Jan Floreins

de verborgen rekeningboekjes van jan floreins

8 Op 1 april 1976 werd bij restauratiewerken in het Sint-Janshospitaal een bijzondere vondst gedaan. Onder de vloer van de voormalige archiefkamer in het broederklooster ontdekte men 3 handgeschreven rekeningboekjes. Ze dateerden van 1491, 1492 en 1493 en waren van Jan Floreins, meester in het hospitaal. Niemand wist van hun bestaan tot ze bijna 500 jaar later toevallig werden teruggevonden. De boekjes waren beschadigd door vocht en er was tekst verloren gegaan. Ze konden nog net worden getoond in de tentoonstelling ‘800 jaar Sint-Janshospitaal’ in 1976. De boekjes werden onlangs gerestaureerd en worden nu voor het eerst sinds 1976 tentoongesteld. Door MIEKE PAREZ en MARTINE EECKHOUT, restauratrice

floreins, op vertrouwde voet met memling Jan Floreins was niet zomaar een broeder in het Sint-Janshospitaal. Hij bestelde in 1479 bij Hans Memling een klein drieluik met de Aanbidding der Wijzen en staat er zelf op afgebeeld. Het oorspronkelijk opschrift op de lijst vermeldt zijn naam samen met die van Memling. De wapenschilden van zijn familie werden op de buitenluiken afgebeeld. Hij was enkele jaren later ook een van de opdrachtgevers voor het Ursulaschrijn. Floreins kende Memling dus persoonlijk en moet hem vaak hebben gesproken. Dat hij de rekeningboekjes als laatste in handen heeft gehad is een fascinerende gedachte.

de rekeningboekjes In 2013 verscheen er een inhoudelijke studie van de rekeningboekjes door dr. Jacques Mertens, historicus en voormalig archivaris. De auteur volgt in zijn bespreking de originele bladnummering, met volgend resultaat. In het eerste boekje noteerde Floreins de ontvangsten in het hospitaal voor het jaar 1491. Er staan ook uitga

2

ven en renten in vermeld, en de opbrengst van de vergierroede, een peilroede voor wijn en een bron van inkomsten voor het hospitaal. Interessant zijn de gedetailleerde wekelijkse uitgaven voor voeding die een goed zicht geven op het hospitaalleven. Floreins stelde het boekje op nadat de officiële rekening was opgemaakt, of gelijktijdig. In het tweede en het derde boekje noteerde hij - behalve de grote kosten - elke dag de uitgaven voor voeding, van mei 1491 tot mei 1493. De extra kosten die werden gemaakt als de voogden op bezoek kwamen, of op SintJansdag zijn daarbij leuke weetjes. Dr. Mertens vraagt zich terloops af waarom Floreins voor zichzelf een kopie van de officiële rekening

1 Jan Floreins, detail uit triptiek Foto: Lukasweb

2 Hans Memling, Triptiek van Jan Floreins, 1479 Foto: Lukasweb maakte. Dit aspect bleef tot nu toe onderbelicht maar we vonden een aannemelijke verklaring in de bronnen.

jan floreins in de documenten We verdiepten ons in enkele documenten die over Jan Floreins bewaard bleven. Ze geven inzicht in een structureel conflict tussen de communauteit en Jan Floreins. De broeders laten zich kennen als een vijandige gemeenschap die Floreins belastert, zusters en weldoeners tegen hem opzet en probeert hem buiten te werken. Floreins werd in 1499 uit zijn functie van meester ontzet. - In een ongedateerde brief aan de bisschop van Doornik, Louis Pot, die kort na diens wijding in 1483 moet zijn geschreven, beklaagt meester Floreins zich over het gebrek aan plichtsbesef en respect bij de broeders die hij notabene zelf het klooster heeft binnengebracht nadat hij bijna 4 jaar tevoren als enige broeder de pest had overleefd. Floreins voegt een voorstel tot hervorming toe, waarmee hij hoopt de discipline te herstellen. - In een vriendelijke brief aan de kloostergemeenschap (maart 1499) vraagt Floreins om ontheven te worden van plichten die niet stroken met de waardigheid van zijn vroeger ambt. Hij vraagt daarnaast een redelijk pensioen. - Het botte antwoord volgt een maand later: Floreins moet zijn beste kleren maar verkopen. - Floreins wendt zich met dezelfde vraag tot het stadsbestuur. Hij voegt eraan toe dat de broeders hem sinds zijn ontslag de grofste verwijten maken en geen waardering opbrengen voor iemand met bijna 40 jaar dienst in het hospitaal. - Een vriend van Floreins komt hem ter hulp. In een brief aan het stadsbestuur bevestigt hij het verhaal van Floreins en de aanslepende problemen met de communauteit.

mogelijke verklaring In deze brief viel ons oog op volgend zinnetje: ‘ (…) tous ensemble ils l’ont accusé d’avoir dissipé les biens de l’hospice,et, afin qu’l ne pût se défendre, ils ont soustrait ses livres de comptes et peut-être les ont-ils brûlés.”

Is het niet menselijk en aannemelijk dat Floreins een kopie van de rekeningboeken maakte en die achter de hand hield om zich te verdedigen als hij van gesjoemel zou worden beschuldigd? De rekeningboekjes van 1491, 1492 en 1493 zijn het museum per toeval in handen gekomen. Waren er nog meer die niet gevonden zijn of door Floreins zelf na verloop van tijd vernietigd werden?

wantrouwen Jan Floreins had geen gemakkelijk karakter. Hij was zich goed bewust van zijn verdiensten voor het hospitaal en wilde erkenning. Floreins legde het disfunctioneren van de kloostergemeenschap bloot maar toonde tegelijk zijn genegenheid en zijn wil tot verzoening. Het zijn vooral de broeders die in dit conflict zwaar uit de bocht gingen. Floreins’ kopieën verwijzen rechtstreeks naar het diepe wantrouwen dat de communauteit tijdens het laatste kwart van de 15de eeuw verdeelde. Hun belang ligt dus niet alleen in hun inhoud maar ook in hun achtergrond.

de conservatiebehandeling Het doel van de conservatie van de rekeningboekjes was ze voor verder verval door manipulatie en consultatie te vrijwaren. De boekjes vertoonden heel wat vocht-, schimmel- en insectenschade, met papier- en tekstverlies. Ze konden nauwelijks aangeraakt worden en nog minder geraadpleegd. Het tweede boekje was het zwaarst aangetast. De inkten waren uitgelopen door vocht en de laatste bladen vertoonden veel schimmelschade, met grote lacunes en zwakke zones als gevolg. De drie handschriftjes zijn +/-30 cm hoog en 10 cm breed. Ze bevatten elk een tiental bifolia handgeschept gevergeerd (*) papier. We troffen 2 verschillende watermerken aan die wijzen op papier dat in talrijke incunabelen werd gebruikt. Eerst werden alle bladen gefotografeerd. Schimmeltesten toonden geen actieve schimmel aan, inkttesten geen agressieve ijzergallusinkten. De conservatiebehandeling bestond uit een zorgvuldig, zeer zacht en droog afstoffen met een zacht penseel van die bladen waar de toestand van het papier het toeliet. We besteedden bijzondere aandacht aan de eerste en laatste bladen, kop- en voorsneden van de boekjes. Vuil, restjes aarde en stro werden mechanisch verwijderd en in het restauratieverslag bewaard. Het beschreven gedeelte van de bladen werd niet met penseel of roetspons droog gereinigd omdat er op sommige plaatsen nog droogzand op de inkt aanwezig is. Het maakt deel uit van het document en wordt beter niet verwijderd. Afhankelijk van de omvang van de schade werd Japans papier van verschillende grammage gebruikt voor het verstevigen, instukken of lamineren. Het papier was vooral in de bladvouwen zwaar beschadigd en verzwakt

en werd met doorzichtig Japans papier en omkeerbare lijm verstevigd. Grotere lacunes werden met een steviger aangepast Japans papier ingestukt. Sommige bladen konden gered worden door de restjes papier te lamineren tussen twee lagen Japans papier. Voor de conservatie werden de rekeningboekjes niet uit elkaar gehaald: zo kon de oorspronkelijke bind- en naaiwijze behouden worden. Waar de naaidraden verzwakt bleken, werd, naast de oorspronkelijke draad, een bijkomende nieuwe vlasdraad doorgehaald. Er werd een zuurvrije doos op maat gemaakt waarin elk boekje in een afzonderlijke zuurvrije map kan opgeborgen worden.

nieuwe opstelling Het project rond de gerestaureerde rekeningboekjes kadert in een gefaseerde herinrichting van de hospitaalkapel. Vanuit een gewijzigde missie en visie wordt de kapel niet langer als een schrijn voor de topwerken van Memling gezien. Er wordt teruggekeerd naar de 17deeeuwse toestand; de kerk neemt – uiterlijk - opnieuw haar functie van liturgische ruimte op. De Reins- en de Floreins-triptiek worden dit najaar opgesteld in de zaal voor de kapel. In 2015 volgt het Johannesretabel. *Gevergeerd of vergépapier is een papier dat fijne lijnen (vergures of waterlijnen) laat zien wanneer er licht doorheen valt. De fijne lijnen worden door de fijne metalen draden van de schepzeef (handgeschept papier) gevormd. Een watermerk of filigraan wordt op dezelfde manier verkregen.

1 bladzijde 70-71 voor conservatie Foto Martine Eeckhout

2 bladzijde 70-71 na conservatie Foto Martine Eeckhout