencji prasowej przebudowana konferencji prasowej przebudowana konferencji prasowej przebudowana konferencji prasowej przebudowana stwie Kultury i Dziedzictwa Narodostwie Kultury i Dziedzictwa NarodoAndrzeja Dudy w(MKiDN) Stulecie Odzyskania Niepodległości wego w obecności: wiceprewego (MKiDN) w obecności: wiceprewego (MKiDN) w obecności: wiceprewego (MKiDN) w obecności: wiceprekonferencji prasowej przebudowana konferencji prasowej przebudowana miejska „500” koncernu Fiata Chrysler miejska „500” koncernu Fiata Chrysler miejska „500” koncernu Fiata Chrysler miejska „500” koncernu Fiata Chrysler miera, ministra kultury i dziedzictwa miera, ministra kultury i dziedzictwa wego (MKiDN) w obecności: wiceprewego (MKiDN) w obecności: wicepremiera, ministra kultury i dziedzictwa miera, ministra kultury i dziedzictwa Automobiles, testowana przez spółkę Automobiles, testowana przez spółkę miejska „500” koncernu Fiata Chrysler miejska „500” koncernu Fiata Chrysler Automobiles, testowana przez spółkę Automobiles, testowana przez spółkę narodowego prof.

Piotra Glińskiego, narodowego prof.

Piotra Glińskiego, miera, ministra kultury i dziedzictwa miera, ministra kultury i dziedzictwa narodowego prof.

Piotra Glińskiego, narodowego prof.

Piotra Glińskiego, Bosmal.

Nadwozie i platforma proBosmal.

Nadwozie i platforma proAutomobiles, testowana przez spółkę Automobiles, testowana przez spółkę Bosmal.

Nadwozie i platforma proBosmal.

Nadwozie i platforma proEwa Mańkiewicz-Cudny Mańkiewicz-Cudny Michała Olszewskiego, zastępcy preMichała Olszewskiego, zastępcy preEwa Mańkiewicz-Cudny EwaEwa Mańkiewicz-Cudny narodowego prof.

Piotra Glińskiego, narodowego prof.

Piotra Glińskiego, Michała Olszewskiego, zastępcy preMichała Olszewskiego, zastępcy predukowane sąw Tychach, w Tychach, natomiast dukowane sąw w natomiast Ewa Mańkiewicz-C dukowane są Tychach, natomiast dukowane są Tychach, natomiast Bosmal.

Nadwozie i platforma proBosmal.

Nadwozie i platforma proEwa Mańkiew Mańkiewicz-C EwaEwa Mańkiewicz-Cudn zydent m.st.

Warszawy, Piotra Madezydent m.st.

Warszawy, Piotra MadeEwa Mańkiewicz Ewa Mańkiewicz-Cudn Ewa Mańkiewicz-Cudny Ewa Mańkiewicz-Cudny zydent m.st.

Warszawy, Piotra Madezydent m.st.

Warszawy, Piotra MadeMichała Olszewskiego, zastępcy preMichała Olszewskiego, zastępcy premontaż auta z silnikiem elektrycznym montaż auta z silnikiem elektrycznym „Płynie Wisła płynie / Po polskiej krainie, „Płynie Wisła płynie / Po polskiej krainie, montaż auta z silnikiem elektrycznym montaż auta z silnikiem elektrycznym „Płynie Wisła płynie / Po polskiej krainie, „Płynie Wisła płynie / Po polskiej krainie, dukowane są Tychach, w Tychach, natomiast dukowane są w natomiast Ew go, dyrektora Narodowego Muzeum go, dyrektora Narodowego Muzeum Ewa go,dostarczanym dyrektora Narodowego Muzeum go,dostarczanym dyrektora Muzeum przez Instytut Napędów przez Instytut Napędów a dopóki /nie Polska nie zagnie” a dopóki płynie / Polska nie zagnie” zydent m.st.

Warszawy, Piotra zydent m.st.

Warszawy, Piotra Made„Historia zrzeszeń polskich inżynierów iNarodowego techników nierozerwalnie wiąże sięMadez waldostarczanym przez Instytut Napędów dostarczanym przez Instytut Napędów a dopóki płynie / Polska nie zagnie” a dopóki płynie / płynie Polska zagnie” montaż auta z silnikiem elektrycznym montaż auta z silnikiem elektrycznym „Płynie Wisła płynie / Po polskiej krainie, „Płynie Wisła płynie / Po polskiej krainie, Techniki, Ewy Mańkiewicz-CudTechniki, Ewy Mańkiewicz-CudEwy Mańkiewicz-CudEwy Mańkiewicz-Cudi dyrektora Maszyn Elektrycznych Komel z Katoi w Maszyn Elektrycznych Komel z z KatoPrzypominam tę zapomnianą nieco piosenkę, często śpiewaną nip Przypominam tę zapomnianą nieco piosenkę, często śpiewaną niegdy go, dyrektora Narodowego Muzeum go, Narodowego Muzeum ką o niepodległość” – czytamy przesłaniu Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Pana i Techniki, Maszyn Elektrycznych Komel Katoi Techniki, Maszyn Elektrycznych Komel z KatoPrzypominam tępłynie nieco piosenkę, często śpiewaną niegd Przypominam tę zapomnianą nieco piosenkę, często śpiewaną niegdyś dostarczanym przez Instytut Napędów dostarczanym przez Instytut Napędów ny, prezes FSNT-NOT oraz Stefana a dopóki / Polska nie zagnie” ny, FSNT-NOT oraz Stefana a dopóki płynie /zapomnianą Polska nie zagnie” ny,prezes prezes FSNT-NOT oraz Stefana ny,do prezes FSNT-NOT oraz Stefana wic, odbywa się w FSE w Bielsku-Białej. wic, odbywa się w FSE w Bielsku-Białej. ogniskach, gdyż rok 2017 został ogłoszony przez Sejm RP „Rokiem Rz ogniskach, gdyż rok 2017 został ogłoszony przez Sejm RP „Rokiem Rzeki W Techniki, Ewy Mańkiewicz-CudTechniki, Ewy Mańkiewicz-CudAndrzeja Dudy, skierowanym uczestników uroczystego spotkania inżynierów polskich wic, odbywa się w FSE w Bielsku-Białej. wic, odbywa się w FSE w Bielsku-Białej. ogniskach, gdyż rok 2017 został ogłoszony przez Sejm RP „Rokiem Rzeki ogniskach, gdyż rok 2017 został ogłoszony przez Sejm RP „Rokiem Rzeki Wis Dla pokolenia, które przeżyło odrodzenie polskiego po 123 latach zaborów 1918 był świętością.

Powrót Polski na m Góralczyka, wiceprezesa FSNT-NOT wiceprezesa FSNT-NOT DlaGóralczyka, które przeżyło odrodzenie państwa polskiego poże 123 latach zaborów rok 1918 był świętością.

Powrót Polski naśpiew map i Maszyn Komel z państwa Katoi pokolenia, Maszyn Elektrycznych Komel z KatoPrzypominam tęrok zapomnianą nieco piosenkę, często Przypominam tę zapomnianą nieco piosenkę, często Góralczyka, wiceprezesa FSNT-NOT Góralczyka, wiceprezesa FSNT-NOT Współpraca z Fiatem nie jest przyWspółpraca z Elektrycznych Fiatem nie jest przySzkoda, ta informacja zbyt słabo dociera do powszechnej świadom Szkoda, taże informacja zbyt słabo dociera do powszechnej świadomości.

Współpraca z Fiatem nie jest przyWspółpraca z Fiatem nie jest przySzkoda, że ta informacja zbyt słabo dociera do powszechnej świadomośc Szkoda, że ta informacja zbyt słabo dociera do powszechnej świadomości.

Rz i polonijnych w Warszawskim Domu Technika NOT, podczas inauguracji (26.04.2018) świata, organizacja własnej państwowości było spełnieniem dążeń wolnościowych.

Ich wyrazem były zrywy powstańcze oraz współ ny, prezes FSNT-NOT oraz Stefana ny, prezes FSNT-NOT oraz Stefana 100 lat temu ziściły się marzenia wielu pokoleń Polaków o własnej, wolnej 100 lat temu ziściły się marzenia wielu pokoleń Polaków o własnej, wolnej ojczy została podpisana umowa między została podpisana umowa między świata, organizacja własnej państwowości było spełnieniem dążeń wolnościowych.

Ich wyrazem były zrywy powstańcze oraz współdzi wic, odbywa się w FSE w Bielsku-Białej. wic, odbywa się w FSE w Bielsku-Białej. ogniskach, gdyż rok 2017 został ogłoszony przez Sejm RP ogniskach, gdyż rok 2017 został ogłoszony przez Sejmsłużyły RP „Ro 100temu lat temu ziściły się marzenia wielu pokoleń Polaków o własnej, wolnej ojc 100były lat ziściły się marzenia wielu pokoleń Polaków o własnej, wolnej ojczyźn została podpisana umowa między została podpisana umowa między padkowa.

Opracowanie oryginalnej padkowa.

Opracowanie oryginalnej były zawsze ośrodkami życia.

Wokół nich powstawały osady, do zawsze ośrodkami życia.

Wokół nich powstawały osady, służyły Dla pokolenia, które przeżyło odrodzenie państwa polskiego po 123 latach zaborów rok 1918 był świętością.

Powr padkowa.

Opracowanie oryginalnej padkowa.

Opracowanie oryginalnej zawsze ośrodkami życia.

Wokół nich powstawały osady, służyły dotran tra były zawsze ośrodkami życia.

Wokół nich powstawały osady, służyły dor.do transpo łanie z wrogami zaborców (epoka Napoleona).

Jednakże nie były tobędziemy jedyne sposoby walki o własne państwo. obchodów 100-lecia odzyskania przez Polskę Niepodległości, organizowanych przez Góralczyka, wiceprezesa FSNT-NOT Góralczyka, wiceprezesa FSNT-NOT Tębyły rocznicę zgodnie z uchwałą Sejmu RP z 7 kwietnia 2017 obcho Tę rocznicę będziemy zgodnie z uchwałą Sejmu RP z 7 kwietnia 2017 r. powszech obchodzić Narodowym Muzeum Techniki Narodowym Muzeum Techniki łanie z wrogami zaborców (epoka Napoleona).

Jednakże nie były tobędziemy jedyne sposoby walki o własne państwo.

Tę rocznicę zgodnie z uchwałą Sejmu RP z 7 kwietnia 2017 r. obchodzi Tę rocznicę będziemy zgodnie z uchwałą Sejmu RP z 7 kwietnia 2017 r.do obchodzić prz Współpraca z Fiatem nie jest przyNarodowym Muzeum Techniki Współpraca z Fiatem nie jest przyNarodowym Muzeum Techniki Szkoda, że ta informacja zbyt słabo dociera Szkoda, że ta informacja zbyt słabo dociera do powszechnej ś platformy – zdaniem szefa spółki – moplatformy – zdaniem szefa spółki – motowarów.

Wisła ma dla Polski ogromne znaczenie nie tylko w kontekśc towarów.

Wisła ma dla Polski ogromne znaczenie nie tylko w kontekście ek platformy – zdaniem szefa spółki – moplatformy – zdaniem szefa spółki – moświata, organizacja własnej państwowości było spełnieniem dążeń wolnościowych.

Ich wyrazem były zrywy powstańcz towarów.

Wisła ma dla Polski ogromne znaczenie nie w stowarzyszeniach tylko w kontekście towarów.

Wisła ma dla Polski ogromne znaczenie nie tylko w kontekście ekol Germanizacja w Prusach i rusyfikacja w Królestwie Polskim (Kongresówce) paradoksalnie odniosły przeciwny skutek niż plano 100 lat temu ziściły się marzenia wielu pokoleń Polaków o wła 100 lat temu ziściły się marzenia wielu pokoleń Polaków o własnej FSNT-NOT w ramach Programu Wieloletniego „Niepodległa”. została podpisana umowa między została podpisana umowa między najbliższe cztery lata. Środowisko techniczne skupione najbliższe cztery lata. Środowisko techniczne skupione w stowarzyszeniach nau (NMT) a FSNT-NOT. NMT, którego (NMT) a FSNT-NOT. NMT, którego Germanizacja w Prusach i rusyfikacja w Królestwie Polskim (Kongresówce) paradoksalnie odniosły przeciwny skutek niż planow najbliższe cztery lata. Środowisko techniczne skupione w stowarzyszeniach na najbliższe cztery lata. Środowisko techniczne skupione w stowarzyszeniach naukow (NMT) a FSNT-NOT. NMT, którego (NMT) a FSNT-NOT. NMT, którego padkowa.

Opracowanie oryginalnej padkowa.

Opracowanie oryginalnej głoby gigantycznie zwiększyć koszty głoby gigantycznie zwiększyć koszty były zawsze ośrodkami życia.

Wokół nich powstawały osad były zawsze ośrodkami życia.

Wokół nich powstawały osady, słu i gospodarki, ale również historii.

Jej znaczenie przypomniano na międ i gospodarki, ale również historii.

Jej znaczenie przypomniano na międzyna głoby gigantycznie zwiększyć koszty głoby gigantycznie zwiększyć koszty i gospodarki, ale również historii.

Jej znaczenie przypomniano na między i gospodarki, ale również historii.

Jej znaczenie przypomniano na międzynaro zaborcy.

Spowodowały bowiem rozbudzenie świadomości narodowej, która nie tylko objęła szlachtę, ale również chłopów i robotni łanie z wrogami zaborców (epoka Napoleona).

Jednakże nie były to jedyne sposoby walki o własne państwo.

-technicznych włączy się w obchody tego wspaniałego jubileuszu.

Chcemy prz -technicznych włączy się w obchody tego wspaniałego jubileuszu.

Chcemy przypom organizatorami są: MKiDN, Ministersą: MKiDN, MinisterTę rocznicę będziemy zgodnie z uchwałą Sejmu RPkwietnia z 7 kwietnia 2 Pan Prezydent wyraził teżorganizatorami przekonanie, że „nasz kraj musi być nowoczesny, że-technicznych Tę rocznicę będziemy zgodnie z uchwałą RP z 7 2017 zaborcy.

Spowodowały rozbudzenie narodowej, która nie tylko objęła szlachtę, aleSejmu również chłopów i robotnikó Narodowym Muzeum Techniki Narodowym Muzeum Techniki włączy się w obchody tego wspaniałego jubileuszu.

Chcemy przyp włączy się w obchody tego wspaniałego jubileuszu.

Chcemy przypomn organizatorami są: MKiDN, Ministerorganizatorami są: MKiDN, Ministerprojektu.

Na razie zaprojektowanie projektu.

Na razie zaprojektowanie wej konferencji zorganizowanej przez Ministerstwo Środowiska 22 mar wej zorganizowanej przez Ministerstwo Środowiska 22 marca br platformy –bowiem zdaniem szefa spółki –w społeczeństwie mo--technicznych platformy –Na zdaniem szefa spółki –świadomości motowarów.

Wisła ma dla Polski ogromne znaczenie nie tylko towarów.

Wisła ma dla Polski ogromne znaczenie nie tylko w k projektu. razie zaprojektowanie projektu.

Na razie zaprojektowanie wejkonferencji konferencji zorganizowanej przez Ministerstwo Środowiska 22 marca wejspołeczeństwu, konferencji zorganizowanej przez Ministerstwo Środowiska 22 marca br.

D Pomimo lat niewoli i klęsk powstań nie zginęła pamięć o własnym państwie.

Każde kolejne pokolenie na nowo ko Germanizacja w Prusach i rusyfikacja w Królestwie Polskim (Kongresówce) paradoksalnie odniosły przeciwny sku a szczególnie młodemu pokoleniu, wkład polskich inżynierów społeczeństwu, a szczególnie młodemu pokoleniu, wkład polskich inżynierów w stwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego stwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego lat niewoli i klęsk powstań nie zginęła w społeczeństwie pamięć o własnym państwie.

Każde kolejne pokolenie na nowo konsp musi się dynamiczniePomimo rozwijać, konkurować z największymi, towarzyszyło polskim najbliższe cztery lata. Środowisko techniczne skupione w stow najbliższe cztery lata. Środowisko techniczne skupione w stowarzys (NMT) a FSNT-NOT. NMT, którego (NMT) a FSNT-NOT. NMT, którego społeczeństwu, a szczególnie młodemu pokoleniu, wkład polskich inżynierów w społeczeństwu, a szczególnie młodemu pokoleniu, wkład polskich inżynierów w od stwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego stwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego pierwszego samochodu o nazwie „one” pierwszego samochodu o nazwie „one” nie była przypadkowa, gdyż w 1993 r.22dzień 22 marca został ogłoszony nie była przypadkowa, gdyż w 1993 r. r. dzień 22 marca został ogłoszony przez głoby gigantycznie zwiększyć koszty głoby gigantycznie zwiększyć koszty i gospodarki, ale również historii.

Jej znaczenie przypomn i gospodarki, ale również historii.

Jej znaczenie przypomniano pierwszego samochodu o nazwie „one” pierwszego samochodu o nazwie „one” nie była przypadkowa, gdyż w 1993 dzień 22 marca został ogłoszony prz nieskanie była przypadkowa, gdyż w 1993 r.ważne, dzień marca został ogłoszony przez O rowało i podejmowało walkę z zaborcami zarówno zbrojną jak i pracę u podstaw. niepodległości i co również w budowę państwowości. skanie niepodległości i co również ważne, w budowę państwowości. zaborcy.

Spowodowały bowiem rozbudzenie świadomości narodowej, która nie tylko objęła szlachtę, ale również chłop oraz Miasto Stołeczne Warszawa, pooraz Miasto Stołeczne Warszawa, porowało i podejmowało walkę z zaborcami zarówno zbrojną jak i pracę u podstaw. inżynierom i technikom walczącym worganizatorami kolejnych powstaniach imln zrywach niepodległo-technicznych włączy się w obchody tego wspaniałego jubileuszu -technicznych włączy się w obchody tego wspaniałego jubileuszu.

Chc skanie niepodległości i co również ważne, w budowę państwowości. skanie niepodległości i co również ważne, w budowę państwowości. są: MKiDN, Ministerorganizatorami są: MKiDN, Ministeroraz Miasto Stołeczne Warszawa, pooraz Miasto Stołeczne Warszawa, po(FSE 01) kosztowało 1 euro i zajęło (FSE 01) kosztowało 1 mln euro i zajęło Światowym Dniem Wody (World Water Day). Światowym Dniem Wody (World Water Day).

(FSE 01) kosztowało mln i zajęło fundamentów (FSE 01)wstało kosztowało 1Na mln12017 i zajęło projektu. razie zaprojektowanie projektu.

Na razie zaprojektowanie Światowym Dniem Wody (World Water Day). Światowym Dniem Wody (World Water Day). wej konferencji zorganizowanej przez Ministerstwo Środow wej konferencji zorganizowanej przez Ministerstwo Środowiska Wspaniałym jej przykładem było budowanie fundamentów oświatowych, kulturalnych i ekonomicznych przyszłego państwa w Z lekcji historii w naszej pamięci zostały głównie fakty związane ze zbrojnym Z lekcji historii w naszej pamięci zostały głównie fakty związane zeze zbrojnymi zry 9Nauki czerwca r.euro wstało 9inżynierom 2017 r.euro Wspaniałym jej przykładem było budowanie oświatowych, kulturalnych i ekonomicznych przyszłego państwa w z Pomimo lat niewoli i klęsk nie zginęła w społeczeństwie pamięć o własnym państwie.

Każde kolejne pokolenie Z lekcji historii w naszej pamięci zostały głównie fakty związane zbrojnymi Z lekcji historii w naszej pamięci zostały głównie fakty związane zeczłowieka, zbrojnymi zrywa wstało 9czerwca czerwca 2017 r.powstań wstało 9inżynierom czerwca 2017 r.z Bielska-Białej ściowych. Kształcili się i rozwijali swoje kompetencje, by doczekawszy wymarzonej społeczeństwu, a szczególnie młodemu pokoleniu, wkład polski społeczeństwu, a szczególnie młodemu pokoleniu, wkład polskich inzjw stwo i Szkolnictwa Wyższego stwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego polskim inżynierom z Bielska-Białej trzy polskim z Bielska-Białej trzy Święto Wody ma przypomnieć o jej znaczeniu w życiu człowieka, Święto Wody ma przypomnieć o jej znaczeniu w życiu jej wp polskim inżynierom trzy polskim z Bielska-Białej trzy Święto Wody ma przypomnieć o jej znaczeniu w życiu człowieka, jej Święto Wody ma przypomnieć o jej znaczeniu w życiu człowieka, jej wpły pierwszego samochodu o nazwie „one” pierwszego samochodu o nazwie „one” borze pruskim.

Konsolidowało różne grupy społeczne, utrwalając poczucie narodowe, wyzwalając inicjatywy społeczne.

Społeczeń nie była przypadkowa, gdyż w 1993 r. dzień 22 marca zosta nie była przypadkowa, gdyż w 1993 r. dzień 22 marca został ogł wolnościowymi.

Przez 123 lata braku państwowości Polacy żyjący w kraju po wolnościowymi.

Przez 123 lata braku państwowości Polacy żyjący w kraju podziel borze pruskim.

Konsolidowało różne grupy społeczne, utrwalając poczucie narodowe, wyzwalając inicjatywy społeczne.

Społeczeństw rowało i podejmowało walkę z zaborcami zarówno zbrojną jak i pracę u podstaw. wolnościowymi.

Przez 123 lata braku państwowości Polacy żyjący w kraju podzi wolnościowymi.

Przez 123 latai gospodarczy, braku państwowości Polacy żyjący w kraju podzielony chwili, zająć się największym projektem swojego życia –polskiego projektem, któremu na imię lata.

W stworzeniu polskiego samocholata.

W stworzeniu polskiego samochona rozwój społeczny i gospodarczy, a także –jest co jest szczególnie na rozwój społeczny a także – w budowę szczególnie ważne – skanie niepodległości i co również ważne, w budowę państwowo skanie niepodległości i co również ważne, państwowości. oraz Miasto Stołeczne Warszawa, pooraz Miasto Stołeczne Warszawa, polata.

W stworzeniu samochoW stworzeniu polskiego samochonaRosję, rozwój społeczny i gospodarczy, a także –co co jest szczególnie ważne na rozwój społeczny i gospodarczy, a także –Water co jest szczególnie ważne –ważn o n –lata. wykorzystując luki w prawie pruskim –euro zaczęło się organizować w obronie polskości w edukacji, kulturze i w gospodarce.

Powsta (FSE 01) kosztowało 1 mln i zajęło (FSE 01) kosztowało 1pruskim mln euro i zajęło Światowym Dniem Wody (World Water Day). Światowym Dniem Wody (World Day). między Rosję, Prusy i Austrię, wielokrotnie podejmowali walkę z zaborcam między Prusy i Austrię, wielokrotnie podejmowali walkę z zaborcami.

O – wykorzystując luki w prawie –specjaliści zaczęło się organizować w obronie polskości w edukacji, kulturze i w gospodarce.

Powstawa między Rosję, Prusy i Austrię, wielokrotnie podejmowali walkę z zaborcami. między Rosję, Prusy i Austrię, wielokrotnie podejmowali walkę z zaborcami.

Okup Wspaniałym jej przykładem było budowanie fundamentów oświatowych, kulturalnych i ekonomicznych przyszłeg du elektrycznego pomagali du elektrycznego pomagali specjaliści szkodzeniu środowisku naturalnemu. szkodzeniu środowisku naturalnemu.

Polska. Gdy jesienią 1918 roku niepodległość stała się faktem, polscy inżynieroZ lekcji historii w naszej pamięci zostały głównie fakty związane Z lekcji historii w naszej pamięci zostały głównie fakty związane ze z wstało 9 czerwca 2017 r. wstało 9 czerwca 2017 r. du elektrycznego pomagali specjaliści du elektrycznego pomagali specjaliści szkodzeniu środowisku naturalnemu. szkodzeniu środowisku naturalnemu. społeczne polskie instytucje i organizacje o charakterze których celem był opór wobec zaborców. jąekonomicznym, ogromną daniną zdrowia i życia, narażając się na okrutne represje.

Tysiąc ją jąogromną daniną zdrowia i życia, narażając się na okrutne represje.

Tysiące PolP polskim inżynierom z Bielska-Białej polskim inżynierom z Bielska-Białej trzy trzy Na mocy umowy FSNT-NOT Święto Wody ma przypomnieć o jej znaczeniu w życiu Na mocy umowy FSNT-NOT Święto Wody ma przypomnieć o jej znaczeniu w życiu czło społeczne polskie instytucje i organizacje o charakterze ekonomicznym, których celem był opór wobec zaborców. ogromną daniną zdrowia i życia, narażając się na okrutne represje.

Tysiące ogromną daniną zdrowia i życia, narażając się na okrutne represje.

Tysiące Polakó Na mocy umowy FSNT-NOT Na mocy umowy FSNT-NOT z instytutu BOSMAL. z instytutu BOSMAL. Tegoroczny światowy Dzień Wody obchodzimy pod hasłem „Wod Tegoroczny światowy Dzień Wody obchodzimy pod hasłem „Woda i Śc borze pruskim.

Konsolidowało różne grupy utrwalając poczucie narodowe, wyzwalając inicjatywy społeczn wie z odwagą i zapałemz instytutu przystąpili doBOSMAL. realizowania przedsięwzięć, dziękimarzyli którymjąspołeczne, wolnościowymi.

Przez 123 lata braku państwowości Polacy żyjąc wolnościowymi.

Przez 123 lata braku państwowości Polacy żyjący w k z instytutu BOSMAL. Tegoroczny światowy Dzień Wody obchodzimy pod hasłem „Woda i Tegoroczny światowy Dzień Wody obchodzimy pod hasłem „Woda i Ściek Przez cały XIX i początek XX w.

Polacy o własnym państwie.

Ich walka często kończyła się represjami i stratą majątku, uszc było zmuszonych do opuszczenia kraju, aby uniknąć prześladowań, więzienia było zmuszonych do opuszczenia kraju, aby uniknąć prześladowań, więzienia czy przekazała nowej placówce więkprzekazała nowej placówce więkPrzez cały XIXnowej i początek XX w.

Polacy marzyli o własnym państwie.

Ich walka często kończyła się represjami i stratą uszczer lata.

W stworzeniu polskiego samocholata.

W stworzeniu polskiego samochona rozwój społeczny i gospodarczy, a także –jest co jest szcz na i rozwój społeczny i gospodarczy, a także –waste comajątku, szczególn było zmuszonych opuszczenia kraju, aby uniknąć prześladowań, więzienia cz było zmuszonych do opuszczenia kraju, aby uniknąć więzienia czy zsy przekazała nowej placówce więkplacówce więkredukcja i do użycie ponowne” (Waste –podejmowali why water?).

Konf redukcja użycie ponowne” (Waste water –prześladowań, waste water?).

Konferen –przekazała wykorzystując luki w prawie pruskim –liczzaczęło się organizować w obronie polskości w edukacji, kulturze i w gospod Rzeczpospolita mogła, mimo nie zawsze sprzyjających okoliczności, odnosić redukcja i Wielu użycie ponowne” (Waste water –why why waste water?).

Konfere redukcja i Wielu użycie ponowne” (Waste water –water why waste water?).

Konferencji między Rosję, Prusy i Austrię, wielokrotnie podejmowali walkę między Rosję, Prusy i Austrię, wielokrotnie walkę z za kiem na zdrowiu, czy przymusem do opuszczenia kraju a nawet Sybirem. na Syberię. uczestników powstań, którym udało się przeżyć, musiało e na Syberię. uczestników powstań, którym udało się przeżyć, musiało emigr szość zbiorów, w tym m.in.: maszyszość zbiorów, w tym m.in.: maszykiem na zdrowiu, czy przymusem do opuszczenia kraju a nawet Sybirem. du elektrycznego pomagali specjaliści du elektrycznego pomagali specjaliści szkodzeniu środowisku naturalnemu. szkodzeniu środowisku naturalnemu. na Syberię.

Wielu uczestników powstań, którym udało się przeżyć, musiało emi na Syberię.

Wielu uczestników powstań, którym udało się przeżyć, musiało emigrow szość zbiorów, w tym m.in.: maszyszość zbiorów, w tym m.in.: maszyukowo-technicznej towarzyszyło spotkanie ministra ds. gospodarki wo ukowo-technicznej towarzyszyło spotkanie ministra ds. gospodarki wodne społeczne polskie instytucje i organizacje o charakterze ekonomicznym, których celem był opór wobec zaborców. ukowo-technicznej towarzyszyło spotkanie ministra ds. gospodarki wodn ukowo-technicznej towarzyszyło spotkanie ministra ds. gospodarki wodnej G ne sukcesy gospodarcze i technologiczne.

Budowa Gdyni i Centralnego Okręgu PrzemyPolska poniosła w czasie zaborów ogromne straty ludzkie, kulturalne i ekonomiczne.

Brak własnego państwa spowodował zaco jąwalczących ogromną daniną zdrowia i życia, narażając na okrutne rep ją Wśród ogromną daniną zdrowia i życia, narażając się nasię okrutne represje Na mocy umowy FSNT-NOT Na mocy umowy FSNT-NOT z kraju.

Wśród walczących o niepodległość było dużo inżynierów, że przypom z kraju. walczących o niepodległość było dużo inżynierów, że przypomnę tu nę szyfrującą Enigma, lotnię Liliennę szyfrującą Enigma, lotnię LilienPolska poniosła w czasie zaborów ogromne straty ludzkie, kulturalne i ekonomiczne.

Brak własnego państwa spowodował zacofan z kraju.

Wśród walczących o niepodległość było dużo inżynierów, że przypomnę z kraju.

Wśród o niepodległość było dużo inżynierów, żewystąpienia przypomnę tu tyl z instytutu BOSMAL. nę szyfrującą Enigma, lotnię Lilienz instytutu BOSMAL. nę szyfrującą Enigma, lotnię LilienTegoroczny światowy Dzień Wody obchodzimy pod h Tegoroczny światowy Dzień Wody obchodzimy pod hasłem Pojazd rozwija prędkość do 135 Pojazd rozwija prędkość do 135 py Wyszehradzkiej oraz Rumunii i Bułgarii.

Tematem pane py Wyszehradzkiej oraz Rumunii i Bułgarii.

Tematem wystąpienia panelistów Pojazd rozwija prędkość do 135więkPojazd rozwija prędkość do py nauki Wyszehradzkiej oraz Rumunii i Bułgarii.

Tematem wystąpienia panelist pyo własnym Wyszehradzkiej orazdo Rumunii i Bułgarii.

Tematem wystąpienia panelistów b Przez cały XIX i początek XX w.135 Polacy marzyli państwie.

Ich walka często kończyła się represjami i stratą m oświaty (brak polskiej ogromne opóźnienia w rozwoju nauki i gospodarki.

Zaborcy bowiem słabiej dbali o rozwój terenów, słowego, tarnowskie oświaty i chorzowskie zakłady azotowe, intensywny rozwój Warszawy było zmuszonych do opuszczenia kraju, aby uniknąć prześladow było zmuszonych opuszczenia kraju, aby uniknąć prześladowań, przekazała nowej placówce przekazała nowej placówce więkTadeusza Kościuszko i Józefa Bema.

Wielu z nich bardzo dobrze zapisało się Tadeusza Kościuszko i Józefa Bema.

Wielu z nich bardzo dobrze się thala z 1894 r.,szkoły), machinę rachunkową thala z 1894 r., machinę rachunkową (brak polskiej szkoły), ogromne opóźnienia w rozwoju i gospodarki.

Zaborcy bowiem słabiej dbali o rozwój terenów, któ Tadeusza Kościuszko Bema.

Wielu z nich bardzo dobrze zapisało sięw h ww Kościuszko i Józefa Bema.

Wielu z nich bardzo dobrze zapisało sięwaste w histo thala r., machinę rachunkową thala z 1894 r., rachunkową km/h, a machinę baterie litowo-jonowe powin-Tadeusza km/h, a z 1894 baterie litowo-jonowe powinredukcja i straty użycie ponowne” (Waste water –zapisało why w redukcja i i Józefa użycie ponowne” (Waste water – ziemie why waste water problemy gospodarki wodnej krajów Europy Środkowej.

Z okazji zwróc problemy gospodarki wodnej krajów Europy Środkowej.

Z okazji zwrócenia km/h, a baterie litowo-jonowe powinkm/h, a baterie litowo-jonowe powinproblemy gospodarki wodnej krajów Europy Środkowej.

Z okazji zwrócen problemy gospodarki wodnej krajów Europy Środkowej.

Z okazji zwrócenia się przysparzały im wielu kłopotów politycznych i narodowych.

Do tego doszły gospodarcze, jakie poniosły polskie w wy kiem na zdrowiu, czy przymusem do opuszczenia kraju a nawet Sybirem. i innych polskich miast, osiągnięcia polskich konstruktorów lotniczych – to tylko nienowych ojczyzn, mając duży udział w ich cywilizacyjnym rozwoju.

Ich postawa i nowych ojczyzn, mając duży udział w ich cywilizacyjnym rozwoju. postawa i doko Abrahama Staffela, reprezentacyjną Abrahama Staffela, reprezentacyjną na Syberię.

Wielu uczestników powstań, którym udało się przeż naDo Syberię.

Wielu uczestników powstań, którym udało się przeżyć, m szość zbiorów, w tym m.in.: maszyszość zbiorów, w tym m.in.: maszyprzysparzały im wielu kłopotów politycznych i narodowych. tego doszły straty gospodarcze, jakie poniosły ziemie polskie w wynik nowych ojczyzn, mając duży udział w ich cywilizacyjnym rozwoju.

Ich postawa nowych ojczyzn, mając duży udział w ich cywilizacyjnym rozwoju.

IchIch postawa Abrahama Staffela, reprezentacyjną Abrahama Staffela, reprezentacyjną ny wystarczyć na przejechanie ponad ny wystarczyć na przejechanie ponad Wiśle, specjalne referaty poświęcono sprawom jej dorzecza.

Wiśle, specjalne referaty poświęcono sprawom jej ukowo-technicznej towarzyszyło spotkanie ministra ds.i dok go ukowo-technicznej towarzyszyło spotkanie ministra ds.i dokonan gospod ny wystarczyć na przejechanie ponad ny wystarczyć na przejechanie ponad Wiśle, specjalne referaty poświęcono sprawom jejdorzecza. dorzecza.

Wiśle, specjalne referaty poświęcono sprawom jejinnych dorzecza. światowej.

Polska poniosła w czasie zaborów ogromne straty ludzkie, kulturalne i ekonomiczne.

Brak własnego państwa spow przyczyniały się do zachowania Polski w pamięci narodów.

A było toże bard przyczyniały się do zachowania Polski w pamięci innych narodów.

A było toto bardzo kolekcję polskich jednośladów wraz kolekcję polskich jednośladów wraz które przykłady tego, I wojny jak I wojny rozwijała się myśl techniczna wEnigma, II Rzeczypospolitej.”

Rola miar wWśród scalaniu państwowości była tematem wystąpienia dr Włodzimierza światowej. z kraju.

Wśród walczących o niepodległość było dużo inżynierów, z kraju. walczących o niepodległość było dużo inżynierów, pw nę szyfrującą lotnię Liliennę szyfrującą Enigma, lotnię Lilienprzyczyniały się do zachowania Polski w pamięci innych narodów.

A było bardzo przyczyniały się do zachowania Polski w pamięci innych narodów.

A było to bardzo waż kolekcję polskich jednośladów wraz kolekcję polskich jednośladów wraz 102 km na jednym ładowaniu. Łado102 km na jednym ładowaniu. Łado„Przegląd Techniczny” jest jednym z pierwszych czasopism, które „Przegląd Techniczny” jest jednym z pierwszych czasopism, które podj Pojazd rozwija prędkość do 135 Pojazd rozwija prędkość do 135 py Wyszehradzkiej oraz Rumunii i Bułgarii.

Tematem wystą py Wyszehradzkiej oraz Rumunii i Bułgarii.

Tematem wystąpien 102 km napolskiej jednym ładowaniu. Łado102 km na jednym ładowaniu. Łado„Przegląd Techniczny” jestświata jednym z pierwszych czasopism, które po „Przegląd Techniczny” jest jednym z pierwszych czasopism, które podjęły W czasie zaborów, gdy Polacy musieli walczyć o niepodległość i zachowanie polskości, przeciwko wynarodowianiu, kraje Europ w czasach, gdy na mapie politycznej świata nie było naszego kraju. w czasach, gdy na politycznej nie było naszego kraju. z przedwojennymi motocyklami z motocyklami oświaty (brak szkoły), ogromne opóźnienia w rozwoju nauki i gospodarki.

Zaborcy bowiem słabiej dbali o rozw W czasie zaborów, gdy Polacy musieli walczyć o niepodległość i zachowanie polskości, przeciwko wynarodowianiu, kraje Europy Uroczystość, która miała charakter sesji naukowej pod hasłem „Wkład inżynierów Lewandowskiego, Prezesa Głównego Urzędu Miar.

Tadeusza Kościuszko i Józefa Bema.

Wielu z nich bardzo dobrze Tadeusza Kościuszko i Józefa Bema.

Wielu z nich bardzo dobrze zapz w czasach, gdy namapie mapie politycznej świata nie było naszego kraju. w czasach, gdy na mapie politycznej świata nie było naszego kraju. thala r., machinę rachunkową thala z 1894 r., machinę rachunkową z przedwojennymi przedwojennymi motocyklami z przedwojennymi motocyklami wanie z z 1894 garażowego gniazda trwa ok. wanie z garażowego gniazda trwa ok. swych łamach tematykę ekologiczną.

Już w latach 70. ub.w. prowadz swych łamach tematykę ekologiczną.

Już w latach 70. ub.w. prowadziliśm wanie z garażowego gniazda trwa ok. wanie z garażowego gniazda trwa ok. km/h, a baterie litowo-jonowe powinkm/h, a baterie litowo-jonowe powinswych łamach tematykę ekologiczną.

Już w latach 70. ub.w. prowadziliś swych łamach tematykę ekologiczną.

Już w latach 70. ub.w. prowadziliśmy problemy gospodarki wodnej krajów Europy Środkowej.

Z p problemy gospodarki wodnej krajów Europy Środkowej.

Z okaz chodniej przeżywały kolejne rewolucje przemysłowe: wiek pary i elektryczności, rodziła się atomistyka.

Te techniczne nowości doci Kiedy w 1918 r. odrodziła się Polska i zabiegaliśmy, by została uznana Kiedy w 1918 r.ojczyzn, się i zabiegaliśmy, by została uznana przez „Sokół” oraz komputery inż.

Jacka „Sokół” oraz komputery inż.

Jacka chodniej przeżywały kolejne rewolucje przemysłowe: pary i elektryczności, rodziła się atomistyka.

Tea w latach techniczne nowości dociera przysparzały im wielu kłopotów politycznych i narodowych. tego doszły straty gospodarcze, jakie poniosły ziemie Na zakończenie spotkania prezentację pokazującą rolę stowarzyszeń technicznych w odzyskanie Niepodległości i budowę państwowości”, otworzyła i inż. prowadziła w cena pierw- wiek Kiedy w 1918 r.odrodziła odrodziła sięPolska Polska i zabiegaliśmy, by została uznana prz Kiedy w 1918 r. Do odrodziła się Polska i zabiegaliśmy, by została uznana przez inI „Sokół” oraz komputery Jacka oraz komputery inż.

Jacka nowych mając duży udział w ich cywilizacyjnym rozwoju. nowych ojczyzn, mając duży udział w ich cywilizacyjnym rozwoju.

Ich po Abrahama Staffela, reprezentacyjną Abrahama Staffela, reprezentacyjną 6wystarczyć h.

Zakładając seryjną produkcję, seryjną produkcję, cena ły„Środowisko, dział „Środowisko, w którym żyjemy”, 90. wspólnie z N ły „Środowisko, w którym żyjemy”, a w latach 90. wspólnie z Narod 6h. h.Zakładając Zakładając seryjną produkcję, cena 6„Sokół” h.6kraju, Zakładając seryjną produkcję, cena łydział dział „Środowisko, w którym żyjemy”, a w latach 90. wspólnie z Naro ły dział w którym żyjemy”, a w latach 90. wspólnie z Narodow ny wystarczyć na przejechanie ponad ny na przejechanie ponad Wiśle, specjalne referaty poświęcono sprawom jej dorzecza Wiśle, specjalne referaty poświęcono sprawom jej dorzecza. do ale ich wdrożenie do życia gospodarczego często nie było możliwe, bo zamiast budować, trzeba było chwytać za broń. państwa, pamięć o dorobku polskich inżynierów miała istotne znaczenie.

War państwa, pamięć o dorobku polskich inżynierów miała istotne znaczenie.

Warto pr Karpińskiego, takie jak AKAT i K-202.

Karpińskiego, takie jak AKAT i K-202. do kraju, ale ich wdrożenie do życia gospodarczego często nie było możliwe, bo zamiast budować, trzeba było chwytać za broń. państwa, pamięć o dorobku polskich inżynierów miała istotne znaczenie.

Warto p państwa, pamięć o dorobku polskich inżynierów miała istotne znaczenie.

Warto przyp I wojny światowej.

Karpińskiego, takie jak AKAT i K-202.

Karpińskiego, takie jak AKAT i K-202. w tworzeniu podstaw prawnych i administracyjnych mających na celu scalanie (z trzech szej części Ewa Mańkiewicz-Cudny – prezes Zarządu Głównego FSNT-NOT, a w drugiej „jedynki” nie powinna przekroczyć 100 „jedynki” nie powinna przekroczyć 100 Funduszem Wodnej i Polski Środowiska organizowaliśmy konku Funduszem Gospodarki i Polski Środowiska organizowaliśmy konkurs przyczyniały sięzachowania doWodnej zachowania w pamięci innych narodów. przyczyniały sięGospodarki do w pamięci innych narodów.

A był kolekcję polskich jednośladów wraz kolekcję polskich jednośladów wraz „jedynki” nie jednym powinna przekroczyć 100 „jedynki” nie powinna przekroczyć 100 Funduszem Gospodarki Wodnej i jest Środowiska organizowaliśmy konkurs Funduszem Wodnej i Środowiska organizowaliśmy konkurs dladlW fi Przypominam tu te jednym powszechnie znane fakty, aby uzmysłowić nam wszystkim, przed jak ogromnymi zadaniami stanęli w 19 102 km na ładowaniu. Łado102 km na ładowaniu. Łado„Przegląd Techniczny” jest jednym z pierwszych czaso „Przegląd Techniczny” jednym z pierwszych czasopism mnieć, że Gospodarki oficjalne istnienie Polski zostało potwierdzone dopiero w Traktacie żeże oficjalne istnienie Polski zostało potwierdzone dopiero w Traktacie Wersa Jednocześnie FSNT-NOT odJednocześnie FSNT-NOT odPrzypominam tuPolskich te powszechnie znane fakty, abymnieć, uzmysłowić nam wszystkim, przed jak ogromnymi zadaniami stanęli w 1918 mnieć, oficjalne istnienie Polski zostało potwierdzone dopiero w Traktacie Wer mnieć, że oficjalne istnienie Polski zostało potwierdzone dopiero w Traktacie Wersalsk Jednocześnie FSNT-NOT odJednocześnie FSNT-NOT odW czasie zaborów, gdy Polacy musieli walczyć o niepodległość i zachowanie polskości, przeciwko wynarodowianiu tys. zł.

Do 2020 r. w FSE ma powstawać wiceprezes FSNT-NOT i prezes Stowarzyszenia Wynalazców i Racjonalizatorów zaborów) gospodarki, infrastruktury technicznej i edukacji przedstawiła prezes FSNT-NOT tys. zł.

Do 2020 r. w FSE ma powstawać „Recykling techniki – technika recyklingu”.

Przed nami kolejny, szczeg „Recykling techniki – technika recyklingu”.

Przed nami kolejny, szczególny w czasach, gdy mapie politycznej świata nie było naszego kraj w czasach, gdy mapie politycznej świata nie było naszego kraju. z 2020 motocyklami z przedwojennymi motocyklami tys.i nasze zł.

Do 2020 r.państwo. w FSE ma powstawać tys. sprzedała zł.

Do r.z w FSE ma gniazda powstawać „Recykling techniki –na technika recyklingu”.

Przed nami kolejny, szczególn „Recykling techniki –na technika recyklingu”.

Przed nami kolejny, szczególny dzp Polacy młode Pierwszym było ustalenie trzeba było walczyć i na wschodnich i zachodnich rubieżach w 1920 r.o co A było ono bardzo poważnie zagrożone przez wojnę polsko-bo w 1920 r. r.swych A było ono bardzo poważnie zagrożone przez wojnę polsko-bolszew wanie garażowego gniazda trwa ok. wanie z przedwojennymi garażowego trwa ok. swych łamach tematykę ekologiczną.

Już w latach 70.22 ub sprzedała NMT wyposażenie swojej łamach tematykę ekologiczną.

Już w latach 70. ub.w.

NMT wyposażenie swojej Polacy i nasze młode państwo.

Pierwszym było ustalenie granic, o co trzeba było walczyć i na wschodnich i zachodnich rubieżach or w 1920 A było ono bardzo poważnie zagrożone przez wojnę polsko-bolsz w 1920 r.granic, A było ono bardzo poważnie zagrożone przez wojnę polsko-bolszewic sprzedała NMT wyposażenie swojej sprzedała NMT wyposażenie swojej tysiąc takich samochodów rocznie.

Fatysiąc takich samochodów rocznie.

Faprzypominający, jak ważne dla nas wszystkich jest środowisko naturalne przypominający, jak ważne nas wszystkich jest środowisko chodniej przeżywały kolejne rewolucje przemysłowe: wiek pary i elektryczności, rodziła atomistyka.

Tenaturalne: techniczne n (SPWiR) Michał Szota.

Ewa Mańkiewicz–Cudny.

Nawiązała wr.dla nim także dowszystkich działań inżynierów poza granicami Kiedy w 1918 odrodziła sięsię Polska i zabiegaliśmy, by22zost Kiedy w 1918 r.ważne odrodziła się Polska i zabiegaliśmy, by została u „Sokół” oraz komputery Jacka „Sokół” oraz komputery inż.

Jacka tysiąc takich samochodów rocznie.

Fatysiąc takich samochodów rocznie.

Fa-inż. przypominający, jak dla nas jest środowisko naturalne: przypominający, jak ważne dla nas wszystkich jest środowisko naturalne: kw zadbać o ich uznanie na arenie międzynarodowej.

Tu należy pamiętać o roli, jaką odegrał Ignacy Paderewski.

Trzeba też przypom w latach 1919-1921. w latach 1919-1921. placówki muzealnej likwidowanej placówki muzealnej likwidowanej 6ma h.

Zakładając seryjną produkcję, cena 6o ich h.bryka Zakładając produkcję, cenaw latach łyobchodzony dział „Środowisko, w którym żyjemy”, a w latach 90. 2w łyobchodzony dział „Środowisko, w którym żyjemy”, a w latach 90. wspó zadbać uznanie naseryjną arenie międzynarodowej.

Tu należy pamiętać o roli, jaką odegrał Ignacy Paderewski.

Trzeba też przypomnie w latach 1919-1921.

1919-1921. placówki muzealnej likwidowanej placówki muzealnej likwidowanej ma już zamówienie na pierwsze bryka już zamówienie na pierwsze nia jest Międzynarodowy Dzień Ziemi. nia jest Międzynarodowy Dzień Ziemi.

Pierwszy wykład, pt.iż „Wpływ techniki na przemiany struktury społecznej II RP”, kraju.

Jedni wracali do kraju i włączali się w budowę nowego przemysłu, inni wspierali do kraju, ale ich wdrożenie do życia gospodarczego często nie było możliwe, bo zamiast budować, trzeba było chwyta bryka ma już zamówienie na pierwsze bryka ma już zamówienie na pierwsze nia jest obchodzony Międzynarodowy Dzień Ziemi. nia jest obchodzony Międzynarodowy Dzień Ziemi. państwa, pamięć o dorobku polskich inżynierów miała istotne zna państwa, pamięć o dorobku polskich inżynierów miała istotne znaczen Karpińskiego, takie jak AKAT i K-202.

Karpińskiego, takie jak przekroczyć AKAT i K-202.

11 listopada 1918 r. Wielkopolska ciągle częścią Prus.

Przybycie 26 grudnia 1918 r.należy do Poznania Ignacego Paderewskiego Wszystkim, którzy walczyli o wolną Polskę, należy się nasza pamięć i hołd.

Ni Wszystkim, którzy walczyli o wolną Polskę, należy się nasza pamięć i hołd.

Nie mo w strukturach Federacji, a była także w Federacji, a a także iż 11 1918 r.powinna Wielkopolska była ciągle częścią Prus.

Przybycie grudnia 1918 r.Wodnej do Poznania Paderewskiego by „jedynki” nie powinna przekroczyć 100 „jedynki” nie 100 Gospodarki Wodnej i Ignacego Środowiska organizowa Funduszem Gospodarki i na Środowiska organizowaliśm Wszystkim, którzy walczyli o wolną Polskę, należy się nasza pamięć i hołd.

Nie m Wszystkim, którzy walczyli o wolną Polskę, się nasza pamięć i hołd.

Nie możem w strukturach strukturach także w zlistopada strukturach Federacji, a także egzemplarze –Federacji, klientem ma być sieć egzemplarze –PAN. ma być sieć z 26nadejściem wiosny, która początku kwietnia objawiła z Funduszem nadejściem wiosny, która na początku kwietnia objawiła się Polskę naWraz obczyźnie. wygłosił prof. Jan Żarnowski Instytutu Historii Mówca zwrócił uwagę nasieć ogromegzemplarze –klientem klientem ma być egzemplarze –biblioteczne klientem ma być sieć Przypominam tu te powszechnie znane fakty, aby uzmysłowić nam wszystkim, przed jak ogromnymi zadaniami Wraz z nadejściem wiosny, która na początku kwietnia objawiła sięcw Wraz z Wraz nadejściem wiosny, która na początku kwietnia objawiła się w mnieć, że oficjalne istnienie Polski zostało potwierdzone dopiero mnieć, że oficjalne istnienie Polski zostało potwierdzone dopiero w Tra Jednocześnie FSNT-NOT odJednocześnie FSNT-NOT odiskrą, która wywołała 27 grudnia zwycięskie Powstanie Wielkopolskie, trwające ponad 2 miesiące.

Zwycięstwo tego powstania i za jednak zapominać o tych, którzy pozostali w kraju i tu codzienną pracą walczy jednak zapominać o tych, którzy pozostali w kraju i tu codzienną pracą walczyli z ge zbiory i archiwalne dozbiory biblioteczne i archiwalne doiskrą, która wywołała 27 grudnia zwycięskie Powstanie Wielkopolskie, trwające ponad 2 miesiące.

Zwycięstwo tego powstania i zabie jednak zapominać o tych, którzy pozostali w kraju i tu codzienną pracą walczyli z jednak zapominać o tych, którzy pozostali w kraju i tu codzienną pracą walczyli z germ tys. zł.

Do 2020 r. w FSE ma powstawać tys. zł.

Do 2020 r. w FSE ma powstawać zbiory biblioteczne i archiwalne dozbiory biblioteczne i archiwalne do„Recykling techniki – technika recyklingu”.

Przed nami ko „Recykling techniki – technika recyklingu”.

Przed nami kolejny wypożyczalni samochodów. wypożyczalni samochodów. swojej krasie, warto odejść od ekranu komputera, telewizora, smartf swojej krasie, warto odejść od ekranu komputera, telewizora, smartfonu, wypożyczalni samochodów. wypożyczalni samochodów. swojej krasie, odejść od ekranu komputera, telewizora, smartfon swojej krasie, odejść od ekranu komputera, telewizora, smartfonu, zd ne zróżnicowanie ziem tworzących odrodzoną Rzeczpospolitą.

Bo obok zniszczeń po W przerwie sesji inauguracyjnej otwarto wystawę dokumentującą dorobek nauki Polacy i nasze młode państwo.

Pierwszym było ustalenie granic, o co trzeba było walczyć i na wschodnich i zachodnic dyplomatyczne zmusiły państwa zachodnie do usankcjonowania w traktacie pokojowym pozostania w granicach Polski: Pomorza G w 1920 r.warto A było ono bardzo poważnie zagrożone przez wojn w 1920 r.warto A było ono bardzo poważnie zagrożone przez wojnę po sprzedała NMT wyposażenie sprzedała NMT wyposażenie swojej nizacją i rusyfikacją.

Jak trudna była to walka, bardzo dobrze pokazuje film zre nizacją i rusyfikacją.

Jak trudna była to bardzo dobrze pokazuje film zrealizo tyczące różnych dziedzin techniki, tyczące różnych dziedzin techniki, dyplomatyczne zmusiły państwa zachodnie doswojej usankcjonowania w traktacie pokojowym pozostania w granicach Polski: Pomorza Gda nizacją i rusyfikacją.

Jak trudna była towalka, walka, bardzo dobrze pokazuje film zrealiz i rusyfikacją.

Jak trudna była toważne walka, bardzo dobrze pokazuje film zrealizowa tyczące różnych dziedzin techniki, tyczące różnych dziedzin techniki, tysiąc takich samochodów rocznie.

Fatysiąc takich samochodów rocznie.

Fa-nizacją FSE 01, jak na jedynkę przystało, FSE 01, jak na jedynkę przystało, przypominający, jak ważne dla nas wszystkich jest środowis przypominający, jak dla nas wszystkich jest środowisko na słuchawki i skierować wzrok na budzącą się naturę oraz nastawić usz słuchawki i skierować wzrok na budzącą się naturę oraz nastawić uszy na FSE 01, jak na jedynkę przystało, FSE 01, jak na jedynkę przystało, słuchawki i skierować wzrok na budzącą się naturę oraz nastawić uszy n słuchawki i skierować wzrok na budzącą się naturę oraz nastawić uszy na pta I wojnie światowej, poskiego, wywiezionych przez zaborców fabrykach i fachowcach, odroi techniki polonijnych inżynierów pt. „Stulecie Stowarzyszenia Inżynierów Polskich we skiego, Wielkopolski.

Mocarstwa uznały, iż o przynależności do Polski Górnego Śląska, Warmii i Mazur zadecyduje plebiscyt.

Usta zadbać o ich uznanie na arenie międzynarodowej.

Tu należy pamiętać o roli, jaką odegrał Ignacy Paderewski.

Trzeba na podstawie książki Stefana Bratkowskiego „Najdłuższa wojna nowoczesne na podstawie książki Stefana Bratkowskiego „Najdłuższa wojna nowoczesnej Eur w tym dokumentację fotograficzną, w tym dokumentację fotograficzną, w latach 1919-1921. w latach 1919-1921. placówki muzealnej likwidowanej placówki muzealnej likwidowanej Wielkopolski.

Mocarstwa uznały, iż o przynależności dotrele.

Polski Górnego Śląska, Warmii i Mazur zadecyduje plebiscyt.

Ustalon na trele. podstawie książki Stefana Bratkowskiego „Najdłuższa wojna nowoczesnej E książki Stefana Bratkowskiego „Najdłuższa wojna nowoczesnej Europ w tym dokumentację fotograficzną, w tym dokumentację fotograficzną, jest początkiem zapowiadanej serii po-na podstawie jest początkiem zapowiadanej serii poDo chwili relaksu zachęcamy wszystkich znużonych i znudzonych Do chwili relaksu zachęcamy wszystkich znużonych i znudzonych zim bryka ma już zamówienie na pierwsze bryka ma już zamówienie na pierwsze nia jest obchodzony Międzynarodowy Dzień Ziemi. nia jest obchodzony Międzynarodowy Dzień Ziemi. jest początkiem zapowiadanej serii pojest początkiem zapowiadanej serii potrele.

Do chwili relaksu zachęcamy wszystkich znużonych i znudzonych zi trele.

Do chwili relaksu zachęcamy wszystkich znużonych i znudzonych zimą iżiżkultury Dolny Śląsk pozostanie Prusach. dzoną Polskę tworzyłyiżtrzy społeczne, gospodarcze, przemysłowe.

Ia właśnie Francji”.

Wstęgę przecięli wspólnie prezes FSNT-NOT Ewa Mańkiewicz-Cudny prezes Opisywali ich również nasi słynni pozytywiści: Maria Konopnicka, Eliza Or Opisywali ich również nasi słynni pozytywiści: Maria Eliza Orzeszk 11 listopada 1918Federacji, r.przy Wielkopolska była ciągle częścią Prus.

Przybycie 26 grudnia 1918 r.Konopnicka, doKonopnicka, Poznania Ignacego Paoi plany konstrukcyjne wielu plany konstrukcyjne wielu maszyn Wszystkim, którzy walczyli o wolną Polskę, należy się nasza pam Wszystkim, którzy walczyli o wolną Polskę, należy sięi Eliza nasza pamięć Dolny Śląsk pozostanie przy Prusach. w strukturach Federacji, także w strukturach a maszyn także Opisywali ich również nasi słynni pozytywiści: Maria Konopnicka, Eliza Orzes Opisywali ich również nasi słynni pozytywiści: Maria Orzeszkow plany konstrukcyjne wielu maszyn plany konstrukcyjne wielu maszyn jazdów elektrycznych, dla których rynjazdów elektrycznych, dla których rynpolityką.

Jeśli w zbliżające się Święta Wielkanocne odejdziemy od suto polityką.

Jeśli w zbliżające się Święta Wielkanocne odejdziemy od suto zas egzemplarze – klientem ma być sieć egzemplarze – klientem ma być sieć Wraz z nadejściem wiosny, która na początku kwietn Wraz z nadejściem wiosny, która na początku kwietnia ob jazdów elektrycznych, dla których rynjazdów elektrycznych, dla których rynpolityką.

Jeśli w zbliżające się Święta Wielkanocne odejdziemy od suto za polityką.

Jeśli w zbliżające się Święta Wielkanocne odejdziemy od suto zastaw Plebiscyt przypadł na trudny czas wojny polsko-bolszewickiej, co powodowało, iż młode państwo polskie nie mogło mocno z Bolesław Prus i inni. o tych, Bolesław Prus i inni. i urządzeń. i urządzeń. w tym obszarze ogromną,iskrą, nieocenioną i nadal niedocenioną rolę odegrało środowisko SITPF Janusz Ptak. która wywołała 27i archiwalne grudnia zwycięskie Powstanie Wielkopolskie, trwające ponad 2początek miesiące.

Zwycięstwo tego po Plebiscyt przypadł na trudny czas wojny polsko-bolszewickiej, costołów, powodowało, iż młode państwo polskie nie mogło mocno zaa jednak zapominać o tych, którzy pozostali w kraju i tu codzienną jednak zapominać którzy pozostali w kraju i tusezonu codzienną pracą Bolesław Prus i inni.

Bolesław Prus i inni. zbiory biblioteczne i archiwalne dozbiory biblioteczne doi urządzeń. i urządzeń. ków zbytów spółka będzie poszukiwać ków zbytów spółka będzie poszukiwać nych pamiętajmy, że to dopiero początek piknikowonych stołów, pamiętajmy, że to sezonu piknikowo-odpo ków zbytów spółka będzie poszukiwać ków zbytów spółka będzie poszukiwać wypożyczalni samochodów. wypożyczalni samochodów. nych stołów, pamiętajmy, todopiero dopiero początek sezonu piknikowo-od nych stołów, pamiętajmy, że toże dopiero początek sezonu piknikowo-odpocz swojej krasie, warto odejść od ekranu komputera, telew swojej krasie, warto odejść od ekranu komputera, telewizora gażować się we wesparcie Polaków na Górnym Śląsku, Warmii i Mazurach, co niekorzystnie odbiło się na wynikach plebiscytu.

Wa Z pewnością obchody jubileuszu stulecia niepodległości będą okazją do przy Z pewnością obchody jubileuszu stulecia niepodległości będą okazją do przypomn techniczne, które tworzyło ramy dla odbudowywanego i budowanego na nowo orgaW spotkaniu inaugurującym obchody udział wzięli m.in.

Andrzej Dera, sekretarz gażować się wew wesparcie Polaków natechniki, Śląsku, Warmii i Mazurach, co po niekorzystnie odbiło się na wynikach plebiscytu.

Warm dyplomatyczne zmusiły państwa zachodnie doZ pewnością usankcjonowania w traktacie pokojowym pozostania w granicach Polsk Z pewnością obchody jubileuszu stulecia niepodległości będą okazją do przypom obchody jubileuszu stulecia niepodległości będą okazją dojakim przypomnien nizacją i rusyfikacją.

Jak trudna była to walka, bardzo dobrze nizacją i rusyfikacją.

Jak trudna była to walka, bardzo dobrze pokazuje tyczące różnych dziedzin techniki, tyczące różnych dziedzin również w Niemczech, Francji i Skanrównież Niemczech, Francji i Górnym Skankowego i zostawmy po sobie miejsce w takim samym stanie, jakim jen kowego i zostawmy sobie miejsce w takim samym stanie, jeoraz zasta również w Niemczech, Francji i Skanrównież w Niemczech, Francji i Skankowego i zostawmy po sobie miejsce samym stanie, jakim jepok za kowego i zostawmy potych, sobie miejsce w takim samym stanie, jakim je zastaliś FSE 01, jak na jedynkę przystało, FSE 01, jak na jedynkę przystało, słuchawki i skierować wzrok na budzącą się naturę słuchawki i skierować wzrok naw takim budzącą się naturę oraz nasta i Mazury odpadły od Polski, a z Górnego Śląska po stronie niemieckiej pozostał Bytom, Gliwice i Racibórz. znanych postaci, zarówno tych, którzy swój patriotyzm udowodnili walką, jak i tk znanych postaci, zarówno którzy swój patriotyzm udowodnili walką, jak i tych, odpadły oddokumentację Polski, a z Górnego Śląska po stronie niemieckiej pozostał Bytom, Gliwice i Racibórz. nizmu państwowego. i Mazury Stanu w Kancelarii Prezydenta RP; parlamentarzyści: Jolanta Hibner ii Mazur Andrzej Smirnow; znanych postaci, zarówno tych, którzy swój patriotyzm udowodnili walką, jak i tych znanych postaci, zarówno tych, którzy swój patriotyzm udowodnili walką, jak i tych, któ skiego, Wielkopolski.

Mocarstwa uznały, iż o przynależności do Polski Górnego Śląska, Warmii zadecyduje ple dynawii. dynawii.

Niekoniecznie też starajmy się dojechać samochodem jak najbliżej nasz Niekoniecznie też starajmy się dojechać samochodem jak najbliżej naszej po na podstawie książki Stefana Bratkowskiego „Najdłuższa wojna na podstawie książki Stefana Bratkowskiego „Najdłuższa wojna now w tym fotograficzną, w tym dokumentację fotograficzną, dynawii. dynawii.

Niekoniecznie też starajmy sięu podstaw. dojechać samochodem jak najbliżej naszej Niekoniecznie też starajmy się dojechać samochodem jak najbliżej naszej polan jest początkiem zapowiadanej serii pojest początkiem zapowiadanej serii poWschodnia granica została ukształtowana po wygranej wojnie 1920 r., w wyniku ryskiego traktatu pokojowego.

Duża część przed trele.

Do chwili relaksu zachęcamy wszystkich znużonych i trele.

Do chwili relaksu zachęcamy wszystkich znużonych i znu potwierdzali go budowaniem i pracą u podstaw. potwierdzali go budowaniem i pracą Narodowe Muzeum Techniki Narodowe Muzeum Techniki Wschodnia granica została ukształtowana po wygranej wojnie 1920 r., w wyniku ryskiego traktatu pokojowego.

Duża część przedro potwierdzali go budowaniem i pracą u podstaw. potwierdzali go budowaniem i pracą u podstaw.

Narodowe Muzeum Techniki Narodowe Muzeum Techniki Następnie, o roli elit inżynierskich w narodzinach i pierwszych latach II RP , mówił Włodzimierz Lewandowski – prezes Głównego Urzędu Miar; prof.

Jerzy Woźnicki – Las nie będzie zatruwany spalinami, a nam spacer wyjdzie na zdrowie.

Las nie będzie zatruwany spalinami, a nam spacer wyjdzie na zdrowie. iż Dolny Śląsk pozostanie przy Prusach.

Opisywali ich również nasi słynni pozytywiści: Maria Konopnic Opisywali ich również nasi słynni pozytywiści: Maria Konopnicka, Et plany konstrukcyjne wielu maszyn plany konstrukcyjne wielu maszyn Las nie będzie zatruwany spalinami, a nam spacer wyjdzie naodejdziemy zdrowie.

Las nie będzie zatruwany spalinami, a nam spacer wyjdzie na zdrowie. biorowego terytorium Polski pozostała poza jej granicami.

Ustalenie granicy z Czechami również nie odbyło się pokojowo.

We wszys Przypomnieniu budowniczych II RP , wynalazców dostarczających sprzęt Przypomnieniu budowniczych II RP , wynalazców dostarczających sprzęt techn jazdów elektrycznych, dla których rynjazdów elektrycznych, dla których rynpolityką.

Jeśli w zbliżające się Święta Wielkanocne odejdz polityką.

Jeśli w zbliżające się Święta Wielkanocne jest kontynuatorem MTiP-NOT oraz jest kontynuatorem MTiP-NOT oraz biorowego terytorium Polski pozostała poza granicami.

Ustalenie granicy z Czechami również nie odbyło się pokojowo.

Wesprzęt wszystkic Przypomnieniu budowniczych RP,da wynalazców dostarczających tech Przypomnieniu budowniczych IInie RP ,IInie wynalazców sprzęt technicz jest kontynuatorem MTiP-NOT oraz jest i urządzeń. kontynuatorem MTiP-NOT oraz prof. Marian Marek Drozdowski z Polskiego Towarzystwa Historycznego i jej Instytutu przewodniczący Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego idostarczających Prezes Fundacji Szacunku do przyrody się nauczyć jedynie na lekcjach, pot Szacunku do przyrody nauczyć jedynie lekcjach, potrzebn Plebiscyt przypadł na trudny czas wojny polsko-bolszewickiej, co powodowało, iż młode państwo polskie nie mo Bolesław Prus i inni.

Bolesław Prus i inni. i urządzeń.

Szacunku do przyrody nieda dasię się nauczyć jedynie naRektorów lekcjach, potrze Szacunku domiała przyrody nie da się nauczyć jedynie na na lekcjach, potrzebny działaniach na rzecz ustalenia granic Rzeczypospolitej duże zasługi Polska Organizacja Wojskowa, szczególnie w przygotow i broń żołnierzom Państwa Podziemnego, twórcom wynalazków dla aliantów i broń żołnierzom Państwa Podziemnego, twórcom dla aliantów w c powstałego przed IIczasie wojną światową powstałego przed IIczasie wojną światową ków zbytów spółka będzie poszukiwać ków zbytów spółka będzie poszukiwać nych stołów, pamiętajmy, że towynalazków dopiero początek sezonu nych stołów, pamiętajmy, że to dopiero początek sezonu pik działaniach na rzecz ustalenia granic Rzeczypospolitej duże zasługi miała Polska Organizacja Wojskowa, szczególnie w przygotowan i broń żołnierzom Państwa Podziemnego, twórcom wynalazków dla aliantów w i broń żołnierzom Państwa Podziemnego, twórcom wynalazków dla aliantów w cza powstałego przed II wojną światową powstałego przed II wojną światową W najbliższym FSE ma podW najbliższym FSE ma podprzykład i codzienne zachowanie nas wszystkich.

W czasach, gdy nie przykład i codzienne zachowanie nas wszystkich.

W czasach, gdy nie spędz Historii PAN. Wielu inżynierów i przedstawicieli nauk technicznych było wybitnymi Polskich; prof.

Michał Kleiber, b. prezes PAN; prof.

Aleksander Nawrat, z-ca dyrektora gażować się we wesparcie Polaków na Górnym Śląsku, Warmii i Mazurach, co niekorzystnie odbiło się na wynikach pl W najbliższym czasie FSE ma podW najbliższym czasie FSE ma podprzykład i codzienne zachowanie nas wszystkich.

W czasach, gdy nie spęd przykład i codzienne zachowanie nas wszystkich.

W czasach, gdy nie spędzaliś Z pewnością obchody jubileuszu stulecia niepodległości będą os Z pewnością obchody jubileuszu stulecia niepodległości będą okazją i przeprowadzeniu powstań Wielkopolskiego i Śląskich.

II wojny światowej, chcemy w Federacji Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych II wojny światowej, chcemy w Federacji Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych Nacz Muzeum Techniki i Przemysłu. ŚroMuzeum Techniki i Przemysłu. Śrorównież w Niemczech, Francji i Skanrównież w Niemczech, Francji i Skani przeprowadzeniu powstań Wielkopolskiego i Śląskich. kowego i zostawmy po sobie miejsce w takim samym stan kowego i zostawmy po sobie miejsce w takim samym stanie, j II wojny światowej, chcemy w Federacji Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych Na II wojny światowej, chcemy w Federacji Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych Naczeln Muzeum Techniki i Przemysłu. ŚroMuzeum Techniki i Przemysłu. Śrojąć decyzję, czy wystartuje w konkursie jąć decyzję, czy wystartuje w konkursie w dzieciństwie większości czasu przed ekranem, w szkołach poza dużym w dzieciństwie większości czasu przed ekranem, w szkołach poza dużymi mi społecznikami, politykami i mężami stanu.

Takie postacie jak prezydenci Gabriel Narodowego Centrum Badań i Rozwoju; prof.

Leszek Rafalski – przewodniczący Rady 2 swój jąć dowisko decyzję, czy wystartuje w konkursie jąć decyzję, czy wystartuje w konkursie w dzieciństwie większości czasu przed ekranem, w szkołach poza dużymi m w dzieciństwie większości czasu przed ekranem, w szkołach poza dużymi miasta i Mazury odpadły od Polski, a z Górnego Śląska poOrganizacji stronie niemieckiej pozostał Bytom, Gliwice i Racibórz. znanych postaci, zarówno tych, którzy swój patriotyzm udowodnili znanych postaci, zarówno tych, którzy patriotyzm udowodnili walk Odbudowane państwo polskie liczyło 27 mln. mieszkańców oraz obejmowało 388 400 km .się Mniejszości narodowe stanowiły 3 2mierze Technicznej poświęcić w dużej mierze obchody stulecia niepodle Organizacji Technicznej poświęcić w dużej obchody stulecia niepodległośc techniczne wyraża zadodowisko techniczne wyraża zadoOdbudowane państwo polskie liczyło 27 mln. mieszkańców oraz obejmowało 388 400 km .

Mniejszości narodowe stanowiły 31% Organizacji Technicznej poświęcić w dużej mierze obchody stulecia niepodległo Organizacji Technicznej poświęcić w dużej mierze obchody stulecia niepodległości. dynawii. dynawii. dowisko techniczne wyraża zadodowisko techniczne wyraża zadoNiekoniecznie też starajmy dojechać samochodem jak Niekoniecznie też starajmy się dojechać samochodem jak najbl spółki ElectroMobilty Poland na samospółki ElectroMobilty Poland na samoznajdowały się ogrody uprawiane przez uczniów, wspólnie sprzątano par znajdowały się ogrody przez uczniów, wspólnie sprzątano parki i sPn Narutowicz, Ignacy Mościcki oraz inżynierowie, Eugeniusz Kwiatkowski, Tadeusz100 Głównej Instytutów Badawczych iuprawiane prezes Akademii Inżynierskiej; prof.

Elżbieta Frąckowiak spółki ElectroMobilty Poland na samospółki ElectroMobilty Poland na samoznajdowały się ogrody uprawiane przez uczniów, wspólnie sprzątano parki i znajdowały się ogrody uprawiane przez uczniów, wspólnie sprzątano parki i skw Wschodnia granica została ukształtowana po wygranej wojnie 1920 r., w wyniku ryskiego traktatu pokojowego.

Duż potwierdzali go budowaniem i pracą u podstaw. potwierdzali go budowaniem i pracą u podstaw. co bardzo utrudniło scalanie ziem przez ponad lat rządzonych według praw zaborców.

Narodowe Muzeum Techniki Narodowe Muzeum Techniki chylimy się również nad ogromnym wysiłkiem społeczeństwa i garstki ocalałyc chylimy się również nad ogromnym wysiłkiem społeczeństwa i garstki ocalałych z p wolenie z faktu, iż zbiory MTiP-NOT, wolenie z faktu, iż zbiory MTiP-NOT, co bardzo utrudniło scalanie ziem przez ponad 100 lat chylimy rządzonych według praw zaborców. się również nad ogromnym wysiłkiem społeczeństwa i garstki ocalałych z chylimy się również nad ogromnym wysiłkiem społeczeństwa i garstki ocalałych z pożo wolenie z faktu, iżogłoszony zbiory wolenie z faktu, iż zbiory MTiP-NOT, chód elektryczny, ogłoszony w ramach chód elektryczny, ogłoszony w w ramach Las nie będzie zatruwany spalinami, a nam spacer wyjdzie Las nie będzie zatruwany spalinami, a nam spacer wyjdzie na zd Na niektórych obozach harcerskich stosowano bardziej dolegliwe m niektórych obozach harcerskich stosowano bardziej dolegliwe metod chód elektryczny, ramach elektryczny, ogłoszony w MTiP-NOT, ramach Na niektórych obozach harcerskich stosowano bardziej dolegliwe meto NaNa niektórych obozach stosowano bardziej dolegliwe metody Wende, Antoni Xiężopolskichód i wielu innych trwale zasłużyły się dla polskiej racji stanu, –granicami. wiceprezes PAN; prof.

Jan Szmidt –harcerskich przewodniczący Konferencji Rektorów Akademickich Od początku bieżącego roku przypominamy na łamach Przeglądu Technicznego działania inżynierów w II RP i to nie tylko te ow biorowego terytorium Polski pozostała poza jej Ustalenie granicy z Czechami również nie odbyło się pokojow wojennej inżynierów, odbudowujących wojennej inżynierów, odbudowujących kraj. które działacze stowarzyszeń naktóre działacze stowarzyszeń naPrzypomnieniu budowniczych RP ,w II wynalazców dostarczają Przypomnieniu budowniczych IIkraj.

RP ,IIwynalazców dostarczających jest kontynuatorem MTiP-NOT oraz jest kontynuatorem MTiP-NOT oraz Odrządowego początku bieżącego roku przypominamy na łamach Przeglądu Technicznego działania inżynierów RP i to niepapierka. tylko telekcja w o wojennej inżynierów, odbudowujących kraj. wojennej inżynierów, odbudowujących kraj. które działacze stowarzyszeń naktóre działacze stowarzyszeń narządowego programu PiS, który zakłaprogramu PiS, który zakłaczania od pozostawiania pustych opakowań.

Był to pogrzeb papierka. czania od pozostawiania pustych opakowań.

Był to pogrzeb Każ Szacunku do przyrody nie da się nauczyć jedynie na Szacunku do przyrody nie da się nauczyć jedynie na rządowego programu PiS, który zakłarządowego programu PiS, który zakłaczania od pozostawiania pustych opakowań.

Był to pogrzeb papierka.

Kal czania odduże pozostawiania pustych opakowań.

Był to pogrzeb papierka.

Każdy dla polskiej nauki i gospodarki.

Szkół Polskich iżołnierzom Rektor Politechniki Warszawskiej; Andrzej Roch Dobrucki – prezes Polskiej szarze nauki, techniki i gospodarki, ale także polityki (M.M. Drozdowski „Rzeczypospolita Inżynierska w pierwszych latach Niepodleg Nie zapomnimy o polskich inżynierach, którym przyszło żyć i pracować poza Nie zapomnimy o polskich inżynierach, którym przyszło żyć i pracować poza gran ukowo-technicznych gromadzili od ukowo-technicznych gromadzili od działaniach na rzecz ustalenia granic Rzeczypospolitej zasługi miała Polska Organizacja Wojskowa, szczególnie i broń żołnierzom Państwa Podziemnego, twórcom wynalazków i broń Państwa Podziemnego, twórcom wynalazków dla powstałego przed IIczasie wojną światową powstałego przed wojną światową szarze nauki, techniki i gospodarki, ale także polityki (M.M. Drozdowski „Rzeczypospolita Inżynierska w pierwszych latach Niepodległoś Nie zapomnimy o polskich inżynierach, którym przyszło żyć i pracować poza grg Nie zapomnimy o polskich inżynierach, którym przyszło żyć i pracować poza granica ukowo-technicznych gromadzili od ukowo-technicznych gromadzili od da, że do 2025 r.IIpolskie na polskie drogi wy-podda, że do 2025 r. r.na drogi wyuczestniczył w takiej „ceremonii”, na całe życie zapamiętywał, iż łąkę, las, uczestniczył w takiej „ceremonii”, na całe życie zapamiętywał, iżW czasac las, W najbliższym FSE ma W najbliższym czasie FSE ma podprzykład i codzienne zachowanie nas wszystkich. przykład i codzienne zachowanie nas wszystkich.

W czasach, da, że do 2025 na polskie drogi wyda, że do 2025 r. na polskie drogi wyuczestniczył w takiej „ceremonii”, na całe życie zapamiętywał, iż las, łąk uczestniczył w takiej „ceremonii”, na całe życie zapamiętywał, iż las, łąkę, pl „Inżynieria przyszłości” była tematem wykładu prof.

Jana Szmidta – rektora Izby Inżynierów Budownictwa i chcemy prof.

Zbigniew Grabowski –Stowarzyszeń prezes Honorowy Polskiej 1918–1922”, PT 1’18; 2–3’18; 4’18).

Rozpoczęliśmy także publikację wybranych przez nas dat z Jubileuszu 100-lecia. kraju.

Jest tu miejsce i dla tych, którym międzynarodowe traktaty zmieniały gra kraju. tu i dla tych, którym międzynarodowe traktaty zmieniały granice 60 lat, będą nadal służyły społeczeń60 lat, będą nadal służyły społeczeńi przeprowadzeniu powstań Wielkopolskiego i Śląskich.

1918–1922”, PT 1’18; 2–3’18; 4’18).

Rozpoczęliśmy także publikację wybranych przez nas z Jubileuszu 100-lecia.

IItumiejsce wojny światowej, chcemy w Federacji Stowarzyszeń Naukowo-T IIJest wojny światowej, w Federacji Naukowo-Techn kraju.

Jest miejsce i dla tych, którym międzynarodowe traktaty zmieniały granic kraju.

Jest tu miejsce i dla tych, którym międzynarodowe traktaty zmieniały granice i ty Muzeum Techniki i Przemysłu.

Muzeum Techniki i Przemysłu.

60milion lat, będą nadal służyły społeczeń60jedzie lat, będą nadal służyły społeczeńjedzie milion samochodów na prąd. ifŚromilion samochodów na prąd. ifŚrozostawiamy tak, jak byśmy chcieli ją zastać.

Dziś szacunku do natury dzie zostawiamy tak, jak byśmy chcieli jądat zastać.

Dziś szacunku do natury dzieci u jedzie milion samochodów na prąd. if jedzie samochodów na prąd. if jąć decyzję, czy wystartuje w konkursie jąć decyzję, czy wystartuje w konkursie zostawiamy tak, jak byśmy chcieli ją zastać.

Dziś szacunku do natury dzieci zostawiamy tak, jak byśmy chcieli ją zastać.

Dziś szacunku do natury dzieci uczą w dzieciństwie większości czasu przed ekranem, w szkołach w dzieciństwie większości czasu przed ekranem, w szkołach poz FSNT-NOT zaplanowała bogate obchody wielkiego jubileuszu stulecia.

Uznaliśmy za ważne spopularyzowanie działalności inżn 2 różne samym zostawiły ich poza ojczyzną, jak i tych, których okoliczności poli samym zostawiły ich ojczyzną, jak różne okoliczności polityczn stwu.

Politechniki Warszawskiejstwu. i stwu. zarazem przewodniczącego Konferencji Rektorów Izby Inżynierów Budownictwa; dr Jan Tarczyński – których Dyrektor Centralnej Biblioteki FSNT-NOT zaplanowała bogate obchody wielkiego jubileuszu stulecia.

Uznaliśmy za ważne spopularyzowanie działalności inżyni samym zostawiły ichpoza poza ojczyzną, jaki tych, i tych, których różne okoliczności polityc samym zostawiły ich poza ojczyzną, jak i tych, których różne okoliczności polityczne l Odbudowane państwo polskie liczyło 27 mln. mieszkańców oraz obejmowało 388 400 km .

Mniejszości narodow stwu.

Organizacji Technicznej poświęcić w dużej mierze obchody stule Organizacji Technicznej poświęcić w dużej mierze obchody stulecia dowisko techniczne wyraża zadodowisko techniczne wyraża zadoteoretycznie z mądrych podręczników, a sprawdzają ją, pisząc testy. teoretycznie z mądrych podręczników, a sprawdzają ją, pisząc testy. teoretycznie z mądrych podręczników, a sprawdzają ją,„Przeglądu pisząc testy. teoretycznie z mądrych podręczników, a sprawdzają ją,numeru pisząc testy. spółki ElectroMobilty Poland naprzysamospółki ElectroMobilty Poland na samoznajdowały się ogrody uprawiane przez uczniów, wspólnie znajdowały się ogrody uprawiane przez uczniów, wspólnie sprząt rów, dzięki której II RP niezwykle nadrabiała zapóźnienia cywilizacyjne.

W wielu dziedzinach osiągnęliśmy niebywałe suks ekonomiczne zmusiły do opuszczenia kraju.

Od tego „Przeglądu Tech ekonomiczne zmusiły do opuszczenia kraju.

Od numeru Technicz nadrabiała emc szybko emc Akademickich Szkół Polskich (KRASP), który odnosząc się doiż historii, wybiegał w Wojskowej. rów, której II RP niezwykle zapóźnienia cywilizacyjne.

W wielu dziedzinach osiągnęliśmy niebywałe sukces ekonomiczne zmusiły do opuszczenia kraju.

Odtego tego numeru „Przeglądu Technic ekonomiczne zmusiły do opuszczenia kraju.

Od tego numeru „Przeglądu Techniczneg  emc szybko emc codzięki bardzo utrudniło scalanie ziem przez ponad 100 lat rządzonych według praw zaborców.

Przed nami ważne dla chrześcijan Święto –społeczeństwa Wielkanoc.

Dla niewier Przed nami ważne dla chrześcijan Święto – –Wielkanoc.

Dla niewierzącyc chylimy się również nad ogromnym wysiłkiem społeczeństwa i ga chylimy się również nad ogromnym wysiłkiem i garstki wolenie z faktu, zbiory MTiP-NOT, wolenie z faktu, iż zbiory MTiP-NOT, Przed nami ważne dla chrześcijan Święto Wielkanoc.

Dla niewierząc Przed nami ważne dla chrześcijan Święto – Wielkanoc.

Dla niewierzących chód elektryczny, ogłoszony w ramach chód elektryczny, w ramach Na niektórych obozach harcerskich stosowano bardziej Na niektórych obozach harcerskich stosowano bardziej dole Oprócz powszechnie przykładów dokonań polskich inżynierów (budowa Gdyni, COP-u), chcemy przybliżyć osiągniecia w zaczynamy przypominać daty, które determinowały rozwój nauki, techniki i g zaczynamy przypominać daty, które determinowały rozwój nauki, techniki i gospo szłość, ukazując śmiałe perspektywy dla inżynierów i znanych ich ogłoszony roli w zmieniającej się gospoObecni byli dyrektorzy departamentów Ministerstwa Przedsiębiorczości, Urzędu Oprócz powszechnie znanych przykładów dokonań polskich inżynierów (budowa Gdyni, COP-u), chcemy przybliżyć osiągniecia w zb zaczynamy przypominać daty, które determinowały rozwój nauki, techniki i gosp zaczynamy przypominać daty, które determinowały rozwój nauki, techniki i gospodar ono spotkaniem z wiosną, czasem słoneczną, czasem deszczową, troc ono spotkaniem z wiosną, czasem słoneczną, czasem deszczową, trochę z Od początku bieżącego roku przypominamy na łamach Przeglądu Technicznego działania inżynierów w IItrochę RP i to n wojennej inżynierów, odbudowujących kraj. wojennej inżynierów, odbudowujących kraj. które działacze stowarzyszeń naktóre działacze stowarzyszeń naono spotkaniem z wiosną, czasem słoneczną, czasem deszczową, trochę ono spotkaniem z wiosną, czasem słoneczną, czasem deszczową, zim dowaniu i rozwoju przemysłu lotniczego i zbrojeniowego oraz, co bardzo ważne, w scaleniu trzech zaborów.

Już na początku bud w tym trudnym stuleciu naszej historii (1918-2018). w tym trudnym stuleciu naszej historii (1918-2018). rządowego programu PiS, który zakłarządowego programu PiS, który zakłaczania od pozostawiania pustych opakowań.

Był to pogrz czania od pozostawiania pustych opakowań.

Był to pogrzeb p i rozwoju przemysłu lotniczego i zbrojeniowego oraz, co bardzo ważne, w scaleniu trzech zaborów.

Już na początku budolw w tym trudnym stuleciu naszej historii (1918-2018). w tym trudnym stuleciu naszej historii (1918-2018). darce (przemysł 4.0), dowaniu ale iszarze kulturze (AI – sztuczna inteligencja).

Regulacji Energetyki, prezesi i członkowie tworzących Federację Stowarzyszeń Naukowotrochę ciepłą.

O wodzie przypomina nam Śmigus Dyngus, a o przyrod trochę ciepłą.

O wodzie przypomina nam Śmigus Dyngus, a o przyrodzie nauki, techniki i gospodarki, ale od także polityki (M.M. Drozdowski „Rzeczypospolita Inżynierska w pierwszych latac Nie zapomnimy o polskich inżynierach, którym przyszło żyćpytan i pr Nieteż zapomnimy o polskich inżynierach, którym przyszło żyćpytania i pracow ukowo-technicznych gromadzili od ukowo-technicznych gromadzili trochę ciepłą.

O wodzie przypomina nam Śmigus Dyngus, a o przyrodzie trochę ciepłą.

O wodzie przypomina nam Śmigus Dyngus, a o przyrodzie okr Państwa powołano Urząd Miar i Wag; Statystyczny.

Chcemy też przypominając przeszłość, poszukiwać odpowiedzi na Chcemy przypominając przeszłość, poszukiwać odpowiedzi na o da, dom.in.: 2025 r.polskie naPatentowy; polskie drogi wyże doże2025 r.Urząd na drogi wyuczestniczył w takiej „ceremonii”, na całe życie zapamięty uczestniczył w takiej „ceremonii”, na całe życie zapamiętywał, Państwa powołano m.in.: Patentowy; Miar i Wag; Statystyczny.

Chcemy też przypominając przeszłość, poszukiwać odpowiedzi na pytania Chcemy też przypominając przeszłość, poszukiwać odpowiedzi pytania o pr Prof. Sławomir Łotysz – da, prezes Międzynarodowego Komitetu Historii Techniki Technicznych.

Członkowie komitetów i komisji naukowo–technicznych, prezesi i na przedświeżą zielenią krzewy i drzewa. świeżą zielenią krzewy i drzewa. świeżą zielenią krzewy i drzewa. świeżą zielenią krzewy i drzewa.

1918–1922”, PT 1’18; 2–3’18; 4’18).

Rozpoczęliśmy także publikację wybranych przez nas dat z Jubileuszu 100-lecia. kraju.

Jest tu miejsce i dla tych, którym międzynarodowe traktaty kraju.

Jest tu miejsce i dla tych, którym międzynarodowe traktaty zmie 60 lat, będą nadal służyły społeczeń60 lat, będą nadal służyły społeczeńO tym wszystkim będziemy przypominali na imprezach, spotkaniach organizowanych przez środowisko stowarzyszeń naukowoszłość.

FSNT-NOT korzysta z logo Programu Wieloletniego „Niepodległa”, szłość.

FSNT-NOT korzysta z logo Programu Wieloletniego „Niepodległa”, włąc jedzie milion samochodów na prąd. if jedzie milion samochodów na prąd. if zostawiamy tak, jak byśmy chcieli ją zastać.

Dziś szacunku d zostawiamy tak, jak byśmy chcieli ją zastać.

Dziś szacunku do na O tym wszystkim będziemy przypominali na imprezach, spotkaniach organizowanych przez środowisko stowarzyszeń naukowo-tec szłość.

FSNT-NOT korzysta z logo Programu Wieloletniego „Niepodległa”, wł szłość.

FSNT-NOT korzysta z logo Programu Wieloletniego „Niepodległa”, włączaj ICOHTEC; wiceprezes PolskiegoFSNT-NOT Towarzystwa Historii Techniki z Instytutu Historii Nauki wielkiego stawiciele Terenowych Jednostek oraz jak agend i spółek FSNT-NOT. Sporąróżne zaplanowała bogate obchody jubileuszu stulecia.

Uznaliśmy zaWieloletniego ważne spopularyzowanie dzi samym zostawiły ich poza ojczyzną, jak i tych, których oko samym zostawiły ich Organizacyjnych poza ojczyzną, i tych, których różne okoliczno stwu. stwu. się tym samym wużywania ogólnopolskie obchody „Setnej Rocznicy Odzyskania Niep nicznych, które uzyskały Patronat Narodowy Prezydenta RP oraz prawo logo Programu „Niepodległa”. się tym samym w ogólnopolskie obchody „Setnej Rocznicy Odzyskania Niepodle się tym samym w ogólnopolskie obchody „Setnej Rocznicy Odzyskania Niepod nicznych, które uzyskały Patronat Narodowy Prezydenta RP oraz prawo używania logo Programu Wieloletniego „Niepodległa”. się tym samym w ogólnopolskie obchody „Setnej Rocznicy Odzyskania Niepodległo teoretycznie z mądrych podręczników, a sprawdzają ją, pis teoretycznie z mądrych podręczników, a sprawdzają ją, pisząc t PAN zaprezentował wielkie rów, przedsięwzięcia II RP, wszybko tym szczegrupęekonomiczne uczestników uroczystości stanowiła młodzież: doktoranci i studenci z kółtego naukodzięki techniczne której IIi przemysłowe RP niezwykle nadrabiała zapóźnienia cywilizacyjne.

W wielu dziedzinach osiągnęliśmy ni ekonomiczne zmusiły do opuszczenia kraju.

Od numeru „Pr zmusiły do opuszczenia kraju.

Od tego numeru „Przeglą  emc  emc Rzeczypospolitej Polskiej”, kładąc duży nacisk na dorobek twórców techniki.

Rzeczypospolitej Polskiej”, kładąc duży nacisk na dorobek twórców techniki.

Rzeczypospolitej Polskiej”, kładąc duży nacisk na dorobek twórców techniki.

Rzeczypospolitej Polskiej”, kładąc duży nacisk na dorobek twórców techniki.

ŚRODOWISKA TECHNICZNE W BUDOWIE NIEPODLEGŁEJ

NOTinżynierom inżynieromstulecia stulecia NOT Gdzie Ojczyzna, tam inżynier Gdzie Ojczyzna, tam inżynier Gdzie Ojczyzna, tam inżynier Gdzie Ojczyzna, tam inżynier NOT inżynierom stulecia

Gdzie Ojczyzna, tam inż Gdzie Ojczyzna, tam inżyn

ważne dla achrześcijan Święto – Wielkanoc.

PrzedPrzed naminami ważne dla chrześcijan Święto –Technikum Wielkanoc.

Dla gólnie budowy Gdyni; Centralnego Przemysłowego; magistrali komunikacyjnejdokonań wych oraz samorządu Politechniki Warszawskiej, także uczniowie OpróczOkręgu powszechnie znanych przykładów polskich inżynierów (budowa Gdyni, COP-u), chcemy przybliżyć zaczynamy przypominać które determinowały rozwój nauki zaczynamy przypominać daty,daty, które determinowały rozwój nauki, teco ono spotkaniem z wiosną, czasem słoneczną, czasem des ono spotkaniem z wiosną, czasem słoneczną, czasem deszczo Wspaniałych, zdrowych i dobrych Świąt Wielkanocnych Czytelniko Wspaniałych, zdrowych i dobrych Świąt Wielkanocnych Czytelnikom, Mechatronicznego nr 1, Zespołu Szkół nr 59 w Warszawie oraz Liceum Ogólnokształcącego i wielu zakładów przemysłowych z różnych branż.

Jego wystąpienie było dokumentoWspaniałych, zdrowych i dobrych Świąt Wielkanocnych Czytelnikom, Wspaniałych, zdrowych i dobrych Świąt Wielkanocnych Czytelnikom, dowaniu i rozwoju przemysłu lotniczego i zbrojeniowego oraz, co bardzo ważne, w scaleniu trzech zaborów.

Już na p w tym trudnym stuleciu naszej historii (1918-2018). w tym trudnym stuleciu naszej historii (1918-2018).

Autorom i Sympatykom „Przeglądu Technicznego” życzy redakcja. trochę ciepłą.

O wodzie przypomina nam Śmigus Dyngus Autorom i Sympatykom „Przeglądu Technicznego” życzy redakcja. trochę ciepłą.

O wodzie przypomina nam Śmigus Dyngus, a o wane wieloma archiwalnymiFot. zdjęciami. wAutorom Piastowie.

W sumie ok. 300 osób.

Autorom i Sympatykom „Przeglądu Technicznego” życzy redakcja. i Sympatykom „Przeglądu Technicznego” życzy redakcja.

Fot. Danuta Matloch (MKiDN) Danuta Matloch (MKiDN) Państwa powołano m.in.: Urząd Patentowy; Miar i Wag; Statystyczny.

Chcemy też przypominając przeszłość, poszukiwać odpowien Chcemy też przypominając przeszłość, poszukiwać odpowiedzi Fot. Danuta Matloch (MKiDN) Fot. Danuta Matloch (MKiDN) świeżą zielenią krzewy i drzewa. świeżą zielenią krzewy i drzewa.

100-letnie dokonania Urzędu Patentowego RP, jednej z pierwszych instytucji powoO tym wszystkim będziemy przypominali PRZEGLĄD na imprezach, spotkaniach organizowanych przez środowisko stowarzysze szłość.

FSNT-NOT korzysta z logo Programu Wieloletniego „N szłość.

FSNT-NOT korzysta z logo Programu Wieloletniego „Niepod PRZEGLĄD TECHNICZNY 7-8/2017 TECHNICZNY 7-8/2017 PRZEGLĄD TECHNICZNY 7-8/2017 PRZEGLĄD TECHNICZNY 7-8/2017 łanych przez odrodzoną Rzeczpospolitą, przedstawiła dr Alicja Adamczak, Prezes UP RP . Spotkanie odbyło się pod Patronatem Narodowym Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej się tym samym w ogólnopolskie obchody „Setnej Rocznicy Odz nicznych, które uzyskały Patronat Narodowy Prezydenta RP oraz prawo używania logo Programu Wieloletniego „Niepo się tym samym w ogólnopolskie obchody „Setnej Rocznicy Odzyskan PRZEGLĄD TECHNICZNY 8-9/2018 PRZEGLĄD TECHNICZNY 1/2018 oraz pod Honorowym Patronatem PRZEGLĄD TECHNICZNY 1/2018 PRZEGLĄD TECHNICZNY 8-9/2018 Udział inżynierów w zwycięstwie aliantów nad III Rzeszą oraz w zaopatrzeniu techAndrzeja Dudy w TECHNICZNY Stulecie Odzyskania Niepodległości PRZEGLĄD 1/2018 PRZEGLĄD TECHNICZNY 1/2018 nicznym w Państwie Podziemnym omówił Maksymilian Sokół-Potocki, z-ca dyrektora Centralnej Biblioteki Wojskowej.

Fot. Danuta Matloch (MKiDN) Fot. Danuta Matloch (MKiDN)

Rzeczypospolitej Polskiej”, kładąc nacisk na dorobek twórcó Rzeczypospolitej Polskiej”, kładąc dużyduży nacisk na dorobek twórców te

Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Wspaniałych, zdrowych i dobrych Świąt Wielkanocnych Wspaniałych, zdrowych i dobrych ŚwiątMikołaj Wielkanocnych Czy Janusz Kowalski Autorom i Sympatykom „Przeglądu Technicznego” Autorom i Sympatykom „Przeglądu Technicznego” życzyżycz red

POLSKA – EUROPA – ŚWIAT

NIK w spółkach hodowli roślin

Wynikiem kontroli NIK, przeprowadzonej w spółkach hodowli roślin o szczególnym znaczeniu dla gospodarCudny wicz-Cudny Cudny ny z-Cudny ny ki narodowej, jest informacja, że Polska wa Mańkiewicz-Cudny Ewa Mańkiewicz-Cudny a Mańkiewicz-Cudny zajmuje ostatnie miejsce w Unii Euroiegdyś przy yś przy dyś przypejskiej pod względem udziału kwalifiprzy zeki Wisły”.

Wisły”. kowanego materiału siewnego w zasiei Wisły”. sły”. mapę pę śpiewaną niegdyś niegdyś przy przy mości.

Rzeki .waną Rzeki ci.

Rzeki zeki łdziawach zbóż.

W latach 2014-2016 udział jczyźnie. ojczyźnie. yźnie. ia„Rokiem Rzeki Wisły”. okiem Rzeki Wisły”. oPnie. transportu nsportu rót Polski na mapę ansportu ortu ten wyniósł niecałe 16%. odzić przez przez ić przez zez hnej świadomości. świadomości.

RzekiRzeki cie ekologii kologii ze oraz współdziaekologii owali asnej, wolnej j,logii wolnej ojczyźnie. h naukowo ukowo wali NIKojczyźnie. przeprowadziła kontrolę funkaukowo wo dy, służyły do transportu użyły do transportu dzynarodoarodoynarodoodoików. zypomnieć mnieć 2017 r.Data obchodzić r. Data obchodzić przezprzez ów. pomnieć cjonowania wszystkich spółek hodowli nieć rca br. r.o ekologii kontekście ekologii br.w kontekście Data Data onspiutek niż planowali w w odzy odzypiwarzyszeniach naukowo szeniach naukowo w odzydzyprzez ONZ roślin o szczególnym znaczeniu dla goz ONZ niano na międzynarodona międzynarodozez ONZ ONZ pów i robotników. u.

Chcemy przypomnieć cemy przypomnieć spodarki narodowej (w których prawa 22 marca br.

Data aewiska 22 marca br.

Data w zami zrywami ywami zana nowo w odzykonspizrywami ami ich inżynierów w odzynżynierów jej wpływie pływie wpływie ywie z udziałów aktualnie wykonuje Krajoństwo ał ogłoszony przez ONZ łoszony przez ONZ odzielonym lonym wo ielonym ym ne – o nieo nieości.

– o nienieawały wy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa, a do mi.

Okupili Okupili ały Okupili pili go w zane zepaństwa zbrojnymi zrywami zbrojnymi zrywami ce Polaków laków u człowieka, jej wpływie owieka, jej wpływie końca sierpnia 2017 roku wykonywała Polaków ów da i Ścieki cieki –podzielonym ne. cy w kraju kraju Ścieki – –podzielonym ki –Społeczeństwo czerbazy czy zsyłki zsyłki rbzególnie ważne –Nieruchomości o nienie ważne – o nieAgencja Rolnych), gdyż zsyłki yłki ferencji ncji nadarce.

Powstawały na-na- Okupili naęencji z zaborcami.

Okupili aborcami. emigrować rować igrować wać udział kwalifikowanego materiału siewodnej Gruej Grunej GruGruofanie presje.

Tysiące Polaków e.

Tysiące Polaków mnę tu tylko unie tylko tu tylko lko hasłem „Woda i Ścieki m „Woda i Ścieki – – elistów były w były nego w zasiewach w Polsce był bardzo tów były były majątku, uszczerbktóre wań, więzienia czy zsyłki więzienia czy zsyłki ę w historii historii óre w historii orii water?).

Konferencji nar?).

Konferencji nacenia się ku a się ku niski i nie zapewniał wymaganego przez nia się ku ę ku yniku dokonania onania żyć, emigrować musiało emigrować ku konania nia musiało ospodarki wodnej darki wodnej Gru-Gruprawidłową agrotechnikę odnowienia wodował zacofanie dzo ważne ważne że przypomnę tu tylko przypomnę o,jęły ważne żne podjęły na tu tylko na ąpienia panelistów panelistów były były odjęły natego ynia na py zamateriału. wój terenów, które zaeziliśmy zapisało się w historii pisało się w historii stamy staśmy stasta okazji zwrócenia zji zwrócenia się kusię ku ierały przez inne zały inne polskie w wyniku W 2015 roku udział w zasiewach mazez inne nne Ich postawa i dokonania ostawa i dokonania Narodowym dowym odowym wym a. rto przyporzypoprzypopoteriału siewnego urs dla firm la firm A było to bardzo ważne zbóż wyniósł w Polsce ło bardzo ważne dlato firm r.firmktóre opism, podjęły m, które podjęły na na Wersalskim alskim 8918 r. rsalskim u, kraje Europy zagólny dzień ykim dzień ju. ny dzień zień hraz oraz olszewicką wicką b.w. prowadziliśmy prowadziliśmy sta- stazewicką cką e: 22 kwietkwietnowości docierały tała uznana przez uznana przez inne inne 22 kwietwietmnieć, wspólnie z Narodowym ólnie eć, z Narodowym ać zaWarto broń. naczenie.

Warto przyponie. przypoomożemy iebyło możemy ożemy yło aliśmy konkurs dla firm my konkurs dla firm my się w całej w całej stanęli w 1918 r. w całej całej w Traktacie Wersalskim aktacie Wersalskim abiegi yli z germaermaegi z germamaolejny, szczególny dzień y, szczególny dzień fonu, zdjąć , zdjąć nu, zdjąć djąć ch rubieżach oraz Gdańnę polsko-bolszewicką olsko-bolszewicką ealizowany owany ańzowany any sko naturalne: 22 kwietaturalne: zy na ptasie22 kwietptasie na ptasie asie alono, też przypomnieć, ej Europy”. ropy”. no, Europy”. py”. himą zimą orazResort rolnictwa przygotował promą oraz oraz oraz rzeszkowa, kowa, aderewskiego mięć i hołd.

Niebyło możemy ustawy o paszach, który i hołd.

Nie możemy szkowa, wa, o zastawiostawiojekt nia objawiła sięcałej w całej bjawiła się nowelizacji w astawiowiozaani zabiegi anpracą walczyli z germaąowstania walczyli z germa-odpoczynoczynprzedłuża stosowanie pasz genetyczdpoczynzynwizora, smartfonu, a, smartfonu, zdjąćzdjąć armia ypomnienia nienia mia ki: Pomorza Gdańmnienia nia kazuje film zrealizowany eśmy. film zrealizowany zastaliśmy. aliśmy. astaliśmy. nie modyfikowanych do 2024 roku. nastawić uszy na ptasie awić uszy na ptasie tych, którzy którzy h, którzy órzy ebiscyt.

Ustalono, zej polanki. olanki. nowoczesnej Europy”. woczesnej Europy”. polanki. nki. drozi znudzonych zimą oraz udzonych zimą oraz Według obecnych przepisów paszami ozcka, Eliza Orzeszkowa, Eliza Orzeszkowa, stkich techniczny ziemy od suto zastawioyniczny od suto zastawioGMO można karmić zwierzęta do końch jest hniczny zny trzebny ny ogło mocno ebny jestjest zaanjest waniu w w czasie uczasie piknikowo-odpoczynknikowo-odpoczynniu ca Warmia 2018 roku. w czasie asie spędzaliśmy zaliśmy lebiscytu. dzaliśmy śmy okazją do przypomnienia do przypomnienia hąaczelnej Naczelnej zelnej nie, jakim je zastaliśmy.o paszach z 2006 roku jakim je zastaliśmy. nej W ustawie mi miastami iastami miastami tami i%, walką, jak i tych, ką, jak i tych, którzyktórzy 31%, egłości.

Poci.

Poości.

PoPonajbliżej naszej polanki. liżej naszej polanki. rki i skwery. skwery. wpisano zakaz karmienia zwierząt pai skwery. wery. ża część przedrozch z pożogi pożogi z pożogi ogi na zdrowie. drowie. metody odudy oduody oduoduszami genetycznie modyfikowanymi. w obWesprzęt wszystkich ących techniczny hwo. sprzęt techniczny ob.ażdy Każdy kto żdy kto lekcjach, potrzebny jest soja GMO, którą Polach, potrzebny jestnależy kto kto Do takich głości a granicami nicami w przygotowaniu wranicami dla aliantów w czasie aliantów w czasie ści ami łąkę, plażę ,lażę plażę ch, gdy nie sprowadza spędzaliśmyz Ameryki Południowej. gdy nie spędzaliśmy kę, plażę anice i tym enicznych i tym ska Technicznych Naczelnej Naczelnej ce i tym ym eci uczą się uczą się uczą sięlub ąh się poza dużymi miastami za dużymi miastami żynieityczne ne lub W praktyce okazało się, że soi, która ie- stanowiły czne lub lub we 31%, ecia niepodległości. niepodległości.

Po- Posprzątano parki i skwery. tano parki i skwery. kcesy. hnicznego” znego” sy. cznego” go” – jak dotąd – najlepiej nadaje się do rzących jest ch jest arstki ocalałych z pożogi ocalałych z pożogi jest jest jcych dolegliwe metody egliwe metody odu-oduw zbugospodarkę odarkę bupodarkę rkę chę zimną, zimną, nie tylko te w ob- zwierząt, nie można całkowikarmienia ę zimną, mną, dolwy zeb papierka.

Każdy papierka.

Każdy kto kto wy dzie okryte ch Niepodległości racować poza granicami wać granicami rodzimymi roślinami białeokryte okryte ryte nia opoza przyiżcie las,zastąpić łąkę, ,ywał, iż las, łąkę, plażęplażę oprzyprzyrzy.zmieniały granice i tym wprowadzenie zakazu eniały granice i tym kowymi.

Dlatego -techwłączając czając do atury dziecidzieci ucząuczą się się chłączając jącnatury iałalności inżynieoliczności polityczne ości polityczne lub lub podległości egłości kilkukrotnie przesuwano. dległości ości sząc testy.testy. iebywałe sukcesy. rzeglądu Technicznego” ądu Technicznego” Jednocześnie . niewierzących Dla niewierzących jest jest resort rolnictwa uruosiągniecia w zbui, techniki i gospodarkę chniki i gospodarkę chomił program, szczową, trochę zimną, który miał spowodoową, trochę zimną, om, początkuwać budolwy przynajmniej częściowe uniezas, a o przyrodzie okryte o przyrodzie okryte edzi na leżnienie pytania o się przyna pytania o przyPolski od importowanych eń naukowo-techNiepodległa”, włączając dległa”, włączając 3 W tym celu realizowany jest w la3 3 3pasz. zyskania Niepodległości odległa”. nia Niepodległości 3 2016-2020 wieloletni program roz33 33 3 tach ów techniki. echniki.

r

żynier nier

Rys. Udział kwalifikowanego materiału siewnego zbóż w zasiewach w Polsce i wybranych państwach Unii Europejskiej w 2015 r.

17%, przy średniej dla państw UE wynoszącej 50%. W Danii, Holandii, Szwecji

i Włoszech udział ten był szczególnie wysoki i wyniósł powyżej 75%.

Ministerstwo Rolnictwa chce, aby pasze GMO można było stosować do 2024 roku

h Czytelnikom, ytelnikom, PRZEGLĄD zy redakcja. dakcja.

ZBOŻOWO MŁYNARSKI

3

3

woju produkcji rodzimych roślin białkowych. Chodzi o opracowanie takich technologii uprawy oraz odmian roślin białkowych, które można uprawiać w naszym klimacie, a ich produkcja dla rolników byłaby dochodowa.

W celu zwiększenia udziału krajowego białka w paszach, rolnicy uzyskają dopłaty do produkcji roślin strączkowych.

Polska ponadto uczestniczy w programie „soi naddunajskiej”. Projekt taki realizowany jest przez Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU) od 2017 roku. Zakłada kompleksowe badanie, które odmiany soi non GMO można uprawiać i na jakim terenie.

Pracuje się też nad szerszym wykorzystaniem śruty rzepakowej w paszach.

W ocenie specjalistów na razie jest ona zbyt mało używana do produkcji mieszanek paszowych, bowiem tylko połowa pozyskanej śruty rzepakowej jest

zużywana w kraju, a reszta jest eksportowana do Niemiec.

Te wszystkie działania mają o połowę zmniejszyć zapotrzebowanie na importowaną soję. Obecnie stanowi ona 80% białka paszowego. Polska importuje ponad 2 mln ton soi rocznie. Według ekspertów śruty sojowej nie da się wyeliminować z żywienia zwierząt, ze względu na jej walory odżywcze.

Zwłaszcza dotyczy to żywienia drobiu i trzody chlewnej.

Eksperci oceniają, że ok. 95% wykorzystywanej w przemyśle paszowym śruty sojowej to śruta z nasion modyfikowanych genetycznie. Nastawienie polskiego społeczeństwa do produktów GMO jest raczej negatywne, chociaż – jak napisano w uzasadnieniu do projektowanej noweli ustawy – przeprowadzone w latach 2008-2011 badania wpływu pasz GMO na zdrowie zwierząt nie potwierdziły negatywnego oddziaływania takich pasz na zdrowie zwierząt. (PAP)

3/2018 55

POLSKA – EUROPA – ŚWIAT

Ukraina – ekonomiczna stabilizacja sprzyja uprawie zbóż i ich eksportowi Ukraina (44 mln mieszkańców) należy do światowej czołówki eksporterów zbóż. Według prognozy Międzynarodowej Rady ds. Zbóż (IGC) eksport ten w sezonie 2017-18 ma wynieść 41 mln ton, w tym: 17 mln ton pszenicy, 19,1 mln ton kukurydzy, 4,7 mln ton jęczmienia, 125 tys. ton sorgo, 38 tys. ton owsa i 22 tys. ton żyta. Zbiory podstawowych zbóż w bieżącym sezonie są szacowane na: 26,5 mln ton pszenicy, 25,5 mln ton kukurydzy i 8,5 mln ton jęczmienia (mniej niż 10% stanowi jęczmień browarniany). Poprawa dochodów rolników i dobre warunki wegetacji roślin mają wpływ na wzrost powierzchni uprawnej o ok. 2% (do 6,7 mln ha).

W strukturze upraw obserwuje się zwiększanie powierzchni roślin oleistych kosztem zbóż, ze względu na ich wyższą dochodowość. W bieżącym sezonie zbiory soi na Ukrainie są oceniane na 3,8 mln ton (eksport 2,5 mln t), a rzepaku na 2,1 mln ton (eksport 1,9 mln ton).

Krajowe wykorzystanie pszenicy koncentruje się głównie na przetwórstwie żywnościowym. Produkcja mąki w ostatnich latach znacząco spada, z powodu malejącego popytu na pieczywo.

W 2017 r. czynnych było 335 młynów, a 20% największych firm młynarskich produkowało ponad 50% ogólnej ilości mąki.

Wśród konsumentów notuje się trend odchodzenia od spożywania najpopularniejszych dotychczas gatunków pieczywa (tzw. socjalnego) na rzecz asortymentu wyrobów typu premium, jak też wytwarzanych metodami domowymi. Stosownie do tego, szczególnie w dużych miastach, powstaje coraz więcej drobnych, prywatnych punktów sprzedaży szerokiej gamy wyrobów piekarskich dostosowanych do gustów mieszkańców.

Utrata Krymu i konflikt we wschodnich regionach Ukrainy spowodowały poszukiwanie nowych rynków zbytu

dla mąki. Największą dynamiką wzrostu odznacza się eksport do krajów afrykańskich, Chin i na Bliski Wschód (głównie Emiraty Arabskie i Palestyna).

Ze względu na wystarczającą podaż Ukraina nie importuje pszenicy, z wyjątkiem odmian do produkcji makaronów premium.

Najpopularniejszym zbożem na Ukrainie jest kukurydza, która daje wysokie plony i nadaje się do uprawy rotacyjnej. Ziarno siewne kukurydzy od krajowych producentów, w normalnych warunkach pogodowych, daje plony porównywalne z odmianami oferowanymi przez międzynarodowe firmy, przy znacznie niższych kosztach zakupu.

Obecnie na Ukrainie nie jest dozwolona uprawa roślin genetycznie modyfikowanych, natomiast krążą pogłoski, że do produkcji może być wdrożona soja Roundup Ready. (World Grain, marzec 2018) Tłumaczył Krzysztof Zawadzki

żej wyporności. Docelowo, w połowie 2018 r. pojemność magazynowa terminalu osiągnie 300 tys. ton. Ponadto właściciel („PISC Noworosyjsk Grain Plant”) w ramach projektu zwiększył swoje rocz-

ne zdolności transportowe wewnątrz kraju z 3,5 mln ton do 6,1 mln ton, w tym dzienne zdolności przeładunkowe na wagony z 10 350 ton do 14 500 ton (World Grain, styczeń 2018 r.)

Ze świata W porcie Noworosyjsk trwa rozbudowa kompleksu elewatorów o pojemności 110 tys. ton, dzięki czemu stanie się on największym w Rosji portem przeładunkowo-magazynowym dla statków o du-

Globalny handel mąką w sezonie 2017-18 pozostaje na stabilnym poziomie 17 mln ton Międzynarodowa Rada ds. Zbóż (IGC) prognozuje stabilizację światowego handlu mąką pszenną w bieżącym sezonie na poziomie 17 mln ton (w ekwiwalencie pszenicy), który jest niewiele wyższy w porównaniu z poprzednimi sezonami (16,9 mln ton w 2016-17 i 16,6 mln ton w 2015-16).

IGC oddzielnie uwzględnia eksport semoliny z pszenicy durum, który ma wynieść, w sezonie 2017-18, 420 000 ton (więcej o 20 000 ton niż w dwóch poprzednich sezonach). Przewiduje się zwiększenie dostaw mąki głównie na kierunkach: Bliski Wschód (konflikty dotykają lokalny sektor młynarski), Daleki

Wschód (zwiększony popyt na żywność z mąki pszennej), a także Afryka subsaharyjska.

Do dwóch największych importerów mąki w bieżącym sezonie należą Afganistan (prognoza 2,75 mln ton) i Irak (2,6 mln ton), zaś kolejne miejsca zajmują Uzbekistan (0,9 mln ton), Sudan (0,7 mln ton) i Brazylia (0,7 mln ton).

Natomiast czołówkę eksporterów mąki stanowią Turcja (5,45 mln ton), Kazachstan (3,35 mln ton) i UE (0,95 mln ton). Główne kierunki eksportu mąki z Europy to Afryka subsaharyjska, a także Ameryka Płd., Bliski Wschód i region Pacyfiku, zaś eksport z Kazachstanem

jest realizowany głównie do Afganistanu. Zwraca się uwagę na istotne tempo wzrostu eksportu mąki z Ukrainy (obecna prognoza 600 tys. ton, wobec 560 tys. ton w sezonie 2016-17). Eksport mąki z USA szacuje się na 450 tys. ton (w sezonie 2016-17 – 466 tys. ton).

Należy podkreślić, że prognozowane wielkości eksportu i importu mogą ostatecznie ulec korekcie, ze względu na wahania popytu, co miało już miejsce przy analizach wykonywanych w poprzednich sezonach. (World Grain, styczeń 2018) Tłumaczył Krzysztof Zawadzki

56 3/2018

PRZEGLĄD ZBOŻOWO MŁYNARSKI

Stowarzyszenie Naukowo-Techniczne Inżynierów i Techników Przemysłu Spożywczego

ul.: Czackiego 3/5; 00-043 Warszawa; tel. 22 826 63 44 tel./fax 22 827 38 47 www.sitspoz.pl szkolenia@sitspoz.pl; zespol.rzeczoznawcow@sitspoz.pl; biuro@sitspoz.pl Służymy radą i doświadczeniem od 1946 roku Ośrodek Doskonalenia Kadr organizuje szkolenia otwarte z tematów: – wymagania prawa żywnościowego – znakowanie produktów spożywczych – wymagania systemów BRC i IFS – audytor wewnętrzny systemu HACCP/audytor wewnętrzny Systemu Zarządzania Jakością – potwierdzone uznawanym certyfikatem – praktyka kontroli jakości w przemyśle spożywczym Aktualny harmonogram szkoleń otwartych – www.sitspoz.pl Certyfikujemy systemy HACCP na zgodność z Codex Alimentarius Organizujemy na zlecenie: – szkolenia (wysoko) specjalistyczne dla różnych grup odbiorców – inne szkolenia zamknięte (na zamówienia firm) SKORZYSTAJ – szkolenia na wózki widłowe z oferowanych przez MTP narzędzi promocji i reklamuj swoje – szkolenie BHP, P.Poż. i z zakresu Dobrej Praktyki Higienicznej produkty na długo przed targami i Produkcyjnej (GHP i GMP) tel.: 22 33 61 327, fax: 22 827 38 47 e-mail: szkolenia@sitspoz.pl

Zespół Statutowo-Organizacyjny na zlecenie kontrahentów zewnętrznych organizuje: – imprezy naukowe (konferencje, seminaria, sympozja) – imprezy promocyjne (wystawy) tel.: 22 826 63 44 fax: 22 827 38 47 e-mail: biuro@sitspoz.pl Zespół Rzeczoznawców wykonuje: – wyceny majątkowe obejmujące nieruchomości, maszyny, sprzęt i linie technologiczne, – opinie dotyczące innowacyjności planowanych inwestycji, – opracowania i ekspertyzy z zakresu technologii, badania zdolności produkcyjnej zakładów, – ekspertyzy i opinie dotyczące jakości przetworów przemysłu spożywczego, ze szczególnym uwzględnieniem branży owocowo-warzywnej – normalizacja w zakresie przetworów z owoców i warzyw oraz metod analizy ich jakości, – elaboraty odszkodowawcze oraz wyceny majątkowe, dla obiektów znacjonalizowanych z naruszeniem prawa, zwracanych właścicielom. tel.: 22 827 38 49, fax: 22 827 38 47, e-mail: zespol.rzeczoznawcow@sitspoz.pl

alon nologii arskich Stowarzyszenie posiada Komisję Kwalifikacyjną nr 184, działającą zgodnie z przepisami rozporządzenia z dnia 28 kwietnia 2003 r. szczegółowych zasad stwierdzania kwalifikacji przez osoby zajmujące się eksploatacją urządzeń, instalacji i sieci energetycznych.

SKORZYSTAJ rniczychw sprawie Przeprowadzamy szkolenia i egzaminy kwalifikacyjne dla osób zatrudnionych na stanowiskach wymagających uprawnień dozorowych typ „D”

9 - 4.10 018

z oferowanych przez MTP narzędzi promocji i reklamuj swoje i eksploatacyjnych typ „E” dla urządzeń elektroenergetycznych, cieplnych i gazowych produkty na długo przed targami

(dla grup powyżej 10 osób możliwość przyjazdu Komisji na miejsce do zakładu pracy).

Informacje nt. uzyskania w/w uprawnień – tel.: 22 826 63 44; fax: 22 827 38 47; e-mail: biuro@sitspoz.pl

Salon Technologii Piekarskich i Cukierniczych

30.09 - 4.10 2018

Salon Technologii Salon Spożywczych Technologii Piekarskich 1 - 4.10 i Cukierniczych 2018

Salon Technologii Spożywczych 1 - 4.10 2018

30.09 - 4.10 2018

żywność naturalną;krajowych instytucji w projekty badawcze Unii EuropejDo wzrostu zaangażowania mogłoby żywność, z której jeden lub kilkaumożliwiających składników usunięto skiej przyczynić się wprowadzenie przepisów pozyskanie kradodano, stosując metody technologiczne lub biojowychalbo środków zewnętrznych na uczestnictwo pracowników naukowych w seminariach

Substancje bioaktywne znajdujące się Polski w żywności zapewnić stały i zrównoważony rozwój sektora rolno-spożywczego i pozostałych wykazują  krajów UE [5]. wiele potencjalnych korzyści zdrowotnych lub

poprawiających samopoczucie. Gdy efekty prozdrowotne

www.sigma-not.pl Zaprenumeruj przez

wirtualna czytelnia NA PorTALU INForMACJI TECHNICZNEJ

www.sigma-not.pl

również na urządzenia mobilne

WygodNy dostęp do PoLSKIEJ prasy fachowej w każdej chwili więcej informacji: 22 840 30 86, prenumerata@sigma-not.pl 22 827 43 65, reklama@sigma-not.pl

PRASA FACHOWA

SIGMA-NOT www.sigma-not.pl