museumbulletin > de mis van de heilige gregorius
aanwinst voor het groeningemuseum
de mis van de heilige gregorius Eind vorig jaar konden Musea Brugge op een veiling bij Christie’s in Londen een paneelschilderij van omstreeks 1500 aankopen. Het gaat om De Mis van de heilige Gregorius en dus om wellicht de meest bekende gebeurtenis uit het leven van de kerkvader Gregorius de Grote (540-604). Het schilderij is – naast zijn kunsthistorische waarde – ook interessant omdat het aantoont hoe verschillende panelen aanwezig in de collectie van het Groeningemuseum opgesteld werden in kerken tijdens de late middeleeuwen. Deze nieuwe aanwinst wordt momenteel onderzocht en is daarna te bewonderen in het museum. Door TILL-HOLGER BORCHERT
1 Brusselse Meester, Mis van de heilige Gregorius,
c. 1500, olieverf op hout Groeningemuseum, Brugge, © Lukasweb – Art in Flanders 2 Brusselse meester, Mater dolorosa en Man van
Smarten, laatste kwart 15de eeuw, diptiek, olieverf op hout Groeningemuseum, Brugge, © Lukasweb – Art in Flanders 3 Hans Memling, Man van Smarten, olie op hout,
c. 1490, Keresztény Muzeum, Esztergom, © Keresztény Muzeum 4 Israhel van Meckenem, Mis van de heilige
Gregorius, gravure, c. 1480 The British Museum, Department of Prints and Drawings, Londen ©Trustees of the British Museum 5 Israhel van Meckenem, Mis van de heilige
Gregorius, gravure, c. 1495, The British Museum, Department of Prints and Drawings, Londen ©Trustees of the British Museum.
12
een populair onderwerp in de kunst van de renaissance Het verhaal komt al voor in een levensbeschrijving van de heilige Gregorius uit de 8ste eeuw en is later ook prominent terug te vinden in de 13de-eeuwse Legenda Aurea, een tijdens de middeleeuwen populaire verzameling van heiligenlevens door de Genuese Dominicaan Jacobus de Voragine. Tijdens de middeleeuwen dook het onderwerp op in verschillende media, zoals in muur- en paneelschilderkunst en verluchte handschriften. Christus werd hierin vaak als Man van Smarten opgevoerd. Eén van de oudste voorstellingen in de Lage Landen is een verloren gegane De mis van de heilige Gregorius van de Meester van Flémalle (Robert Campin) uit Doornik. Een kopie wordt bewaard in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België in Brussel. De geleerde monnik Gregorius, die in 590 tot Paus werd verkozen, was een bijzonder gelovig man. Tijdens een mis die hij in Rome in de kerk van Santa Croce in Gerusalemme samen met enkele kardinalen en bisschoppen vierde, twijfelde één van zijn helpers aan de transsubstantiatie, wat het veranderen tijdens de eucharistieviering van het brood en wijn in het lichaam en bloed van Christus betekent. Op dit moment verscheen Christus als Man van Smarten op het
altaar, omgeven met de werktuigen van de Passie of Arma Christi en toonde zijn stigmata. Dit intrigerende onderwerp werd populair in de kunst van de renaissance in het noorden gedurende de 15de en vroege 16de eeuw, toen kerkelijke concilies en de opkomende reformatorische bewegingen controverse deden ontstaan over de transsubstantiatie.
de brugse aanwinst Het voor Brugge aangekochte schilderij is bijzonder uitvoerig in de afbeelding van de details en getuigt van de liturgische praktijk aan het eind van de middeleeuwen. Aan elke kant van het altaar staat telkens een kardinaal en een bisschop met een open boek; ze treden op als getuigen van de onverwachte goddelijke verschijning. Gregorius de Grote zelf celebreert de mis: hij knielt voor het altaar dat prachtig wordt gedecoreerd met een rood brokaatdoek. Hij wordt links en rechts door twee diakenen geassisteerd van wie de ene het pluviale van de Paus opheft en de andere met een wierookvat of turibulum zwaait. Op het altaar is rechts een open brevier te zien met daarin een illustratie. In het midden van de mensa of het altaarblad staat de geopende kelk met de hostie. Tenslotte is er een retabel afgebeeld met taferelen uit het Passieverhaal van Christus: links is de kruisdraging te zien, in het
