Brigantium13 by Museo Arqueolóxico e Histórico da Coruña (non oficial)

BRIGANTIUM VOLUME 13 2002

ENTRE A CIDADE E A ALDEA Estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

Fermín Pérez Losada

MUSEO ARQUEOLÓXICO E HISTÓRICO CASTELO DE SAN ANTÓN A CORUÑA

Ayuntamiento de La Coruña

Museo Arqueolóxico e Histórico Castelo de San Antón

Concello de A Coruña

BRIGANTIUM Volume: 13 Ano: 2002 Consello de Redacción: Begoña Bas López, José María Bello Diéguez, Beatriz Comendador Rey, Miguel San Claudio Santa Cruz Comité Científico: Fernando Acuña Castroviejo, Fernán Alonso Mathias, Felipe Arias Vilas, Juan Luis Arsuaga Ferreras, Rodrigo de Balbín Behrmann, José María Bermúdez de Castro, Miguel Ángel de Bias Cortina, Primitiva Bueno Ramírez, Luis Xulio Carballo Arceo, Raquel Casal García, Germán Delibes de Castro, Carlos Fernández Rodríguez, César Llana Rodríguez,lgnacio Montero Ruiz, Antonio de la Peña Santos, José Manuel Vázquez Varela. Correspondencia, orixinais e intercambios: Brigantium Museo Arqueolóxico e Histórico Castelo de San Antón E-15001 A Coruña (España) tel.-fax: 981 18 98 50 e-mail: sananton@ctv.es URL: http:/www.brigantium.org Deseño das cubertas: Barro, Salgado, Santana [Grupo Revisión Deseño] Edición: Vía Láctea, S.L. tel. 981 63 91 91 e-mail: vialacte@teleline.es

ISSN: 0211-318X Dep. Leg.: C-308-1980

Este volume edítase coa colaboración de

• FUNDACION • • (9 CAIXAGAllCIA

PRÓLOGO

É para mín unha honra e máis un motivo de especial satisfacción ter a oportunidade de prologar esta obra de Fermín Pérez Losada. O título da mesma -"Entre a Cidade e a Aldea"- é tan amplo como suxerente, moi axeitado para a difusión dunha investigación arqueolóxica entre o gran público, complementado non obstante cun subtítulo específico que nos revela con claridade o seu contido: "Estudio arqueohistórico dos aglomerados secundarios romanos en Galicia". Coñezo ó autor desde hai xa moitos anos cando era estudiante de Xeografía e Historia nesta universidade compostelá e, unha vez Licenciado, teño seguido de preto a súa traxectoria profesional, desenvolvida primeiro como bolseiro de investigación nas universidades de Santiago, Coimbra e Braga e despois como profesor de arqueoloxía na Facultade de Humanidades de Ourense, posto que ocupa na actualidade. Durante todo este tempo colaboramos en varias publicacións conxuntas e, especialmente, fún o director da súa Tese de Doutoramento, lida en Santiago no ano 2000 e merecidamente galardoada co Premio Extraordinario que outorga a Facultade. Xa que logo, estou en condicións de refrendar a valía de Fermín Pérez como arqueólogo e investigador, algo que, independentemente da miña opinión, resulta evidente para os que coñezan en detalle o seu amplo e completo curriculum, demasiado prolixo como para resumilo aquí. Sucintamente presentado o autor e os seus méritos, compre agora presentar máis polo miúdo este libro que, na miña opinión, representa a culminación desta primeira e fecunda fase investigadora. Está apoiado nun exhaustivo traballo previo de moitos anos de duración -deaí que os seus resultados sexan tan madu,ros e aquilatados- traballo que, por outra parte, tamén foi extremamente amplo e complexo, dado que o autor integra, coordena e interpreta nun único texto tódalas fontes de información disponibles (arqueoloxía, paisaxe, fontes literarias, epigrafía, etc.), caracterizadas precisamente pola súa disparidade e dispersión tanto no tempo como no espacio. O esforzo investido sen dúbida foi enorme, merecendo como recompensa alomenos a publicación da obra. Unha primeira versión escrita do traballo foi a Tese de Doutoramento antes referida. A Tese en sí xa tiña calidade de abondo para ser editada tal cal, pero aínda así o autor optóu por unha ampla e intensa reelaboración, tanto en forma como en contido, para adaptala á presente publicación. Incorporóu así, por exemplo, algunhas das críticas e/ou consellos formulados polos membros do Tribunal, actualizóu datos e bibliografía, refixo e complementóu o material gráfico, e redactóu de novo unha grande parte do texto orixinal na procura dun meirande desenvolvemento e clarificación de datos, ideas ou interpretacións. Esto supuxo lóxicamente un segundo e renovado esforzo que tamén goza da súa recompensa: sen dúbida esta publicación final en formato libro mellora e supera á orixinal da Tese editada en formato CD pola Universidade de Santiago. Entrando xa en contidos, o estudio dos chamados "aglomerados" ou "núcleos agrupados" secundarios en Hispania é un tema poucas veces tratado en profundidade, en boa parte debido á grande problemática que presenta a súa definición e, especialmente, á inmensa dificultade que implica a atribución desta categoría de hábitat a xacementos arqueolóxicos en concreto. Por outra banda, esta modalidade de estudios supón a dificultade engadida de precisar obrigatoriamente dun enfoque integral, o cal se traduce nun grande esforzo investigador dado que necesariamente hai que manexar unha inxente cantidade de bibliografía e unha variadísima e non menos numerosa gama de fontes de información (estructuras e materiais arqueolóxicos, epigrafía e fontes escritas, etc.), de aí que sexan rara avis fronte a unha maioría de traballos que se dedican a aspectos arqueolóxicos moito máis parciais e específicos. Tendo en conta ambas dificultades, a achega que realiza Fermín Pérez con este libro debe valorarse dobremente: non só tén a valentía de abordar un tema de por sí escuro e complexo, senón que ademáis consegue arroxar luz, e moita, onde a priori só había tebras.

A importancia da súa contribución é evidente xa desde o capítulo II do libro, onde realiza unha completa e rigorosa análise da realidade arqueolóxica e histórica dos núcleos agrupados, especialmente os "secundarios", no Imperio Romano. Parte en primeiro lugar das fontes escritas e epigráficas para establecer conceptos e posteriormente das arqueolóxicas para determinar criterios de implantación, caracteres materiais e funcionalidade, coordinando ambas perspectivas para configurar unha categorización tipolóxica e xerárquica conxunta. Termos latinos tan coñecidos como civitas, vicus, jorum ou conciliabulum, utilizados a codo por moitos historiadores e arqueólogos pero non sempre na súa xusta medida e significación, son convenientemente definidos e aclarados aquí, achegándose ademais novedosas e interesantes interpretacións que se apartan un tanto das tradicionais como, por exemplo, entender os jora máis nunha dimensión "cívica" que exclusivamente "comercial". a autor pretende establecer un modelo ou patrón específico de asentamento que He sirva de marco de referencia para situar os aglomerados do Noroeste e creemos que, a pesar das dificultades, así o consigue. Aínda máis, xulgamos que a análise sobrepasa en importancia o obxectivo marcado posto que o modelo ou modelos establecidos son perfectamente utilizables como referencia para calquera outra provincia periférica da parte occidental do Imperio. Imaxinamos así que será de obrigatoria consulta para moitos trabaHos desta índole que poidan desenvolverse no futuro. a corpo central do libro é o capítulo III onde se analizan pormenorizadamente, ún por ún, tódolos xacementos da Galicia romana que puideran ser considerados "aglomerados secundarios". a estudio abrangue un total de catorce asentamentos, un listado sobradamente significativo e suficientemente exhaustivo que, ademáis, está complementado con breves alusións a outros asentamentos de menor entidade. Este estudio individualizado quizais constitúa unha das principais novedades da arqueoloxía galaicorromana actual, non tanto porque se "descubran" aquí asentamentos antes totalmente ignotos senón porque por primeira vez se presentan estes núcleos de xeito coherente, identificándoos como tales aglomerados secundarios. Deste xeito, lugares como Tude, Iria, Brigantium ou Aquis Querquernis xa eran coñecidos desde hai tempo pero, salvo excepcións, ata hoxe nunca tiñan sido estudiados dun xeito tan amplo e intenso. autros en cambio -por exemplo Xinzo, Verín, Vigo ou Pontevedra- eran ata agora, salvo breves e dispersas alusións bibliográficas, prácticamente descoñecidos, alomenos como núcleos agrupados de certa categoría. Nos parece adecuado o deseño que fai o autor de estudiar individualizadamente e de forma integral cada ún dos asentamentos, pero quizais resulte moito máis reseñable aínda a acertadísima metodoloxía de análise empregada, extremamente clara e contundente. Parte lóxicamente do estudio "tradicional", esencialmente descritivo, dos vestixios arqueolóxicos coñecidos, pero non se queda aquí, senón que tamén inclúe un estudio similar das fontes escritas e epigráficas, converxendo ambos no apartado final titulado "contextualización e interpretación". Este é de capital importancia, conseguindo o autor en efecto identificar a entidade arqueohistórica global de cada asentamento. Moi útil é, por outra parte, o apartado dedicado á intrahistoria da investigación en cada xacemento, necesario para navegar sen perdernos por un mar cheo de numerosos datos dispersos. Dentro do estudio de restos arqueolóxicos, merece unha especial mención a utilización de datos relativamente recentes, case sempre inéditos, procedentes de prospeccións e escavacións "de urxencia", que o autor integra e interpreta no seu discurso a partir da consulta dos informes orixinais. Resulta abraiante a cantidade de intervencións deste tipo que se realizan en Galicia, pero tamén é preocupante que poucas delas cheguen a ser mínimamente publicadas, xerando así unha incómoda e inadecuada situación (moita escavación pero pouca información) que debería ser solucionada á maior brevidade posible. De momento, e a penas como paliativo, obras como a presente nos permiten acceder indirectamente ós resultados dalgunhas destas intervencións, resultados que doutro modo quizais nunca chegasen a ser coñecidos polos investigadores e público en xeral. a texto vai acompañado dun excelente aparato gráfico (especialmente planimetrías de escavacións, planos e fotos aéreas do conxunto do asentamento e mapas xerais da comarca) onde, segundo palabras do propio autor, "predomina o enfoque interpretativo sobre o meramente descritivo", o cal amosa unha vez

7 máis a súa madurez investigadora. É de suliñar o uso metódico das fotografías aéreas verticais como ferramenta fundamental da investigación, obténdose das mesmas boa parte das conclusións sobre tamaño, forma e urbanismo de cada aglomerado. Na nosa opinión, a fotointerpretación de vestixios e aliñamentos antigos quizais sexa nalgúns sitios demasiado arriscada, válida non obstante como hipótese interpretativa que deberá ser confirmada, ou rexeitada, en posteriores investigacións. En calquera caso o autor non engana, posto que xunto á fotointerpretación ofrece igualmente o documento fotográfico orixinal. O capítulo IV expón e sintetiza maxistralmente as conclusións específicas derivadas dos estudios individuais, seguido do capítulo V onde estas conclusións se amplían e xeneralizan a todo o ámbito xeográfico do Noroeste Peninsular. Observamos por unha parte cómo os aglomerados secundarios romanos galegos son similares ós existentes noutras provincias atlánticas do Imperio (implantación en zonas baixas, relación directa coas vías terrestres, morfoloxía e configuración protourbana), pero tamén se nos revelan as diferencias, especialmente a curiosa característica de que boa parte destes núcleos tamén desempeñaron unha certa funcionalidade política como capitais de civitates. Insiste o autor na inmensa variabilidade que reflexa o tamaño e mailo urbanismo -desde pequenos núcleos non urbanos ata grandes enclaves capitais de conformación urbana-, concluíndo acertadamente que "o nome de aglomerados secundarios sen dúbida lles cae corto", ou sexa, que efectivamente os enclaves estudiados deben ser xerarquizados en varios grupos, desde auténticas cidades provinciais (Tui e Iria) ata pequenos vici dependentes (p.e. Santiago ou Brandomil), pasando obviamente por toda a gama intermedia posible de aglomerados protourbanos. Lóxicamente, outras conclusións xenéricas de tipo "colateral" son esbozadas na obra a penas como posibilidades de investigación, entre elas a relativa ó sistema viario. Queremos destacala aquí porque, independentemente de que manteñamos reservas respecto a algunha hipótese concreta, supón unha proposta xeral novedosa e ben razoada que sen dúbida abre novas vías de investigación neste campo. Non hai que dicir que a bibliografía final é exhaustiva, completa e numerosísima, próxima a un corpus bibliográfico integral de toda a Galicia romana. Outro mérito engadido é que o libro, malia ser un traballo meticuloso e de grande nivel e rigor científico, conta cunha estructura clara e unha redacción limpa e sinxela que o fai de doada lectura, perfectamente asequible así para todo tipo de público interesado na historia e o patrimonio de Galicia. Son tantas as suxerencias que ofrece a lectura deste libro que os nosos comentarios poderían estenderse indefinidamente contra a necesaria brevidade que impón un prólogo. Concluímos dicindo que a súa contribución á arqueoloxía e historia antiga da Gallaecia, e incluso de toda Hispania, é fundamental, e non dubidamos que se converterá nunha obra de obrigada consulta para tódolos estudiosos e investigadores do tema. Felicitamos cordialmente a Fermín Pérez polo seu traballo e o animamos a que prosiga con entusiasmo a investigación iniciada, fixándose cada vez uns horizontes máis amplos no seu labor como arqueólogo e historiador. Por último, no nome do autor e no meu propio, quixera agradecer ó Museo Arqueolóxico e Histórico de A Coruña a oportunidade ofrecida para publicar esta obra como número monográfico da súa prestixiosa revista Brigantium. O seu labor de mecenado e auténtico compromiso coa investigación científica e maila difusión cultural quedan sobradamente probados, máxime cando elixen textos de tanta calidade como o presente. Santiago, decembro de 200 l.

Xosé Manuel Caamaño Gesto. Prof. Titular de Arqueoloxía Universidade de Santiago de Compostela.

ÍNDICE

Prólogo

l. INTRODUCCIÓN Obxectivos e limitacións Metodoloxía e esquema xeral Agradecementos

13 16 17 18

11. AGLOMERADOS SECUNDARIOS NO IMPERIO ROMANO Terminoloxía e conceptos Núcleos primarios: cidades Aglomerados secundarios: vici Aglomerados secundarios: jora, conciliabula Caracterización arqueolóxica Implantación Caracteres físicos e materiais Funcionalidade Categorización tipolóxica

21 23 23 26 34 38 39 40 51

111. AGLOMERADOS SECUNDARIOS NA GALICIA ROMANA: ESTUDIO INDIVIDUALIZADO Tui (Tude) Fontes escritas Historia da investigación Vestixios arqueolóxicos Contextualización e interpretación Iria Flavia (Forum Iriensis) Fontes escritas Historia da investigación Restos arqueolóxicos Contextualización e interpretación A Coruña (Brigantium) Historia da investigación Fontes escritas Restos arqueolóxicos Contextualización e interpretación Caldas de Reis (Aquis Celenis).............................................................................................................. Fontes escritas Restos arqueolóxicos Contextualización e interpretación Ourense (Auria) Fontes escritas Historia da investigación Restos arqueolóxicos Contextualización e interpretación

59 61 61 66 68 82 87 88 90 92 104 109 110 115 119 133 140 140 143 148 153 153 156 158 174

FERMfN PÉREZ LOSADA

Baños de Bande (Aquis Querquernis) Historia da investigación Restos arqueolóxicos Contextualización e interpretación A Proba (Forum Gigurrorum) Investigación e restos arqueolóxicos en A Proba A Cigarrosa (A Rúa) / As Modorras (Petín) Contextualización e interpretación xeral Xinzo de Limia (Forum Limicorum) Vestixios arqueolóxicos en Xinzo Nocelo da Pena Contextualización e interpretación xeral Verín Historia da investigación Vestixios arqueolóxicos Contextualización e interpretación Vigo (Vicus Elanet?) Historia da investigación Restos arqueolóxicos Contextualización e interpretación Pontevedra (Turoqua) Historia da investigación Restos arqueolóxicos Contextualización e interpretación Castillós (Dactonium) Historia da investigación Vestixios arqueolóxicos Contextualización e interpretación Brandomil (Ad Duos Pontes) Restos arqueolóxicos Contextualización e interpretación Santiago (Asseconia) Historia da investigación Vestixios arqueolóxicos Contextualización e interpretación Outros asentamentos

180 181 184 193 199 199 205 21 O 214 215 221 224 227 227 228 232 239 240 244 261 266 267 268 273 279 279 281 286 291 291 295 302 302 307 315 318

IV: ESTUDIO CONXUNTO DOS AGLOMERADOS SECUNDARIOS GALEGOS Caracterización arqueolóxica Funcionalidade Cronoloxía

325 327 335 340

v: CONCLUSIÓN: CARA A UNHA NOVA XEOGRAFÍA HISTÓRICA DA GALICIA ROMANA

343

Bibliografía

349

Abreviaturas de publicacións periódicas

374

Índice de figuras

375

Para Keka, Elba e Annia

INTRODUCCIÓN

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ((aglomerados secundarios" romanos en Calicia

Resulta evidente que o Imperio Romano, como en xeral tódalas outras culturas de época antiga, é unha civilización urbana. A cidade, en efecto, constitúe a principal forma de ocupación do espacio, o modelo ideal que estructura toda a paisaxe do mundo clásico. No fondo, o Imperio non é mais que unha superestructura formada por unha inmensa malla de cidades-estado· perfectamente interrelacionadas e xerarquizadas. Por outra parte, tamén é verdade que a cidade, sen deixar de ser a médula e ó mesmo tempo o cume da romanidade, non é unha realidade aillada que dependa exclusivamente de sí mesma: precisa do campo para subsistir e se desenvolver. O concepto latino de civitas resulta así moito mais amplo e complexo que o de mero núcleo urbano, abranguendo tamén o espacio rural envolvente que lle serve de sustento económico e social: civitas = urbs + territorium.

Se traducimos esta ecuación a nivel de hábitat, en teoría non existiría no mundo romano mais que un esquema dúplice e bipolar de asentamentos: cidades (núcleos urbanos de hábitat concentrado) e casas de campo (establecementos rurais individuais e dispersos) xenéricamente denominadas

villae. Obviamente, a realidade arqueolóxica e histórica de calquera provincia romana, especialmente das periféricas, supera e complica claramente este modelo teórico que, non obstante, resulta válido como utopía final de referencia. A vastedade e heteroxeneidade das condicionantes xeográficas do Imperio, o reparto non igualitario dos recursos humanos e económicos, o modelo de romanización elixido en cada rexión e mailo peso específico da ocupación prerromana previa teñen determinado que entre cidades e villae poidan ser discernidas algunhas outras categorías intermedias de hábitat agrupado que os propios latinos denominaron vici, castella, jora, etc. e que a investigación actual tende a englobar baixo os termos modernos de small town ou agglomération secondaire. Fronte á omnipresencia e relevancia das cidades e das villae, estes núcleos agrupados menores ou secundarios, malia que coñecidos desde hai tempo, tradicionalmente non espertaron demasiado interese por parte dos investigadores. A situación sen

embargo ten mudado progresivamente nas últimas décadas, especialmente durante os anos 90: diversas obras (p.e. BURNHAMI WACHER 1990; PETITI MANGINI BRUNELLA 1994a, 1994b) abordan a cuestión por extenso, constatando que este tipo de hábitat é moi común nas provincias atlánticas do Imperio (Britannia, Gallia, Germania), definindo as súas características e avaliando a súa importancia. Sen dúbida, no momento actual este é un tema punteiro, case diriamos "de moda", na investigación arqueolóxica romana europea. Na Península Ibérica en xeral e no Noroeste en particular os aglomerados secundarios nunca tiñan sido tratados de xeito suficientemente amplo e intenso, existindo xa que logo un notable valeiro e desfase con respecto á investigación británica, francesa ou alemana. Na Gallaecia ademais curiosamente semellaba constatarse a existencia dun número importante de núcleos destas características -comunmente citados polos investigadores malia seren totalmente ignotos a nivel arqueolóxico- ó tempo que dúas destas "pequenas cidades" antes prácticamente descoñecidas -Freixo no norte de Portugal (DIAS 1997) e Xixón en Asturias (FERNÁNDEZ OCHOA 1995; FERNÁNDEZ OCHOA/GARCÍA DÍAZ/GIL SENDINO 1996; FERNÁNDEZ OCHOA 1998)- eran obxecto de amplos e productivos proxectos de escavación extensiva. Con estes precedentes e ante a perentoria necesidade da investigación, decidimos hai uns 10 anos verificar se efectivamente existían "aglomerados secundarios" en Galicia e tentar caracterizalos a nivel arqueohistórico, coa grata sorpresa de comprobar que os datos arqueolóxicos eran tan abundantes como descoñecidos, derivados maioritariamente do amplo desenvolvemento da arqueoloxía de urxencia, especialmente a urbana, nos últimos tempos. O resultado da investigación foi a nasa Tese de Doutoramento (PÉREZ LOSADA 2000) que lóxicamente constitúe a base do presente libro l . 1 A Tese, dirixida polo Prof Dr. Xosé Manuel Caamaño Gesto, leva por título "Poboamento e ocupación rural romana no Noroeste Peninsular (Núcleos agrupados romanos secundarios en Galicia)". Foi defendida na Universidade de Santiago en xullo do 2000 ante o tribunal formado polos Dres. Fernando

FERMíN PÉREZ LOSADA

Ambas obras non son idénticas: a primeira foi necesariamente remodelada e adaptada para a presente edición de xeito tal que, sen chegar a ter íntegramente unha nova redacción, sí que contempla numerosos cambios, supresións e engadidos tanto no texto como nas figuras; o libro tamén inclúe asemade a necesaria actualización bibliográfica.

OBXECTIVOS E LIMITACIÓNS Pretendemos na presente obra achegar ó lector unha análise o máis pormenorizada e exhaustiva posible de todos aqueles lugares da Galicia actual que poidan, por unha razón ou por outra, ser considerados dentro da categoría de "aglomerados romanos secundarios". Enfocamos o estudio desde unha perspectiva integral e globalizadora, combinando por unha parte a análise individual -específica de cada asentamento- coa colectiva -caracterización e xerarquización xenérica dos mesmos-, e por outra a base esencialmente arqueolóxica -cultura material- coa información contida nas fontes escritas -epigráficas, textos clásicos e tardorromanos-; as conclusións de feito pretenden ser o máis "históricas" posibles, derivadas da contextualización e interpretación conxunta de tódolos datos disponibles. Unha primeira limitación é tipolóxica e cultural. Sen pretender metérmonos agora no significado e pertinencia da terminoloxía ó uso, tanto sexa latina (vicus, forum, etc.) como actual (small town,

village/villaggio, habitat groupé dépendant, agglomération secondaire, etc.) -aspecto que será analizado en detalle no próximo capítulo-, sí que semella necesario definir, alomenos preliminarmente, que é o que entendemos por "aglomerado secundario". Aínda que pareza unha perogrullada dicilo, trátase de calquera asentamento (chámese núcleo, enclave, centro, aglomerado, poboado ou como queiramos), normalmente de carácter habitacional permanente (sen prexulgar outras posibles funcionalidades), que cumpre a triple condición de "agrupaAcuña, Jase Antonio Abásolo, Enrique Cerrillo, Carmen Fernández Ochoa e Vasco Mantas, obtendo a máxima calificación. Unha edición íntegra da mesma foi publicada en formato CO pala propia Universidade (USC 2000).

do" (concentración mínimamente significativa de edificacións diversas, diferente polo tanto do hábitat rural disperso -villae, granxas e casais- de índole individual/familiar), "romano" (diferente así dos poboados romanizados pero de orixe indíxena -oppida, castella-), e "secundario" ou "menor" (de inferior importancia e categoría que os asentamentos "maiores" ou "primarios", ou sexa as cidades propiamente ditas). Baixo estas premisas, esto se traduce arqueolóxicamente nunha considerable cantidade de enclaves dado que, na área que nos ocupa, aparentemente só hai unha cidade propiamente dita que é Lucus Augusti. Xenéricamente ocupan a extensa banda comprendida entre a cidade e aldea -de aí o título elixido para a obra- con considerables variantes derivadas do seu tamaño, funcionalidade, conformación interna (urbana ou non), e grado de autonomía política (independencia/dependencia doutros núcleos capitais). Neste sentido, o estudio de asentamentos que faremos máis adiante revela que probablemente a calificación elixida de "aglomerados secundarios" (ou "núcleos agrupados romanos secundarios" tal como se lles denominaba na Tese) quizais resulte demasiado restrictiva, sobre todo no que respecta á "secundariedade". Así, na parte alta da escala, centros urbanos de considerable tamaño como Iria ou Tui (posibles "capitais rexionais") ou ben outros menores (p.e. A Proba de Valdeorras) que seguramente foron capitais de civitas, perfectamente poderían ser calificados alomenos de "cidades potenciais", ou sexa que serían propiamente "primarios". Se optamos pola denominación "aglomerado secundario" (traducción directa do frances agglomération secondaire) é simplemente porque ésta é a de meirande éxito na investigación europea do tema malia que, para o caso galaicorromano que nos ocupa, qUlzals non sexa excesivamente abranguente e axeitada. Parécenos, en todo caso, a menos mala de todas as posibles. Unha segunda limitación é de tipo xeográfico. En teoría, o óptimo sería abranguer todo o ámbito da Gallaecia pero as obvias dificultades de estudiar in situ algúns afastados lugares, as posibles interferencias con investigacións en curso doutros colegas e, sobre todo, un xa demasiado grande volume de información, obrigáronnos a restrinxir

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

o estudio ó territorio da Galicia actual, malia que somos conscientes de que esta delimitación en absoluto corresponde a calquera circunscrición antiga. As áreas abranguidas no estudio son así todo convento lucense, a metade norte do bracarense e un pequeno sector occidental (Valdeorras) do asturicense. Non obstante, as conclusións xerais serán esbozadas para todo o conxunto da

Gallaecia.

METODOLOXÍA E ESQUEMA XERAL Excluíndo esta breve introducción inicial e maila obrigatoria bibliografía final, o corpo deste libro está organizado seguindo un esquema tripartito de desigual entidade e tamaño. A primeira parte consiste nun estudio sobre a realidade arqueolóxica e histórica dos aglomerados secundarios no Imperio Romano. A sección inicial aborda, con base nas fontes escritas e epigráficas, a complexa cuestión da nomenclatura latina e a súa problemática correlación coa realidade arqueolóxica, tentando establecer conceptos e propoñer unha primeira aproximación á categorización tipolóxica e xerárquica dos núcleos agrupados. A seguinte sección analiza a conformación física e funcional destes enclaves na procura dunha caracterización arqueolóxica propia e peculiar común a todos eles, sen esquecer as obvias especificidades de distribución e entidade nas distintas provincias do Imperio. Pretendemos en suma establecer un modelo (ou modelos) específico de asentamento, un patrón definido de organización do hábitat urbano/rural, que sirva de contexto e marco de referencia para situar os núcleos agrupados romanos do Noroeste. A segunda parte, de moito maior tamaño, constitúe o corpo central da obra, ou sexa, a análise arqueohistórica dos aglomerados secundarios existentes na Galicia romana. Estudiamos en detalle un total de 14 asentamentos máis algúns outros, dubidosos e/ou pequenos, que só tratamos de forma breve. A abordaxe dos mesmos é, por unha banda, individual (xacemento por xacemento) e, por outra, colectivo, a xeito de cadro-resume de tódolos datos anteriores. Non seguimos na exposición

ningunha orde xeográfica, alfabética ou cronolóxica determinada; quizais, en todo caso, un certo ordenamento de maior a menor importancia. Para non prexulgar datos e que as interpretacións obtidas fosen o máis imparciais posibles, concibimos cada estudio individual de xeito integral, como se fosen partes totalmente autónomas e independentes dentro do discurso xeral da obra. A metodoloxía de análise empregada consta habitualmente dos puntos seguintes: 1. Restos arqueolóxicos. Punto básico e esencial, obviamente consiste na presentación e análise dos vestixios materiais coñecidos (referencias antigas, pequenos achados descontextualizados, material epigráfico, prospeccións e sondaxes, escavacións en área) en todos e cada ún dos asentamentos considerados. Insistimos preferentemente no estudio de estructuras (ou de vestixios dispersos que permitan intuir a súa existencia) máis que no de materiais mobles, que a penas serán referenciados en tanto en canto sirvan para contribuir á caracterización funcional dos edificios ou para establecer fases cronolóxicas de ocupación. A base do traballo consiste nun exhaustivo vaciado bibliográfico de tódolos datos arqueolóxicos de cada xacemento (labor nada fácil tendo en conta a grande dispersión de novas, especialmente en obras antigas ou de índole moi local), seguida da aínda máis complicada localización precisa destes datos sobre a planimetría actual. Prestamos ademais unha especial atención ás recentes escavacións arqueolóxicas de urxencia, case todas inéditas e, polo tanto, únicamente accesibles gracias á consulta dos preceptivos informes preliminares e/ou ás informacións orais amablemente fornecidas polos seus directores; neste caso, a recolla tamén foi o máis exhaustiva posible, abranguendo tódalas intervencións realizadas ata 1999. Por último, en tódolos asentamentos considerados sempre foi realizado o necesario traballo de campo (prospección directa, verificación de datos e estudio sobre o terreo) .. 2. Fontes escritas. Boa parte dos asentamentos estudiados corresponden, con maior ou menor seguridade, a lugares mentados nas fontes clásicas ou tardorromanas, revelando o seu nome orixinario e, ás veces, algunha característica notoria do poboado. Cando estas citas teñen a suficiente enti-

FERMíN PÉREZ LOSADA

dade ou resultan especialmente problemáticas, analizámolas e interpretámolas en capítulo propio, procurando establecer o necesario correlato coa información arqueolóxica. 3. Historia da investigación. Incluimos este punto como apartado específico naqueles sitios onde os datos arqueolóxicos e históricos son especialmente abundantes e diversos, atopándose ademais moi espallados no tempo. Habitualmente son actuais cidades, co que isto implica a nivel de producción bibliográfica sobre as súas orixes xa desde hai séculos, e máis aínda con respecto ó desenvolvemento da arqueoloxía urbana, habitualmente moi recente e inédita, abranguendo múltiples intervencións de moi variada índole e interese. Tentamos así presentar de xeito organizado e mínimamente coherente tanto os datos antigos como as actuais escavacións, que doutro modo resultarían difícilmente abarcables en conxunto. 4. Contextualización e interpretación. Este apartado é común e clave en tódolos sitios estudiados; pretendemos interpretar en conxunto tódolos datos disponibles (arqueolóxicos, epigráficos e escritos) como medio para atinxir a entidade arqueolóxica e histórica global de cada asentamento. Adaptando aquí o modelo de ficha-resume utilizado na Galia Bélxica e Xermania (PETITI MANGINI BRUNELLA 1994a, 1994b), a análise está centrada nos puntos seguintes: caracterización física (arqueolóxica) do poboado -forma e tamaño, conformación e distribución interna, urbanismo, arquitectura pública e privada-, caracterización funcional -funcións políticas, administrativas, productivas, comercias e de prestación de servicios-, bases socioeconómicas -espectro social, economía de subsistencia e/ou mercado-, e evolución cronohistórica -orixes, fases de desenvolvemento, ruptura e/ou continuidade final-o Para atinxir estes puntos obviamente non abonda coa interpretación dos datos específicos de cada asentamento, senón que éstes tamén deben ser contextualizados a un nivel máis xeral. Cobra así especial relevancia o estudio das relacións do lugar co seu entorno, especialmente o sistema viario locallrexional, as condicionantes xeográfico-económicas do territorio (recursos agropecuarios ou productivos) e mailo tipo e distribución do hábitat rural envolvente.

A análise vai acompañada das figuras pertinentes, tratadas non tanto como un complemento ilustrativo (e polo tanto prescindible) do texto, senón máis ben ó contrario, ou sexa que o texto non é máis que a transcrición en palabras das mesmas. Nelas predomina o enfoque interpretativo sobre o meramente descritivo e habitualmente consisten en planimetrías e/ou reconstruccións específicas de estructuras escavadas, pezas ou edificacións relevantes, planos de conxunto do asentamento e mapas xenéricos da comarca ou rexión 2 . Estes últimos están realizados sobre base topográfica (cartografía actual e/ou histórica) e fotográfica (fotogramas aéreos verticais) e neles se basean boa parte das interpretacións de distribución e xerarquización de vestixios, delimitación de áreas de ocupación e aprehensión de indicios fósiles de configuración urbana de cada poboado en concreto. A terceira e última parte son as conclusións finais que significativamente ternos subtitulado "cara a unha nova xeografía histórica da Gallaecia". Pretendemos resumir aquí o papel clave xogado polos aglomerados secundarios no proceso xeral de romanización do Noroeste, tanto sexa en relación co artellamento do territorio provincial (especialmente o seu sistema viario) como no que respecta á peculiar distribución, entidade e xerarquización do hábitat galaicorromano.

AGRADECEMENTOS Aínda que os contidos e interpretacións recollidos neste libro son responsabilidade directa do autor, moitos deles non terían sido posibles sen a colaboración, directa ou indirecta, intencionada ou involuntaria, doutras moitas persoas. Amáis do apoio e inestimable axuda prestada polo Prof. Dr. X.M. Caamaño Gesto como director da Tese, a outros moitos colegas, especialmente arqueólogos profesionais, debemos a amabilidade de cedernos datos inéditos, suxerirnos ideas ou fornecernos

2 Na Tese prácticamente tódalas figuras son a cores, o cal facilita enormemente a súa percepción e interpretación visual. Por motivos editoriais, na presente obra foi preciso adaptalas a unha presentación en preto e branco ou escala de grises.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Calicia

sustanciosas informacións orais: A. Acuña Piñeiro, R.Ma. Paz Lobeiras, L.E López González, Y. Álvarez González, T. Rodríguez Fernández, J. Naveiro López, X. Vázquez Gómez, J.Ma. Bello Diéguez, A. de la Peña Santos, J.C. Rivas Fernández, A. Seara Carballo, C. Rodríguez Cao, L. Orero Granda!, E. Alcorta Irastorza, S. Ferrer Sierra, P. Soto Arias, J. Fernández Pérez, J. C. Castro Carrera, J .M. Hidalgo Cuñarro, X. Carballo Arceo, M. Xusto Rodríguez, M. García Valdeiras, J.M. Rey García, A. Castro Rozados, E Arias Vilas

eJ. Suárez Otero. Entre eles queremos destacar especialmente a J. Naveiro López e A. Acuña Piñeiro, cos cales ternos colaborado estreitamente dando lugar a varias publicacións conxuntas. A esto habería que engadir outras moitas persoas do ámbito próximo (familiar e laboral) que sempre nos apoiaron e tamén sufriron con infinita paciencia as moitas horas e demasiados anos investidos na realización do traballo. Expreso recoñecemento e emotivas gracias para todos eles.

11. AGLOMERADOS SECUNDARIOS NO IMPERIO ROMANO

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

TERMINOLOXÍA E CONCEPTOS Baixo a xenérica denominación de "aglomerado" ou "núcleo agrupado" entendemos calquera asentamento habitacional permanente de índole colectiva (por oposición a individual ou familiar) e concentrada (por oposición a disperso). Implica polo tanto todo tipo de hábitat comprendido entre a cidade e a aldea, ou sexa toda a gradación posible existente no ámbito urbano (desde desde unha grande capital ata unha pequena vila provincial) e tamén boa parte do hábitat rural (sempre que éste sexa agrupado: aldeas, poboados rurais). Ante tan grande inmensidade e variabilidade semella lóxico e natural tentar establecer unha clasificación xerárquica preliminar. A máis habitual consiste en diferenciar os núcleos agrupados "primarios" ou "maiores" (cidades, núcleos urbanos) dos "secundarios" ou "menores" (aglomerados non necesariamente urbanos), clasificación bipartita que quizais resulte insatisfactoria por demasiado ampla; por unha banda, as cidades, núcleos maiores, poden e deben ser xerarquizadas en varios subtipos segundo o seu tamaño, importancia político/administrativa ou funcionalidade dominante; por outra, entre os aglomerados menores quizais conveña distinguir entre "secundarios" (núcleos protourbanos de índole productiva e/ou prestación de servicios) e "terciarios" (enclaves non urbanos de índole esencialmente agropecuaria). Trazar unhas fronteiras precisas entre tódolos tipos sinalados é tarefa extremamente difícil, especialmente entre "maiores" (cidades) e "menores" (non cidades), o cal non nos exime de intentalo, alomenos desde unha perspectiva conceptual e terminolóxica xeral. Evidentemente, centraremos o noso estudio nos segundos dado que non nos compete tratar extensamente dos primeiros. Non obstante o propio concepto de "menor" ou "secundario" implica necesariamente, por comparación obrigada, saber previamente o que é "maior" ou "primario", de aí que procuremos a continuación establecer sucintamente qué se entende e en qué consiste a cidade no mundo romano.

Núcleos primarios: cidades Infelizmente, hai que partir da base de que é moi difícil, prácticamente imposible, atopar unha definición universalmente válida de qué é cidade. Os criterios utilizados pola actual xeografía (GEORGE 1977) - esencialmente unha combinación dos de índole demográfica (número suficientemente significativo de habitantes), económico-funcional (adicación maioritaria ós sectores secundario e terciario) e topográfica (alta densidade de edificacións, peculiar estructura e fisionomía da aglomeración) -, amáis de discutibles en sí mesmos, teñen sentido no marco do Estado Moderno e o capitalismo contemporáneo, pero non necesariamente implican un valor decisivo similar no caso da cidade "histórica", especialmente a antiga. Esta é ante todo "o lugar da fixar;áo ou da concentrar;áo do poder" (MATTOSO 1992, 14), principalmente de poder político. Aquí radica a súa orixe e entidade: a concentración de habitantes, as funcións económicas, o urbanismo material non son máis que unha consecuencia engadida, unha imaxe ou reflexo que, por certo, pode adoptar múltiples formas e incluso parcialmente non existir. "La ciudad es hoy, como aglomeración humana, muchísimo mds que antes; pero políticamente (nótese que la voz procede de polis = ciudad-estado) muchísimo menos" (GARCÍA BELLIDO 1985, xxvii). Na mentalidade clásica, a cidade é o mellor modo posible de estructurar e organizar o mundo, de impor orden racional á natureza física e humana; de aí que sexan consideradas como obras perfectas e case divinas 3 e que, de feito, a propia esencia da romanidade non sexa máis que unha inmensa malla de cidades, células políticas autónomas que, xerarquizadas, configuran a armazón do Imperio. Non todo hábitat agrupado, por grande e populoso que sexa, merece ser considerado cidade: os seus habitantes deben de estar organizados colectivamente segundo determinadas normas, organización da que emana a concentración de poder que as caracteriza. As definicións dadas

3 "Non hai tarefa na que o home estea máis preto de Deus que a de fundar cidades e conserva-las xa creadas" (Cic.: De Rep.,I,7,11).

FERMfN PÉREZ LOSADA

polos escritores clásicos inciden especialmente neste aspecto 4 e non son realmente moi diferentes das apreciacións dos historiadores actuais sobre o que é unha cidade romana:

Íntimamente ligada a esta funcionalidade política primordial e indisociable da mesma está a funcionalidade relixiosa: na estela da ideoloxía ciceroniana, a cidade romana pode ser expresada como "una creación divina hecha para humanos" (GARCÍA BELLIDO 1985, xxvi), "constituyendo un lugar sagrado, insustituíble e inmutable" (GRIMAL 1991, 9). Deste xeito, a instalación de calquera urbe debe ir precedida dun complexo ritual fundacional -inauguratio, limitatiolorientatio, consecratio (GARCÍA BELLIDO 1985, 167-171)-, e na cidade construída terán vital importancia as edificacións relixiosas, especialmente as de interese público estatal (capitolium, culto imperial). Como antes apuntabamos, a funcionalidade económica e o urbanismo material son as principais consecuencias derivadas da concepción da cidade romana como centro de poder político. Insistimos en que son consecuencias e non causas, ou sexa que tomadas ailladamente, por sí mesmas, non resultan determinantes á hora de definir qué é cidade. Algunhas aglomeracións poderían ser, e de feito son, centros comerciais/cultuais ou ben pre-

sentar signos evidentes de urbanismo sen que isto implique necesariamente que sexan cidades: o serán exclusivamente na medida en que estes aspectos reflexen unha organización colectiva xeneradora de autonomía política; unha capital política, por outra parte, non obrigatoriamente ten que ser asemade un centro económico e amosar un urbanismo material, aínda que obviamente o normal e que sí o sexa. O rol económico xogado pola cidade antiga, de feito, ten sido obxecto dun intenso debate teórico durante as últimas décadas (FINLEY 1974, 173208; HOPKINS 1978; LEVEAU 1983; LEVEAU/GOUDINEAU 1983; WHITTAKER 1990): resumidamente, as teorías clásicas (M. Finley) que ven na cidade un papel económico pasivo -cidade "parásita", "rentista" ou "de consumo", de aí a súa decadencia- contrastan coas máis recentes (K. Hopkins, P. Leveau) que lle asignan un rol activo como motores xeneradores de riqueza -organización do campo, industrias productivas urbanas, centro comercial monetizado-o Respecto á estructura material que caracteriza á cidade 5, sinálanse como elementos principais un trazado urbano complexo e regular (preferentemente ortogonal) , unha delimitación física do espacio (normalmente mediante murallas), a existencia de infraestructuras urbanas básicas (rúas pavimentadas, arquitectura hidráulica -cloacas, acueductos-) e maila presencia dun número importante de edificios públicos, a saber, un centro cívico (o forum cos seus anexos civís -curia, basilica- e relixiosos -capitolium ou, no seu defecto, templo de culto imperial-), edificacións lúdico-sociais (teatros, anfiteatros, termas), outros santuarios menores, e construccións de ornato e prestixio (arcos de triunfo, etc.). As variantes son grandes e non tódalas cidades acumulan a totalidade dos elementos reseñados; do mesmo xeito, algúns elementos aillados (especialmente edificios de espectáculos, santua-

4 "Ningunha cousa de cantas acontecen sobre aterra é tan grata ó Deus supremo que goberna o mundo que as asociacións e congregacións de homes unidos baixo as leis ás que denominamos cidades" (Cic.: Somn.Scip.,I1I,13). "Chamamos cidadáns a aqueles que viven reunidos na unidade para que a súa vida común sexa á vez máis agradable e máis segura (oo.), asociados baixo un mesmo dereito e unha mesma vontade colectiva" (Isid.: Etym.,IX,4,2-5).

5 A bibliografía existente sobre o urbanismo romano é amplísima; véxanse, a nivel xeral, os estudios de GARCfA BELLIDO 1985, GRIMAL 1991, GROS/TORELLI 1988 e PELLETIER 1982; centrados na Península Ibérica compre destacar o artigo de BONNEVILLE et alii 1982 e a obra colectiva La Ciudad Hispanorromana (CHR 1993); específico sobre o Noroeste RODRíGUEZ COLMENERO 1995.

"Para un romano (a cidade como tal) únicamente asumía su verdadera realidad en la medida en que sus habitantes conseguían crear los instrumentos de una vida colectiva" (GRIMAL 1991, 8). (Unha cidade romana é unha) "organisation colective reu-

nissant ce qui constituie le patrimonie public et commun des habitants" (PELLETIER 1982, 5). "Nelle definizioni romane della citta (oo.) il Jattore piu importante e l'esistenza di unamministrazione autonoma, garante di una rigorosa organizzazione sociale (...); ogni citta euna res publica, e un agglomerato senza una struttura organizzata (oo.) non e degno di questo nome" (GROS/TORELLI 1988, 243)

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

rios, termas, murallas ou redes regulares de rúas) poden aparecer en aglomerados que non son propiamente cidades. Sen dúbida, o elemento máis específico e definitorio é aquel no que se materializa o exercicio do poder político, ou sexa o conxunto forum-basilica-curia-capitolium. Outro aspecto importante que caracteriza á cidade romana é a súa íntima relación co territorio rural envolvente. "Sem território nao hd cidades" (MATTOSO 1992, 15), ou sexa, expresado noutras palabras, "a cidade é lugar central que hierarquiza sítios a sua volta e exerce fimroes de que a popularao rural do território carece ou beneficia. A cidade estrutura ou ordena o território em que se insere ou do que é capital" (ALARCAo 1992, 35). Neste sentido, a civitas latina non está constituída a penas polo núcleo urbano, senón tamén polo conxunto de terras que lle serven de sustento económico e social: civitas = urbs + territorium, ecuación comunmente aceptada e defendida polos investigadores 6 . Neste esquema é o núcleo urbano, a cidade, quén actúa como elemento organizador e estructurador do campo -o mellor exemplo son as paisaxes centuriadas, auténtica "urbanización" do territorio rural 7-, malia que tamén é posible que sexa ó revés -o campo organízase desde sí mesmo, sen contar necesariamente coa presencia de núcleos urbanos-, hipótese esta que ten sido establecida especialmente en relación co Noroeste hispánic0 8 . O termo civitas -ou polis cando se escribe en grego-, xa que logo, pode ser entendido como cidade propiamente dita (así ocorre maioritariamente en Italia e Oriente) ou ben como entidade territorial, tal como acontece nas provincias occidentais durante o Alto Imperio. Aquí unha civitas significa unha comunidade organizada ó xeito romano, ou sexa políticamente autónoma e territorialmente definida, correspondente na medida

do posible a unha unidade étnica indíxena (GROS/TORELLI 1988,237-238). Os populi en efecto funcionan como punto de partida, readaptándose física e socialmente á nova estructura administrativa da civitaSJ, sendo os resultados do proceso extremamente variables, desde desenvolvidas civitates "urbanas" (ou sexa, cunha cidade propiamente dita como lugar central) ata conservadoras civitates digamos "rurais", carentes de calquera núcleo urbano como capital. En época tardía, civitas perde este sentido administrativo territorial, pasando a significar simplemente un núcleo poboacional urbano. . Amáis do xenérico civitas, a cidade romana tamén recibe recibe as denominacións de colonia) municipium) urbs e oppidum. As dúas primeiras corresponden esencialmente a unha calificación da entidade xurídica da comunidade, son as cidades por excelencia (a primeira normalmente de orixe esóxena -instalación de militares veteranos- e a segunda de xénese endóxena) dotadas dun estatuto de privilexio: formadas por habitantes de dereito romano ou latino están constituídas e organizadas, a semellanza de Roma, baixo o imperio dun corpo legal propio e particular; as que non atinxen ese prezado estatuto xurídico permanecen como simples civitates e os seus habitantes son sinxelos peregrinilO . En todo caso, urbanismo xurídico non implica necesariamente urbanismo material nin tampouco á inversa (ABASCAL/ESPINOSA 1989, 80) e amáis disto, a situación xurídica dunha comunidade é perfectamente cambiante co paso do tempo: toda civitas aspira lóxicamente a promocionarse a municipium ou colonia e, de feito, moitas delas así o conseguen. Urbs e oppidum en cambio implican unha definición material, desprovista de contido xurídico, aplicable a calquera núcleo habitado de grande

6 Tamén denominada "bloque histórico" (SERENI 1967), constitúe o punto de partida do tema, actualmente xa clásico, das relacións cidade-campo no Imperio Romano (SUSINI 1971, CHEVALIER 1974, FEVRIER/LEVEAU 1982 e LÓPEZ PAZ 1989 entre moitos outros). 7 Para unha introducción ó tema das centuriacións véxase CHOUQUERlFAVORY 1992 e LÓPEZ PAZ 1994. 8 Véxase especialmente PEREIRA MENAUT 1980, 1984, 1988 e 1992, LÓPEZ PAZ/PEREIRA MENAUT 1995-96 e PÉREZ LOSADA 1996b.

9 Cífrese Cicerón (De Rep.,I,4l): "omnis ergo popu/us, qui est talis coetus multitudinis, qua/em exposui, omnis civitas, quae est constitutio populi': Sobre o concepto ciceroniano de civitasvéxase ase-

made RODRíGUEZ LÓPEZ 1990. 10 Algunhas comunidades, especialmente no norte de Hispania, son designadas como respub/ica; o termo reflexa sempre un estatuto privilexiado, ben sexa propiamente unha colonia/municipio ou, en todo caso, unha comunidade mixta (civeslperegrim) de funcionamento paramunicipal (SOLANA SÁINZ 1993, 171-172).

FERMÍN PÉREZ LOSADA

entidade; é polo tanto o nome común empregado para denominar ó núcleo urbano capital dunha civitas independentemente do seu estatuto xurídico-administrativo, urbs habitualmente para as de meirande categoría (o termo en principio está reservado exclusivamente para Roma) e oppidum para as de unha inferior importancia (GROS/TORELLI 1988, 243-244). Este último implica tamén unha noción engadida de praza forte ou cidade amurallada, explicable polo feito de que os romanos escollesen este nome para designa-los grandes recintos fortificados indíxenas (os arqueólogos a cotío chaman oppida ós grandes castros protourbanos) e que a presencia de murallas sexa un dos principais atributos da cidade como tal (JIMÉNEZ DE FURUNDARENA 1993); en absoluto debe ser tomado ó pé da letra, significando na meirande parte dos casos simplemente sedes civitatis.

Aglomerados secundarios:

V1Cl

Feita esta aproximación sobre qué é e cómo se denomina a cidade romana, núcleo agrupado primario por excelencia, compre agora que nos centremos nos aglomerados menores ou secundarios. Se a primeira se define como lugar central de concentración e exercicio de poder político, ternos que convir que os segundos carecen ou teñen moi limitada esta funcionalidade política. Aquí radica a diferencia esencial entre ambas categorías de núcleos agrupados; os outros atributos típicos da cidade -centro económico e/ou relixioso, urbanismo material- non son detentados por ésta en exclusiva: poden aparecer, e de feito aparecen, en moitos aglomerados secundarios, malia que normalmente atenuados e non necesariamente todos en conxunto. Os textos clásicos de índole xurídica reflexan ben esta diferencia ó empregar termos distintos e específicos para unha e outra realidade. A Lex Rubria da Galia Cisalpina, datada na segunda metade do s. I a.C., enuncia por esta orde oppido municipio colonia praefectura foro veico castello conciliabulo territoriove (CIL XI 1146, XXII-XXIII), dando a entender unha dobre categorización do hábitat-a

saber cidades (ópidos, municipios, colonias e prefecturas) e núcleos menores (foros, vicos, conciliabulos e castelos)- á que se engade na parte baixa da escala unha unidade territorial. Esta mesma enumeración se repite, cada vez máis simplificada, noutras fontes posteriores: o xurista Paulo no s. II d. C. distingue municipiis colonis oppidis praefecturis vicis castellis conciliabulis (Dig.I\T,6,2) e o Codex Theodosianus do s. IV d.C. recolle nunha lei civitates municipia vicos castella, e noutra simplemente urbium vicorum castellorumque (Dig.XI,20,3). Asistimos xa que logo a unha clara evolución tendente a condensar en moi poucos termos toda a variedade inicial de hábitat agrupado: nos núcleos primarios, civitas absorbe primeiro a oppidum e colonia, desaparecendo praefectura11 ) e posteriormente urbs engole a civitas e municipium; nos núcleos secundarios, vicus absorbe a forum e conciliabulum, permanecendo inalterado o castellum. Esta mesma xerarquización do hábitat tamén é perceptible, aínda que en menor medida, noutros textos clásicos de xénero histórico ou xeográfico: César, Estrabón ou Tito Livio son bós exemplos ó respecto 12 . En conclusión: vicus e castellum son as

11 Unha praeftetura é simplemente o lugar ocupado por un praefietus (ou sexa, un funcionario delegado por un poder superior á cabeza dun servicio, unha administración ou unha circunscrición) ou ben o territorio sobre o cal estende a súa autoridade (CAGNAT 1969). Neste sentido, en absoluto debe entenderse como unha forma específica de hábitat (o normal é que o prefecto resida nunha cidade, pero tamén pode exercer a súa autoridade desde un aglomerado secundario, un campamento militar ou incluso unha simple villa ou mansión viaria) nin tampouco cunha circunscrición territorial determinada (pagus, distrito mineiro ou militar, etc.). Desde este último punto de vista, acostúmase denominar praeftetura ó espacio centuriado que unha cidade posúe fóra dos seus lindes propios, inserido no territorio doutra comunidade veciña (LÓPEZ PAZ 1994,253-261). 12 César, cando califica os hábitats existentes na Galia prerromana (De Be!. Ca!., passim), distingue claramente entre oppida (poboados fortificados), viei (poboados de chaira) e aedificia (casas de campo ailladas e dispersas). Segundo Estrabón (Ceog., 1II,4, 13), os núcleos de poboación dos Celtíberos son clasificados na triple categoría de polis (= oppidum), pirgos (= eastellum) e komé (= vieus). Tito Livio, amáis dos oppida, identifica asemade outros hábitats menores que denomina vici e eastella (véxase por exemplo XXII,2ü,9 e XL,33,9, ambos referentes á área mediterránea e celtibérica hispana) ou ben Jora e eoneiliabula (véxase especialmente XXV,5 XXIX,37 XXXIX,14 XL,37 ou XLIII,14, todos eles utilizados para describir pequenos núcleos italianos).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

dúas formas xenéricas e principais de hábitat agrupado menor ou secundario; Jora e conciliabula poderían ser considerados, a nivel xenérico, como variantes específicas de vicus. Outras moitas fontes literarias e epigráficas constatan a presencia dos vici13 , deducíndose que, despois da cidade e da villa, é a forma de hábitat máis común e xeneralizada existente no mundo romano. Poucas son, sen embargo, as que nos permiten coñecer exactamente en qué consisten; neste sentido, resultan claves as definicións achegadas polos lexicógrafos Festo (segunda metade do s. III d.C.) e Isidoro (primeiro tercio do s. V1I d.C.):

"vici et castel/a et pagi hi sunt qui nul/a dignitate civitatis ornantur, sed vulgari hominum conventu incoluntur, et propter parvitatem sui maioribus civitatibus adtribuuntur. Vicus autem dictus ab ipsis tantum habitationibus, vel quod vias habeat tantum sine muris. Est autem sine munitione murorum; licet et vici dicantur ipsae habitationes urbis. Dictus autem vicus eo quod sit vice civitatis, vel quod vias habeat tantum sine muris" (Isid.: Etym.,XY;2,11-12). [Vici, castel/a e pagi carecen de calquera merecemento como cidades, están habitados por unha sinxela reunión de persoas, e debido a esta inmadurez son atribuídos ás cidades maiores. O vicus chámase así porque está constituído por casas, tén rúas pero non murallas; carece da protección que éstas proporcionan. Tamén se denominan vici as casas dunha cidade. O vicus polo tanto é unha especie de vice-cidade: canta con rúas pero carece de murallas].

"vici (. ..) appel/ari incipiunt ex agris, qui ibi villas non habent, ut Marsi aut Peligni. Sed ex vicis partim habent rempublicam et ius dicitur, partim nihil eorum et tamen ibi nundinae aguntur negoti gerendi causa, et magistri vici, item magistri pagi quotannis fiunt. Altero, cum id genus aedificiorum definitur, quae continentia sunt in oppidis, quae itineribus regionibusque distributa inter se distant, nominibusque dissimilibus discriminis causa sunt dispartita. Tertio, cum id genus aedificiorum definitur, quae in oppido privo in suo quisque loco proprio ita aedificant ut in eo aedificio pervium sit, quo itinere habitatores ad suam quisque habitationem habeant accesus. Qui non dicuntur vicani, sicut hi, qui aut in oppidis vicis, aut hi, qui in agris sunt, vicani appel/antur" (Festus: De verb.sign., voz "vicus'). [Denomínanse vici os establecementos xerados nos campos que non teñen vil/ae, tal como acontece entre os Marsos e os Pelignos. Entre estes vici, algúns forman unha comunidade pública e teñen xurisdicción propia, outros carecen de ambas causas; amáis disto, a súa orixinaria e principal ocupación consiste en ser lugares de mercado periódico, e nomean cada ano, ó igual que nos pagi, os seus magistri. En segundo lugar, tamén se chama así ós grupos de edificios existentes no interior das cidades, distribuídos a carón das rúas e conformando unha subdivisión das rexións urbanas; son distintos entre sí e, por este motivo, levan diferentes nomes propios. En terceiro lugar, o termo designa igualmente un edificio particular dentro da cidade, construído sobre terreo privado e disposto de tal xeito que os que os inquilinos teñan entrada independente ás súas respectivas dependencias. A éstes non se lles chama vicani, nome reservado para os que habitan os vici urbanos e rurais].

Dos textos se deduce que o termo abrangue alomenos unha dobre acepción: barrio dunha cidade e asentamento agrupado rural. A terceira opción -casa urbana de veciños (insula)- é prácticamente inexistente ou de moi limitado uso l4 . O vicus entendido como barrio urbano está perfectamente testemuñado na cidade de Roma: Plinio enumera 265 e a Notitia Regionum constantiniana eleva a cifra ata 423, dos cales ó redor de 140 son coñecidos con nome propio e singular l5 . Nalgúns casos, sobre todo en época republicana, semellan ser sinónimos de clivus ou via (ou sexa, unha rúa urbana), pero en xeral constitúen grupos individualizados de casas e edificios, ás veces delimitados incluso por un recinto físico, distribuídas a carón dun centro ou rúa principal -compitumdo que parte un intrincado e irregular sistema de ruelas secundarias. Funcionan como particións

13 A recopilación e estudio máis completo de tódalas referencias a vici existentes nas fontes literarias e epigráficas latinas é unha Tese de Doutoramento inédita lida na Universidade de Aix-enProvence (TARPIN 1989), traballo que infelizmente non nos foi posible consultar e que coñecemos indirectamente gracias a outros autores (LE ROUX 1994; MOREL 1994; LEVEAU 1994a). Os traballos previos son moito máis limitados, por exemplo CHEVALIER 1986.

14 Van Buren chega a considerar que se trata dunha "invención" exclusiva de Festo (VAN BUREN 1958, 2090). A. Grenier constata este significado únicamente nunha carta de Cicerón, deducindo que se trata dunha acepción puramente familiar e coloquial. Por outra parte, o propio Festo indica que ós moradores dunha insula non se Hes chama vicani, senón simplemente habitatores ou, segundo os textos xurídicos, inquilini ou insularii (GRENIER 1969, 863). 15 Os dous grupos principais destes nomes revelan concentracións de artesáns ou comerciantes (vicus argentarius, bubularius, frumentarius, etc.) ou ben están referenciados a xentilicios plebeos (vicus Acilus, Cosconius, Fabricius, etc.), probablemente os edís encargados da construcción e dotación urbana de cada rúa ou barrio concreto. Noutros casos menores indican a orixe dos seus habitantes (vicus Tuscus, Cuprius) ou son debidos á presencia dun monumento, santuario ou topónimo específico (vicus Portae Collinae, Curiarum, Dianae, Fortunae, columnae lignae, etc.) (GRENIER 1969, 863).

FERMÍN PÉREZ LOSADA

administrativas da cidade (o censo e os servicios de bombeiros e policía son organizados vicus por vicus) , conformando ademáis comunidades veciñais individualizadas que teñen os seus propios cultos -lares compilates- e festas populares específicas -compitalia- (GRENIER 1969, 861-863). Seguindo o esquema de Roma, os vici urbanos son evidentes noutras moitas grandes urbes italianas e do resto do Imperio, constatándose a súa presencia incluso nalgunhas pequenas cidades provinciais 16 . O vicus rural, que é o que aquí máis nos interesa, resulta algo máis complexo de definir. En principio consiste no mesmo que un vicus urbano -ou sexa, un conxunto agrupado e individualizado de casas e edificios- pero que, a diferencia deste, non forma parte física da cidade (non é un barrio) senón que está fóra, localizado no seu respectivo territorio rural. O calificativo de "rural" indica polo tanto exclusivamente unha ubicación in agris, no campo, sen que esto implique necesariamente tamén unha vocación rural, ou sexa, unha base productiva primaria de índole agrícola elou gandeira. A concepción dos vici exclusivamente neste sentido (= aldeas agropecuarias) -unha idea, por certo, quizais demasiado estendida entre historiadores e arqueólogos- conta de feito con escasos e dubidosos argumentos nas fontes escritas 17 e menos aínda, tal como posteriormente veremos, nas arqueolóxicas. Obviamente non se pode desbotar totalmente esta posibilidade, en todo caso moi restrinxida e minoritaria 18: as aldeas abertas 16 En Hispania, por exemplo, coñécense alomenos cinco barrios urbanos (tres deles non moi seguros) en Corduba, capital provincial da Bética: vieus Forensis, Hispanus, Augustus, Capitis Canteri e Turris (RODRÍGUEZ NEILA 1976; CURCHIN 1985, 329-30, 332; CORTIJO CEREZO 1993, 208). En Conimbriga, unha pequena cidade provincial lusitana, constátase epigráficamente a existencia dun vieus Baedorus, probablemente un dos seus barrios urbanos (CURCHIN 1985,330; LE ROUX 1994, 153). 17 Festo, no início do texto transcrito máis arriba, indica que villae e vici son excluíntes (alomenos entre os Marsos e os Pelignos), co~o se dúas formas paralelas e alternativas de explotación agropecuaria se tratase. Frontino, en cambio, considera os vici como dependentes e subordinados ás villae - "vici cirea villam in modum munitionum" (Grom.lIet., I, p. 53) ["os vici arredar da villa como se fosen o seu recinto defensivo"]-, dando a entender indirectamente que os primeiros son sinxelas aldeas de mán de obra integradas no dominio agropecuario da segunda. 18 De todo o conxunto do Imperio, únicamente se sinala a presencia de vici-aldeas nalgunhas áreas de Italia centro-meridio-

son unha realidade moi estraña e pouco habitual (tamén é verdade que moi mal estudiada) no mundo romano, carecen dun termo latino específico para designalas e quizais por esto eventualmente poidan ser asociadas á categoría dos vici sen selo realmente. Como norma xeral, hai que admitir que "les petites vil/es que sont les vici ne se réduisent jamais a des vil/ages, a des hameaux, et les vici sont dotés d'un minimum d'urbanisation" (TARPIN 1989, parafraseado en MOREL 1994, 156). Esta condición mínimamente "urbana" dos vici resulta obvia nos textos máis arriba citados: ser lugar de mercado, ter xurisdicción e maxistrados propios e contar con rúas internas son en efecto atributos propios da cidade que difícilmente se poderían cumprir nunha aldea. O feito de que Isidoro insista en que carecen de murallas implica máis un modo de diferencialos tanto dos oppida como dos castel/a que propiamente unha característica intrínseca de obrigado cumprimento 19 . Xa que logo, a nivel formal, resulta lóxica a súa categorización como petites vil/es, aínda que, a nivel conceptual, quizais resulte máis adecuado definilos como protocidades, paracidades ou mellor aínda, tal como dí Isidoro, como vicecidades (ou sexa, sendo inferiores poden suplilas). Carecen en efecto da necesaria autonomía política (seguindo de novo a Isidoro, están atribuídos ás cidades capitais), sendo precisamente este carácter dependente o que impide que sexan considerados como cidades propiamente ditas. Esta "dependencia" debe ser interpretada esencialmente, segundo P. Le Roux, como "delegación" ou "partición" do poder central cidadán:

nal ou norte de África (MOREL 1994, 156-157; MAGGI/ ZACCARIA 1994, 175), zonas moi romanizadas. ande en efecto estes enclaves son pequenos e aparentemente están subordinados ás villae, quizais formando parte das grandes propiedades rurais. Nótese que os dous textos citados na nota precedente están referidos precisamente a estes territorios. A compoñente agropecuaria dos vici podecía ser sinalada noutras provincias do Imperio, especialmente en Britannia (BURNHAM 1994,231-232), pero non é, en absoluto, nin determinante nin maioritaria. 19 A nivel arqueolóxico, se ben na súa inmensa maioría son poboados abertos, tamén é verdade que non é excepcional a presencia de sistemas defensivos, especialmente pequenos recintos fortificados calificados como burgi.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Calicia '2'agglomération non urbaine désignée comme vicus n'est ainsi rien d'autre au départ qu'un habitat assimilable par ses monuments et ses caractéristiques fonctionnelles un quartier urbain; il s'agit seulement d'une portion d'espace urbanisée, détachée topographiquement, mais non structurellement, de l'agglomération centrale. Le nombre des édifices ou éléments susceptibles de rapprocher physiquement l'agglomération secondaire du centre dont elle dépendait n'était pas défini. Leur presence partielle était meme, sans doute, un des traits essentiels du vicus dit rural. eelui-ci révélait en fait l'eclosion d'une organisation urbanisée du territoire d'une cité (.00), témoins de l'influence politique et culturelle de la ville sur la campagne par le biais des notables" (LE ROUX: 1994, 156).

o feito de que os vici teñan delegada unha parte do poder político da cidade capital á que pertencen é o que permite e xustifica que, segundo Festo, algúns poucos poidan ter rempublicam et ius dicitu¡;'o e moitos outros dispoñan de maxistraturas e cargos públicos propios: magistri (especie de presidentes locais nos que a comunidade delega a autoridade; habitualmente son dous, sen dúbida imitando ós cónsules ou ÓS duoviri municipais) e, en menor medida, tamén aediles (encargados da construcción e mantemento e obras), curatores (administradores en xeral), actores (axentes subalternos) e patroni (protectores elou benefactores do lugar, cargo frecuentemente desempeñado polos próceres da cidade capital)21. Funcionan, xa que logo, como centros administrativos do territorio rural da cidade, perfectamente paralelizables ÓS vici urbanos que fan o propio co espacio físico da urbe. Neste sentido, tradicio20 A posibilidade de respublica e dereito de xurisdicción está epigráficamente testemuñada en moi poucos casos, todos eles italianos; Furfo por exemplo, en realidade unha pequena cidade, canta cunha lex vicana propia (CIL IX 3513) e executa accións de vici sententia (CIL IX 3435) (GRENIER 1969, 856 e 860). 21 Son relativamente numerosos os testemuños epigráficos destes cargos tanto en Italia como nas provincias. Os magistri son elixidos directamente polos vicani a xeito de persoas principais -de aí o calificativo de magister- propias e exclusivas da comunidade. Os aediles, curatores e actores en cambio semellan seren propiamente maxistrados e/ou funcionarios públicos nomeados pala administración central da civitas en vez de seren elixidos pala comunidade veciñal; de feito ás veces acompañan ós magistri, pero o máis habitual é que (caso dos aediles ou curatores) os suplanten totalmente. Soamente en casos excepcionais (p.e. en Aix-Ies-Bains) se constatan decemlecti, unha especie de curia urbana similar á dos decuriones municipais (GRENIER 1969, 860-861).

nalmente teñen sido considerados como capitais de pagi (GRENIER 1969, 857), entendendo éste como circunscrición territorial na que se subdivide o espacio rural dunha cidade 22 , e afianzando así o clásico presuposto de que os tres tipos básicos de hábitat -civitas, vicus ,villa- teñen unha correlación directa cunha igualmente triple xerarquización do territorio -ager, pagus, fundus- (CORTIJO CEREZO 1993, 214). Recentes estudios demostran sen embargo que en realidade non existe un vínculo estructural directo entre pagus e vicus (TARPIN 1989 e 1993); ambas son estructuras independentes en canto ós seus contidos de administración territorial, probablemente de meirande tamaño e hábitat máis marcadamente disperso o primeiro que o segundo, pero non por esto necesariamente coincidentes ou subordinados ún ó outro [Fig. 1]: lonxe de funcionar como un conxunto unitario e indisociable (ou sexa, onde todo pagus necesariamente debe ter un vicus capital e todo vicus implica obrigatoriamente a presencia dun pagus) , semellan simplemente coexistir en paralel0 23 . M. Tarpin explica esta dualidade como 22 Este é o seu significado "oficial", constituíndo distritos territoriais ben delimitados e individualizados de carácter xurídicoadministrativo (censo, fisco, xustiza, conservación de vías, maxistraturas e administradores propios) e tamén socio-relixioso (asociacións de pagani cos seus cultos e festas -paganaliaparticulares). Non obstante, tamén pode ser utilizado no senso de agrupación humana, especialmente como grupo étnico ou xentilicio (algo moi común nas primeiras fases de romanización de Italia ou Galia) e, en contadas ocasións, incluso como unidade militar (TOUTAIN 1969; SERENI 1955, 329-365; CORTIJO CEREZO 1993, 197-201). Meirande variedade presentan os pagi africanos, ande sempre tiveron un sentido territorial: subdivisión do territorio rural dunha colonia pero tamén agrupación dun elevado número de cidades indíxenas estipendiarias ou ben territorio habitado por veteranos establecidos por asignación viritiana e non deducción colonial (PICARD 1969-70; GASCOU 1982 e 1983). 23 6 igual que acorre nos vici, os pagani xeran asemade a súa propia lexislación (ex lege pagana, ex pagi decreto) e teñen os seus maxistrados ou cargos públicos particulares (autoridade máxima exercida por un praeftctus, curator ou magister, tamén se constata a presencia de aediles, patroni e incluso flamines pagl) (TOUTAIN 1969,276). Contrariamente á idea tradicional, os epígrafes ou textos literarios que mencionan simultaneamente ambas realidades son extremamente raros fronte a unha inmensa maioría que sempre os trata por separado (TARPIN 1993, 222-223). Separación en absoluto implica exclusión: nalgúns casos -Gallia Lugdunensi5- aparecen en número similar, malia que o máis normal é que ande abundan os vici haxa poucos pagi -Lusitania, Aquitania, Bélxica e, sobre todo, Xermania- e viceversa -Bética, Tarraconense e Narbonense- [Fig. 1].

FERMfN PÉREZ LOSADA

I I I I 1,25 %

•

v/e/ PAG/

1,00 %--+--1--+--+-+--+-__1-1__-1---1--1

0,75 %'--+--1--+--+-+--11

1-1__-1---1--1

0,50 %,--"-I--+--+-+--

0,25

Ás veces, tal como apuntaba Isidoro, un vicus pode suplantar totalmente á cidade (ou sexa, asumir a totalidade do poder político e non só a porción delegada que He corresponde) e actuar como tal de xeito autónomo e independente. Trátase obviamente de poboados especialmente relevantes que combinan unha clara organización sociopolítica "paramunicipal" -respublica, ius dicitur, magistri ou similares- cun considerable tamaño e un bó desenvolvemento das infraestructuras urbanas e monumentais. O proceso normal sería que estes lugares fosen promocionados a categorías superiores propiamente urbanas, tal como se constata no norte de Italia24 , pero non ocorre o mesmo noutras provincias occidentais: algúns grandes vici son desde un principio claras capitais urbanas de civitas a nivel oficial 25 ou ben desempeñan oficiosamente este papel (en todo caso amosando un considerable nivel de autonomía e independencia) nalgún momento da súa historia26 . Estes casos

%,-~---+-~--+-

diferentes alternativas administrativas utilizadas por Roma para organiza-los territorios provinciais: os pagi son algo máis antigos e propiamente "romanos", consecuencia directa do proceso de colonización e municipalización; os vici en cambio, algo máis serodios, son típicos de zonas menos romanizadas, ligados ó proceso de conquista e posterior urbanización do territorio rural.

24 Por exemplo Iulium Carnicum e Nauportus, sendos vici situados na rexión fronteiriza entre a Galia Cisalpina e o Nórico/Pannonia, o primeiro promovido a colonia e o segundo a municipio desde moi cedo, acompañados igualmente dunha precoz e intensa monumentalización (MAGGIIZACCARIA 1994, 163). 25 Os dous exemplos mais evidentes son Aduatuca (actual Tongres) na Gallía Belgica e Agedincum (actual Sens) na Lugdunensis, respectivas capitais urbanas das civitates dos Aduatucos (posteriormente Tongrés) e dos Senóns; epigráficamente se constata que ambos lugares non tiveron outro título oficial que o de vicus durante toda a romanidade (GRENIER 1969, 859; WANKENNE 1986, 32-33; LEVEAU 1994a, 182). 26 Na Gallia Narbonensis, dous dos sete vici (epigráficamente testemuñados como tal) dependentes da cidade de Vienne acadan a condición de cidades autónomas no Baixo Imperio: Cularo (civitas Grationopolitana) , actual Grenoble, en orixe o vicus Cularonensis, e Genaua, actual Xenebra, orixinariamente o vicus Genuaencium (BROISE 1986; LEVEAU 1994a, 187). Algo similar pode ser rastrexado en Britannia: determinados aglomerados secundarios (aquí non hai testemuños escritos que permitan denominalos via) como Ilchester ou Water Newton, ambos de bó tamaño e clara conformación urbana (calificados de potential cities) , probablemente foron cidades capitais, oficiosas ou oficiais, nos ss. III-IV d.C. (BURNHAM/WACHER 1990, 62-70 e 81-91; BURNHAM 1994,232). O proceso sen embargo non sempre é así: no territorio de Narbona, dúas cidades latinas en principio independentes -Carcaso, actual Carcasona, e Ruscino, actual Perpiñán- perden co paso do tempo a súa autonomía, converténdose no Baixo Imperio en pequenos aglomerados dependentes da capital provincial (LEVEAU 1994a, 187).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

non deixan de ser excepcionais dentro do conxunto dos aglomerados secundarios pero, en certo modo, autorizan a considerar o vieus como a forma máis cativa e inferior de cidade. Outros aspectos que teñen sido suliñados como característicos do vieus son a súa orixe antiga, obviamente de raíz indíxena, e un proceso de desenvolvemento de tipo orgánico e progresivo (GRENIER 1969, 856; PICARD 1986, 88). Respecto ó primeiro punto, os precedentes están ben reflexados tanto polo testemuño de César -lembremos a súa clasificación tripartita do hábitat galo en oppida/vici/aedifieia- como palas fontes arqueolóxicas (AUDOUZE/BUCHSENSCHUTZ 1989; COLLIS 1984): durante La Tene final, especialmente desde o s. II a.C. ata a conquista romana, xorden na Europa céltica occidental múltiples hábitats agrupados, fortificados ou abertos e certamente xerarquizados 27 , que desbordan a súa tradicional vocación agropecuaria integrando novas funcións económicas de índole artesanal e comercial (BUCHSENSCHUTZ 1994, 149-150). Coa romanización, esta estructura de hábitat será adaptada ás novas necesidades: os oppida polo xeral serán abandonados en favor das cidades e outros asentamentos 28 , pero non acorre o mesmo cos vici indíxenas, que en boa parte continuarán reconvertidos en vici romanos 29 . Xa que

27 A xerarquía é especialmente evidente nos oppida -grandes e centralizados poboados con funcións de capital comarcal, pequenos poboados secundarios- e entre oppida e vicio Amáis destes hábitats agrupados tamén aparecen abundantes hábitats individuais, ou sexa, granxas ailladas de índole familiar e distribución dispersa; estas celtic farms, denominadas aedificia por César, serán na súa maioría o xérmolo de futuras villae (BOWEN 1969; BRANINGAN 1982). 28 Este proceso é xeral tanto nos grandes e centralizados sitios capitais (p.e. Gergovia ou Bibracte na Galia; Maiden Castle en Britania) como sobre todo nos poboados fortificados secundarios. Non obstante, naqueles casos que serven ben ós intereses romanos, tamén hai claros exemplos de transformación e continuidade: Avaricum (Bourges), Vienna (Vienne) ou Samarobriva (Amiens) son reconvertidas en grandes cidades capitais de civitas, Alesia permanece como importante aglomerado secundario urbano e outros oppida menores como Bale, Berna e Vermand continúan como vici romanos. 29 A constatación de orixes célticos prerromanos é relativamente común nos aglomerados secundarios romanos, ben sexa continuidade de hábitat sobre oppida (p.e. Alesia, Bale) e vici indíxenas (p.e. Lux, Chalon-sur-Saone, Braughing), pequeno des-

•

(

Fig.2 Distribución xeográfica das mencións epigráficas de vici no Imperio occidental. [TARPIN 1993]

lago, a aglomeración secundaria en xeral (e o vieus en particular) "n'est pas une invention d'époque romaine, eette strueture existait déja avant et Rome a su tirer profit de ee fait dans le eontexte de sa politique éeonomique de la Gaule et en fimetion des intérets qui lui étaient propes" (METZLER 1994, 251). Amáis disto, a distribución xeográfica das mencións epigráficas de vici [Fig. 2] amasa unha inmensísima concentración na zona galo-xermánica (especialmente Xermania Superior e Inferior, Bélxica, Galia Lugdunense, Galia Cisalpina e Narbonense), denotando que o vieus como tal é unha forma de hábitat particular e característica desta área ou, dito doutra forma, unha especial

prazarnento ás súas inmediacións (p.e. Verdun-sur-Ie-Doubs, Tournus, Saint-Amand-sur-Ornain) e, sobre todo, "continuidade relixiosa" dos santuarios e lugares de culto protohistóricos (p.e. Mirebeau, Nuits-Saint-Georges, Vermand). Son contadísimos os casos de vici indíxenas que non sobreviven coa romanización; o balance final entre continuidade ou ruptura semeUa así ser claramente favorable á primeira (METZLER 1994, 249251), malia que non tódolos investigadores opinan do mesmo xeito (intervención de]. CoUis recollida en METZLER 1994, 251).

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Prerromanos (ant. ó 50 a.C.)

12,8

César-Octaviano (50-30 a.C.)

12,4

Augusto (30 a.C.-14 d.C.) Tiberio (14-40 d.C.)

19,3

Claudia-Nerón (40-70 d.C.)

21,5

Flavios (70-100 d.C.) Imperiais (post. ó 100 d.C.)

10 %

15 %

20%

Fig.3 Cronoloxías de orixe de aglomerados secundarios na Galia Bélxica e as Xermanias PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, 1994b]

adaptación do hábitat romano ó fondo céltico destas provincias (MANSUELLI 1982). Non obstante, este "indixenismo" característico dos vici en absoluto implica unha obrigatoria orixe prerromana do hábitat dado que, de feito, a meirande parte deles son implantacións ex novo xurdidas en plena época romana. Así, por exemplo, dos 274 aglomerados secundarios datables existentes no vasto territorio da Galia Bélxica e as Xermanias soamente unha cuarta parte (25,2%) son prerromanos ou coetáneos á conquista (ata o 30 a.C.), senda o resto propiamente romanos, especialmente da etapa xulio-claudia (14-70 d.C.) que acumula cerca da metade (40,9 %) dos mesmos [Fig. 3]. O indixenismo, xa que lago, debe ser entendido sobre todo como de índole social: a poboación está formada esencialmente por peregrini, en especial artesáns e comerciantes, que amasan unha gran pervivencia da idiosincrasia vernácula -continuidade da lingua gala e, sobre todo, dos cultos célticos; interpretatio gallica da relixión e administración romana- e unha mentalidade "paisana" -riqueza baseada no traballo e na calidade dos productos ou servicios prestados- en boa parte aposta á da aristocracia rural e urbana (F. Tassaux en

[Datos base extraídos de

PAUNIER 1994b, 289-290). Deste xeito, en absoluto debe minimizarse o papel xogado polos factores propiamente romanos como motores xeneradores do hábitat; a nivel xeral, a existencia e consolidación dos vici non sería posible se non fose polo trazado do sistema viario (terrestre e marítimo-fluvial), a organización político-administrativa das civitates, e a estructuración/integración económica do territorio provincial a nivel productivo e comercial. Un tipo de aglomeración moi específico de xénese netamente romana son os vici ou kanabae militares (SOMMER 1984 e 1988, POULTER 1989, BÉRARD 1992 e 1993, VEGA AVELAlRA 1998), ou sexa aquelas situadas extramuros dos campamentos (normalmente inmediatas ás portas e vías de acceso ó mesmo), reflexo directo do asentamento da multitude que sempre acompaña ás tropas en tódolos seus desprazamentos 30 . Hainos

30 É ben sabido que o exército, tanto polo considerable tamaño dos continxentes como pala paga monetal (e o correspondente poder adquisitivo) dos soldados, atrae a un numeroso grupo de seguidores civís, coñecidos na literatura clásica como calones (serventes) e lixae (seguidores en xeral). Malia que en teoría non

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

repartidos por todo o Imperio, pero obviamente son moito máis frecuentes e desenvolvidos nas áreas fronteirizas perennemente militarizadas, en especial o limes renano-danubiano e, en menor medida, tamén o británico, oriental ou norteafricano. Zugmantel en Xermania ou Old Carlisle en Britania son, entre moitos outros, bós exemplos ó respecto [Fig. 4]. Estes vici militares non presentan grandes diferencias cos seus homólogos civís a nivel organizativo ou urbanístic0 31 , pero sí no que respecta á condición socioxurídica dos seus habitantes que son maioritariamente cidadáns romanos inmigrantes 32 . Malia que en principio son

están permitidos -o seu asentamento fronte ás portas supón un claro estorbo a nivel táctico e a súa sóa presencia unha ameaza para a moral das tropas- na práctica non é así, resultando inherentes e indisociables das unidades militares: todo campamento, incluso os de marcha ou aqueles que se aventuran como avanzada en territorio hostil, sempre ten asociado un hábitat desde tipo (VEGA AVELAIRA 1998). Tradicionalmente se considera que son kanabae se o campamento é lexionario e vici se éste é auxiliar, diferenciación ésta que ten sido recentemente discutida: kanaba semella ser un termo exclusivo da linguaxe coloquial militar e polo tanto de moi restrinxido uso (prácticamente limitado ás provincias danubianas), mentres que vicus é moito máis estendido e universal, aplicable a calquera aglomeración xurdida a carón dun campamento independentemente que éste sexa lexionario ou auxiliar (BERARD 1993). 31 A administración é moi similar, dirixidos por maxistrados (magistri, curatores, aediles, quinquennales) ou ben baixo o goberno dun ordo quasi-municipal (decuriones kanabarum); algúns deles, de feito, serán promovidos a municipios de pleno dereito, p.e. Aquincum. Máis arriscado resulta supoñer que son o centro administrativo dun territorio propio -o territorium ou prata legioni~ tal como defende a teoría tradicional (Mocsy, Petrikovits, etc.), recentemente contestada (BÉRARD 1992 e 1993). A nivel urbanístico, dominan as construccións privadas (normalmente do tipo denominado strip-houses, edificios rectangulares de dobre función habitacional e productivo/comercial) levantadas á beira das vías de acceso ó campamento e outras ruelas secundarias, malia que tampouco é inhabitual a presencia de edificios públicos, especialmente termas (p.e. Mirabeau, Chester, Chesterholm), templos (p.e. Caerleon), prazas de mercado (p.e. Zugmantel e Landenburg), mansiones (p.e. Old Carlisle, Chesterholm) e incluso edificios para espectáculos (p.e. Windich, Nijmegen) (VEGA AVELAIRA 1998, 12771285). 32 Segundo os epígrafes, denomínanse a sí mesmos kanabarii, kanabenses, vicani ou consistentes, moitas veces incluso con nomes tan significativos como cives Romani ou veterani, habitualmente combinados cos anteriores (cives Rornani et veterani consistentes, vicani canabenses, cives Romani consistentes canabis, veterani consistentes vicam) (MROZEWICKZ 1993, 93-97). A poboación de feito está constituída por elementos civís digamos autónomos e independentes -maioritariamente comerciantes e artesáns amáis doutros "profesionais" varios tales como scaenici,

Fig.4 Exemplos de vici militares [SOMMER 1988; SALWAY 1980] 1 Zugmantel (Xermania) 2 Old Carlisle (Britania)

autónomos e independentes -ou sexa, non están oficialmente subordinados á autoridade castrense e tampouco os militares interveñen directamente na planificación e construcción do asentamento-, na práctica o seu nivel de dependencia da unidade militar é lóxicamente moi acusada: boa proba disto é que habitualmente xorden coetáneamente ó campamento e que normalmente son abandonados cando as tropas son desprazadas a outro lugar (VEGA AVELAIRA 1998, 1274-1275). Se tamén se dan abundantes casos de continuidade é debido a que estes vici xa están suficientemente desenvolvidos cando marcha a unidade e tiñan asumido sacerdotes, adiviños ou prostitutas- pero sobre todo por persoal directamente ligado ós militares: esposas e fillos dos soldados, veterani e as súas familias que optan por non regresar á súa terra natal, serventes ou escravos domésticos ó servicio de soldados e oficiais (VEGA AVELAIRA 1998, 1268-1272).

FERMfN PÉREZ LOSADA

outras funcións distintas ás de servicio directo da tropa (sobre todo viarias: punto final ou cruzamento de camiños, mansio oficial, etc.), integrándose e adaptándose xa que logo dentro da nova rede administrativa de civitatesl aglomerados secundarios típica das provincias occidentais 33 . Esta particular xénese -bases indíxenas mediatizadas por factores xenéricos propiamente romanos- axuda a comprender que a meirande parte dos vici teñan un proceso de desenvolvemento de tipo orgánico e progresivo. Non hai, como nas cidades, unha programación previa nin tampouco son froito dun acto público fundacional ou calquera outra intervención estatal directa. Xéranse como unha adecuada resposta "natural" ás necesidades e circunstancias propias do país, o cal non quere dicir que sexan totalmente espontáneos: evidentemente é Roma quén, de xeito indirecto ó través dos beneficios tirados da romanización, permite a súa existencia e potencia a súa consolidación. En resume, os vici poderían ser definidos strictu sensu como unha forma de hábitat agrupado certamente relevante e mínimamente (urbana', dependentes da cidade capital pero dotados dun certo grado de autonomía local. As especificidades que os individualizan dentro do amplo conxunto dos núcleos agrupados secundarios semellan ser esencialmente de índole social (PAUNIER 1994b): unha organización administrativa propia (magistri, etc.), unha poboación maioritariamente peregrina e, sobre todo, unha xénese endóxena de raíz indíxena, típica e especialmente expandida nas provincias célticas occidentais. Non obstante, latu sensu, os vici tamén aparecen repartidos por todo o Imperio abranguendo formas extremamente variables e multiformes, desde aglomeracións militares

33 Os abandonos son máis comúns en áreas do limes escasamente romanizadas (p.e. na Britannia setentrional e occidental ou nalgunhas zonas do limes xermano) que nas terras interiores das provincias fronteirizas (SOMMER 1984, 50-52; POULTER 1989, 83). Así, en Britannia meridional, boa parte das small towns (p.e. Wall ou Godmanchester) teñen a súa orixe en vici militares (FRERE 1975), fenómeno que tamén se constata na GaNa Belgica e Germania: na marxe dereita do Rhin, incluso algúns deles (Heddernheim, Wiesbaden, Ladenburg) serán reorganizados e promovidos á categoría de capitais de novas civitates (BÉRARD 1993,75-76).

ata aldeas agropecuarias subordinadas ás villae e incluso, xusto no outro extremo da escala, auténticas cidades capitais de civitates. O concepto latino, xa que logo, semella ser demasiado vasto como para que poida ter valor e eficacia á hora de designar un tipo concreto de hábitat agrupado, un problema por certo moi similar ó que ocorre co termo villa respecto á multiformidade do hábitat rural individual e disperso (WIGHTMAN 1986, 60). Probablemente debido a esto, a investigación actual ten optado a nivel xeral polo uso doutros termos modernos máis descritivos e asépticos

-small town, village, bourg/bourgade, hameau, e especialmente o exitoso agglomération secondaire-, reservando a denominación latina exclusivamente para aqueles lugares que así estean testemuñados en epígrafes ou textos literarios 34 ou, no seu defecto, só para aqueles que mellor se adapten á acepción central e nuclear máis arriba sinalada.

Aglomerados secundarios: JOra, conciliabula Se as dificultades son grandes á hora de definir que é un vicus, éstas son moito maiores aínda cando intentamos o propio coas outras dúas formas de hábitat secundario romano reflexadas nas fontes xurídicas, a saber, Jora e conciliabula. Forum en principio non significa máis que unha praza ou espacio aberto destinado especialmente a servir de mercado comercial (THEDENANT 1969, 1277-1278); un conciliabulum, pola súa parte, é o lugar ou espacio concreto onde se celebra un concilium, asemblea cívica de persoas con finalidade política ou administrativa (HUMBERT 1969b e 1969c). Nos sobradamente coñecidos foros urbanos, ambas funcións -mercado e goberno, comercio e política- aparecen íntimamente ligadas, o cal non quere dicir que sexan necesariamente inseparables: o primeiro ocorre habitualmente nas cidades medias e pequenas (o seu único 34 Boa proba da inconveniencia de xeneralizar o uso do termo latino é o feito de que sobre un total de 357 aglomeracións secundarias arqueolóxicamente identificadas na Galial Xermania, non chega ó 10% a porcentaxe das que son estrictamente vici, ou sexa, epigráficamente testemuñados como tales (intervención de F. Dumasyen PAUNIER 1994b, 286).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

Jorum acumula ambas funcións), pero non así en Roma e noutras grandes capitais; aquí o foro propiamente dito é exclusivamente cívico (función relixiosa e político-xudicial-administrativa), moitas veces incluso desdobrado (foro urbano e foro provincial), mentres que a función comercial é desprazada a outros espacios urbanos separados e independentes, ben sexa prazas abertas normalmente especializadas -de aí os coñecidos Jorum boarium, suarium, vinarium, olitorium, piscatorium, etc. da cidade de Roma- ou ben edificacións específicas denominadas macella35 . Xa que logo, desde unha perspectiva urbana, un Jorum pode ser exclusivamente comercial, exclusivamente cívico ou ambas cousas á vez. Idéntico problema xorde cando analizamos aquelas entidades de hábitat agrupado secundario que, ó igual que estes típicos espacios urbanos, levan o nome de Jora. As fontes escritas que os citan resultan pouco claras e bastante dubitativas respecto a súa definición funcional. Así por exemplo dalgunhas leis tardorrepublicanas (Lex Rubra, Julia agraria e moi especialmente na Julia municipalis) podería tirarse unha concepción clásica como negotiationis locus, pero noutras como a Lex Repetundarum son considerados ubei ioure deicundo praesse solent (BALIL 1987, 143-144), ou sexa, dotados de xurisdicción propia en todo similar á xa vista para algúns vici; Tito Livio, pola súa parte, sen chegar nunca a definilos directamente, normalmente asocia Jora a conciliabula e só en contadas ocasións (VIl,15) a nundinae. Quizais poida aclarar algo máis a análise arqueolóxica e histórica de tódolos lugares denominados Jora existentes no Imperio, sobre todo se o facemos en comparación cos vicio Son, en primeiro lugar, relativamente poucos (ó redor de 40) e a súa distribución tamén é claramente diferente: abundan sobre todo en Italia peninsular e, en menor medi-

35 O estudio e análise destes espacios arquitectónicos urbanos excede claramente dos obxectivos deste libro. Como introducción ós flra pode consultarse THEDENANT 1969, 1279-1316 (especialmente sobre o foro romano), FRPO 1987 (foros provinciais) e JIMÉNEZ SALVADOR 1987 (foros hispánicos); respecto ós macella véxase FRAYN 1993, 101-116, ALARCÁO 1983 e LARA FUILLERAT 1994.

da, tamén noutras romanizadas provincias como a Galia Cisalpina ou a Narbonense, sendo prácticamente testemuñal a súa presencia no resto das Galias, Hispania ou Cerdeña36 . Os seus nomes resultan, en segundo lugar, especialmente singulares e significativos: a inmensa maioría portan apelativos persoais 37 , sendo relativamente limitados .aqueles que teñen nomes étnicos 38 . En terceiro lugar, datan maioritariamente dunha época sensiblemente antiga -tardorrepublicanos, augústeos ou xulio-claudios como máximo-, sitos preferentemente en rexións que daquela estaban en pleno proceso de integración e romanización. Resulta obvio, por último, a súa dependencia e relación directa co sistema viario pero sobre todo a súa concepción como protocidades, resultando incluso máis numerosos os que acadan categorías propiamente urbanas -coloniae, municipia ou capitais de civitates- que os que permanecen como simples aglomerados secundarios 39 . De todo este conxunto de factores se deduce que, a diferencia dos vici (lembremos a súa orixe endóxena, base indíxena e desenvolvemento orgánico e progresivo), os Jora

36 En Cerdeña únicamente Forum Traiani, hoxe Fordungianus. Na zona galo-xermánica poden citarse o Forum Segusiavorum na Lugdunense, o Forum Claudii Vallensium na actual Suiza e o máis setentrional de todos, o actualmente holandés Forum Hadriani. En Hispania, á parte da relativa concentración do Noroeste lforum Bibalorum, Limicorum, Gigurrorum, Narbasorum e Iriensis), soamente se coñecen tres casos aillados na área celtíbera: Libisosa Forum Augusti, Forum Iulium Iliturgi (ambos probables civitates) e Forum Gallorum (ilocalizada mansión viaria aragonesa). 37 Estes apelativos persoais fan referencia á propia dinastía imperial-Forum Augusti, Iulii, Claudii, Hadriani, Traiani- ou ben a importantes personaxes públicas -Forum Voconii, Sempronii, Decii-. Entre estes últimos compre destacar especialmente o extenso grupo que leva un nome homónimo ó da vía (e polo tanto tamén do maxistrado que a construíu) onde están situados: Forum Appii, Aurelii, Casii, Flaminium, Popilii, Domitii. 38 Amáis dos cinco coñecidos casos do Noroeste Peninsular, poderían citarse o Forum Germanorum e Gallorum na Galia Cisalpina, o Forum Segusiavorum na Lugdunense, e mailos Forum Diuguntorum, Ducentiorum e Conplensium na Italia peninsular. 39 Foron colonias o narbonense Forum Iulii Pacatum (actual Fréjus), o lugdunense Forum Segusiavorum, o sabino Forum Novum e o emilio Fo rnovo; municipio o umbro Forum Sempronii. Cítanse como aglomerados secundarios Forum Apii, Decii e Novum en Italia peninsular, Forum Voconii na Narbonense e Forum Gallorum na Galia Cisalpina.

FERMíN PÉREZ LOSADA

son fundados, ou sexa, existen por vontade política de Roma gracias a unha intervención estatal directa; así se explica a súa específica nomenclatura persoal (dinastía imperial, maxistrados), a distribución maioritaria en zonas tan marcadamente "romanas", a súa temperá cronoloxía e maila súa rápida e xeneralizada promoción urbana, tendo sido interpretados en orixe como sedes de prefecturas (GROS/TORELLI 1988, 244). O resultado poderá ser nalgúns casos similar ó dos vici, pero a súa xénese é totalmente diferente: incluso naqueles casos que levan nome étnico (e polo tanto resulta obvio supoñer unha base indíxena) o que prima non son as necesidades propias ou a evolución interna senón a intervención romana directa encamiñada a dotar a estas dispersas comunidades dun centro cívico que acumule as funcións políticoadministrativas e comerciais. Por outra parte, todo semella indicar que nestes lugares predomina a vocación política (jora cívicos) sobre a económica (jora comerciais). Esta última baséase esencialmente na interpretación etimolóxica do nome elixido, carecendo a nivel xeral dunha adecuada verificación a nivel histórico ou arqueolóxico. En absoluto pretendemos negala, pero sí relativizar a súa importancia en relación cos outros factores sinalados. De feito, a función de mercado non é unha prerrogativa inherente e exclusiva dos jora: amáis de nas cidades, tamén está ben testemuñada noutros tipos de aglomerados secundarios -vici e castella4o- e incluso en pleno campo, integrados nos grandes dominios agropecuarios privados 41 .

40 A este respecto, compre lembrar a afirmación de Festo de que tódolos vici teñen "como orixinaria e principal ocupación seren lugares de mercado periódico". Epigráficamente está ben constatada a celebración de nundinae en aglomerados secundarios galos (vicus Aquensis, actual Aix-les-Bains), pannonios (Aquae Iasae, actual Ptuj en Eslovenia) e, sobre todo, norteafricanos (castellum Mastarense e castellum Tidditanorum, ambos no territorio de Cirta) (LIGHT 1993,117-122). 41 Estes mercados periódicos, privados e rurais, son establecidos por importantes personaxes romanas nalgún punto -unha grande villa, unha aldea ou un sinxelo cruzamento de camiños- dos seus inmensos dominios agropecuarios. A evidencia literaria e epigráfica testemuña a súa existencia especialmente no norte de África (Numidia e Africa Proconsularis) e, en moita menor medida, tamén en Italia, senda prácticamente descoñecidos nas provincias occidentais (soamente un único texto menciona os

En todo caso, o que sí parece estar claro é que os mercados existentes nos vici e jora non serían permanentes senón periódicos. Os primeiros teñen como principal obxectivo o abastecemento diario da poboación residente, de aí que os macella propiamente ditos únicamente aparezan nas cidades; os segundos, en cambio, supoñen un instrumento comercial moito máis amplo que abrangue a todo o conxunto de productores/consumidores, especialmente ós rurais e polo tanto non residentes no lugar (LIGHT 1993,9-14), de aí que sexan difícilmente rastrexables no rexistro arqueolóxico (non precisan de grandes obras constructivas a non ser unha praza ou espacio aberto). Estes eventos comerciais serían esencialmente nundinae, ou sexa, mercados de alta frecuencia (semanais ou quincenais)42, característicos da metade occidental do Imperio e asociados tanto a cidades como a aglomerados secundarios ou a outros asentamentos propiamente rurais 43 . En orixe, semellan ser un mecanismo de intercambio típico das sociedades pastorís trashumantes (de aí seguramente a grande importancia que atinxen no norte de África), rápidamente transferido e incluso amplificado polo mundo sedentario agrícola romano. A función económica que desempeñan é así bastante ampla e complexa, podendo concretarse, simultáneamente ou por separado, nun triple nivel: rural-rural (local/horizontal exchange. intercambio de productos agropecuarios básicos entre poboa-

mercados privados establecidos por un terrateente gálico de Augustodunum, actual Autun). Para unha análise máis pormenorizada dos mesmos véxase LIGHT 1993, 155-198. 42 Estrictamente, a nivel etimolóxico, unha nundina é o mercado periódico celebrado cada oito días, tal como se constata nas fontes escritas e epigráficas tardorrepublicanas e imperiais italianas (BESNIER 1969). Non obstante, fóra de Italia, existen evidencias de que este ciclo pode ser variable, especialmente no norte de África ande se celebran dúas por mes. A partir do s. 11 d.C. o termo perde a seu específico significado de "mercado periódico de ciclo corto", senda usado habitualmente como un xenérica equivalente a "mercado", "lugar ande se fai o mercado" ou incluso simplemente "transaccións comerciais" (LIGHT 1993,

51-54). 43 En Italia son ben coñecidos os chamadas indices nundinarii, listados epigráficos que revelan a celebración de mercados periódicos en máis de 25 cidades (FRAYN 1993, 12-55; LIGHT 1993, 111-117). A evidencia é menor nas provincias -en todo caso suficiente para testemuñar a súa celebración tanto en cidades como en aglomerados secundarios-, a excepción do norte de África, ande novamente abundan as nundinae, neste caso sempre extraurbanas (LIGHT 1993, 117-128; SHAW 1981).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

cións rurais próximas), rural-urbano (internal trade

to, de aí que as tentativas de identificación sexan

fu nction: abastecemento de bens alimentarios desde

hipotéticas, tiradas exclusivamente do rexistro

zonas productoras excedentarias a outras consumi-

arqueolóxico. Amáis coñecida destas propostas é a

doras deficitarias, normalmente cidades) ou urba-

suxerida por

no-rural (central place function: distribución de

identifica cos complexos monumentais galorroma-

manufacturas comúns, preparados alimentarios ou

nos

aillados

Picard (PICARD 1986) que os

nos

campos

(p.e.

Sanxay

outros bens non disponibles pola poboación

Champlieu), baseándose nunha suxerente análise

rural)44. As feiras propiamente ditas (mercatus)45,

comparativa cos vic/±8. A hipótese non ten sido

ou sexa aqueles mercados periódicos de baixa fre-

aceptada pola investigación posterior (JACQUES

cuencia (habitualmente anuais) pero amplo radio e duración 46 , abundan especialmente en cidades do

xiosos desprovistos de hábitat son unha categoría

leste do Imperio, sendo escasas na parte occidental

"en voie de disaparition dans les classifications!"

(prácticamente só en Italia) e máis aínda asociadas a asentamentos non urbanoé 7 .

axeitado falar simplemente de aglomerados secun-

Respecto

ós

co nciliabula,

1991, 62): os pretendidos complexos cívico-reli-

(LEVEAU 1994a, 189), resultando moito máis

tradicionalmente

darios de especialización relixiosa xurdidos a carón

a une

dos múltiples santuarios rurais galorromanos.

population rurale dispersée (PICARD 1986, 47), o

Arqueolóxicamente falando, non sabemos a cien-

principal problema radica en que, fóra das men-

cia certa en qué consiste un conciliabulum.

entendidos como un centre civique destiné

cións xenéricas existentes nas fontes xurídicas ou

Outro termo latino que podería ser aducido para

literarias, non hai ningunha evidencia específica

designar aglomerados secundarios é o de locus, tra-

(p.e. epigráfica) que permita asociar directamente

ducible xenéricamente por "lugar". A verba é de

o concepto con algún tipo concreto de asentamen-

uso moi escaso e reducido no Imperio (está testemuñada epigráficamente a penas en Italia e na Narbonense), co cal é prácticamente imposible

44 Este esquema funcional está baseado en paralelos etnoarqueolóxicos de sociedades preindustriais (especialmente os mercados periódicos rurais de ciclo corto existentes en Nixeria occidental) e é exclusivamente comercial (non contempla a circulación de bens por ourras posibles vías -impostos, rendas, ofrendas, etc.), o cal non obsta para que sexa perfectamente aplicable ás nundinae romanas (LIGHT 1993, 6-9). As celebradas nas cidades atinxen preferentemente o segundo e terceiro nivel; as dos aglomerados secundarios e as rurais especialmente o primeiro e o terceiro (LIGHT 1993, 128-149). 45 Mercatus (ou o seu equivalente en grego panegyris) é sen dúbida o vocábulo que mellar se corresponde ca concepto de feira; non obstante, tal como tamén acorre con nundina, tamén é común o seu uso como xenérico equivalente a calquera mercado periódico (LIGHT 1993, 48-50). 46 En atención á súa duración, área de influencia, volume de negocio e tipo de transacción poden ser clasificadas en feiras locais (1-2 días de duración, área de influencia inferior a 50 kms., volume de negocio reducido con predominio das ventas polo miúdo entre comerciantes e consumidores finais), feiras rexionais (1-2 semanas, visitantes ata 300 kms., transacción por xunto entre comerciantes e productores especializados e polo miúdo entre comerciantes e consumidores) e feiras interrexionais (3-8 semanas, comercio a moi longa distancia, alto volume monetario de negocio maioritariamente por xunto e con bens especialmente caros e exclusivos). A diferencia das nundinae, estas feíras habitualmente están directamente conectadas con celebracións festivas de Índole alimentaria ou relixiosa (panegyris, ateleia) (LIGHT 1993, 14-25). 47 Únicamente se coñecen feíras interrexionais nalgunhas cidades de Mesopotamia, Siria e Cilicia (Batnae, Amida, Edessa e, sobre

establecerlle unha correspondencia inequívoca con calquera tipo concreto de hábitat agrupad0 49 . A

todo, Aegeae). As de índole rexional están ben constatadas en moitas cidades do Exeo e Oriente Próximo (Pérgamo, Éfeso, Delos, Xerusalén, Tiro, Cyzicus, etc.) e máis na cidade italiana de Cremona, malia que tamén hai evidencias da súa celebración en pequenos núcleos rurais (Campi Macri e Marcelliana en Italia, Scaptopara en Tracia ou Terebinth en Palestina). Por último, as feiras locais son levadas a cabo tanto en aglomerados secundarios ou aldeas rurais (Fregellae en Italia, Tithorea en Grecia, Vanisnesus en Mauritania, Imma en Siria) como en grandes cidades (Gaza, Cartago, Pompeia ou incluso a propia Roma) (LIGHT 1993, 59-91). 48 Segundo Picard, as principais diferencias entre conciliabula e vici radican nos puntos seguintes: situación en zonas rurais ailladas fronte a vías e camiños; núcleo concentrado e coherente (normalmente só edificios públicos: templos, teatros e termas) fronte a "urbanismo disperso"; xénese derivada dun acto público único (arquitectura e organización do espacio moi "romana') fronte a desenvolvemento progresivo; prestación de servicios cívicos a unha poboación agrícola dispersa fronte a unha actividade preferentemente artesanal ou industrial. 49 Dos dous loca epigráficamente testemuñados na Narbonense, un deles (!ocus cui nomen Theophilus est) está ilocalizado e únicamente consta que é o lugar de retiro dun prefecto; o outro (!ocus Gargarius, actual Sto Jean de Gargier) se trata dun establecemento de baños gratuitos ó servicio dos habitantes do pagus Lucretius, non sabemos se aillado ou formando parte dunha aglomeración (LEVEAU 1994a, 183).

FERMfN PÉREZ LOSADA

posibilidade de usalo como sinónimo de núcleos terciarios moi pequenos de vocación agropecuaria (ou sexa, aldeas) resulta realmente tentadora e moi práctica desde a perspectiva taxonómica actua¡5°, pero carece obviamente de probas concluíntes ó respecto. Non nos estenderemos, por último, na análise do outro gran grupo de núcleos agrupados, os castella, dado que non son obxecto directo de estudio neste traballo. O termo pode ás veces facer referencia a un establecemento militar 51 pero, como é ben sabido, maioritariamente designa un asentamento agrupado civil fortificado e de raíz indíxena, ou sexa, arqueolóxicamente falando, un castro (JIMÉNEZ DE FURUNDARENA 1994). Son sobradamente coñecidos en todo o Imperio, presentando o seu mellor testemuño epigráfico no norte de África e, sobre todo, no Noroeste Peninsular (signo "c invertida"). Algúns deles poderían ser categorizados en efecto como "aglomerados secundarios" (centros locais de considerables dimensións e configuración protourbana) pero, en xeral, para a meirande parte (casos de pequeno tamaño, escaso desenvolvemento e funcionalidade esencialmente agropecuaria), quizais sexa máis adecuada, como para as aldeas, a calificación de "aglomerados terciarios" (ALARCAO 1996, 170; 1998, 177).

CARACTERIZACIÓN ARQUEOLÓXICA A aproximación que acabamos de facer baseada nos datos literarios e epigráficos, sendo útil e necesaria, non deixa de ser insuficiente e un tanto insatisfactoria. Xa apuntamos que a grande amplitude e

50 Así, por exemplo, A. Leday emprega locus para designar un moi pequeno núcleo agropecuario -non máis de catro ou cinco construccións- integrados no dominio da villa de Champ des Pois (Levet) (LEDAY 1980, PI. LXX). 51 Normalmente unha pequena fortificación de control táctico do territorio ou defensa dun punto concreto (en campo aberto ou no interior dunha cidade con función de cidadela ou alcázar) en época tardía habitualmente denominados burgi; noutros contextos tamén pode significar unha obra de asedio bélico ou incluso o propio campamento dunha unidade auxiliar OIMÉNEZ DE FURUNDARENA 1995).

variabilidade dos conceptos latinos (especialmente o de vicus) fai que estes termos resulten difícilmente utilizables para designar asentamentos arqueolóxicos concretos, a non ser que exista algunha evidencia específica e directa neste sentido. Pretenderemos a seguir facer o camiño inverso, ou sexa, partir exclusivamente do rexistro arqueolóxico para, a través da súa análise, tentar establecer os elementos materiais que caracterizan e individualizan ós núcleos agrupados secundarios, independentemente de que éstes sexan vici, Jora ou -tal como ocorre na inmensa maioría dos casos- carezan de tales denominacións latinas. A evidencia arqueolóxica disponible hoxe en día é realmente moi considerable, tanto a nivel cuantitativo -só entre agglomérations secondaires galoxermánicas, insediamenti minori noritálicos e small towns británicas posiblemente se superen os 800 xacementos 52- como cualitativo -numerosas escavacións en área elou identificacións aéreas-; o tema en efecto ten espertado un considerable interese nos investigadores europeos a partir da década dos 70, dando lugar a un extenso volume de publicacións 53 . A nosa análise consistirá especialmente en criterios de implantación e, sobre todo, caracteres físicos (forma e tamaño, estructura e organización interna, arquitectura pública e privada) e funcionalidade (sectores primario, secundario e terciario), concluíndo cunha tentativa de categorización tipolóxica final.

52 Na ampla zona comprendida entre os Paises Baixos ó norte e Xenebra ó sur, a cunca de París a occidente e o limes xermanodanubiano a oriente (ou sexa, boa parte da Galia Lugdunense maila totalidade da Galia Bélxica e as Xermanias superior e inferior) hai catalogados exactamente 429 xacementos (PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994b), na Galia Aquitana 157 (TASSAUX 1994) e en Britannia 56 (BURNHAMI WACHER 1990); noutras zonas como a Italia setentrional -antiga Gallia Cisalpina- (MAGGIIZACCARIA 1994), a Narbonense (LEVEAU 1994a) ouArmórica (GALLIOU 1994) poderían recontarse en número aproximado de 85,35 e 23 respectivamente, co cal xa sumarían un total de 785. Tendo en conta que non están contabilizadas amplas zonas da Galia Lugdunense, a cifra final seguramente debe superar os 800 xacementos. 53 Para unha historia da investigación véxase MANGIN/PETIT 1994,7-8 e BURNHAM 1994,227-231. A bibliografía básica está constituída pola monografía BURNHAM/WACHER 1990 e mailas obras colectivas RODWELLlROWLEY 1975, VICUS 1986 e PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a-1994b. Remitímonos ás mesmas, especialmente ás dos anos 90, para un listado bibliográfico máis extenso e completo.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Calicia

Implantación Como acabamos de ver na nota precedente, a densidade numérica dos aglomerados secundarios varía considerablemente entre provincias ou macrorrexións e tamén entre civitates dunha mesma rexión 54 , dependendo de factores xenéricos tales como o grado de desenvolvemento das cidades e o modelo de romanización "rural" elixido en cada caso, pero non así o patrón de ubicación que, independentemente do número, sempre é o mesmo e "universal". Sen dúbida, na área galo-xermano-británica considerada, o factor máis importante que determina a localización dos aglomerados secundarios é a rede de comunicacións terrestres e marítimo-fluviais. Prácticamente todos están situados sobre o trazado de vías terrestres primarias ou secundarias, especialmente en lugares de cruzamento de dous ou máis camiños, puntos de paso obrigado (p.e. o salvamento dun río) ou sitios de etapa intermedia de transporte/circulación; tamén é moi común a elección de lugares de confluencia de vías terrestres con ríos navegables ou, nas zonas costeiras, portos e embarcadoiros marítimos. Unha simple oUada a calquera mapa de distribución rexional [Fig. 5] abonda para demostralo, pero si se prefire unha aproximación máis obxectiva e cuantificable os datos resultan igualmente reveladores ó respecto: sobre un total de 320 xacementos 55, 273 (=85%) están situados sobre vías (entre eles a metade son cruzamentos de camiños e algo máis dun tercio ubícanse a carón de ríos navegables) fronte a 47 (= 15 % ) onde non se sinala tal circunstancia. Xa que logo, en absoluto se pode afirmar que o patrón de implantación dos aglomerados secundarios sexa aleatorio e moito menos que ocupen lugares remo-

54 En Aquitania por exemplo, as dúas grandes civitates do norte (Bituriges Cubi, Pictones) presentan unha ampla e xerarquizada rede (25 aglomerados secundarios cada unha) fronte a outras do centro (Petrucores, Cadurques) que a penas cantan respectivamente con 3 hábitats deste tipo (TASSAUX 1994, 210-211). 55 Datos correspondentes ás rexións de Borgoña, FrancoCondado, Suiza, Picardía, Lorena, Alsacia, ValoniaLuxemburgo, Xermania renana e transrenana, elaborados con base nas táboas-resume publicadas en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, 64-79, 84-88, 96-102, 107-112, 116-121, 130-135 e 139-146; 1994b, 169-171.

•

Aglom. 40-20 has.

...

Aglom. relixioso

Aglom. conec. por eplgrafes

Fig.5 Distribución de aglomerados secundarios en relación ás cidades capitais e á rede de comunicacións terrestres e fluviais [DUMASY 1994; BRULET 1994] 1 Civitas dos Bituriges Cubi (Bourges) 2 Territorio de Valonia-Luxemburgo

tos e aillados; ó contrario, para que poidan existir precisan obrigatoriamente dunha adecuada comunicación exterior. Esta dependencia directa do sistema viario axuda a comprender o porqué da súa ubicación específica sempre en zonas baixas, abertas e fácilmente accesibles, normalmente vales fluviais ou chairas altiplanicies. Os exemplos son múltiples e repetidos, sendo moi contados os casos onde se ocupan lugares altos de boas condicións defensivas naturais e/ou acceso máis complicado, explicables ás veces polo accidentado do terreo e especialmente

FERMfN PÉREZ LOSADA

Fig.6 Exemplos de ubicación e implantación de aglomerados secundarios [PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994b] 1 Saint-Amand-sur-Ornain (Meuse, Lorena) 2 Pontailler-sur-Saone (Cote d'Or, Borgoña)

polo reaproveitamento de antigos oppida indíxenas; non obstante, tamén apuntamos que o máis habitual é que o novo poboado non se sitúe sobre o propio castro senón nas inmediacións ou sopé [Fig. 6].

unha abordaxe de conxunto. Non existe, en efecto, un modelo único e universal, o cal non obsta para que poidan ser diseccionadas e analizadas as variantes, así como apuntadas algunhas características xenéricas (ou alomenos moi comúns e repetidas) propias e específicas deste tipo de hábitat. Respecto á morfoloxía xeraI56 compre distinguir varios tipos de desigual importancia e extensión. Os modelos básicos son sen dúbida os desenvolvementos lineares e os de planta central ou nuclear, ou sexa o que os xeógrafos denominan respectivamente village-rue e village-tas. O primeiro se caracteriza porque a ocupación está regularmente distribuída a ambos lados dunha vía previa, determinando así unha forma típicamente lonxitudinal e alongada que habitualmente remata en cuña nos extremos [Fig. 7, nO 1-7]. O segundo en teoría está trazado sobre algún punto central de fixación que case sempre é o lugar de confluencia elou cruzamento de dúas ou máis vías, producindo en consecuencia unha forma moito máis agrupada e nuclear de tendencia circular ou poligonal [Fig. 7, nO 11-16]. Tamén se constata a presencia de formas híbridas intermedias, especialmente aqueles casos que resultan da suma de dúas ou máis ocupacións lonxitudinais converxentes [Fig. 7, nO 8-10]. Resulta evidente que estas formas simples derivan indefectiblemente do sistema viario terrestre (ás veces tamén ten unha certa relevancia o fluvial) dado que o hábitat tende sempre a concentrarse próximo á vía, especialmente ó seu carón. O esquema habitual é que a ocupación de distribúa regularmente por tódolos lados da vía ou vías elixidas (co cal lóxicamente estas quedan integradas no miolo mesmo do aglomerado), pero tamén se dan casos onde soamente se ocupan determinados sectores laterais, producindo así que as vías, en vez de pasaren polo medio, delimiten parcialmente os seus contornos [Fig. 7, nO 14-15]. Se a esto suma-

Caracteres físicos e materiais

Aparentemente, a paisaxe física e material dos aglomerados secundarios semella ser moi heteroxénea, con tamaños enormemente dispares e estructuras formais moi variadas, facendo complicada

56 Os principais estudios de categorización morfolóxica de aglomerados secundarios son os feitos para a Galia Aquitana (TASSAUX 1994, 203-204), Inglaterra (BURNHAM/WACHER 1990, 23-27) e Valonia-Luxemburgo (BRULET 1994, 123126), os tres significativamente moi coincidentes malia a diversidade de enfoques e ás lóxicas particularidades rexionais. A nosa proposta pretende ser un breve resume de conxunto.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohist贸rico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

-------o

----

KMS.

Fig.7 Morfolox铆a sumaria de aglomerados secundarios 1: desenvolvementos lineares e planos nucleares [BURNHAM/WACHER 1990; BRULET 1994; TASSAUX 1994] 1 Villeneuve-sur-Cher (Aquitania) 2 Blond (Aquitania) 3 Waudrez (Valonia-Luxemburgo) 4 Wall (Inglaterra) 5 Hibaldsrow (Inglaterra) 6 Braives (Valonia-Luxemburgo)

7 Eysses (Aquitania) 8 Brampton (Inglaterra) 9 Baintree (Inglaterra) 10 Vichy (Aquitania) 11 Ahun (Aquitania) 12 Arlon (Valonia-Luxemburgo) 13 Majeroux (Valonia-Luxemburgo) 14 Chassenon (Aquitania) 15 Baugy (Aquitania) 16 Evaux-Ies-Bains (Aquitania)

FERMÍN PÉREZ LOSADA

mos que normalmente son poboados de pequeno ou modesto tamaño, obviamente abonda coas vías de paso preexistentes para artella-Ia súa estructura interna, non precisando así de calquera outro rueiro propio complementario. Ambos morfotipos, en especial o de poboado-rúa, sen dúbida son moi numerosos, avaliables posiblemente en máis da metade do total. A morfoloxía dos aglomerados secundarios non sempre é unitaria, ou sexa con toda a ocupación mínimamente concentrada nun único espacio determinado e concreto. Tamén hai casos de planos polinucleares -dous ou máis polos de ocupación próximos pero claramente separados- [Fig. 8, nO 24] e outros de índole claramente dispersa, tanto sexan planos polinucleares unidos por zonas intermedias de moi baixa ocupación [Fig. 8, nO 1] como especialmente aqueles calificados "de estoupido" (agglomérations éclatés), ou sexa, onde ó redor dun núcleo pouco importante ou simplemente inexistente aparecen vestixios dispersos nunha amplísima zona (varios quilómetros), demasiado separados entre sí como para falar dunha verdadeira aglomeración unitaria, pero tamén demasiado próximos como para supoñer que son hábitats rurais independentes [Fig. 8, nO 5]. Estas morfoloxías "espalladas" teñen sido identificadas expresamente a penas nas rexións de Valonia-Luxemburgo (BRULET 1994, 124) e Borgoña-Franco Condado (MANGIN 1994, 49); non creemos, sen embargo, que sexan tan minoritarias nin restrinxidas ás rexións sinaladas: unha ollada ás múltiples planimetrías publicadas permite identificalas, en maior ou menor grado, en prácticamente toda a área galoxermano-británica occidenta¡57 Respecto á estructura e organización interna, estes morfotipos básicos que acabamos de sinalar lóxicamente empezan a complicarse cando os poboados en cuestión atinxen un certo nivel de tamaño e importancia, sendo común que xeren un conxunto propio de rúas interiores. O plano máis

57 Véxanse por exemplo Levroux [Fig. 8, nO 1] no norte aquitano, Bercey e Bar-sur-Aube [Fig. 8, nO 4] na ChampañaArdenas, Einville-au-Jard na Lorena, e incluso Water Newton [Fig. 15, nO 1] en Inglaterra.

estendido é O habitualmente denominado "espiña de peixe", ou sexa onde varias ruelas irregularmente repartidas parten transversalmente da vía principal, prolongándose quizais polos campos veciños a xeito de camiños locais, por exemplo Vervoz, Kenchester, Liberchies e Pierrefond [Fig. 9, nO 14]. Máis escasos pero non infrecuentes son os lugares onde estas rúas transversais se entrecruzan con outras paralelas á principal, dando lugar ás veces a un verosímil entramado "urbano". Water Newton [Fig. 10, nO 1] é un excelente exemplo que, en todo caso, como máximo podería ser calificado de "protourbano": as diferencias coa típica malla de rúas dunha cidade radican esencialmente na sinxeleza e parquedade (poucas rúas internas que en absoluto abranguen a toda a área ocupada; cruzamentos normalmente incompletos, sen chegar a acoutar mazás pechadas tipo insula), na irregularidade (en xeral difícilmente calificable nin sequera de pseudoortogonal), na dependencia (rúas internas sempre trazadas a partir das estradas de paso) e máis na organicidade (non hai planificación previa nin un acto constructivo único senón un desenvolvemento orgánico e progresivo determinado polas necesidades propias de cada tempo e lugar). Os casos onde sí existe un urbanismo característicamente "cidadán", ou sexa cun plano amplo e ortogonal de rúas previamente programado e construído ad hoc, son realmente escasísimos e excepcionais 58 , por exemplo Lausanne [Fig. 10, nO 2], Naintré [Fig. 10, nO 3]e especialmente Mandeure [Fig. 10, nO 4]), onde se pode observar cómo o entramado regular de rúas está trazado con autonomía e independencia respecto ás estradas de paso. A excepción confirma a regra, ou sexa, que este modelo en absoluto resulta propio e característico dos aglomerados secundarios.

58 En toda a Galia Aquitana soamente se constatan 3 sobre un total de 157 aglomerados, ou sexa a penas un 2% (TASSAUX 1994,204). Proporcións algo maiores pero igualmente baixas se constatan na Galia Bélxica/Xermania -p.e. 5 sobre 93 (= 5%) en Borgoña/Franco Condado (MANGIN 1994,46),3 sobre 47 (= 6%) en Renania (GILLES 1994, passím)- e tamén en Inglaterra -4 sobre 56 (= 7%) (BURNHAM/WACHER 1990, 26)-. Únicamente en contadas rexións -Picardía (MASSY 1994) e, sobre todo, Alsacia (PETRY et afií 1994, 147-171)son algo máis numerosos, con proporcións relativas que chegan a atinxir o 15%.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

~OPPIDUM 1

< lIiíííiííiíI

KM5.

Fig.8 Morfoloxía sumaria de aglomerados secundarios 11: modelos polinucleares e dispersos (agglomérations éclatés) [BRULET 1994; TASSAUX 1994; PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994b]

1 Levroux (Aquitania) 2 Blicquy (Valonia-Luxemburgo) 3 Amay (Valonia-Luxemburgo) 4 Bar-sur-Aube (Champaña-Ardenas) 5 Chalon-sur-Saone (Borgoña-Franco Condado)

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Producción artesanal

* **

t:;::;

TEMPLO

* **

(\\ o

TEMPLO

[I]

ITJ

cD MTS.

100

TEMPL~ O

, N

MTS

200

Fig.9 Planimetría de aglomerados secundarios I: poboados-rúa e nucleares en "espiña de peixe" [BRULET 1994; BURNHAMI WACHER 1990; PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994b]

1 Vervoz (Valonia-Luxemburgo) 2 Pierrefonds/Le Mont-Berny (Picardía) 3 Liberchies (Valonia-Luxemburgo) 4 Kenchester (Inglaterra)

MT5

100

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Calicia

300

MTS.

Ermine

strej"'-

+/ *

__ _ ....__...

....* ........ Famas ~ Necrópoles

.......

Foro con templo, basílica e termas

1 2 ...

.........

.M.T.S•.

20.0. .

MTS.

300

¡;;;;; O

¿Templo?

_______________...... 3 Fig. 10

Planimetría de aglomerados secundarios II: grandes poboados de configuración protourbana e urbana [NICOLINI 1986; BURNHAM/WACHER 1990; PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994b]

mts,

\ 4........._

.... 1IIIMiII

1 Water Newton (Inglaterra) 2 Lausanne (Suiza) 3 Naintré (Aquitania) 4 Mandeure (Borgoña-Franco Condado)

........

FERMfN PÉREZ LOSADA

o patrón disperso que revelan as morfoloxías polinucleares e "de estoupido" supoñen ó naso entender o máximo expoñente doutra das características xenéricas que consideramos propia e particular desta clase de hábitats: sen deixar de seren "agrupados", case todos teñen unha distribución interna claramente "dispersa". En efecto, as diversas edificacións, especialmente as de índole doméstica, sempre son independentes e están separadas entre sí por espacios valeiros, ca cal a densidade de construccións con respecto á area total ocupada é loxicamente moi baixa. As únicas concentracións salientables son aquelas que se producen linearmente sobre os espacios frontais adxacentes ás vías, pero incluso aquí non deixa de resultar significativo que as construccións nunca cheguen a estar .pegadas unhas ás outras -non hai polo tanto fachadas corridas e continuas- e que por tras indefectiblemente sempre estean dotadas de langas espacios abertos (p.e. Dampierre-Fontenelle [Fig. 12, nO 14], Vervoz [Fig. 9, nO 1] e Liberchies [Fig. 9, nO 3]), de aí que, aínda que haxa outras rúas menores posteriores, nunca se cheguen a pechar auténticas insulae urbanas (p.e. Water Newton [Fig. 10, nO 1]). A dispersión é moitísimo maior fóra das vías principais: as casas son menos numerosas e, obviamente, están moito máis espaciadas entre sí, posiblemente porque estean rodeadas de parcelas ou amplos solares sen construir. A partir das vías asistimos xa que lago a unha rarificación progresiva das construccións, unha especie de aura urbanorural ande resulta realmente difícil discernir as fronteiras (se é que físicamente as hai) entre o alglomerado como tal e o hábitat rural (villae, granxas e casais) envolvente: Pierrefonds-Le MontBerny [Fig. 9, nO 2] é un bó exemplo ó respecto. Unha tónica semellante preside a distribución dos edificios públicos: soamente en contadas ocasións -grandes aglomerados "urbanos" de índole político-administrativa (p.e. Alesia ou Lausanne [Fig. 10, nO 2]) ou ben poboados-santuarios de especialización relixiosa (p.e. Bath, Vendeuvre, Sanxay, Eysses [Fig. 7, nO 7] ou Naintré [Fig. 10, nO 3])- éstes se dispoñen agrupados formado un núcleo coherente no centro mesmo do poboado (probablemente porque xa desde un principio fun-

cionaron como principal foco de atracción para o hábitat doméstico que obviamente tendéu a instalarse ó seu carón), pero, se a función relixiosa ou político-administrativa non é excesivamente dominante, o normal é que éstes se atopen dispersos, ubicados sobre lugares subsidiarios (por trás das vías principais e, polo tanto, non necesariamente no miolo do hábitat) e ás veces incluso certamente marxinais, en plena periferia do aglomerado habitacional (p.e. Vervoz [Fig. 9, nO 1], Liberchies [Fig. 9, nO 3] e Mandeure [Fig. 10, nO 4]). Algo similar acorre, por último, coas construccións de índole productivo/artesanal; cando estas actividades exceden do ámbito doméstico, son especializadas e están suficientemente desenvolvidas, o normal é que estean distribuídas palas marxes do poboado, ás veces conformando extensos "barrios" industriais periféricos, p.e. Brampton [Fig. 7, nO 8], Mancetter [Fig. 13, nO 2], Naintré [Fig. 10, nO 3], Vervoz [Fig. 9, nO 1] e Liberchies [Fig. 9, nO 3]. As razóns de base desta característica distribución interna radican, ó naso entender, na doada disponibilidade de espacio, prácticamente ilimitado, en relación ca escaso número de habitantes permanentes, ca cal non é necesario proceder, como nas cidades, a unha avara rendabilización constructiva do mesmo; quizais se poida aducir tamén unha combinación dos solares edificados con parcelas agropecuarias. En todo caso, o que sí está claro é que este sistema reflexa perfectamente a xénese orgánica e desenvolvemento progresivo destes poboados, constituídos por adxuncións irregulares e múltiples (de aí a pertinencia da súa calificación como "aglomerados") non previamente programadas. Se a este típico espallamento interno sumamos outros factores tales como a inexistencia de recintos delimitadores periféricos ou a lóxica parcialidade das escavacións, se comprende que resulte moi difícil avaliar o tamaño dos poboados e, amáis disto, que este tamaño reflexe a extensión real do hábitat agrupado. As cifras obtidas son útiles para unha análise comparativa de aglomerados secundarios entre sí, pero de valor relativo para cotexalas coas das cidades (hábitat moito máis denso e concentrado) dado que as primeiras sempre resultarán un tanto infladas con respecto ás segundas.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

1-9 has. N°

BORGOÑA

10-19 has. N°

11 24,4 14 31,1

20-29 has. N°

FRANCO CONDADO

13,3 5

SUIZA

41,1

XERM. TRANSREN.

19 57,5 12 36,3 2

% 20

30-39 has. N°

N°

2,2

60-69 has. N°

70-79 has.

80-89 has.

+ 90 has.

N°

2,2

TOTAL 45 100

15 100 17 100

33 100

46,6 6

6,6

PICARDíA

23,5 5

29,4 1

5,9

VALONIA-LUXEMB.

46,6 1

6,6

15 46,9 10 31,2 3

9,4

46,1

6,6

11,7 1

3,1

6,6

5,9

3,1

5,9

11,7

15 100

17 100 r--- 15 100 r--- 32 100

f-----.-.

ALSACIA

15,3 6

MEDIA HAS.

11,7

33,3 3

15,3 2

N°

RENANIA

N°

15,5

LORENA

50-59 has.

40-49 has.

46,1

15,3

13 100 '---

Moi grandeSL_~tt!!!!!!=::;::.::!IIoo""l (+ de 40 has.)

Grandes (20-40 has.)

10 13 24

Pequenos has.)

~":""-':':-~----¡(1-10

Medianos (10-20 has.)

Fig. 11 Dimensións de aglomerados secundarios na Galia Bélxica e as Xermanias: tamaños medios e clasificación por grupos [Datos base extraídos de PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, 1994b]

Os de tipo polinuclear e sobre todo os éclatés atinxen impresionantes dimensións -entre 100 e 1000 has.- que lóxicamente se reducen a cifras moitísimo menores se só se considera a área (ou áreas) nuclear mínimamente densa e agrupada 59 . En todo caso, avaliando exclusivamente esta última, os resultados son enormemente dispares -desde menos de 1 ata máis de 100 has.-, o cal non quere dicir que a inmensa maioría estean comprendidos nunha forquita numérica moito máis reducida e homoxénea. Así, sobre un total de 157 xacementos censados na Galia Aquitana, case todos (88%) atinxen tamaños medios de 15-35 has., distinguíndose reducidos grupos por arriba (grandes 40-

59 Chalon-sur-Saone [Fig. 8, nO 5] amasa unha dispersión de ca. 100 has., Arleuf de 600 e Pont-sur-Yonne ou Senan de ata 1000 has.; as áreas nucleares destes tres últimos atinxen respectivamente 30, 10 e 25 has. (MANGIN 1994,65-67).

60 has.; moi grandes 70-100 has.) e por abaixo (pequenos 1-8 has.) que a penas supoñen respectivamente o 8 e 4% do total (TA55AUX 1994, 203). Outras calas numéricas feitas sobre 202 xacementos da Galia Bélxica e Xermania [Fig. 11] proporcionan resultados similares, aínda que cunha sensible tendencia á baixa. A media obtida (18 has.) quizais non sexa excesivamente significativa, demasiado unificadora da variedade rexional e moi atraída polos contados poboados que son descomunais (en Picardía dous deles acadan 130 e 250 has.; ún de Borgoña tén 120 has.); moito máis reveladora resulta a clasificación por grupos: son maioritarios os poboados que podemos calificar de "pequenos" (1-9 has.) e "medianos" (10-19 has.) -entre ambos acadan o 69,3%-, seguidos a certa distancia dos "grandes" (20-39 has.) cun 22,2% e, xa moi afastados, os "moi grandes" (máis de 40 has.) cun 8,5%.

FERMfN PÉREZ LOSADA

¡é:_:':_~: I

r-----

5 : ~7.-:::==' 1, ,

1"-'"

9 10

===-

...1

liiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii~~~~~~~i 100 mts.

----o

MTS.

~[]rn~ ~ ---- -

_._--

Fig.12

Arquitectura doméstica en aglomerados secundarios: construccións indíxeno-romanas, rectangulares simples, rectangulares complexas e strip houses [BURNHAM/WACHER 1990; PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994b; TASSAUX 1994] 1 Baldock (Inglaterra) 2 Godmanchester (Inglaterra) 3 Brampton (Inglaterra) 4 Chelmsford (Inglaterra) 5 Niort (Aquitania)

---

6 Villeneuve-sur-Cher (Aquitania) 7 Cadoule (Aquitania) 8 Hibaldstow (Inglaterra) 9 Saint-Germain-d'Esteuil (Aquitania) 10 Saint-Germain-d'Esteuil (Aquitania) 11 Camerton (Inglaterra) 12 Great Chesterford (Inglaterra) 13 Droitwich (Inglaterra) 14 Dampierre-Fontenelle (Borgoña/Franco Condado)

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

Respecto á arquitectura, compre distinguir entre as construccións domésticas privadas, obviamente maioritarias, e os edificios públicos. As primeiras caracterízanse a nivel xeral pola súa simplicidade: pequeno tamaño, planta unitaria case sempre rectangular, reducida ou moderada compartimentación interna (poucos habitáculos debilmente xerarquizados, probablemente debido a un uso polivalente dos mesmos) e escasa ou nula dotación de elementos de confort (hipocaustos, estucos ou mosaicos). Nalgúns exemplos pode rastrexarse incluso unha certa supervivencia da arquitectura indíxena [Fig. 12, nO 1-4] -construccións circulares ou rectangulares de peza única feitas en materiais perecedoiros (BURNHAM/WACHER 1990, lS-17), habitáculos semihipoxeos con funcións de dormitorio ou almacén (MANGIN 1994, 47)-, aínda que na maioría dos casos son de caracteres constructivos mínimamente romanos, ou sexa, feitas en materiais perdurables, muros rectos e cubertas tegularias [Fig. 12, nO S-10]. As mellor coñecidas e máis estandarizadas son sen dúbida as que ocupan as frontais das vías (strip houses), que acosturnan ter sempre un pórtico cuberto disposto sobre a rúa e máis un amplo patio aberto pola parte posterior [Fig. 12, nO 14]. Todas estas casas, especialmente as strip houses, combinan xa que logo a función habitacional con outras de índole productivo-artesanal (talleres) e quizais tamén comercial (tendas). A dimensión estrictamente residencial non semella ser en absoluto prioritaria: as grandes domus de peristilo central típicamente urbanas son prácticamente inexistentes; as casas de plano máis elaborado e complexo lembran como máximo a planta das villae rectangulares de corredor ou galería en fachada [Fig. 12, nO 11-13]. Os edificios públicos, caso de que os haxa e poidan ser identificados como tales, son pouco variados e moi reducidos en número (é raro que un aglomerado acumule máis de dous ou tres), de aí que a súa presencia resulte sempre moi parcial en comparación coa completa dotación que posúen as cidades. A gama básica redúcese prácticamente a tres tipos -templos, termas e teatros- de desigual importancia e extensión. Os máis comúns son, con diferencia, os de índole relixiosa (templos ou santuarios), detectados nun 38% dos aglomerados

considerados 6o , ou sexa case dúas quintas partes do total; séguenlle en número e importancia os relacionados coa auga (termas ou balnearios), que aparecen nun 27,S% dos poboados, algo máis de un cuarto do total; os de espectáculos (teatros e moi raramente anfiteatros) son xa pouco frecuentes, identificados en a penas o 130/0 dos aglomerados. Outros tipos de edificios públicos singulares tales como horrea ou mansionef>l son certamente moi esporádicos, con porcentaxes sempre inferiores ó S%. As típicas construccións de equipamento urbano (especialmente as relacionadas coa auga -acueductos ou cloacas-) son igualmente moi raras, prácticamente inexistentes 62 . No que atinxe ós templos, compre suliñar que case sempre son fina, un tipo de santuario "rural" de clara tradición indíxena (específico das áreas célticas do Imperio)63, caracterizado por unha sinxela arquitectura de planta central: dous cadrados concéntricos que delimitan unha cella interna rodeada dunha galería periférica cuberta (a celIa ás veces é de forma circular, cruciforme ou poligonal); tamén é habitual que o finum estea inscrito nun amplo recinto sacro, cadrado ou rectangular, en principio destinado ás concentracións de fieis e celebración de cerimonias relixiosaé 4. Non deixa de resultar significativa, polo tanto, a case total 60

Estas porcentaxes e as que seguen están obtidas sobre un total de 320 aglomerados da Galia Bélxica e as Xermanias. Non obstante, creemos que estes datos son perfectamente extrapolables a todo o conxunto do territorio galo-xermano-británico. 61 Harrea ou almacéns públicos teñen sido identificados en catro aglomerados aquitanos (TASSAUX 1994, 206); mansiones noutros tantos aglomerados británicos (BURNHAM/WACHER 1990, 19 e 36-38). Non deixa de chama-Ia atención a escaseza destas últimas (prácticamente descoñecidas fóra da iHa), sobre todo se ternos en canta que case tódolos aglomerados son viarios e moitos deles son citados expresamente como mansiones nos Itinerarios; quizais a base do problema radique simplemente na inmensa dificultade de individualizalas e identificalas como tal, e en realidade sexan bastantes máis abundantes do que parece. 62 Véxase un dos poucos exemplos de presa e acueducto en SaintAmand-sur-Ornain [Fig. 6, nO 1]. 63 O tema da arquitectura relixiosa rural e, en xeral, dos santuarios denominados celto- ou galo-romanos é demasiado amplo como para resumilo aquí. Como obras xenéricas e actualizadas de referencia véxase NICOLINI 1986, BRUNEAUX 1991, GOUDINEAU/FAUDUET/COULON 1994. 64 Véxanse diversos exemplos de fana nos aglomerados de Vervoz, Pierrefonds, Liberchies [Fig. 9, nO 1-3], Naintré e Mandeure [Fig. 10, nO 3-4].

FERMfN PÉREZ LOSADA

ausencia dos típicos templos urbanos de arquitectura clásica ou ben dos santuarios de divindades orientais. Algo similar ocorre cos teatros, habitualmente calificados de "rurais" e "celto-romanos" dadas as súas marcadas diferencias constructivas con respecto ó modelo clásico (DUMASY 1975): unha scena reducida a unha simple tribuna (sen estructura monumental de peche) e en cambio unha orchestra especialmente grande e coidada (habitualmente ultrasemicircular). As termas, por último, non se individualizan tanto pola súa arquitectura (similar á das urbanas, aínda que non tan grandes e complexas) como pola súa funcionalidade: en boa parte dos casos destaca máis a súa vocación relixiosa -culto ás augas e divindades asociadas- e/ou curativa -de aí a súa calificación como balnearios- que a dimensión propiamente hixiénica e lúdica65 . A dimensión comercial e político-administrativa está moi mal reflexada a nivel arqueolóxico, ou sexa, son escasos os edificios públicos específicos que a representan. Xa dixemos que os grandes recintos nos que se inscriben os templos (ou ben espacios públicos comprendidos entre templos e/ou termas ou teatros) deben ser entendidos preferentemente como de índole sacra aínda que, alomenos secundariamente, nada obsta para que tamén puideran funcionar como lugares de celebración de mercados periódicos. A maioría dos "centros monumentais" son así ante todo centros relixiosos -unha especie de "cidades santas", santuarios de peregrinaxe para toda a comarca ou rexión- máis que auténticos centros cívicos (TASSAUX 1994, 204). Os lugares onde estas prazas contan con construccións comerciais específicas e permanentes (tabernae) e/ou edificios políticoadministrativos (basilicae) -ou sexa propiamente un forum cívico similar ó das cidades- son prácticamente casos ailladoé 6 .

Por último, outra construcción pública a destacar son os recintos defensivos, ben sexan murallas pétreas ou obras térreas de foxo/parapeto. Referímonos a cando estas defensas son de época romana (excluíndo así as fortificacións de La T éne final que lóxicamente aparecen nos poboados que reocupan antigos oppida) e afectan a aglomerados civís (excluíndo así ós campamentos que xeran vici militares ó seu carón). Pois ben, a norma de que os aglomerados secundarios son sempre abertos, sen obras defensivas artificiais, cúmprese perfectamente nas áreas suroccidentais prontamente pacificadas -así, por exemplo, non se sinala a presencia de defensas en ningún dos 157 aglomerados aquitanos-, pero non tanto nas rexións nororientais máis próximas do limes: na Galia Bélxica e Xermania contan con recintos defensivos case o 200/0 dos poboados considerados, proporción que se eleva ata o 700/0 no caso de Britannia (BURNHAM/WACHER 1990, 29-31). En todo caso, unha característica propia e singular define ben a índole destas fortificacións: case nunca son recintos amplos que engloben a totalidade (ou no seu defecto a meirande parte) da área habitada, senón que, Ó contrario, pechan unha parte reducida do hábitat, ás veces unha especie de corazón urbano a xeito de cidadela de refuxio -recintos de 8 ou máis has. (p.e. Water-Newton [Fig. 10, nO 1] ou Kenchester [Fig. 9, nO 4]-, ás veces simplemente un strongpoint -menos de 4 has.- disposto sobre a vía (p.e. ]ünkerath ou Mancetter [Fig. 13, nO 1-2]) e que incluso pode estar situado fóra da área principal de ocupación. Se a esto sumamos unha cronoloxía constructiva maioritariamente baixoimperial se comprende ben a súa calificación como pequenos enclaves defensivos de control estratéxico do territorio (castella, burgz) instalados sobre ou nas inmediacións de aglomerados preexistentes, lóxicos nunha época onde domina un claro

65 Cífrese entre outros Bath en Inglaterra (BURNHAM/ WACHER 1990, 165-176) ou Aix-les-Bains na Narbonense (PRIEUR 1986). 66 Fara relixiosos e comerciais hainos en grandes aglomerados como Alesia e Vertault (PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994b, 12-16 e 44-47) e, xa con dúbidas, noutros máis pequenos como Champallement-Compierre rodeando un fanum (IDEM., 51-52), todos eles na rexión de Borgoña e Franco

Condado. Grandes prazas de planta central delimitadas por pórticos e tabernae tamén as hai nalgúns vici militares como Windisch ou Mirebeau (IDEM., 29-30 e 131). Fara cívicos con basilica a penas se constatan en sitios considerables como Lausanne [Fig. 10, nO 2] e, curiosamente, tamén en pequenos aglomerados como Verdes (Loir-et-Cher) ou Godmanchester (Inglaterra) .

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

ambiente de inseguridade e ameaza externa, pero ande nunca se pretende, como nas cidades, establecer unha fronteira física entre o urbano e o rural ou dotarse dun elemento simbólico de prestixio e poder político.

50 mts. !ííííííííííI

o !

MTS.

200

Fig. 13 Planimetría de aglomerados secundarios III: poboados fortificados tipo burgus [BURNHAM/WACHER 1990; PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994b] 1 Jünkerath (Renania) 2 Mancetter (Inglaterra)

Funcionalidade Analizaremos a funcións que desempeñan os aglomerados secundarios con base no esquema tripartito clásico de sector primario (producción agropecuaria básica), sector secundario (producción "industrial": manufacturas artesanais e/ou alimentarias) e sector terciario (prestación de servicios de diversa índole: comerciais, administrativos, viarios, etc.). A explotación directa dos recursos do solo, esencialmente os de índole alimentaria, en absoluto semella ser unha das funcións propias e características dos aglomerados secundarios. Xa que lago, a nivel xeral, non se trata de agrupacións de agricultores -algo así como grandes aldeas- ou alomenos non é esta a razón principal, moito menos a única e exclusiva, que xustifica a súa existencia. O sector primario está en máns do hábitat rural individual e disperso: "l'agriculture est du ressort des villae et non des vici" (intervención de M. Hartmann en LEVEAU 1994b, 247). Esto non implica que poidan existir actividades agropecuarias dentro dos poboados e que nalgúns casos éstas poidan supoñer unha contribución significativa á economía dos mesmos: así se sinala sobre todo en Inglaterra (BURNHAM 1994,232) -achados de ferramenta agrícola e, sobre todo, identificación de signos agrícolas no terreo (lindes de parcelas, marcas de regadío) asociados ás casas do lugar- e, en menor medida, noutras rexións continentais como Borgoña/Franco Condado (MANGIN 1994, 49) -calificación de certos aglomerados como de función rural directa, ben sexan villages de paysans ou os xa coñecidos groupements éclatés-. Quizais en efecto unha das razóns da típica "dispersión interna" sexa a necesidade de contar con terras cultivables intercaladas entre as casas, de xeito tal que a maior índice de dispersión meirande nivel de adicación agrícola e viceversa. En calquera caso, esta actividade agrícola directa difícilmente sobrepasa o marco dunha limitada producción de subsistencia: está destinada esencialmente a asegurar a autonomía alimentaria dos escasos residentes permanentes sen pretensións de ser especializada ou masiva (ou sexa, xeneradora de excedentes comercializables), de aí que na inmen-

FERMÍN PÉREZ LOSADA

sa maioría dos casos haxa que considerala simplemente como un complemento e non como un auténtico motor económico do poboado (PAUNIER 1994a, 82). O peso do sector primario é maior canto máis pequeno e aillado é o aglomerado, chegando nalgúns casos a ser preponderante e incluso exclusivo. Aínda que as fronteiras son bastante difusas nesta parte baixa da escala, referímonos lóxicamente a aqueles lugares que poden ser calificados de aldeas -hameaux, hamlets, villages-, un tipo de asentamento mal coñecido e certamente moi raro no mundo romano. Trátase de núcleos agrupados moi pequenos (non mais de 10 ou 12 edificacións) caracterizados pola súa pobreza, aillamento (non están sobre vías importantes), marcado indixenismo (moitas construccións son aínda de tipo circular) e función exclusivamente agropecuaria (non se constata ningún indicio dos sectores secundario ou terciario) [Fig. 14]. Son típicamente rurais (paralelizables neste sentido ás villae, granxas e casais), supoñendo unha estraña variante de hábitat onde as explotacións agropecuarias tenden a se agruparen nun punto concreto en vez de seguir o esquema romano "universal" de seren individuais e estaren dispersas polo campo. Para comprender estas peculiares características quizais sexa bó recorrer ó modelo britano-romano, unhadas escasas zonas do Imperio ande as aldeas son coñecidas e están mínimamente estudiadas (HALLAM 1964 e 1970; HANLEY 1987, 12-38; HINGLEY 1989, 76-78). Aquí, as aldeas forman parte do grupo dos chamados non villae settlements, asentamentos rurais sensiblemente indíxenas que non posúen máis que unha romanización superficial; éstes, orixinados a partir dun hábitat rural protohistórico disperso ben coñecido (as celtic farms) normalmente son individuais (single farms), pero en determinadas zonas, precisamente aquelas que carecen de villae e aglomerados secundarios (como as Fenland por exemplo) amosan un nidio proceso de concentración durante a época romana, xerando numerosas hamlets (agrupamentos de dúas a seis farms) e small villages (sete ou máis farms) que mesmo chegan a superar en número ás single farms. Non ocorre o mesmo sen embargo nas villae regions (ou sexa, onde sí hai

villae e aglomerados secundarios), onde en absoluto se produce esta concentración de farms, optándose en todo caso pala súa integración individual a xeito de subunidades dependentes e subordinadas ós villae estates. Xa que lago as aldeas representan un sistema económico rural pechado, subdesenvolvido e de pura subsistencia, moi diferente do que implica o tándem villae+aglomerados secundarios, obviamente moito máis aberto, dinámico e complexo. Neste sentido, aldeas e aglomerados secundarios non son tanto diferentes grados dunha mesma escala como formas económicas radicalmente distintas e, en certo modo, excluíntes e contradictorias. Reafirmámonos así na nosa proposta de calificalas no grupo á parte dos "aglomerados terciarios", non analizados por extenso no presente libro. Feita a excepción das aldeas, se ben os aglomerados secundarios case nunca son en sí mesmos "centros productores agrícolas", sí que en moitos casos poderían ser considerados como "centros rurais". Queremos dicir con esto que as relacións co campo son especialmente intensas e que, en certo modo, é éste quén os soporta e xera. En numerosas ocasións (HINGLEY 1989, 116-120; MANGIN 1994, 59; MASSY 1994, 103; BEN REDJEB 1994, 113) se ten insistido na súa ubicación preferente en pleno corazón de rexións agrícolas e, en consecuencia, no feito de que moitos deles estean rodeados dunha auténtica orla de villae e outros asentamentos agropecuarios menores, ás veces incluso con villae suburbanas adxacentes ou moi próximas ó lugar [Fig. 15]. Estes hábitats rurais desempeñarían xa que logo a función rural directa (producción agropecuaria) e os aglomerados unha función rural indirecta, ou sexa, a de almacenamento, transformación e, sobre todo, intercambio e redistribución dos bens agrarios xerados na rexión. A este respecto, compre suliñar que a relación villae-aglomerados é bastante máis intensa, complexa e interactiva que a que se produce entre villae-cidades; se neste último caso a relación é doadamente explicable en termos de producción/consumo, non ocorre o mesmo no primeiro, onde os aglomerados non son tanto núcleos de consumo (moi limitado dado o reducido número de habitantes permanentes) como centros de valo-

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

,"" \'

,,...~.-"/~'~·.~, ", \,1,': ~,': :r';I'~':

100

¡;1íííííI~-5iii_~-5i-~~~iiiiiiiiii¡¡¡¡¡¡¡;~!

.~. ::,1,.':.

MTS.

t 3

¡6'

Fig. 14 Exemplos de aglomerados terciarios (aldeas agropecuarias) en Britannia [HINGLEY 1989]

:1':'"

.: " , . , •• ,

1 Chisenbury Warren (Wiltshire) 2 Catsgore (Somerset)

3 Chysayter (Cornwall) 4 Crosby Ravensworth (Cumbria) 5 Chalton (Hampshire)

1\";/11 1:'1" I 1,"'/J 1I I

II 1

~' t"~'

FERMfN PÉREZ LOSADA

500

MTS.

Vil/all~

Ocupación

•

Fig. 15 Relación dos aglomerados secundarios ca hábitat agropecuario rural disperso [HINGLEY 1989; PETIT 1994]

KMS.

1 Water Newton (Inglaterra) 2 Bliesbruck-Reinheim (Lorena) 3 Sector septentrional do alto val do Támesis (Oxfordshire, Inglaterra)

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

rizaclOn da producción agrícola. Deste xeito ambos polos, sen deixar de seren independentes a nivel institucional 67 , sí que son interdependentes a nivel económico, funcionando como un sistema integrado: o aglomerado xustifica a súa existencia gracias ó habitat rural disperso (de aí a súa calificación de "centro rural", que non é o mesmo que "centro agropecuario") e éste último pode desenvolverse axeitadamente gracias ós servicios prestados polo primeiro 68 . A diferencia da producción agropecuaria, o sector secundario está ben representado na maioría dos aglomerados secundarios, en parte quizais debido a que as actividades productivas son moi doadas de aprehender a través do rexistro arqueolóxico. Non obstante, o peso específico que a producción artesanal supón para a economía do poboado é bastante variable, sendo necesario distinguir entre lugares onde esta actividade é esencialmente doméstica (integrada como un elemento máis dentro das casas, de aí a súa dispersión, variedade e escasa intensidade) de aqueles outros de índole "industrial", ou sexa, de producción relativamente masiva e claramente especializada nalgún tipo de producto, normalmente concentrada en áreas específicas (extensos barrios artesanais). O primeiro modelo caracteriza a un bó número de

67 En principio, alomenos para a área galo-xermano-británica, debe ser rexeitada a teoría de que algúns aglomerados puideran ser simplemente agrupacións de mán de obra integrados no dominio de grandes villae das inmediacións: "l'idée d'une appartenance de l'agglomération au domaine est instutionnellement insoutenable" (intervención de G. Raepsaet en DRINKWATERlPETIT 1994, 272). Quizais sí poida producirse noutras zonas como Italia ou África, malia que nunca como norma xeral. Un excelente exemplo concreto é o aglomerado de Bliesbruck en relación coa inmediata villa de Reinheim [Fig. 15, nO 2]: tras un detido estudio o seu investigador conclúe que "iL est difficile d'admettre une dépendance liant cette agglomération au domaine rural" (PETIT 1994,40). 68 En relación co debate existente sobre o papel que xogan os aglomerados secundarios na economía antiga (DRINKWATERlPETIT 1994), estes centros rurais se encadran ben no modelo "minimalista", ou sexa,·o dunha economía rural fortemente rexionalizada, con intercambios locais entre a poboación agrícola e pouco peso do comercio a longa distancia. Para atinxir o modelo "maximalista" -economía global intensamente monetizada, con predominio do comercio masivo (materias primas, bens manufacturados) a longa distancia- obviamente deben contar cunha actividade económica moito máis diversificada e completa.

aglomerados, especialmente ós "centros ruralS, ben sexa unha reducida actividade de subsistencia (destinada ó propio autoconsumo), ben unha producción modesta encamiñada a abastecer dalgúns productos e manufacturas básicas -artefactos metálicos, vaixela cerámica, etc.- ós agricultores dispersos das proximidades. O segundo é menos numeroso pero en absoluto infrecuente, resultando evidente que a producción está destinada á venta exterior (mercado comarcal!rexional e incluso a longa distancia); amáis disto, parece claro que nestes sitios predomina o sector secundario sobre calquera outra función, co cal perfectamente poderían ser calificados como "centros industriais". As actividades do sector secundario máis importantes son sen dúbida as de índole cerámica e metalúrxica, tanto sexa a nivel doméstico local -son moitos os poboados que contan con modestos fornos cerámicos (tégulas, cerámica común) e/ou pequenos talleres de fabricación de artefactos metálicos (ferro e, en menor medida, bronce)- ou ben a nivel de grandes e especializadas concentracións que nalgúns casos chegan a ser o principal (por non dicir o único) motor económico do aglomerad0 69 . Séguenlle en relevancia as actividades de tratamento e procesado de bens alimentarios -panadería, conservas afumadas e, sobre todo, salgadas (peixes e salsas de peixe)-, éstas últimas obviamente moi relacionadas coa industria extractiva salineira70 . A estes dous grupos principais poderían sumarse, por último, outra variada gama

69 Excelentes exemplos de especialización cerámica son os aglomerados sudgálicos de La Graufesenque ou Montans, sobradamente coñecidos como masivos productores/exportadores de terra sigillata. Outro caso notable de especialización industrial é Brampton [Fig. 7, nO 8], con máis de 140 fomos cerámicos de cerámica común (mortaria, black-burnished ware) e numerosos fomos e forxas de metalurxia férrica (BURNHAM/WACHER 1990,203-208). Quizais aquí tamén deban ser incluídos algúns lugares calificados de villages de mineurs (p.e. Monday ou Thoste na rexión borgoñona de Morvan), especializados non tanto na actividade metalúrxica -fabricacións de artefactos a partir de lingotes- como na siderúrxica previa -extracción, reducción e depuración do mineral férrico- (MANGIN 1994, 49-51). 70 Os mellores exemplos son algúns aglomerados costeiros bretóns -p.e. Douardenez, especializado na fabricación de salmoiras de peixe (GALLIOU 1994,224)- ou de Nord-Pas-de-Calais -p.e. Ardres, dedicado á explotación salineira (LEMAN 1994, 247)-.

FERMÍN PÉREZ LOSADA

de actividades: industria da madeira elou carpintería, industria textil (tecido elou tinte), artesanato vítreo, fabricación de terracotas, traballo da pedra (pedreiras para construcción, talleres especializados na fabricación de muiños, epígrafes ou esculturas), etc. O sector terciario é, sen dúbida, o que máis e mellor caracteriza ós aglomerados secundarios. A súa función esencial é a de prestar servicios (relixiosos, administrativos, comerciais, etc.), non tanto para sí mesmos senón sobre todo para a poboación rural dispersa que doutro modo carecería totalmente dos mesmos. Esta intensa vida cara fóra é o que xustifica que o sector servicios sexa tan evidente e estea tan "concentrado" no aglomerado; nas cidades en cambio a prestación de servicios é esencialmente cara dentro, destinados a satisfacer as necesidades da abondosa poboación residente. Infelizmente, este tipo de actividades teñen moi mal reflexo no rexistro arqueolóxico, sendo necesario recorrer tamén a outro tipo de informacións (xeográficas, epigráficas, etc.) para testemuñalas. Normalmente se dan en conxunto, interrelacionadas unhas coas outras, aínda que algunha poida resultar preponderante ou maioritaria; en todo caso, a nivel expositivo, quizais conveña diseccionalas nos seguintes grupos: político-administrativas, relixiosas, comerciais, viarias e "oficiais". Funcionalidade político-administrativa. Malia que por definición os aglomerados secundarios dependen a este nivel das capitais de civitates, esto non implica que algúns poidan desempeñar certas funcións delegadas da cidade e, en certo modo, atinxan un considerable nivel de organización propia e autónoma. Son moi escasos os vestixios arqueolóxicos que a denotan -presencia de foros cívicos elou basílicas- pero non tanto os de índole epigráfica -constatación de magistri e outras maxistraturas públicas locais que implican unha organización interna similar á municipal- ou escrita -reconversión en auténticas capitais urbanas durante o Baixo Imperio e época tardorromana-o Xa que logo, parece lóxico considerar que algúns aglomerados atinxiron un claro papel como centros administrativos dunha certa porción do territorio das cidades, asumindo ademáis unha obvia función de centros cívico-políticos (quizais

só oficiosamente ou de xeito parcial) sobre a poboación rural dese mesmo territorio. Os exemplos deste tipo son escasos, normalmente só grandes aglomerados calificados de proto- ou vice-cidades. Funcionalidade relixiosa. A diferencia do caso anterior, son abundantísimos os aglomerados que contan cunha clara compoñente relixiosa, denotada pola presencia de numerosos templos, case sempre de tipo indíxena (lana). En non poucos deles esta función relixiosa é predominante e incluso exclusiva, constituíndo ademáis o mellor exemplo de cómo os aglomerados viven cara fóra, prestando servicios non para sí mesmos senón para unha poboación rural dispersa. Referímonos obviamente a aqueles sitios considerados complexos cultuais ou santuarios rurais, auténticos centros de peregrinaxe masiva (seguramente temporal seguindo un calendario específico) para os habitantes da comarca ou rexión. A presencia doutros tipos de construccións asociadas -grandes prazas ou recintos, teatros e termas- semella indicar que estas celebracións relixiosas tamén deberon funcionar, alomenos secundariamente, como eventos comerciais (mercados), cívico-festivos (celebración de espectáculos) e terapéuticos (balnearios curativos). Funcionalidade comercial. Constituír puntos de almacenamento, tráfico, intercambio e compravenda de bens (agrícolas ou manufacturados) é sen dúbida outro dos servicios máis estendidos entre os aglomerados secundarios. Novamente, as fontes arqueolóxicas resultan bastante parcas ó respecto -identificación de abundantes construccións multifunción (á vez domésticas, artesanais e comerciais) pero escasos exemplos de tabernae propiamente ditas ou prazas de mercado-, sendo necesario alicerzalas nas fontes escritas (lugares de celebración de nundinae) e puntualmente tamén nas epigráficas (algúns testemuños de nautae ou negotiatores). Sí que resulta moi significativa, sen embargo, a posición que ocupan os aglomerados en relación coa rede de circulación e transportes: folga volver a insistir en que' prácticamente todos están ubicados sobre vías terrestres ou fluviais, especialmente lugares de rupture de charge, ou sexa, etapas de transporte terrestre (cruzamento de vías, puntos de paso obrigado) ou ben confluencia de vías con ríos navegables ou portos marítimos. Os niveis

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

atinxidos por esta función comercial son certamente variables, desde mercados netamente rurais (intercambio de bens agropecuarias a nivel local) ata outros máis amplos e complexos (compravenda monetizada de mercadorías propias e alleas, tráfico masivo de productos a langa distancia). Funcionalidade viaria. Entendemos esta función como a prestación de servicios directamente ligados á vía, ou sexa, parada e fonda para viaxeiros, atención e aprovisionamento de carromatos e cabalgaduras, obras de conservación e mantemento do propio camiño (con especial atención ós portas, pontes ou vaos) e outros de índole oficial que máis abaixo citaremos. Obviamente, en moitos aglomerados esta función resulta nimia en comparación con outros contidos máis complexos (comerciais, artesanais, relixiosos, etc.), pero para aqueles que carecen dos mesmos ou os teñen moi pouco desenvolvidos, sen dúbida será determinante, especialmente para os aglomerados de reducido tamaño habitualmente calificados como bourgades routÍtres. Os pequenos complexos termais encostados ou próximos á vía son un bó indicio arqueolóxico desta función viaria. Funcionalidade "oficial". Referímonos a cando no aglomerado se constata a presencia de cargos públicos non pertencentes á administración local, funcionarios que desempeñan unha variada gama de cometidos de tipo fiscal (taxas sobre o comercio, impostos e tributos en moeda ou especie -p.e. a annona-), viario (actividades relacionadas co cursus publicus) e quizais tamén militar (policía e control de puntos estratéxicos). Obviamente, este tipo de servicios son unha consecuencia engadida e solapada sobre outras funcións máis xenéricas (sobre todo as comerciais e as viarias), pero nalgúns casos -bourgades routieres con mansio oficial, aglomerados con pequenos recintos fortificados (burgz), portos comerciais con statio aduaneira- poden atinxir unha certa relevancia. O seu reflexo principal é de índole epigráfica (abondosa constatación de beneficiarii, stratores ou regionariz) , sen dúbida moito máis significativo que o de índole arqueolóxica: a excepción dos burgi defensivos británicos ou xermanos, xa insistimos na extrema dificultade de identificar edificios oficiais característicos tales como horrea e, especialmente, mansiones.

Categorización tipolóxica Trala análise que acabamos de facer quizais sexa posible establecer para os aglomerados secundarios unha clasificación tipolóxica xeral que contemple e integre toda a gama de criterios arqueolóxicos e históricos estudiados (tamaño, morfoloxía, organización/estructura interna e funcionalidade). A tarefa non deixa de ser difícil e un tanto arriscada, posto que tenta axuntar nun esquema xenérico e "universal" tódalas especificidades rexionais existentes nun vastísimo territorio como é a parte occidental do Imperio 71 . Así, en efecto, as diversas categorizacións trazadas ata a data varían entre os 9 grupos individualizados xa hai algúns anos por A.L.E Rivet en Inglaterra (RIVET 1975) ata os 4 ou 5 tipos básicos recoñecidos máis recentemente noutras rexións da Galia continenta¡72. Probablemente a proposta que mellor resume esta variedade e acada un maior consenso sexa a formulada por Barry C. Burnham, baseada nun esquema tripartito tan sinxelo como aglomerados de primeira importancia, importan-

71 O estudio está centrado na área galo-xermano-británica, excluíndo outras provincias occidentais (Italia peninsular, norte de África e Hispania) por falta de datos aínda que quizais respondan a un modelo distinto. As bases bibliográficas utilizadas son RIVET 1975, BURNHAM/WACHER 1990 e BURNHAM 1994 para Britania; MAGGIIZACCARIA 1994 para Italia setentrional; LEVEAU 1994a para a Narbonense; TASSAUX 1994 para Aquitania; MANGIN 1994 e MASSY 1994 para a Galia Bélxica e finalmente SOMMER 1994 e GILLES 1994 para Xermania. 72Cinco grupos en Aquitania (TASSAUX 1994, 198): villes dépendantes, bourgslbourgades aactivités diversifiées, bourgslbourgades afimction productive dominante, agglomérations-sanctuaires, stations routieres. Outros cinco na Narbonense (LEVEAU 1994a, 187-189): villeslagglomérations semi-urbaines, bourgslbourgades, agglomérations aux fimctions religieuses prédominantes, stations routiéres, agglomération rurale/village. Sete na Galia Cisalpina (MAGGIIZACCARIA 1994, 169-173): luoghi di culto, mercati, centri a vocazione estrattivalmineraria, siti di fónti termalilacque terapeutiche, centri di funzioni diverse (os cinco de orixe prerromana), grossi centri itinerarielcommercialilproduttive, semplici stazioni viarieldoganali (os dous de nova formación romana). Catro na Lorena (MASSY 1994,103-104): groupements liés al'exploitation rurale, groupements engendrés par la circulation routiere, groupements engendrés par les activités de production, centres afónction cultuelle prédominante. Por último, outros catro en Borgoña-Franco Condado (MANGIN 1994, 58): villes et petites villes, bourgades afónctions économiques et de circulation, sites afónction productive spécialisée, sites religieux.

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Cla media e escasa importancia (BURNHAM 1994, 232-234); quizais poida ser acusada de demasiado xenérica e simplista, o cal non obsta para que resulte terriblemente axeitada e efectiva. O primeiro grupo caracterízase por un considerable tamaño (máis de 20 ou 25 has.) e unha estructura interna claramente urbana, cun amplo entramado de rúas (ben sexa irregular ou hipodámico programado) e unha variada gama de edificacións tanto no ámbito privado (casas residenciais relativamente complexas, construccións porticadas sobre a rúa) como público (núcleo urbano fortificado, posible foro cívico central). Acumulan xa que logo un respetable número de poboación residente. Amáis disto, desempeñan un claro papel como centros político-administrativos do territorio, ó cal habería que sumar outras desenvolvidas funcións económicas tales como un bó nivel (intensidade e variedade) de producción artesanal e maila prestación dunha variada gama de servicios (comerciais, viarios e oficiais). Son en suma auténticas "pequenas cidades", senón de iure sí alomenos de facto, de aí que habitualmente sexan denominadas como potential cities, vil/es dépendantes ou agglomérations urbaines. O seu número é reducido, inversamente proporcional á súa importancia. O segundo grupo é sen dúbida o máis estendido e característico pero tamén o máis heteroxéneo. Trátase de aglomerados de tamaño medio (entre lOe 20 has.) e sinxelo urbanismo (planos en espiña de peixe ou, como máximo, unha limitada rede irregular de rúas) moi dependente das vías de paso. As edificacións privadas ailladas son rectangulares simples e as que se sitúan sobre a vía son de índole multifuncional (doméstico, artesanal e comercial), normalmente do tipo strip houses; caso de que existan edificios públicos, éstes son maioritariamente relixiosos (lana de orixe indíxena), ás veces asociados con termas ou teatros, aínda que non necesariamente conforman un núcleo coherente e central no miolo do poboado. Prácticamente nunca atinxen o papel de capitais político/administrativas de territorios ou comunidades, co cal a súa entidade está centrada obvia-

mente nas actividades económicas, ben sexa o sector productivo, o sector servicios ou ambos á vez. Tendo en conta esta dimensión funcional, quizais conveña distinguir varios subgrupos: por unha banda os aglomerados de, digamos, actividade diversificada (p.e. os chamados "burgos rurais", caracterizados pola prestación de servicios comerciais á poboación rural dispersa da rexión, a transformación/valorización dos seus productos agropecuarios e unha modesta industria artesanal básica) e por outra aqueles claramente especializados, ou sexa onde algunha actividade ou servicio particular predomina sobre os outros, ás veces case de forma excluínte. Os dous exemplos máis flagrantes son os "burgos industriais" (concentracións de artesáns alfareiros, metalúrxicos ou de índole alimentaria) e os "centros relixiosos", auténticos santuarios de peregrinaxe para extensas comunidades rurais, ben sexa pola súa dimensión propiamente cultual (celebracións relixioso-festivas de piedade popular) ou terapéutico-curativa (centros de augas termais ou minero-medicinais). Todo este conxunto de aglomerados entra ben dentro da calificación francesa de bourg/bourgade ou ben na inglesa de small town, carecendo infelizmente dunha denominación galega axeitada, quizais modestas ou pequenas vilas. O terceiro grupo, tamén relativamente numeroso, está constituído polos aglomerados de pequeno tamaño (inferior ás 10 has.) e nula conformación urbana. Normalmente son sinxelos poboados-rúa, coas casas dispostas sobre o camiño e dispersas polas inmediacións, polo xeral carentes de edificios públicos a non ser modestos complexos termais ou esporádicos fana. A producción artesanal difícilmente sobrepasa o ámbito doméstico e a súa ocupación esencial é a de prestar servicios de índole viaria, oficial e en menor medida comercial, aínda que nalgúns casos poida constatarse asemade un certo peso da dedicación agropecuaria. Xa que logo, se trata esencialmente de stations routiéres, pequenos burgi fortificados e quizais tamén, non sen moitos reparos, aqueles vil/ages agropecuarios mais grandes, desenvolvidos e ben comunicados.

111. AGLOMERADOS SECUNDARIOS NA GALICIA ROMANA: ESTUDIO INDIVIDUALIZADO

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

Procederemos a continuación á presentación e estudio individualizado, ún por ún, de tódolos asentamentos galegos que optan á categoría de aglomerado secundario romano. Son 14 os lugares analizados por extenso en cadanséu capítulo propio: Tui, Iria, A Coruña, Caldas de Reis, Ourense, Baños de Bande, A Proba de Valdeorras, Xinzo de Limia, Verín, Vigo, Pontevedra, Castillós, Brandomil e Santiago. 6 redor dunha decena doutros asentamentos máis pequenos e dubidosos (Trives Vello/Mendoia, Carballo, Cuntis, Baños de Molgas, Cambre, Baños de Riocaldo, Castrofeito, Ponte Puñide, Cidadela, etc.) son tratados de xeito breve agrupados nun mesmo capítulo final.

TUI (TUDE)

o antigo enclave denominado

Fig.16 Localización de Tui (Tude) en Galicia

Tude ou Tjde foi

sen dúbida o meirande e principal dos núcleos agrupados do sur de Galicia. Así se deduce das abondosas e recorrentes mencións directas existentes na documentación escrita clásica e tardoantiga, do seu considerable conxunto epigráfico (lO pezas), e máis da entidade e relevancia dos seus vestixios arqueolóxicos. Sen embargo, esta obvia importancia ten sido escasa e parcialmente salientada ata a data, probablemente debido á utilización exclusiva das fontes escritas en detrimento das epigráficas (non sempre adecuadamente interpretadas e contextualizadas) e, sobre todo, das arqueolóxicas, polo xeral moi pouco coñecidas por seren referencias antigas de difícil acceso e escasa difusión, escavacións puntuais e dispersas deficientemente publicadas ou intervencións recentes aínda inéditas. A súa identificación coa actual cidade de Tui -aínda que, como veremos, cunha pequena deslocación do núcleo antigo respecto ó recinto urbano medieval e actual- semella fóra de toda dúbida: non só o topónimo actual - Tui, castelanizado Tuy- é a evolución patrimonial directa do termo latino antigo e medieval - Tude- (CABEZA QUILES 1992, 293-294) senón que, ademais, tódalas fontes escritas antigas e altomedievais coinciden en situalo directa ou indirectamente na área xeográfica onde se ubica a cidade actual [Fig. 16].

Fontes escritas

Tjde/Tude aparece citado nunha boa parte das fontes escritas clásicas referentes a Galicia73 , concretamente na "Historia Natural" de Plinio o Vello (ca. 70 d.C.), na "Púnica" de Silio Itálico (finais do s. 1 d.C.), na "Xeografía" de C. Ptolomeo (segundo tercio do s. II d.C.), no Itinerario de Antonino (s. III con refundición final do s. IV d.C.) e mais no Anónimo de Rávena (compilación bizantina baseada en documentos viarios dos ss. IV-V d.C.). Os textos son os seguintes: A Cilenis conventus Bracarum Helleni, Grovi, castellum TjJde, Graecorum subolis omnia (Plinio: N.H.,IV;I 12) [Despois dos Cilenos ven o convento Brácaro cos Helenos, Grovios e o castellum de TjJde, todos eles descendentes dos Gregos] Et quos nunc Gravios violato nomine Graium Oeneae misere domus Aetolaque TjJde (Sil.Ital.: 111,366-367) [E ós que agora pola descendencia da saga de Eneas e a orixe Etolia de TjJde Hes chaman Gravios, unha vez transformado o nome de Graios]

73 Pola comodidade que supón ter reunidos nun único volume tódolos textos clásicos referentes a Galicia, utilizamos de agora en adiante a edición ROMERO MASIÁ/POSE MESURA 1987. Os comentarios sobre cronoloxía e caracterización destas fontes tamén están tirados maioritariamente desta obra.

FERMÍN PÉREZ LOSADA

...Aetola, vago Díomede condíta, 1Jde (Sil.Ital.: III,368) [...a 1Jde de orixe Etolia, fundada polo errante Diomedes]

época sueva -lenda "latina munita Tude"- e visigoda -lendas "victoria Tude" ou simplemente

Grouíon: Toudaí 8° 20' 42° 45' (Prol.: II,6,44) [Dos Grovios (a cidade de) Tude (situada a) 8° 20' e 42° 45']

"Tude"-.

... Límía m.p. XVIIlI, Tude m.p. XXIIIL Burbída m.p. XVI.. .(It.Ant.,429,7) [(Vía XIX de Braga a Asrorga): Limia a 19 millas (de Braga), Tude a 24 millas (de Limia), Burbida a 16 millas (de Tude) ... ] ... Límea, Tude, Bonísana... (Rav.,307,l7).

Tude continúa a ser mentado, con meirande insistencia se cabe, nas fontes escritas tardorromanas e suevo-visigóticas, froito da súa elevación á categoría de sede episcopal entre os anos 561 e 572 d.C. esgazada da antiga e vasta diócese de Braga (DAVID 1947, 69-70), condición que manterá ata a actualidade. Así aparece citado no chamado Parochiale Suevum (ca. 572-582 d.C.), seguido do listado de tódalas súas ecclesiae: Ad Tudensem (sedem) ecc!esías quí ín vícíno sunt: Turedo, Tabulela, Lucoparre, Aureas, Langetude, Carísíano, Ma rcílíana, Tu ronío, Celesantes, Toruca. Item pagí: Aunone, Sacría, Erbílíone, Cauda, Ovínía, Cartase (Par.Suev.xlI, Ed. DAVID 1947, 42-44) [Na sede tudense, as "igrexas" situadas en poboados son as de Turedo, Tabulela, Lucoparre, Aureas, Langetude, Carisiano, Marciliana, Turonio, Celesantes e Toruca; as ubicadas no campo son Aunone, Sacria, Erbilione, Cauda, Ovinia e Cartase]

As actas conciliares (VIVES 1963) confirman a asistencia de bispos tudenses a diversos concilios bracarenses e toledanos acontecidos nos ss. VI e VII d.C.7 4 , resultando importante sinalar que nun deles (Toledo nI do 589 d.C.) o bispo arriano Gardingus é descrito expresamente como representante da civitatis Tudesinae (VIVES 1963, 107145). O nome de Tudeaparece igualmente reflexado nas moedas acuñadas na cidade 75 durante 74 Aníla (concilio II de Braga, 572 d.C.), Neufilal Gardíngus (conc. Toledo III, 589 d.C.), Anastasíus (Toledo IV, 633 d.C. e Toledo VI, 638 d.C.), Adímírus (Toledo VII, 646 d.C.), Beatus (Toledo VIII, 653 d.C.), Genitivus (Braga I1I, 675 d.C.), Oppa (Toledo XIII, 683 d.C.)· e AdeLfius (Toledo xv, 688 d.C. e Toledo XVI, 693 d.C.). 75 Maioritariamente tremises ou trientes áureos, coñécense algúns numismas suévicos (REINHART 1952, 136) e, sobre rodo, múltiples acuñacións visigóticas de Recaredo (586-601), Witerico (603-610), Siseburo (612-621), Chindasvinto (642649), Recesvinto (653-672), Egica (687-695) e Egica/Witiza (695-702) (DÍAZ 1994,646).

Un conxunto tan considerable de referencias escritas, tanto en cantidade como en calidade, reflexa claramente a importancia atinxida polo Tude antigo e merece un inescusable comentario. Un punto de especial interese é a calificación pliniana do núcleo tudense como castellum -ou sexa, un pequeno poboado fortificado identificado coa realidade arqueolóxica "castro" (JIMÉNEZ DE FURUNDARENA 1994, 577-581)-, razón pola cal Tui nunca foi contemplado anteriormente como un núcleo urbano romano de importancia Na nosa opinión, o xeógrafo probablemente se estea referindo a algún dos dous ou tres poboados fortificados existentes en Tui e inmediacións (castro de Arraial, castro da Granxa e probable castro do núcleo urbano de Tui), amosando así indirectamente que neste temperán momento -lembremos que Plinio escribe ca. o 70 d.C. recollendo información de anos precedentes- o núcleo romano de Tude (de ubicación inmediata, prácticamente adxacente, ós tres castros citados), aínda non se tiña desenvolvido de xeito suficientemente significativo. O castellum como tal pronto debeu de ser abandonado (ou, en todo caso, radicalmente transformado) en favor do novo e contiguo asentamento romano, tal como se deduce do feito de que tanto Silio Itálico algúns anos máis tarde ou Ptolomeo poucas décadas despois abandonen tal denominación designando o lugar simplemente por Tyde ou Tude. Varios séculos máis tarde (no 589 d.C.) o asentamento xa será citado expresamente como civitas, palabra que, neste contexto tan tardío, debe ser entendida simplemente como equivalente a "núcleo urbano". Respecto á cuestión da orixe grega da cidade manifestada por Plinio e precisada por Silio Itálico (quén chega a afirmar que foi fundada por Diomedes de Etolia) non desexamos entrar en profundidades porque é ben sabido que en absoluto responde á realidade. A arqueoloxía demostra que nunca existíu nin en Tui nin en Galicia colonización grega algunha, explicándose a presencia dalgúns materiais áticos, greco-itálicos ou púnicos por esporádicos contactos comerciais marítimos co

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

Mediterráneo vía Gadir. O que acorre é simplemente que xa desde o helenismo e época romana esténdese a moda de ennobrece-Ias orixes das cidades bárbaras ó través do recurso ós nostoi, ou sexa, as lendas pseudohistóricas do regreso dos héroes épicos da guerra de Troia ás súas pretendidas terras patrias, identificadas éstas mediante falsas etimoloxías helenizantes de nomes indíxenas ou ben gracias á comparación de costumes e deuses que indicarían unha suposta comunidade de orixe (BERMEJO BARRERA 1982, 12-15). Estas referencias antigas serán posteriormente retomadas e ampliadas palas élites cultas das puxantes vilas baixomedievais e modernas galegas, establecendo un esquema historiográfico a todas luces mítico que sen embargo perdurará como certo ata incluso o propio século XX (JUEGA PUIG/PEÑA SANTOS 1998). Así acorre en Tu¡76 e tamén nos casos paralelos de Coruña (en teoría fundada por Hércules), Pontevedra (por Teucro) e Ourense (por Anfíloco). Polo demais, tódalas fontes coinciden en destacar dous aspectos esenciais: por unha banda, a súa relevancia como núcleo viario; por outra, a súa relación directa ca populus dos Grovios. Respecto ó primeiro, compre salienta-Ia súa ubicación sobre un punto de paso abrigado (como é o cruzamento do río Miño) no percorrido da principal liña de comunicación norte-sur da Gallaecia, a vía XIX. Outro dato de índole epigráfica confirma directamente esta interpretación: coñécense ó menos dous miliarios desta vía que marcan as súas distancias con respecto a Tude77 . A excepcionalidade deste feito a nivel da rede viaria estatal galaicorro-

76 Os principais eruditos defensores das orixes gregas de Tui son Florián de Ocampo, Pedro de Medina e Bartolomé Sagrario de Medina no s. XVI, Prudencia de Sandoval e Felipe de la Gándara y Ulloa no s. XVII e Joaquín Fernández de la Granja xa a finais do século XIX. 77 O primeiro atopóuse nas Carvalheiras-Braga e está adicado a Augusto: TUDE [M(ilia) P(assum) XLjI! (EE VIII 209). O segundo é o de O Padrón (Saxamonde, Redondela), adicado a Hadriano e indicando a T(ude) M(ilia) P(assum) XVII (IRG III 3). Ámbolos dous foron atopados prácticamente in situ (o de Braga procedente sen dúbida das proximidades da cidade), dado que as distancias que separan os seus respectivos puntos de aparición e Tui -66 e 25 kms.- son sensiblemente coincidentes coa medición miliaria inscrita en cadanséu epígrafe e máis coas correspondentes distancias intermansionarias recollidas no Itinerario de Antonino.

mana78 implica un claro recoñecemento oficial do seu papel como enclave viario (TRANOY 1981, 216-217; NAVEIRO LÓPEZ 1991, 146) pero tamén implícitamente da súa importancia como punto central a nivel da estructuración e articulación sociopolítica do territori0 79 . No relativo ó segundo, as fontes son claras ó sinalar Tude como núcleo importante da etnia prerromana dos Crovii ou Groviz'80; este populus xa tiña sido citado con anterioridade por P. Mela na súa Chorographia (111, 10) e tamén aparece referenciado como origo persoal en alomenos catro epígrafes, obviamente todos eles atopados en áreas alleas á orixinaria do individuo en cuestión 81 . A sucesión temporal das fontes permite afirmar que ata época xulio-claudia (Mela) os Grovii non eran máis que un populus indíxena que habitaba en numerosos castros -entre eles o castello Vério de CIL 11 774-, no momento pref1avio éstes xa con-

78 Soamente nove miliarios dos 122 existentes (conventos lucense e bracarense) que indican distancia e/ou punto de orixe, cantan as súas millas a partir de núcleos agrupados que non sexan as capitais conventuais (Bracara e Lucus): seis desde Aquae Flaviae, os dous citados de Tude e mais outro desde Cale. 79 A análise da distribución dos miliarios (tipo e texto, en especial cando indican expresamente o punto de orixe da medición viaria) constitúe un excelente método de aproximación para delimitar circunscricións administrativas antigas e/ou territorios políticos asignados a cidades (CASTRO NUNES 1950; ESTEFANÍA ÁLVAREZ 1958), por exemplo o exitoso establecemento dos lindes entre o convento lucense e o bracarense no sector occidental da provincia de Pontevedra (RODRÍGUEZ COLMENERO 1972, 149-150; TRANOY 1981, 161). O miliario de Saxamonde, ubicado a tan só 10 kms. ó sur desta delimitación, podería así ser interpretado como indicativo do límite norte do territorio político de Tude. 80 Esta debe se-la grafía latina do nome indíxena orixinario, tal como se deduce dos testemuños epigráficos; o no me Graviosl Graios, transmitido por Silio Itálico, sen dúbida é unha falsa transformación helenizante. Algo semellante acorre ca nome da capital, sen dúbida Tude, pero que tanto Silio Itálico como Plinio helenizan en TJde pala súa semellanza fonética ca heroe epopéico Tydeo. 81 Caria (Cáceres): estela funeraria de Bassus, filIo de Medamus, Crov(z)us c(astelo) lferio (CIL 11 774); Santiago: estela funeraria de Procula, filIa de Camalus, Crovia (CIRG I 50); Vila Mou (Viana do Castelo): ara votiva a lúpiter adicada por Rufus, Grovius (EE IX 268); Citania de Briteiros (Guimaraes): inscrición rupestre no sector sur do poboado: G(r)ovio (CARDOZO 1985, 18). A primeira, dada a mención da unidade administrativa castellum, debe ser datada con anterioridade á concesión do ius latii (73-74 d.C.); as outras tres serán de época Flavia ou posterior.

FERMÍN PÉREZ LOSADA

taban cun núcleo central destacado, o castellum 1Jde (Plinio), e posteriormente á época Flavia os Grovii constitúense como civitas (esto é, unha comunidade políticamente autónoma e territorialmente definida, que pouco a pouco vai perdendo os seus caracteres étnicos orixinarios en favor dunha organización e articulación interna máis xenuinamente romana), sendo elevado o núcleo tudense -que agora xa é bastante máis que simple castellum- á categoría da súa capital (Ptolomeo). De feito, o xeógrafo alexandrino cita Tude como a única polis existente entre os grovios. O territorio político da nova civitas Tudensis debe ser así maioritariamente coincidente coa área ocupada orixinariamente polo antigo populus dos Grovios, sen dúbida localizados nesta área do curso baixo do río Miño tal como apuntan as fontes 82 e confirman tódolos investigadores adicados ó tema (LEITE DE VASCONCELOS 1905; HÜBNER 1912; RODRÍGUEZ COLMENERO 1972, 223-224 e 1977, 27; TRANOY 1981, 6768; SILVA 1986, 280; TIR K-29, 59-60). Excluímos como sistema de localización os topónimos "O Grove", "Groba(s)", "Grobia", "Grobea", "Grovos", "Grovios", etc., aducidos por algúns autores (VASCONCELOS 1905; CAAMAÑO BOURNACELL 1964, 31-41; TRANOY 1981, 67), porque, malia súa semellanza fonética con Grovii, todos proceden de bases etimolóxicas ben distintas a do pretendido xentilicio latin0 83 . Amáis disto, e tendo en conta que en toda esta área non se coñece ningún outro núcleo romano de importancia, todo semella indicar que o territo-

82 Mela (III,9-11) sitúaos difusamente nun amplísimo espacio, a todas luces excesivamente grande, que iría desde o Douro ata as rías de Arousa ou Pontevedra; Plinio (IV; 112) acolita algo máis esta ubicación pero só pola banda setentrional, ó enumeralos xunto cos Helleni como primeiras etnias do convento bracarense, xusto a continuación dos Cileni do convento lucense. 83 "O Grove" ven de ocobre, característico topónimo galego en bre que significa lugar elevado (MORALEJO LASSO 1977, 65-66; CABEZA QUILES 1992, 224-225); "Groba" e a súa familia proveñen do gótico *groba, "fondal, depresión" (FERRO COUSELO 1965; CABEZA QUILES 1992, 224225). De feito, son bastante comúns -só en Galicia hai máis de 20 casos- e aparecen espallados por toda a xeografía do Noroeste precisamente en aqueles lugares onde hai altiplanicies ou depresións dominantes.

no político-administrativo asignado á romana Tude debeu quedar fosilizado no espacio ocupado pola subseguinte diócese suévica de Tui, reconstruíble gracias á localización sobre o terreo das diversas "parroquias" que a compoñen (FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ (M) 1994; ALMEIDA FERNANDES 1965-1968)84 así como, no que á parte galega se refire, pola aparente continuidade histórica dos seus lindes ata hoxe 85 . Se así fose, Tude ocuparía o centro xeográfico dun extensísimo territorio de ca. 2.000 kms 2 [Fig. 17], delimitado pola costa a occidente, o río Verduxo ó norte, as serras do Suido, Faro de Avión e Peneda-Laboreiro a oriente e o río Limia polo sur 86 , lindante polo tanto con outras civitates ben establecidas (Cileni, Querquerni e Bracan) e abranguendo dous probables vici dependentes: Vigo na costa norte e Ponte Lima xusto na fronteira sur.

84 M. Fernández localiza en Galicia Turedo (Touredo, Luneda, A Cañiza), Trtbulela (Taboexa, As Neves), Langetude (Langude, Pías, Ponteareas), Marciliana (Marcillá, Filgueira, Crecente), Turonio (Toroña, Entienza, Salceda de Caselas), Celesantes (Cesantes, Redondela) e TOruca (antiga Turoqua, actual cidade de Pontevedra). A. de Almeida identifica en Galicia Turonio (terra medieval de idéntico nome sita na área viguesa) e en Portugal Turedo (Corelo, Vascóes, Paredes de Coura) , Lucoparre (Longovares, Longos Vales, Mon<;:áo), Aunone (Anova, Calheiros, Ponte de Lima), TOruca (Toranca, Río de Moinhos, Arcos de Valdevez), Erbilione (Ervelho, Cristelo Covo, Valen<;:a do Minho), Cauda (Canda, Alvaredo, Melga<;:o), Ovinia (Vinha, Areosa, Viana do Castelo) e Cartase (Cartas, Mentrestido, Vila Nova da Cerveira). As parroquias de Aureas, Carisiano e Sacria permanecen ilocalizadas. Ambos estudios están baseados exclusivamente en afinidades toponímicas, de aí a súa febleza tal como demostran as contradiccións evidentes entre os dous autores (casos de Turedo, Turonio e TOruca). 85 Lúnites da actual diócese tudense, idénticos ós da antiga provincia de Tui (vixente desde mediados do s. XVI ata 1833), en boa parte coincidentes cos das provincias actuais de Pontevedra/Ourense. Amáis disto, o río Oitavén-Verduxo foi en época antiga a fronteira entre os conventos bracarense e lucense, resultando tamén altamente significativo a proximidade ó mesmo do miliario de Saxamonde (lembremos que marca as millas desde Tui). 86 Polo norte establecemos como linde a fronteira conventual malia que a diócese sueva en principio debía chegar ata Pontevedra, identificable coa "parroquia" de TOruca. Polo sur excluímos a zona de Viana de Castelo con base na ara de Vila Mou (lémbrese que está consagrada por un individuo de origo Grovius) e mais na extrema febleza da identificación da "parroquia" Ovinia no lugar de Vinha (Areosa, Viana do Castelo).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

--....

Límite Convento Lucense/Bracarense Límite da diócese e antiga provincia. de Tul

r¿zj

Territorio político da Civitas Tudensis

---*1

Fig. 17 Aproximación ó territorio da Civitas Tudensis Igrexas do Parroquial Suevo: 1 TOruca/TOraca (Pontevedra, antiga Turoqua) [1] TOruca/TOraca (Toranca, Río de Moinhos, Arcos de Valdevez) 2 Celesantes (Cesantes, Redonde1a) 3 Turonio (Terra medieval homónima, Vigo) [3] Turonio (Toroña, Entienza, Salceda de Case1as) 4 Langetude (Langude, Pías, Ponteareas) 5 Tabulela/TOboleia (Taboexa, As Neves) 6 Turedo/TOrello (Touredo, Luneda, A Cañiza) [6] Turedo/TOrello (Core1o, Vascóes, Paredes de Coura) 7 Marciliana (Marcillá, Filgueira, Crecente)

Explotacións mineiras Parroquias suevas (sg. Fdez. Rguez.)

Vía XIX

Camiños comarcais Asentamentos

•

Epígrafes

suevas A parrosuias (sg. A meida Fdes.)

8 Cauda/Canda (Canda, Alvaredo, Me1gac;:o) 9 LucoparrelLocoparre (Longovares, Longos Vales, Monc;:áo) 10 Erbilione (Erve1ho, Criste10 Covo, Valenc;:a do Minho) 11 Cartase (Cartas, Mentrestido, Vila Nova da Cerveira) 12 Aunone/Annove (Anova, Calheiros, Ponte Lima) 13 Ovinia (Vinha, Areosa, Viana do Caste1o) Epígrafes: 14 Miliario de Saxamonde en Redonde1a (IRG III 3) 15 Ara de Vila Mou en Viana do Caste10 (EE IX 268). Explotacións auríferas romanas: 16 Oleiros, Salvaterra e Monc;:áo 17 Medanes, As Neves e Río Mouro 18 Barcala (Arbo)

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Tan vasto territorio, acorde por outra parte coa importancia arqueolóxica e histórica atinxida pola súa capital, presenta o único inconveniente da tradicional localización dentro desta mesma área doutras etnias indíxenas aparentemente independentes como son os Helleni, os Leuni e os Seurbz'd7. Caso de que efectivamente así fose, suxerimo-Ia hipótese explicativa de que estas etnias nunca chegaron a atinxi-Ia condición de civitas en época romana, mantendo o seu carácter indíxena e rural, quizais porque xa en orixe fosen subunidades menores pertencentes ós Grovii (SILVA 1986, 280). Historia da investigación

A primeira elaboración historiográfica seria sobre as orixes de Tui debémoslla a Frei Prudencio de Sandoval nos inícios do s. XVII88. Considera éste que a acrópole do Mte. Aloia "fue sin duda el sitio antiquísimo de la ciudad de Tuy': posteriormente trasladada ó val -lugares de Sta. Eufemia e San Bartoloméu- e finalmente en 1170, baixo mandato de Fernando II de León, novamente trasladada á súa ubicación actual (SANDOVAL 1893, 11-23). Apoia o seu razoamento na documentación medieval 89 e máis nas ruínas existentes en

A entidade da hipotética civitas dos Helleni, tradicionalmente localizada na ría de Vigo e inmediacións, será abordada en detalle ó analizarmos ó núcleo agrupado vigués. Os Leuni e Seurbi son mentados exclusivamente por Plinio (IV; 112) e hipotéticamente localizados, sen seguridade algunha, no sector comprendido entre o Miño e o Limia (RODRíGUEZ COLMENERO 1972,224225; TRANOY 1981, 70 e 73; ALARCÁO 1988,56)

88 Antigüedad de la ciudad e Iglesia Cathedral de Tuy y de los obispos que se save aya avido en ella, Casa de Fructuoso Lourenc;:o de Basto, Braga, 1610 (Reimpresión facsimilar Ed. Albir, Barcelona, 1974). Existe unha edición posterior corrixida (Tipografía Gallega, Tuy, 1893) que é a que utilizamos (SANDOVAL 1893). 89 Delimitación do coto de Tui polos condes de Galicia Ramón en Urraca (ano 1095): "... venitur in castrum et ad montem Aloie

ubi fuit civitas antiquitus condita et ubi sunt reliquie sancti Iuliani reposite... ': Diploma de Fernando II concedendo autorización ó bispo para construir e fortifica-la nova cidade (ano

1170): "... militum burgensium civitatem Tudensem cui hostium frecuentissime parabantur insidiae in loco tutiore montuoso circumbalato compensavi transmutare, ubi fuerant vineae Episcopi et Canonicorum ipsius civitatis, quas, ut ibi civitatem fundaremus, funditus eradicavimus... ':

Mte. Aloia, Cabeza de Francos e no propio Tui, descrición arqueolóxica que desgraciadamente non abrangue á cidade "grecorromana", limitándose a sinalar a súa orixe grega seguindo literalmente a Plinio e Silio Itálico. Un século máis tarde, o P. Flórez na súa monumental España Sagrada (FL6REZ 1767, 1-9) non fai máis que refrendar e ampliar este esquema historiográfico sandovaliano. A investigación non avanza significativamente ata o século XIX, especialmente durante a segunda metade da centuria. Destacan esencialmente as obras de Francisco Ávila y La Cueva90 e de Joaquín Fernández de la Granja91 , autores éstes que por primeira vez comezan a referenciar e describir restos arqueolóxicos romanos tudenses, todos eles producidos nos campos de Sta. Eufemia e inmediacións, refrendando así a ubicación do Tude romano nesta área. Con base nestes datos, Ávila y La Cueva reformula o esquema sandovaliano afirmando que a cidade primitiva foi a ubicada en Sta. Eufemia, posteriormente abandonada temporalmente en favor da cidadela-refuxio do Monte Aloia por mor das invasións suevo-visigodas, árabes e normandas; durante os séculos XI e XII pasa a asentarse na área adxacente de San Barloméu -antigo burgo de Buenaventura- para finalmente trasladarse á súa posición actual a partir de 1170. Ámbolos dous eruditos continúan insistindo, sen embargo, nas orixes gregas da cidade, especialmente Fernández de la Granja, quén centra o seu discurso histórico en demostralo por tódalas vías posibles, forzando incluso a interpretación dos vestixios arqueolóxicos atopados, claramente romanos. Outros autores decimonónicos como Ceán Bermúdez (1832, 223), Rodríguez Blanco

90 Historia civil y eclesiástica de la ciudad de Tuy y su obispado, 4 vols. manuscritos depositados no Arquivo catedralicio de Tui, rematados en 1852. O vol. 1, que é o que nos interesa, xa tiña sido redactado en 1839. Recentemente, tense publicado esta magna obra en edición facsimilar (ÁVILA Y LA CUEVA

1995). 91 Recuerdos históricos de Occidente, Vigo (FERNÁNDEZ DE LA GRANJA 1882); "La cilldad de Tuy la fundó Diomedes de Etolia", Galicia Diplomática, II (FERNÁNDEZ DE LA GRANJA 1883-84); ''Antiguedades de Tuy" , Galicia Diplomática, III (FERNÁNDEZ DE LA GRANJA 1888).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

(1879, 35-36) ou Noya Picón (1883-1884) insisten na mesma liña filohelénica ou ben corroboran a Sandoval sen aportaren novos datos arqueolóxicoso Pecha esta etapa M. Murguía quén, á parte de se-lo único en cuestiona-la orixe grega en favor dunha hipótese celtista, matiza e reinterpreta algúns dos achados arqueolóxicos referenciados por La Cueva e De la Granja (MARTÍNEZ MURGUÍA 1888, 757-770). A partir de aquí e durante os dous primeiros tercios do s. XX non se vai producir ningunha novidade importante na investigación arqueohistórica tudense, a non ser pequenas notas arqueolóxicas espalladas en obras diversas (SAMPEDRO y FOLGAR 1912,113; ÁLVAREZ LIMESES 1936, 782 e 800; FERNÁNDEZ COSTAS 1935 e 1952, 253-255), na súa maioría recollidas e clasificadas nos coñecidos "Materiales para la Carta Arqueológica de la Provincia de Pontevedra" (FILGUEIRA VALVERDE/GARCÍA ALÉN 1956, 145-146, 184-185 e 197-198; 1959,85-86 e 97). Durante as décadas dos 70 e 80 asistimos a outro avance na investigación, modesto pero significativo a nivel arqueolóxico. Por unha banda, en 1970 vaise executa-Ia primeira escavación científica no solar tudense a cargo de Chamoso Lamas, concretamente no interior e adro da igrexa de San Bartoloméu de Rebordáns, descubríndose estructuras habitacionais romanas e unha necrópole tardorromana e medieval (CHAMOSO LAMAS/ FILGUEIRA VALVERDE 1976). Por outra, en 1974 fúndase o Museo Diocesano de Tui: as súas publicacións servirán de canle específica non só para novos traballos históricos sobre as orixes da cidade (IGLESIAS ALMEIDA 1984, 20-30 e 1989, 143-145), senón tamén para dar a coñecer os diversos materiais romanos que paulatinamente ingresan no Museo (SECCIÓN 1977, 20-23; OBJETOS 1986,73-79; GÓMEZ SOBRINO et alii 1986; OBJETOS 1989, 22-24; EQUIPO 1989), incluíndo breves informes sobre outras dúas reducidísimas escavacións (¡ambas de tan só un día de duración!) realizadas polo Equipo Arqueolóxico do Baixo Miño no casco histórico: claustro da Catedral -tumbas xermánicas, tégulas e cerámica romana- (MARTÍNEZ TAMUJE et alii 1977) e rúas Sta. Bárbara e San Telmo -pavi-

mento de tégulas asociado a un muro, TSHT(GONZÁLEZ SANTISO 1985). Unha tónica semellante preside a investigación na década dos 90, realizándose algunhas novas intervencións arqueolóxicas a cargo do Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia. En 1992 foi escavada parte dunha necrópole baixorromana e posterior no lateral sur da igrexa de Sto. Domingo que non proporcionou, salvo tégulas e ladrillos romanos, ningún outro material arqueolóxico significativo (LLANA RODRÍGUEZ et alii 1993). En 1993 realizóuse unha prospección intensiva da área urbana de Tui por mor da inclusión dos diversos xacementos arqueolóxicos na normativa urbanística; os seus resultados, amáis de verificar e precisar sobre o terreo diversas informacións antigas, tamén permitiron localizar materiais inéditos e identificar novos puntos con vestixios romanos de superficie -Loureiros/Sta. Eufemia, Ricamonte-, constituíndo unha excelente e imprescindible base de datos para calquera tentativa de interpretación arqueolóxica do Tude romano (ACUÑA PIÑEIRO 1993). Inmediatamente despois, en outubro do 93, o mesmo arqueólogo executa unha escavación de urxencia na rúa Loureiros de Sta. Eufemia-Tui, exhumando parcialmente unha necrópole tardorromana intrusiva en niveis habitacionais romanos previos (ACUÑA PIÑEIRO/ PÉREZ LOSADA/PAZ LOBEIRAS 1998). Por último, en 1996 outra reducida escavación de urxencia na mesma área de Sta. Eufemia/Loureiros localiza o que parecen ser pequenos fornos romanos de fundición de vidro (VILASECO VÁZQUEZ 1997). Sen dúbida, todas estas pequenas intervencións resultan, tanto en número como en entidade das descubertas, moi cativas e insuficientes en relación coa obvia importancia atinxida polo Tude antigo. A cidade precisa e merece a realización dun amplo plano de escavacións en área acompañado dun sustancioso incremento das investigacións e publicacións; de momento, a penas unha versión resumida do presente capítulo foi recentemente presentada nun Congreso Internacional (PÉREZ LOSADA/ACUÑA PIÑEIRO 1998).

FERMfN PÉREZ LOSADA

Vestixios arqueolóxicos De época protohistórica conecense en Tui e inmediacións tres poboados fortificados castrexos: o castro de Arraial, o castro da Granxa e mailo posible castro existente no outeiro onde se asenta a cidade medieval [Fig. 18]. O primeiro, referenciado desde finais do XIX en adiante (ÁVILA Y LA CUEVA 1995, I, 116; FERNÁNDEZ DE LA GRANJA 1883-1884,103; FERNÁNDEZ COSTAS 1952,258), está ubicado entre San Bartoloméu e Sta. Eufemia no extremo da terraza sedimentaria QT3 sobre a actual veiga do Louro. De pequeno tamaño (95 x 80 mts. aprox.) e escasísimo resalte sobre o terreo (22 mts. s.n.m.) presenta unha conformación característica dos chamados "castros agrícolas" ou "de chaira', de discutida cronoloxía92 , consistente nun único recinto defensivo protexido por un simple terraplén térreo que soamente destaca a oriente (caída natural da terraza cara ó río Louro) e mais polo flanco noroccidental, onde probablemente tamén contóu cun foxo actualmente ocupado polo Camiño Real. Os achados redúcense a escasos anacos cerámicos, rodados e amorfos, de imposible adscrición cronotipolóxica ou cultural (ACUÑA PIÑEIRO 1993, 64). Algúns autores (FERNÁNDEZ COSTAS 1952) consideraron que sobre deste castro estivo a primitiva catedral de Tui, teoría desmentida xa no seu día por Murguía (MARTÍNEZ MURGUÍA 1888, 802-803) e confirmada en posteriores estudios que a sitúan na súa ubicación actual tras unha etapa previa onde a sede tudense ocupóu provisionalmente o desaparecido mosteiro benedictino de San Bartoloméu (GÓMEZ SOBRINOIGONZÁLEZ SANTISO 1974, 166; MARTÍNEZ TAMUJE et alíí 1977, 159; CHAMOSO LAMAS 1981, 113122; IGLESIAS ALMEIDA 1989, 145). O castro da Granxa, tamén referenciado desde antigo (FERNÁNDEZ DE LA GRANJA 1883-

92 No val do Lima a implantación deste tipo de poboados prodúcese baixo influxo romano ó redor do cambio de era ou incluso s. 1 d.C. (ALMEIDA 1990, 275-290). Noutras zonas como o val do Cávado ou a cunca media do Ulla o modelo xa aparece en época prerromana, xeneralizándose durante a segunda metade do primeiro milenio (MARTINS 1995, 86-87).

1884, 103), está situado sobre un pequeno outeiro da terraza QT2 sobranceiro ós campos de Sta. Eufemia pola súa banda noroccidental. Presenta un único recinto defensivo de forma oval apuntada (150 x 90 mts. aprox.) protexido en todo o seu perímetro por un sistema de terraplén-foxo-parapeto na actualidade a penas conservado nos cuadrantes setentrional e meridional. Existen referencias do achado de cerámica castrexa (FILGUEIRA VALVERDE/GARCÍA ALÉN 1956, 146) e na prospección de 1993 foron atopados escasos fragmentos de tégula, ímbrice e cerámica común atípica (ACUÑA PIÑEIRO 1993,69). Máis complexa e dubidosa é a existencia dun terceiro poboado fortificado baixo o casco histórico de Tui, tal como afirman a maioría dos historiadores adicados ó tema desde o século XIX ata os nosos días (MARTÍNEZ MURGUÍA 1888, 801802; SAMPEDRO y FOLGAR 1912, 113; GÓMEZ SOBRINOIGONZÁLEZ SANTISO 1974, 163 e 165; MARTÍNEZ TAMUJE et aHí 1977; GONZÁLEZ SANTISO 1985, 164) que non dubidan á hora de identificalo co antigo castellum Tjde pliniano, xustificando a non supervivencia de calquera resto arqueolóxico significativo nas continuas destruccións e subseguintes reconstruccións sufridas pola cidade medieval e moderna. O lugar onde se asenta o núcleo urbano actual ofrece, en efecto, unha conformación topográfica adecuada para este tipo de poboados -outeiro de forma ovalada (plataforma superior de ca. 120 x 250 mts.) no interfluvio dos ríos Louro e Muíños sobre o Miño, con boas condicións naturais de defensa cara a oriente, sur e occidente (pendentes naturais de ca. 40 mts. de desnivel ata o río)-, pero escasos son os argumentos históricos e arqueolóxicos que confirman unha suposta ocupación protohistórica do outeiro: as ruínas aínda visibles a inícios do s. XVII non necesariamente deben ser castrexas, senón probablemente de cronoloxía medieval 93 , e tamén chama poderosamente a aten-

93 "estava en el monte donde agora está Tuy un castillo antiguo, cuyas ruínas ha poco se acavaron y deshicieron" (SANDOVAL 1893, 20). Sandoval refírese a estas fortificacións en relación ó documento medieval que indica a construcción de murallas por Fernando II (ano 1170) con motivo do traslado da cidade desde Sta. Eufemia/San Bartoloméu á súa ubicación actual.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

MTS.

.... ........

......

.' ..

1 Miliarios • D Epígrafes (id. localiz. incerta) • O Materiais varios (idem)

.... t6. Sepulturas (idem)

Estructuras construc. (idem) ~ Área de ocupación Poboados castrexos Vía XIX (terrestre e fluvial) ...... Rúas inter./camiñ. comarcais

=-= Fig. 18 Topografía e distribución de vestixios no asentamento tudense antigo [Mapa base IGN 1:25000, folla 264-1\1; 1988] 1 Sta. Eufemia (cerámicas en superficie) 2 Escavación da rúa Loureiros (estructuras, necrópole, materiais) 3 Campo das Barcas (miliarios CIL 11 6229 e IRG III 57, tégulas) 4 Escavación na igrexa de San Bartoloméu de Rebordáns (estructuras, necrópole, materiais, epígrafe CIRG 11 114)

5 Ricamonte (tégulas) 6 Camiño Real en San Bartoloméu (ara CIRG II 115, tégulas) 7 Rúa Maristas (ara anepígrafa) 8 Área do Convento das Clarisas (estructuras, tégulas, cerámicas, bases, epígrafe CIRG II 113) 9 Área da Catedral (necrópole, cerámicas, bases) lOSan Francisco (necrópole) 11 Cú de Porco (miliario CIL II 4875)

FERMÍN PÉREZ LOSADA

ción que en tódalas escavacións e achados casuais producidos no casco histórico nunca se cite a presencia de cerámica ou calquera outro elemento de ergoloxía típicamente castrexa, sendo o único material grosso modo adscribible a esta etapa (e, en todo caso, só ó castrexo final) unha vaga referencia ó achado de moedas de ceca hispanorromana nas inmediacións da Catedral 94 . Non obstante, os achados romanos ou tardorromanos producidos no casco histórico denotan claramente que o outeiro sí que estivo ocupado durante este periodo; neste sentido, e considerando que a cidade romana se vai establecer nos inmediatos campos de Sta. Eufemia-Manteigada-San Bartoloméu, non atopamos outra explicación máis convincente para esta presencia romana que a existencia previa dun poboado de tipo tradicional, un "castro" se se quere, aínda que non por esto necesariamente de orixes prerromanas. De ser así, moi probablemente se trate do castellum Tyde citado por Plinio dado que os outros dous castros próximos (Granxa e Arraial) son de moita menor entidade e carecen de claros indicios de romanización. O poboado perderá a capitalidade e probablemente se disgregará como tal en favor do novo asentamento romano, pero aínda así pervivirá e coexistirá con éste durante toda a romanidade, ben sexa como barriada habitacional marxinal e suburbana da cidade, cidadela de refuxio tipo burgus en caso de perigo ou ben como área sepulcral asociado á mesma. Os vestixios concéntranse na plataforma superior do outeiro tudense e a súa distribución espacial semella reflexa-Ia extensión e configuración do pretendido poboado tradicional galaicorromano. Destacan dúas áreas máis ou menos diferenciadas: sector da Catedral e edificios adxacentes e zona do Convento das Clarisas e inmediacións [Fig. 18, nO 8-9]. A primeira parece ter sido utilizada como necrópole xa desde época romana, malia que a maioría dos restos atopados -sartegos antropo-

morfos e laudas- son de cronoloxía inequívocamente medieval seguramente en relación co primitivo templo catedralici0 95 . Os únicos restos adscribibles a posibles áreas habitacionais romanas localízanse marxinalmente a este sector nos inícios das ladeiras leste e suroeste, infelizmente simples achados soltos carentes de momento de calquera contexto arqueolóxico preciso de procedencia: dúas bases pétreas de columna na horta do Pazo dos Condes de Mos (a carón da capela de San Telmo), dous pondera cerámicos e tégula no solar do antigo cárcere (rúa Tra-Ia Obra, actual Sanz) e máis outra base de columna no nO 26 da devandita rúa (ACUÑA PIÑEIRO 1993,29). Os restos aparecidos na zona do Convento das Clarisas son de meirande relevancia, denotando a presencia de áreas habitacionais romanas no sector. Compre salientar especialmente as estructuras atopadas na escavación da confluencia das rúas Sta. Bárbara e San Telmo (GONZÁLEZ SANTISO 1985; G6MEZ SOBRINO et alii 1986, 426428), consistentes nun fragmento de muro de mampostería pétrea (70 cms. de ancho) que separa un espacio exterior, pavimentado de grandes lousas graníticas, doutro interior, aparentemente doméstico e solado de tégulas 96 . O reducido da área de escavación (3,5 x 2 mts.) non permite coñece-Ia extensión nin entidade dos espacios descubertos, que sen dúbida se prolongaban cara

95 Sartegos pétreos (simples ou antropomorfos) e tampas sepulcrais teñen aparecido baixo o pavimento das acruais prazas de San Fernando e do Concello, no exterior da ábside da cabeceira leste (reutilizados como sillares de cimentación), baixo o pavimento da capela do Cristo e máis no interior do Claustro, ún deles de mármore (FILGUEIRA VALVERDE/GARCÍA ALÉN 1959,97; MARTÍNEZ TAMUJE etalii 1977; ACUÑA PIÑEIRO 1993,29). No mesmo claustro foron sumariamente escavadas dúas sepulturas (laterais de pedras fincadas e cuberta de pequenas lousas), asociadas a unha moeda non identificada, fragmentos de tégulas e cerámica romana; os seus escavadores dátannas en época suevo-visigótica (MARTÍNEZ TAMUJE et

aHi 1977).

96 As tégulas estaban asentadas en arxila e anómalamente dispos94 "La CatedraL asiéntase en La corona de un viejo castro. En sus aLrededores se hallaron monedas de Emérita y Lépida, hoy en La col. Ferndndez Costas" (FILGUEIRA VALVERDE/GARCÍA ALÉN 1956, 146). As emisións da coLonia Lepida Celsa, no val do Ebro, datan do 42-35 a.c.; as emeritenses desde Augusto ata Tiberio (25 a.C.-37 d.C.) (GUADÁN 1969, 148 e 217).

tas cos rebordes cara arriba, feito que podería facer pensar que, máis que un pavimento, podería tratarse de canalizacións ou baseamentos de tumbas, hipótese que desmenten os propios escavadores ó afirmaren que as tégulas estaban cubertas dunha camada de arxila disposta precisamente para nivelar os sobresaíntes rebordes. O pavimento granítico exterior probablemente sexa o orixinal da rúa e, en consecuencia, de dubidosa cronoloxía romana.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

oeste e sur segundo se desprende de diversas obras realizadas con anterioridade na propia rúa e máis no edificio colindante. Os escasos materiais recuperados consisten en cerámica común (calificada de medieval polos seus escavadores) e máis nun único fragmento de fondo de TSHT que en principio indicarían unhas balizas cronolóxicas do s. IV d.C. en adiante. A poucos metros deste local, no nO 3 da rúa San Telmo, apareceu unha base de columna e máis varios fragmentos de fuste (ACUÑA PIÑEIRO 1993, 29) que quizáis formasen parte do mesmo conxunto constructivo. O resto non son máis que achados soltos e descontextualizados: unha ara granítica atopada nun muro fronte á entrada principal do convento 97 , unha base de columna de localización incerta na área das Clarisas e máis outra base acompañada de tégulas no Paseo da Corredoira, baixo o actual palco da música (ACUÑA PIÑEIRO 1993,29). Fóra destas dúas áreas do casco histórico os restos arqueolóxicos de filiación romana desaparecen ou rarifícanse considerablemente. Algúns achados aillados e de escasa entidade dispersos pola área noroccidental do outeiro 98 poderían quizais ser indicativos dunha extensión do poboamento neste sector, relativamente chairo e sen dúbida o máis axeitado para unha hipotética ampliación ou rebordaxe dos límites defensivos do poboado orixinal. Pola banda nororiental os únicos restos coñecidos correspóndense coa necrópole de Sto. Domingo [Fig. 18, nO 10], xa no sopé do outeiro e a unha certa distancia do mesmo (ca. 200 mts.), significativamente ubicada xusto a carón do Camiño Real (en época antiga unha das principais liñas de comunicación entre o castellum e o poboado romano das chairas de Sta. Eufemia). A necró-

97 Probablemente funeraria, únicamente rexistra os nomes de Fusculus, Nedimus e Consta( ...) -Constancio, Constantino ou similar- (CIRG II 113). O uso de nomen singulare unido ó feito de que Nedimus é un cognome de orixe grega revela que o individuo en cuestión probablemente fose escravo, condición ésta que quizais sexa extensible ós seus dous compañeiros. A ara dátase do s. II d.C. en adiante. 98 Fragmento de ara anepígrafa atopado nunha finca da rúa Maristas [Fig. 18, na 7], actualm~nte urbanizada (EQUIPO 1989). Outras referencias varias no Paseo da Corredoira, Palacio de Xustiza, barrio do Pilar, O Rollo e Chau-Chau (ACUÑA PIÑEIRO 1993, 30).

pole era de inhumación, constatándose nos estratos fondos un nivel de enterramentos en tégula -tres tumbas con fondo pétreo e laterais en tégula, unha íntegramente en tégula con disposición en cabalete- e outro inmediatamente inferior representado por dúas sepulturas prismático-rectangulares de tégulas e ladrillos bipedales con ímbrices nas xuntas. Carentes de enxoval, os seus escavadores dátannas por paralelos en época tardorromana/ altomedieval (nivel III) e baixorromana do ss. IVV d. C. (nivel IV). A necrópole como tal tivo continuidade ata inícios do s. XVI, distinguíndose outras dúas camadas superiores de enterramentos (niveis II e I) datados respectivamente en época alto e baixomedieval (LLANA RODRÍGUEZ et

alii 1993). O núcleo principal do Tude romano estivo ubicado sen dúbida nos lugares denominados Sta. Eufemia, Manteigada e San Bartoloméu [Fig. 18], tal como afirman xa desde o s. XVII tódolos historiadores que se ocuparon do tema e ratifican os achados arqueolóxicos. Estes lugares están situados a uns 1-2 kms. de distancia ó nornoreste do castellum Tjde, na periferia urbana da actual cidade, e presentan unha topografía prácticamente chaira moi levemente inclinada (cotas comprendidas entre lOe 25 mts. s.n.m.) que se corresponde cun considerable ancheamento da terraza cuaternaria QT3 nesta zona, moi ben delimitada a norte e oriente polo veiga baixa do Louro e regato subsidiario de Rebordáns, a occidente pola terraza QT2 inmediatamente superior, e bastante peor definida pola banda meridional, onde só unha pequena depresión e antiga liña de auga separa o núcleo de San Bartoloméu da continuación da devandita terraza polas terras inmediatas de Palláns e San Francisco ata Tui. Dentro destas amplas marxes, a localización e delimitación exacta dos topónimos citados resulta complexa e non exenta de problemas. O máis doado é sen dúbida o de San Bartoloméu, obviamente centrado na actual igrexa parroquial99 e que ocuparía prácticamente toda a

99 A parroquia de San Bartoloméu de Rebordáns remonta polo menos ó s. XII (nesta data denominada Espenicelo), cronoloxía que coincide moi ben coa traza románica do templo parroquial.

FERMÍN PÉREZ LOSADA

parte suroriental da zona citada, especialmente as inmediacións do percorrido do Camiño Real entre Palláns e a ponte do Louro. Meirandes dificultades existen no caso dos outros dous topónimos, dado o seu carácter orixinario de micro topónimos menores, na actualidade bastante esquecidos, limitados ou desprazados ó se adaptaren á intensa urbanización da zona. O de Sta. Eufemia, derivado da existencia no lugar dunha capela de idéntica advocación 100, ubícase no ''termino de la parroquia de Sn. Bartolomé de Rebordanes distante de la que hoy ecsiste pro el costado del norte aun no medio quarto de legua (= 696 mts.) en recto" (ÁVILA Y LA CUEVA 1995, 1, 8), abranguendo polo tanto todo o sector noroccidental da terraza (entre o Camiño Real Vello a Porriño e as actuais vía férrea e Nacional 550), lugar onde onde aínda se conservan vivas as denominacións "pueblo de Sta. Euftmia" e "cementerio de Sta. Euftmia" (ACUÑA PIÑEIRO 1993, 79). Os vestixios sen embargo sobrepasan claramente estes límites, estendéndose ''ti los labradíos que se encuentran acia la parte del medio dia de aquel sitio (Sta. Eufemia) y d los que se hallan del otro lado de la vereda vieja qe. sale de la actual Ciudad pro el arrabal de Pallanes pa. la villa del Porriño hasta llegar d sobre el puente de la vega del Louro) cuyos terrenos son conocidos con otras distintas denominaciones" (ÁVILA y LA CUEVA 1995, 1, 8). Os campos da Manteigada, por último, ocuparían unha posición intermedia entre San Bartoloméu e Sta. Eufemia, ''entre el castro da Granxa) así nombrado en los antiguos documentos) y el castro de Arrayar (FERNÁNDEZ DE LA GRANJA 1883-1884, 103), especialmente pola Non debe confundirse sen embargo a sede eclesial ca territorio da parroquia de Rebordáns, que se estende moito máis ó norte a partir dos lugares de A Gabia e Pexegueira. De feito, exceptuando o propio núcleo de San Bartoloméu, a maioría dos lugares que o rodean -Palláns, O Rollo, Arraial, Camiño Novocuriosamente hoxe pertencen administrativamente á parroquia de O Sagrario de Pazos de Reis. 100 Desaparecida xa no s. XVI, seguramente non estaba moi lonxe do denominado "Campo das Barcas" (xunto á ponte do Lauro), dado que tódolos "portas" tudenses, ó igual que acorre noutros moitos pasos fluviais (como en Ourense por exemplo), cantan coa súa respectiva igrexa ou capela sancionadora: San Xoán de Porto no porto medieval da cidade -actual área de Sto. Domingo-, capela de Sta. Baia xunto ó paso do Penedo -desembocadura do río Muíños- (IGLESIAS ALMEIDA 1984, 19 e 30).

banda oeste de Sta. Eufemia (sobrepasando as actuais N-550 e vía férrea) que é precisamente onde Ávila y La Cueva sitúa as lindes occidentais da cidade romana 101 . En toda esta ampla área os achados arqueolóxicos romanos son relativamente abundantes, malia que na maioría dos casos se trate de referencias antigas de interpretación incerta e imprecisa localización. Estas novas falan da existencia no lugar de diversos indicios de índole constructiva e habitacional así como da presencia de áreas sepulcrais romanas e posteriores. Pola súa antigüidade, importancia e escasa difusión transcribimos literalmente aqueles parágrafos máis relevantes ó respecto (as negritas son nosas): "... labrando y cultivando los terrenos qe. dominan dho. puente [Lauro] se tienen descubierto alli, y descubren mucha piedra labrada) aquedutos ó caños hechos de ladrillo muy grueso y de construcion antiquisima, cajones ó nichos formados de la misma materia, montones alparecer de ceniza, y juntos á estos piedras denegridas como del fuego y otros bestigios; [...] pero donde se tienen descubierto y están descubriendo cada dia mas bestigios es en el lugar de Sta. Eufemia, [...] como son multitud grande de pedazos de ladrillos, teja de construcion muy antigua y gruesa, piedras de grano fino ordinario muy bien labradas) y de ellas muchas medio arqueadas qe. demuestran haber sido de la bobedas de algun templo ú edificio notable, y otros escombros: y en tiempo del M. Florez ó poco antes se descubrieron alli segun este dice algunos sepulcros: y no hace muchos años que el en propio parage trabajandose en desmontar un pedazo inculto se volvieron á hallar porcion de sepulcros de piedra, de los quales uno permaneció alli pro mucho tiempo [...J, otro lo trageron para un lugar qe. confina con el atrio de la Iglesia parroquial de Rebordanes, y sirbe de pila pa. hechar agua [...]; la lapida qe. le cerraba está cubriendo parte de la vaca de un pozo qe. en dho. lugar hay pa. arriba de la fuente de Sn. Bdrtolomé [=lauda sepulcral de Modesta IRG nI 65]. Y los mas sepulcros qe. en aquel sitio fueron hallados ignoro lo qe. les hicieron ó a donde los llevaron: como asi mismo en 19 de Setiembre de 1829, andandose trabajando en la composicion del camino real viejo junto al sitio de Sta. Eufemia se descubrió alli inmediato al referido camino pro la parte de arriba de el, y a unos quarenta y tres pasos antes de llegar al manantial de agua qe. en la misma bereda nace yendo de esta ciudad otro sepulcro hecho de ladrillo muy antiguo qe. yo he visto pro hallarme por casualidad en aquel sitio al tiempo del descubrimiento, y dentro no tenia mas que un poco de polvo pro qe. hasta los huesos estaban consumidos: y otro se halló tambien de ladrillo en el labradio

101 Concretamente 'íma cristalina y caudalosa fuente qe. hoy se dice de la Mameygada, y de los antiguos fue conocida con el nombre de fuente del Mauro y tambien de la Maura" (ÁVILA Y LA CUEVA 1995, I, 10).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Calicia

que estd alli enfrente con solo el camino en medio al tiempo de la siembra del maiz del año anterior 1828: y finalmente en el de 1849, andandose desmontando un pedazo de ten-eno inculto en otro sitio de Sta. Eufemia se tropezó con cimientos de edificios de piedra de grano bien labrada, y algunas con diferentes cortes pero sin moldura, mas no siguieron el descubrimiento adelante por estenderse estos cimientos d terrenos de otros dueños, y no los buscaron hasta los fundamentos pr. la altura qe. tenian: y algunas de estas paredes ó cimientos estaban muy inmediatas unas d otras sin qe. pudiese venir yo en conocimiento de qe. clase de edificios fuesen (ÁVILA Y LA CUEVA 1995, 1,8-10). "Obra suya [dos Romanos] debió ser los cimientos de los edificios que se descubrieron en el año de 1849 en el sitio de Sta. Eufemia [...] pues demostraban ser notables por lo bien trabajado de la piedra ya en el principio de la obra debajo de tierra, y estan las paredes inmediatas unas d otras sin que por medio pudiese haber calle, que todo persuade era edificio publico, y por la forma en que se hallan estos cimientos es de inferir fuesen de Anfiteatro: tambien obra de los romanos son los aquedutos ó caños de ladrillo muy grueso y construcion antigua que con frecuencia se descubren en aquel paraje, y fueron hechos para la direccion de las auguas d lo interior de la ciudad (ÁVILA Y LA CUEVA 1995,1,647). "oo.por cuyos dos costados [norte e leste] debió tener muralla bastante alta no solo pa. el sostén de la tierra sino tambien pa. defensa de la Ciudad" (ÁVILA y LA CUEVA 1995, 1, 11). "Tuy, edificada sobre los memorables campos de Santa Eufemia, único punto donde continúan apareciendo vestigios de haber sido fundada en esta llanura ['00], estaba rodeada de gruesas murallas y de castillos según las excavaciones que arando aquellos campos, han practicado con motivo del cultivo sus propietarios en diversas ocasiones, arruinadas que fueron durante guerras pasadas, de las que aún fue testigo la Edad Media, y algunas de dos varas de espesor [= 1,67 rnts.] ya un metro de la superficie, cuya memoria, no es posible dé lugar a que se dude existió tal ciudad en lo que hoy se llama todavía Tj;doria, antigua Tj;de de Silio Itdlico" (FERNÁNDEZ DE LA GRANJA 1883-1884, 359-360). "Todavía corrobora mds la existencia de la antigua Tj;de [oo.] las grandes piedras de sillería como de perpiaño y trozos partidos de columnas que hemos sacado al hacer una excavación en el que fué robledal de Santa Eufemia [...], piedras algunas de ellas durísimas y el perpiaño de unas dimensiones no conocidas ahora, al que los griegos llamaban diatonos [oo.]; otra manera tenían llamada emplecton que es la usada por nuestro aldeanos y consiste en trabajar los paramentos externos de las piedras dejando lo demds como salió de la cantera (FERNÁNDEZ DE LA GRANJA 1888, 38). ''Manteigada: ladrillos rotos y sueltos en forma de sepulturas a 2 metros y medio de profundidad. Posible existencia allí de una ciudad romana (Nota suelta en Col. Sampedro y referencia verbal de D. Manuel Ferndndez Costas)" (FILGUEIRA VALVERDE/GARCfA ALÉN 1956, 184-185).

Deixando á parte ós restos de índole funeraria, todo este conxunto de referencias indica claramente a presencia tanto de simples estructuras habitacionais -muros, tégulas e ladrillos, pedras traballadas, canalizacións, cinzas, etc.- como doutras construccións de meirande envergadura -muros de 1,67 mts. de ancho (¿baseamento?, ¿muralla?), sillares moldurados ou almofadados- que probablemente sobrepasasen o ámbito meramente doméstico. Precisamente nesta mesma liña, compre destacar especialmente o achado "en los mismos campos de Santa Eufemia" de tres columnas monolíticas monumentais cos seus respectivos capiteis e cornixas, descritas e debuxadas por Fernández de la Granja: "Estas tres grandes columnas, (que son mds, pero no fue posible extraerlas del lugar en que se encontraron por su mucho peso,) tienen de alto 3 metros y 38 centímetros; los capiteles 53 centímetros y su parte mas ancha con el dbaco 81; grueso del fuste en el sumóscapo 30 centímetros; y en el imóscapo 42 centímetros: el cornisamento tiene de alto 53 centímetros. Estas columnas corresponden al orden toscano o etrusco [...]. Dichas columnas son de piedra fina, lisas, sin estrías y de una sola pieza cada una; solamente los capiteles tienen en su parte superior una rosa, en la parte media del dbaco, llamando la atención las sencillas volutas en todo diferentes a las que tienen otros órdenes arquitectónicos mds antiguos, las cuales, forman una especie de asa que abraza exteriormente todo el capitel [oo.]. El cornisamento forma también un reticulado llamado antiguamente incierto compuesto de piedras pequeñas y de medio pié, a lo sumo de largo. Columnas tan considerables, d juzgar por su grueso y elevación no podían ser mas que de templo... " (FERNÁNDEZ DE LA GRANJA 1888, 36).

Sen dúbida o grabado presentado por De la Granja [Fig. 19] é máis unha reconstrucción ideal, fantasiosa incluso, que unha fiel representación da realidade 102 , o cal dificulta grandemente a súa análise. De feito, os capiteis tal como aparecen representados mesturan elementos característicamente corintios -ábaco non cuadrangular con rosácea central, probables volutas erróneamente representadas como "asas"- con outros típicamente toscanos -ausencia de ornamentación vexetal ou

102 Obviamente, estes restos deberon aparecer caídos, co cal toda a parte do entablamento e cornixa -e aínda máis se efectivamente esta era de opus incertum- necesariamente son unha recreación persoal do historiador tudense. Desgraciadamente descoñécese o paradeiro actual das pezas, se é que aínda subsisten, impedindo contrasta-lo alcance e veracidade da información disponible.

FERMfN PÉREZ LOSADA

fes funerarios 104, na súa maioría atopados xa durante o século XIX e referidos posteriormente en múltiples ocasións. Das columnas miliarias, unha está adicada a Decio 105 , outra probablemente a Claudio 106 e a terceira é un fragmento anepígrafo 107 . Todas elas foron atopadas en Sta. Eufemia, concretamente no denominado "Campo das Barcas" e inmediacións [Fig 18, nO 3]; esta paraxe, ubicada nos bordes da terraza de Sta. Eufemia sobre a marxe dereita do Lauro a carón da ponte medieval, constituía o orixinario e máis antigo punto de atraque das barcas de pasaxe a Portugal -no século XIX aínda eran visibles os grandes postes graníticos de amarre, algúns deles probablemente antigos miliarios-, definitivamente inutilizado a mediados do s. XVIII por mor das grandes crecidas do Miño que

Fig.19 Arquitectura monumental aparecida no s. XIX en Sta. Eufemia, Tui [FERNÁNDEZ DE LA GRANJA 1888]

xeométrica, collarino en forma de escocia e equino constituído por un toro_ 103 . Sexa como fose, a monumentalidade evidente dos restos inclina a pensar na súa pertenza a un edificio público importante -sexa lúdico (teatro, anfiteatro), relixioso (templo) ou civil (foro, basílica, mercado)- máis que a unha construcción privada -mausoleo funerario ou luxosa residencia particular-, tal como opinaba Murguía (MARTÍNEZ MURGUÍA 1888,764). Amáis de restos constructivos, desta área procede un conxunto de epígrafes romanos variado e relativamente numeroso: tres miliarios, un ara votiva, un pedestal de estatua, e máis dous epígra-

103 Estas apreclaclOns xa foron avanzadas no seu día por Murguía, manifestando asemade as súas reservas acerca da fiabilidade do grabado (MARTÍNEZ MURGUfA 1888, 764765). Sobre a tipoloxía e características morfol6xico-decorativas dos capiteis hispanorromanos véxase GUTIERREZ BEHEMERID 1986.

104 Procedente de Sta. Eufemia pero recollida en 1895 no adro de San Bartoloméu, tamén hai unha lauda sepulcral de dobre estola, decorada e coa inscrici6n Hic requiesc(z) t Modesta, datada xenéricamente no s. VI d.C. (IRG III 65). 105 [1] mpe(eratorz) Caes[(an) qaio)] Mes(io) Q(uinto) 1ra[iano] 1nvic[to P(io) F(eliez)] Aug(usto) P[ont(ificz)] Max(imo) [1rib(unicia) PJ ot(estate) 111 [lmp(eraton) 111 q o[(n)s(ult) 11 p(atn) p(atriae)] a [Bracara M(ilia) p(assuum) oo.] (CIL lISup

6229; IRG III 7). Dátase nos anos 250-251 d.C. Atopado a mediados do XIX "en Santa Eufemia, Tuy, por un campesino, a medio metro de profundidad, colocado de pié. Continuando con la excavación, apareció una muralla" (IRG III, p. 25).

106 Atopado con anterioridade 6 ano 1839 por Ávila y la Cueva: "en el mismo sitio de Sta. Eufemia aun se conserba fijo en el suelo un pedazo de otro padron de igual hechura y grueso al de Valencia sobresaliendo de la tierra poco mas de media bara, y se conoce bien claramente fue tronzado por el medio [oo.] y sin duda elpedazo faltoso estard alli enterrado entre los muchos escombros que se miran inmediatos a la porcion ecsistente, y la faltosa debía tener otra inscripcion igual d la del padron de Cudeporco solo con el aumento de una milla mas" (ÁVILA Y LA CUEVA 1995, 1, 16). Outras referencias sitúanno en "Catapeixe, en donde se ataban los barcos, tras S. Bartolomé, Tuy" (IRG III, p. 91). Actualmente perdido,

t6dolos autores que posteriormente o citan (Martínez Padín, Fernández de la Granja, Sampedro y Folgar, Fernández Costas) afirman que o seu texto era idéntico o do miliario de Valenc;:a, obviamente tamén dedicado a Claudia e datado no 44 d.C., s6 que con indicación da milla 43 desde Bracara Augusta (FILGUElRA VALVERDE/GARCfA ALÉN 1956, 184; IRG III 57). 107 Recuperado por Sampedro nas primeiras décadas do s. XX e actualmente conservado no Museo de Pontevedra, quizais non fose máis que unha parte do desaparecido miliario de Claudia, malia que neste caso figura como atopado na banda esquerda do Lauro pertencente xa á parroquia veciña de Guillarei (IRG 1I1 57; FILGUElRA VALVERDE/GARCfA ALÉN 1956, 184).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

colmataron o brazo do río existente converténdoo na fértil veiga do Lauro actual (ÁVILA Y LA CUEVA 1995, I, 17; IGLESIAS ALMEIDA 1984, 20-29). Estes datos, unidos ó derivado da localización do miliario de Valenc;a [Fig. 18, nO 11] xusto en fronte da desembocadura actual do Louro 108 , confirman sobradamente que a vía XIX entraba en Tude precisamente por este punto, realizándose a langa pasaxe fluvial mediante barcas -a envergadura do río e maila insuficiencia dos medios técnicos disponibles impedíu a construcción dunha ponte ata ben entrado o s. XX- que discorrían, segundo un modelo ben establecido noutras moitas cidades fluviais romanas, polos brazos do río ó abeiro das illas intermedias. A ara votiva [Fig. 18, nO 6] aparecéu en 1854 ó faceren obras de ampliación dunha rúa en San Bartoloméu 109 ; está adicada a unha divindade romana con epíteto indíxena por un individuo con trian 0mina e onomástica plenamente romana: Marti Cairiogiego L( ucius) Hispanius Fronto ex voto sacrum (CIL IISup 5612; IRG III 16; CIRG II 115). Os dous epígrafes funerários apareceron no interior da igrexa de San Bartoloméu contra 1970 por mor das obras e posterior escavación do templo a cargo de Chamoso Lamas [Fig. 21] : unha está reutilizada como baseamento do piar esquerdo da capela maior, senda visibles só algunhas letras que non permiten aventurar unha reconstrucción do texto 11O ; outra é unha estela anepígrafa rematada en frontón triangu-

108 Atopado concretamente xunto á volta do río en Cú de Parco (Arinhos, Ganfei, Valenc;:a) de ande foi trasladado no s. XIX para fortaleza de Valenc;:a ande actualmente se conserva (CIL 11 4875; CAPELLA 1895, nO 7). Sen dúbida era esta a súa ubicación orixinal, pasto que a distancia entre este punto e Braga (64 kms.) coincide plenamente coa medición miliaria (42 millas) indicada no mesmo. 109 "en 6 de Junio de 1854 trabajandose en la composicion de la calle del arrabal de Sn. Bartolomé; y como para este fin se alargase mas en sitios por ser angosta, retirando algunas casas d dentro, sucedió que al remover las paredes de una terrena bastante antigua y construida toscamente de reberia y piedras que se conoela por sus cortes y molduras salieron de otros edificios, y se halla en la refirida calle iendo de esta Ciudad pa. la Iglesia de Sn. Bartolomé en la primera vuelta que dd la citada calle sobre la izquierda, d cuyo costado estd, y es propia de Dn. José Sn. Juan, se descubrió metida en una pared interior de ella una piedra apreceablísima... " (ÁVILA Y LA

CUEVA 1995, 1, 654). 110 [...] / [...] TUSl[ ... ?] / [...] ORON[ ... ?] vitou -erunt) (CIRG 11 114).

I[~aciendum)]

C(ura-

lar curvado que acolle unha tosca figura feminina estante, aparecida in situ na cabeceira dunha sepultura baixo a nave central (CHAMOSO LAMAS/FILGUEIRA VALVERDE 1976, 326 e Lám. XIII). A nivel cronolóxico, esta última é clasificada como tardorromana polo seu descubridor, mentres que as outras dúas son calificadas como non anteriores Ó s. II d.C. pala editora do CIRG II (p. 267). O derradeiro epígrafe (CIRG II 116) apareceu en 1850 nalgún punto ilocalizado de Sta. Eufemia, descuberto e adquirido por Ávila y La Cueva 111, e ata os nasos días tiña pasado bastante desapercibido por mor da súa errónea interpretación como simple ara votiva (CIL II 5613; IRG III 30), malia que a súa monumentalidade xa sorprendera no seu día ó seu descubridor para quén "se puso esta inscripción en la antigua Tuy en algún edificio ó monumento notable de ella" (ÁVILA Y LA CUEVA 1995, I, 13). A recente análise elaborada por G. Baños no CIRG II (1994) demostra claramente que se trata dun fragmento monumental de pedestal de estatua ou grupo escultórico, aínda que mellar sería dicir fronte inferior do baseamento, posta que a pedra é estreita (ca. 30 cms.) e só está traballada para ser vista pala súa cara anterior. Baséase para esto na natureza do propio texto, tanto en forma -capitais cadradas de excelente calidade, texto centrado e simétrico distribuído en dous grupos de dúas e tres liñas cada ún con disposición triangular invertida- como en contido, afortunadamente reconstruíble gracias a súa métrica específica e ós paralelos existentes; nós poderiamas engadir a súa obvia monumentalidade -o tamaño total do baseamento sen dúbida foi superior ós 3 mts. de lonxitude- e premeditada execución seguindo parámetros metrolóxicos netamente romanos l12 . A peza así reconstruída [Fig. 20] indicaría nas dúas primeiras liñas as divindades ás que

111 'se descubrió en el propio sitio de Sta. Eufimia en 23 de Noviembre de 1850 por Manuel Gozalez vecino de la aldea de Pazos de Reis trabajando en desmontar un pedazo de terreno que en dicho parage tenía d tojal y robles" (ÁVILA Y LA CUEVA

1995,1, 12). 112 O fragmento atopado tiña unhas dimensións aproximadas de 88 x 83 x 29 cms., ca cal, tendo en canta o desgaste da peza e as dificultades de mesura exacta da anchura orixinal (actualmente só ten 64 cms. trala perda de prácticamente toda a parte

FERMÍN PÉREZ LOSADA

··········· .. ···'-_._-----"""'C':fr· ..

t:..

.]CAEPO

E: r·······.!1 e::::>

CON

Pedes

Centímetros

Fig.20 Reconstrucción do pedestal de estatua epigrafado (CIRG II 116) aparecido en Sta. Eufemia (Tui) contra 1850

se adica o monumento (que seguramente tamén estarían representadas ou simbolizadas na desaparecida escultura ou esculturas superiores), ou sexa, a descoñecida e irreconstituíble divindade ... CAEPOI. .. e mailo genius do convento bracaraugustano, e nas tres seguintes o nome e cargo do adicante -o militar de alta graduación Tiberius Claudius Claudianus, prefecto da cohors 1 Bracarum Augustanorum- e mailo obxecto doado -statuam auream dedit dedicavitque ou similar-o Esta unidade militar, aínda que recrutada orixinalmente en terras bracarenses, sempre estivo ubicada nas provincias danubianas do Imperio, primeiro acantonada en Dalmacia -concretamente en Humac, antiga Bigeste- e posteriormente desprazada a Moesia e Dacia, onde se perde a súa pista contra finais do s. II d.C. (RüLDÁN HERVÁS 1974, 107-109). En Humac precisamente é onde Tiberio Claudio Claudiano consagra unha ara a Diapa (CIL III inferior esquerda), sen dúbida o bloque primixenio era cuadrangular e significativamente de 3 x 3 x 1 pedes (= 88,74 x 88,74 x 29,58 cms.). En atención á métrica do texto, seguramente o resto do epígrafe estaba inscrito noutros dous bloques máis de idénticas dimensións, acadando un tamaño total de 9 pedes (= 2,66 mts.) sen contar as xuntas. Idénticos parámetros son utilizados para a execución das letras, neste caso moduladas segundo os submúltiplos do pes, concretamente 5 unciae (= 9,86 cms.) para as letras grandes e 3 unciae (= 1 palmus = 7,39 cms.) para as pequenas.

1773), datable en época xulio-claudia ou flavia. Resulta lóxico supoñer, polo tanto, que este militar consagrase o monumento tudense en datas semellantes ou inmediatamente posteriores -entre mediados da década dos 70, época de creación dos conventus, e os primeiros anos da segunda centuria, máxima esperanza de vida do dedicante-, cronoloxía que tamén confirman tanto os caracteres paleográficos empregados como o propio tipo e contido do epígrafe. Non coñecemo-Ias razóns da estadía aquí deste importante personaxe l13 , nin o ónde ou porqué da erección en Tude dunha construcción de índole tan "oficial" e monumental, en todo caso difícilmente comprensible fóra dun ambiente fortemente romanizado e, cando menos, mínimamente público e urbano (foro, templo ou similar). Nesta mesma área de San Bartoloméu-Sta. Eufemia-Manteigada teñen sido realizadas ata a data dúas escavacións científicas [Fig. 18, na 2 e 4] que, sumadas ós achados producidos durante a prospección de 1993, confirman en maior ou

113 Descartadas en principio as opcións de que se trate da leva orixinaria da tropa ou da estancia temporal en Tude da unidade militar ó seu cargo, semella probable que este militar desempeñase algún destacado cargo político-administrativo no novo asentamento, tratándose quizais dun retornado á súa patria orixinaria unha vez rematada a súa brillante carreira castrense.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

menor medida todas estas referencias arqueolóxicas e epigráficas antigas que vimos de comentar, amáis de aportar novos datos á investigación. A primeira intervención é a executada por M. Chamoso Lamas en 1970 no interior e adro da igrexa de San Bartoloméu, da que desgraciadamente só contamos cun brevísimo avance informativo (CHAMOSO LAMAS/FILGUElRA VALVERDE 1976). A escavación puxo ó descuberto dous niveis arqueolóxicos diferenciados [Fig. 21]: un romano formado por estructuras presuntamente habitacionais -muros e baseamentos de piares- e outro posterior constituído por unha necrópole de inhumación con alomenos 11 sepulturas -todas elas con fondo de ladrillos e paredes maioritariamente construídas con pezas reaproveitadas (sillares, unha pía granítica, placas de caliza recortadas, tégulas e ladrillos), a excepción dun único sartego monolítico antropomorfo cuberto con tampa de dobre estola-, de datación tardorromana e medieval l14 . A necrópole obviamente é intrusiva no nivel romano anterior pero respeta as estructuras murarias e adáptase á súa orientación (ONO-ESE), implicando en consecuencia que as ruínas romanas aínda eran obvias e visibles nos inícios da utilización do lugar como cemiterio. As estructuras romanas, que son as que nos interesan aquí, consisten nun longo muro de boa mampostería pétrea co seu correspondente zócalo de cimentación (0,75 mts. ancho; zócalo 1,2 mts.; lonxitude máxima conservada ca. 19 mts.) que discorre paralelo a outro muro de similar factura polo sur (ca. 7 mts. de lonxitude) e máis a unha liña de baseamentos pétreos cuadrangulares -probablemente de piares máis que de columnas- polo norte (0,75 x 0,75 mts.; consérvanse catro cunha separación intermedia de ca. 2,6 mts.), delimitando así dous espacios lonxitudinais diferenciados tipo nave ou corredor con anchuras respectivas de 2,75 e 2,15 mts. Chamoso interpreta estes restos como estructuras domésticas pertencentes a ''un

claustro o amplio peristilo romano" (CHAMOSO LAMAS/FILGUElRA VALVERDE 1976, 325), aínda que desde a nosa perspectiva consideramos máis probable que se trate efectivamente dunha construcción doméstica pero de tipo máis netamente urbano, concretamente un pórtico ou soportal pilastrado disposto sobre unha rúa. Os paralelos son múltiples no ámbito urbano galaicorromano, tanto sexan as capitais administrativas (Lugo, Astorga ou Braga) como incluso nalgún que outro núcleo secundario (A Proba de Valdeorras, Verín)115. Prácticamente nada podemos dicir acerca da súa cronoloxía (hipotéticamente de época imperial ou baixorromana) posto que os abondosos materiais recuperados durante a escavación infelizmente nunca foron debidamente estudiados (CHAMOSO LAMAS/FILGUElRA VALVERDE 1976, 326; CHAMOSO LAMAS 1981, 114-115): tégulas e ladrillos, cerámica romana, tardorromana e xermánica, vidros (''muy finos" e incluíndo ''uno de cristal de roca con talla romana') e moedas ("pequeños bronces imperiales" ou ''de época de alta edad media'). Fóra da área da escavación, e tal como era de esperar os vestixios continúan aparecendo nas inmediacións da igrexa, sendo de salienta-Ia presencia dun capitel(?) romano de gran módulo -40 cms. de diámetro no início do fuste- atopado nunha horta inmediata (CHAMOSO LAMAS I FILGUElRA VALVERDE 1976, 326), tres antoninianos con cabeza radiada recuperados durante a construcción do palco de música, fustes de columna existentes nunha propiedade privada fronte á igrexa ó outro lado do Camiño Real e mais testemuños orais do achado de "ladrillos vellos" ó trabaIlaren os campos situados a oriente da cabeceira da igrexa (ACUÑA PIÑEIRO 1993, 54). Xa algo máis afastado tamén se referencia a presencia de tégulas nas inmediacións da curva que describe o Camiño Real á súa entrada en Palláns [Fig. 18, nO

114 Nunha ampla sondaxe aberta no adro a 2 mts. da entrada principal do templo foron atopadas outras estructuras constructivas -unha ábside semicircular moi grosa (l,2 mts.) e con contrafortes externos- que o escavador interpreta como os restos da primitiva fábrica prerrománica do desaparecido mosteiro benedictino de San Bartoloméu. Estas estructuras, xa que logo, en principio deberían ser coetáneas con parte da necrópole atopada no subsolo do interior da igrexa.

115 Lugo: solares escavados na rúa dos Cregos, rúa da Raíña, rúa Armañá (solar La Batalla) e sector oeste da praza de Sto. Domingo (CARREÑO GASCÓN 1991a; 1991b). Astorga: escavacións efectuadas nas rúas López Peláez, Puerta Obispo, Obispo Grau e praza de Calvo Sotelo (GARCÍA MARCOS/VIDAL ENCINAS 1995,376-377). Braga: área das Carvalheiras (MARTINS/DELGADO 1989-90, 26). Sobre A Proba e Verín véxase o dito no capítulo correspondente.

FERMÍN PÉREZ LOSADA

S Mts.

. ....... ~

....... ........

. .......

.........

....... ··'tl

. . ....

....... .....

.. , .....

........ . ..... .., ... . .... ......... .....

. ....

..............

---------.0.

----------

.......

.. ~ .~. :::::::::::::::::~~.~

® o

5 Mts.

• • • • • • o ••

...... f

:..... ;

Fig.21 Escavación do interior da igrexa de San Bartoloméu de Rebordáns (Tui). Planimetría xeral [CHAMOSO LAMAS/ FILGUElRA VALVERDE 1976] e detalle das estructuras constructivas romanas

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

6], a uns 180 mts. Ó sur do templo parroquial (ACUÑA PIÑEIRO 1993, 105). A segunda intervención arqueolóxica (outubro do 93) foi unha emerxencia executada na actual rúa Loureiros, sita a medio camiño entre os antigos campos de Sta. Eufemia e Manteigada [Fig. 22]; consistíu en 5 amplas sondaxes (83 m 2 de área total escavada), en realidade ampliacións de sendas valas para sumidoiros previamente realizadas con pá mecánica ó longo de ámbalas dúas beiras da citada rúa (ACUÑA PIÑEIRO/PÉREZ LOSADA/PAZ LOBElRAS 1998). Localizáronse dous niveis arqueolóxicos diferenciados: un superior de índole funeraria (unha necrópole de inhumación) e outro inferior habitacional (diversas estructuras constructivas domésticas), nalgúns sectores parcialmente destruído polas tumbas. Da necrópole foron identificadas alomenos 8 sepulturas -unha novena tumba é dubidosa- de tipo aparentemente homoxéneo, unitario e ordenado: idéntica orientación (NO-SE coa cabeceira a poñente), distribución relativamente regular, sen enxoval e sempre arquitectónicas feitas en tégula, ben sexa con disposición triangular en cabalete (4 casos) ou de caixa rectangular (3 casos). Dátase desde mediados ou finais do s. VI d.C. ata posiblemente non máis aló do primeiro cuarto ou tercio da centuria seguinte, iniciándose inmediatamente despois do abandono da ocupación doméstica do lugar (nas tumbas hai reutilizacións dalgúns materiais constructivos) nun proceso de amortización e avance do mundo funerario sobre áreas antigamente residenciais ben coñecido noutros ámbitos urbanos galaicorromanos (p.e. Lugo, Ourense ou A Coruña). Meirande interese reviste para nós o horizonte habitacional, infelizmente moi mal conservado, consistente en restos de muros pétreos, baseamentos de muros, pavimentos e fogares que semellan identificar alomenos tres edificacións domésticas separadas e aparentemente independentes. A primeira (Sector III) consiste no esquinal exteriormente achafranado dun espacio cuadrangular ou rectangular interiormente dotado dun pobre pavimento de terra pisada e restos dun sinxelo fogar (lousas planas delimitadas por pedras e tégulas fincadas) adosado ó muro. A segunda (Sector V)

amosa únicamente un fragmento de muro de tendencia circular e aceptable factura (unha versión pobre de opus vittattum), sen indicios de pavimento anexo pero sí asociado a un considerable depósito de materiais mobles. A terceira (Sectores I e IV) presenta un longo muro (ca. 14 mts. de longo e orientación NO-SE) construído sobre un considerable baseamento pétreo 116 , sobre o que incide transversalmente outro baseamento de muro seguramente interno e dotado dun posible vano de intercomunicación encostado ó muro exterior principal; entrámbolos dous muros conservóuse, malia que moi damnificado por varias tumbas, un bó fragmento de pavimento consistente nunha grosa capa de terra compactada e nivelada sobre o acondicionamento previo do sustrato natural. Fóra da área da escavación, concretamente no corte da vala de saneamento xusto ó início da rúa, tamén compre destaca-lo achado in situ dun fragmento de tubulus cerámico encaixable, indicativo da presencia dunha conducción de augas limpas que obviamente asociamos co nivel habitacional da escavación. Os abondosos materiais mobles atopados l17 pertencen todos a este horizonte habitacional; o seu estudio detallado (ACUÑA PIÑEIRO/PÉREZ LOSADA/ PAZ LOBElRAS 1998), que agora resumiremos brevemente, proporciona non só precisos encadres cronolóxicos, senón tamén algunhas boas pistas para comprende-la entidade e características das estructuras descubertas. Obviamente predomina a cerámica común de cociña e fabricación locallrexional, prácticamente sempre formas pechadas de tradición indíxena (olas) a excepción dalgunhas outras abertas e baixas máis netamente romanas (cuncas, fontes/pratos e máis un significativo mortarium de datación tardía); a cerámica

116 Os restos de muro e baseamento propiamente ditos apareceron exclusivamente no Sector IV; no Sector I soamente foi posible localiza-lo seu negativo (ou sexa a súa vala de fundación posteriormente colmatada) perfectamente orientado e aliñado coa prolongación rectilínea do primeiro ó outro lado da rúa. 117 Excluíndo a cerámica de construcción e mailos restos óseos, suman un total de 1085 fragmentos, sendo na súa maioría cerámicos (82,8%), seguidos moi de lonxe polos vidros (10,3%), metais (6,5%) e pezas líticas (0,5%). A nivel de distribución espacial destaca o grande depósito atopado no Sector V, abranguendo o 74,4% de todo o material recuperado.

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Sector III

SECTOR III

10 Mts.

___

~ _ _O=-1 m.

Sector II

•

Muros

[[ffi]

Basamentos

E2J

Pavimento

...................................

'. '.

Fogar Sector V

Tumbas :

:41""

Tubulus

SECTOR V

1 m.

......

SECTOR I

SECTOR IV

3 Mts.

Fig.22 Escavación da rúa Loureiros (Sta. Eufemia, Tui) [ACUÑA PIÑEIRO/PÉREZ LOSADA/PAZ LOBEIRAS 1998J

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

común de mesa (xerras e cuncas, case todas de engobe gris) é escasa, sendo de destaca-la presencia de imitacións locaislrexionais dalgúns productos de TSGT gris así como algún fragmento do servicio de mesa convencionalmente denominado "paredes finas" 118. No que atinxe á cerámica propiamente de importación, apareceron algúns anacos de TS e sobre todo ánforas (nada menos que o 7,2% do conxunto cerámico total); entre as primeiras están representadas produccións moi variadas -1 peza sudgálica, 4 hispánicas, 3 norteafricanas e 5 focenses-, abranguendo unhas amplas marxes tanto no espacio como no tempol19; os fragmentos anfóricos pertencen maioritariamente á producción tardía das costas do Mediterráneo Oriental, aínda que tamén hai ánforas cilíndricas norteafricanas tardías e algunhas outras produccións distintas infelizmente non determinadas 12o . As abondosas pezas vítreas, tanto por forma (recipientes pequenos e abertos, bordes en "cabeza de fósforo") como por fábrica (vidros moi delgados de coloracións claras) e decoración (fíos aplicados e liñas esmeriladas), encádranse maioritariamente en época baixoimperial 121 . En metal, hai algúns anacos de pezas férricas (cravos e outras non identificadas) e sobre todo escorias de fundición de idén-

118 De datación claramente altoimperial (ss. I-II d.C.), algúns fragmentos deben ser imitacións, pero outros, especialmente ún con decoración incisa burilada, seguramente son pezas importadas probablemente do ámbito próximo (Braga, Melgar de Tera ou algún outro taller inidentificado no Noroeste Peninsular). 119 Pezas identificadas: Drag. 27 (TSG de La Graufesenque, 4060 d.C.), Drag. 15-17 (TSH de Tricio, segunda metade do s. II d.C.), Drag. 37 (TSH de Tricio, segunda metade do s. II d.C.), forma indeterminada en TSHT (ss. IV e primeira metade do V d.C.), Hayes 48B (TSA-C, 260-320 d.C.), forma indeterminada e Hayes 104C (TSA-D, 575-625 d.C.), formas indeterminadas e Hayes 3 (TSFT, finais do s. V-primeira metade do VI d.C.). 120 Pezas identificadas: Peacock/Williams 44-Keay UII (Antiaquía e norte de Siria, finais do s. V-inícios do VII d.C.), Peacock/Williams 46-Keay UV (Gaza, s. V d.C.), Peacock/Williams 43-Keay LXV (Exeo e Mar Negro, finais do s. IV-finais do VI d.C.), Peacock/Williams 35 (costas tunecinas, ss. IV a VI d.C.). As produccións inidentificadas posiblemente sexan do Mediterráneo Occidental (béticas ou lusitanas) e cronoloxía non necesariamente tardía. 121 Pezas identificadas: A1arcao 1976, 193-195 (maioritaria, segunda metade do s. IV-finais do V d.C.), Isings 106 (segunda metade do s. IV d.C.) e Isings 115 (¿finais do s. IV d.C.?).

tico mineral, todas elas concentradas no Sector V, indicando así a realización de actividades metalúrxicas no lugar tal como confirma o achado de dous fragmentos de crisois cerámicos de fundición. En resume, a escavación revela a presencia na rúa Loureiros dun barrio disperso, pobre e marxinal 122 de clara finalidade doméstica na súa vertente habitacional (1areira, pavimentos térreos), productiva (taller metalúrxico do Sector V) e quizais tamén comercial (significativa cantidade de ánforas). A nivel cronolóxico, a inmensa maioría de materiais datables indica unha ocupación comprendida entre inícios/mediados do s. IV e mediados/finais do VI d.C.; a presencia, aparentemente incongruente, dalgunhas pezas claramente altoimperiais 123 interpretámola, máis que como esporádicas perduracións, como indicio da existencia dun nivel habitacional anterior nas proximidades, infelizmente nunca directamente atinxido na reducida área escavada. A recente intervención arqueolóxica realizada por Ignacio Vilaseco nesta mesma área (concretamente na marxe sur da estrada de unión N550/San Bartoloméu, a uns 50 mts. do início da rúa Loureiros) refrenda en certa medida a nosa interpretación. Non apareceron estructuras constructivas, pero sí gabias escavadas no xabre e moitas pequenas fosas totalmente requeimadas e colmatadas con cinzas, carbóns, algúns anacos de cerámica e tégula e, sobre todo, múltiples restos vítreos. Estes consisten nalgúns fragmentos de recipientes pero, sobre todo, "pegotes" informes, goteiróns, escorias e adherencias vítreas sobre material cerámico, indicando sen dúbida que as fosas foron empregadas como fornos de fundición

122 As tres edificacións exhumadas revelan unhas pautas de distribución espaciada e dispersa, aínda que non por esto necesariamente desorganizada e inconexa: pala súa orientación e lonxitude quizais o muro aparecido nos Sectores I-IV delimite unha rúa interna do poboado e tampouco resulta aleatoria a presencia próxima dunha conducción de augas limpas, aparentemente paralela ó muro. Se así fose, o barrio amasaría claros indicios de conformación urbana. 123 Con seguridade os fragmentos de TSG, TSH e "paredes finas"; con dúbidas algún anaco de cerámica común e quizais tamén algúns outros anfóricos evítreos insuficientemente identificados.

FERMÍN PÉREZ LOSADA

desde material tal como refrenda, ademáis, o achado de restos de mineral de sílice nas inmediacións (VILASECO VÁZQUEZ 1997). O achado ratifica a idea de barrio marxinal urbano, destacando aínda máis a súa vertente productiva, neste caso a especializada fabricación de manufacturas vítreas. A prospección realizada en 1993 complementa e afianza a importancia arqueolóxica desta área de Sta. Eufemia-Manteigada, indicando claramente que as estructuras escavadas na rúa Loureiros non constitúen un feito aillado ou singular: prospección superficial, información oral, labores agrícolas ou obras diversas testemuñan unha considerable extensión dos vestixios palas inmediacións, cunha especial concentración -máis de 5 fragmentos cerámicos superficiais por m 2_ a uns 100 mts. ó NE do final da devandita rúa (ACUÑA PIÑEIRO 1993, 109-110).Concentracións semellantes ou incluso maiores -entre 5 e 10 fragmentos por m 2_ prodúcense na parte máis alta da terraza inmediata polo NE, último reducto de conservación viva e actual do antigo topónimo de Sta. Eufemia [Fig. 18, nO 1] e ande tamén abundan as referencias orais dos labradores da zona -"ladrillos vellos" ou a tumba "dun antigo bispo"(ACUÑA PIÑEIRO 1993, 79). Procedentes dalgún punto ilocalizado de Sta. Eufemia tamén existen dúas bases de columna depositadas no Museo Diocesano por un particular (SECCIÓN 1977, 22). O gradiente de achados superficiais disminúe considerablemente fóra destes sitios, malia que amasando unha certa tendencia expansiva cara o S (campos da Manteigada ata San Bartoloméu) e SE (continuación da terraza de Sta. Eufemia ata a ponte do Lauro). Nestas dúas amplas zonas a prospección non detectó u restos arqueolóxicos significativos, en boa parte debido á inaccesibilidade das fincas (pechadas e urbanizadas unhas, abandonadas e cubertas por densa vexetación outras), a non ser nos seus bordes: tégulas na saída oeste da ponte do Lauro e máis nun corte da terraza fluvial nas inmediacións noroccidentais da mesma [Fig. 18, nO 3]; tégulas ben conservadas (¿unha necrópole?) sobre o talude do corte da vía férrea en Ricamonte [Fig. 18, nO 5], no extremo suroccidental dos antigos campos da Manteigada (ACUÑA PIÑEIRO

1993, 87 e 99); ambos xacementos poderían ser bós indicadores da extensión máxima atinxida polo Tude romano.

Contextualización e interpretación Semella fóra de toda dúbida que o Tude romano estivo situado nos antigos campos de San Bartoloméu, Sta. Eufemia e Manteigada, hoxe periferia urbana de Tui. Así o confirman os variados restos arqueolóxicos e epigráficos aquí atopados, de momento escasos para cubrir unha área de tamaño tan considerable, pero sí suficientemente significativos do carácter habitacional e urbano do aglomerado tudense. A nivel arqueolóxico, o dato máis revelador ó respecto é a probabilísima presencia en Tude de edificios ou construccións de índole pública e oficial, tal como se deduce das columnas e capiteis monumentais, sillares almofadados e grosos muros descritos por Ávila y La Cueva e Fernández de la Granja e máis do excepcional monumento epigráfico (CIRG 11 116) atopado en Sta. Eufemia. Ignoramos polo de agora cál ou cales poderían ser estes edificios públicos, pero polo tipo e entidade dos vestixios, inclinámonos a pensar que se trata dun foro cívico elou un templo, ambos de arquitectura culta e estilo seguramente clásico. Tamén está ben testemuñada a presencia de edificacións domésticas privadas, en xeral pobres (rúa Loureiros) ou moderadamente acomodadas (bases e fustes de columna de Sta. Eufemia e San Bartoloméu), pero case sempre amosando claros indicios de configuración urbana: probable soportal pilastrado sobre unha rúa en San Bartoloméu, canalización de auga e hipotética rúa en Loureiros. Por outra parte, da análise da fotografía aérea vertical antiga (1956) se deduce a presencia dunha organización interna claramente urbana consistente nun complexo entramado pseudoortogonal de rúas [Fig. 23]. A distribución de camiños e lindes parcelarios da zona amosa en efecto unha evidente regularidade, tanto polo seu prolongado trazo rectilíneo como sobre todo pala súa orientación prácticamente en ángulo recto (NNE-SSO e ONOESE), que ademáis significativamente coincide coa

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos (aglomerados secundarios" romanos en Galicia

...... o 00 C'i ,....... o

c::

~ C1l

'"d C1l <..c::

...... \O C"l C1l

\!S lI"\

0\ ,....... ~

c:: C1l

eo 'o

:~ Q)

> Q)

'"d

c::

¡g Q) .... o.. .... Q)

~ Q)

'"d

o Q)

....

'Q)

C1l C1l

rn N

bÍ)

¡z

S C1l bb o

¡.¡..

FERMÍN PÉREZ LOSADA

orientación principal das estructuras descubertas en San Bartoloméu e máis na rúa Loureiros. Estes pretendidos aliñamentos fósiles circunscríbense ó sector da terraza ocupado polo asentamento romano, en especial Manteigada e Sta. Eufemia (con posibles prolongacións a occidente das actuais vía férrea e Nacional 550), sendo máis difusos e sinuosos en San Bartoloméu (probablemente afectados pola presencia do castro de Arraial), onde en todo caso adoptan o rumbo NE-SO claramente dirixido cara a Ponte do Louro-Campo das Barcas, ou sexa, o orixinario punto de entrada da vía XIX na cidade. Deste xeito, se a fotointerpretación fose acertada, o urbanismo tudense estaría presidido polo longo e recto camiño que cruza perpendicularmente a Manteigada e Sta. Eufemia, antiga vereda ou camino real viejo a Porriño e hipotético kardus maximus da cidade romana. O presumible decumanus maximus, peor conservado; ligaría o Campo das Barcas con Sta. Eufemia e Manteigada, permitindo así á vía XIX cruzar Tude para posteriormente sair polo norte da cidade (prolongación rectilínea do kardus maximus) en dirección a Porriño e Redondela. O cruzamento de ambos eixos se produce en Sta. Eufemia, en pleno centro da ocupación romana, revelando en teoría a ubicación do pretendido foro urbano; neste sentido, non deixa de resultar significativo que sexa xusto aquí o único sitio onde o Camiño Real Vello abandona o trazado rectilíneo para describir unha anómala curva, como se en efecto se vise obrigado a rodear lateralmente unha grande praza ou espacio construído. O aliñamento descrito polo Camiño Real Vello, xunto co representado polo actual Camiño Real entre a ponte do Louro e San Bartoloméu (neste caso bastante máis sinuoso e marxinal), están perfectamente documentados en época medieval (FERREIRA PRIEGUE 1988, 73-74 e 77) e amosan ademais unha evidente continuidade cara Tui, comunicando así a vía XIX e mailo núcleo urbano coa ocupación galaicorromana marxinal do outeiro tudense, nalgún caso balizados por necrópoles como a de Sto. Domingo. O resto serían aliñamentos secundarios sensiblemente perpendiculares elou paralelos ós principais, conformando unha malla urbana pseudohipodámica relativamente extensa e complexa; distingui-

mos ó redor dunha decena destas rúas menores que, xunto coas principais, poderían delimitar unhas tres ou catro hipotéticas insulae urbanas. A presencia dunha muralla perimetral que abranguese o núcleo habitado resulta, de momento, altamente improbable: non atopamos indicios ó respecto na fotografía aérea e tampouco consideramos consistentes as referencias de Fernández de la Granja e Ávila y La Cueva neste sentido (os "grosos muros" dos que falan perfectamente poderían ser baseamentos ou cimentacións de edificios). En todo caso, se algunha vez houbo muralla, ésta sería pequena, moi localizada (área de San Bartoloméu) e de cronoloxía seguramente posrromana, dadas as referencias documentais existentes á fortificación da cidade en 860 por parte de Ordoño I, antes do seu traslado á ubicación actual (GÓMEZ SOBRINOIGONZÁLEZ SANTISO 1974, 165). Intuímos en suma que Tude sempre foi en época romana un poboado aberto, tal como acostuma acontecer na meirande parte dos aglomerados secundarios do resto do Imperio. Pouco é o que podemos concluir acerca da distribución interna do hábitat. Xa dixemos que posiblemente se poida identificar un núcleo cívico central en Sta. Eufemia (foro e templo) pero faltan por localizar outros edificios públicos probables -p.e. a mansio citada polas fontes itinerarias (¿inmediacións do Campo das Barcas?)- ou simplemente hipotéticos (¿termas?, ¿teatro?). No que respecta ás edificacións domésticas elou as de índole artesanallcomercial, as dúas escavacións acometidas na rúa Loureiros semellan confirmar que Tude participa plenamente do patrón xeral de ocupación establecido para o Imperio, ou sexa o dunha distribución interna espaciada e dispersa (amplos espacios valeiros entre construccións) que a penas amosa unha mínima concentración a carón das rúas e se vai rarificando progresivamente contra a periferia. A forma sumaria do aglomerado tudense resulta así bastante fácil de establecer -morfoloxía claramente nuclear apoiada sobre un entramado pseudoortogonal de rúas- pero non tanto o seu tamaño. Non hai recinto delimitador, a distribución interna é de por sí dispersa e a cantidade de escavacións e achados (moitos deles de descoñecida localización exacta) efectuados ata a data resulta insuficiente, co

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

cal debemos basearnos esencialmente na sempre arriscada fotointerpretación aérea e máis na distribución de necrópoles, neste caso bastante pouco resolutiva ó respecto 124 . Propoñemos así que a área de ocupación tudense é dunhas 28 has., cifra que non obstante podería chegar case ata as 40 has. se consideramos que o asentamento ocupa a totalidade da terraza, ou sexa, abranguendo o castro de Arraial e Campo das Barcas polo leste, ata Palláns polo sur e a posible continuidade dos aliñamentos fósiles polo oeste. Non debe sorprender un tamaño aparentemente tan enorme, en principio perfectamente paralelizable ó das propias capitais administrativas galaicorromanas (área intramuros de 22 has. en Astorga, 30 has. en Lugo e 42 has. en Braga), dado que nunca implicaría, polas razóns anteditas, unha concentración constructiva e de efectivos poboacionais semellante. A nivel cronolóxico, poucos e imprecisos son os datos cos que contamos para establecer un organigrama temporal xeral do asentamento tudense e, polo tanto, o esquema que expomos a seguir debe ser tomado como a hipó tese de traballo que, de momento, consideramos máis verosímil e viable. En época protohistórica, posiblemente xa na súa etapa final, resulta sorprendente unha tan considerable concentración de poboados fortificados tradicionais nesta restrinxida zona -tres castros (Arraia!, Granxa e Tui) en a penas uns 3 km 2- dos que dous (Arraial e Granxa) semellan non sobrevivir á romanización, sendo abandonados nun principio posiblemente en favor do terceiro (Tui) e inmediatamente despois cara ó novo asentamento chairego de Sta. Eufemia-Manteigada-San Bartoloméu. Este terceiro poboado fortificado, de dubidosas orixes prerromanas, sí que foi romanizado, atinxindo probablemente a categoría de pequeno oppidum galaicorromano durante os dous tercios iniciais da primeira centuria -o tantas veces citado castellum Tyde pliniano- e sobrevivindo

124 As necrópoles de San Bartoloméu e da rúa Loureiros son moi tardías e amortizan antigas áreas habitacionais, co cal o único que podemos supoñer é que o linde da área habitada non debe estar moi lonxe cara ó exterior. As necrópoles de Tui (Catedral e Sto. Domingo) son efectivamente externas pe~o están demasiado afastadas da área de ocupación.

posteriormente durante toda a romanidade, agora convertido ó noso entender en simple barrio marxinal do novo asentamento romano. Pouco ou nada sabemos das orixes deste último pero sen dúbida deben ser antigas, en relación directa co paso da vía XIX, neste tramo (BragaTui) construída desde época augústea ou xulioclaudia como máximo (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 147)125. Non obstante, Tude durante a primeira metade do século 1 d.C. aínda non existiría como poboado individualizado -quizais o edificio da mansio e pouco máis (TSG da rúa Loureiros)-, en clara dependencia do emerxente castellum Tyde que presumiblemente acadaría o seu máximo desenvolvemento precisamente nestas datas. As cousas deberon cambiar progresivamente desde época flavia e durante a segunda centuria, a raíz da reconversión do antigo populus dos Grovios na nova civitas Tudensis e a conseguinte transferencia da capitalidade desde o inmediato castellum: poucos e inseguros son os materiais de datación altoimperial - TSH e "paredes finas" da rúa Loureiros, epígrafe monumental de San Bartoloméu- pero sí suficientemente indicativos do nacemento e extensión do poboado como tal e incluso da emerxencia do seu urbanismo -rúas, edificios públicos-o A partir de aquí, Tude debeu crecer e consolidarse ininterrompidamente durante todo o s. III -miliario de Decio, antoninianos de San Bartoloméu, TSA-C da rúa Loureiros-, acadando o seu máximo desenvolvemento durante os ss. IV e V, época en que se datan a inmensa maioría dos materiais coñecidos -TSHT, TSA-D, TSFT, vidros baixoimperiais e ánforas tardías orientais e norteafricanas (rúa Loureiros)-. A partir do s. VI o asentamento romano debeu reducirse de xeito considerable -as necrópoles (rúa Loureiros, San Bartoloméu) avanzan e amortizan terreos antigamente residenciais-, reducción que en todo caso non implicaría ruptura algunha senón máis ben transformación e continuidade coa subseguinte etapa suevo-visigótica,

125 Coñécense miliarios de Augusto en Braga, en Ponte de Prado e máis en Crasto-Rubiáes, este último a tan só 17 kms. ó sur de Tui. Da dinastía xulio-claudia existen miliarios de Tiberio en Panóias e Ponte de Prado (4 millas a Braga) e de Claudio tanto en Valen<;:a como na propia Tude.

FERMíN PÉREZ LOSADA

de escasos vestixios directos asociados 126 , pero ata certo punto tamén relativamente florecente en relación coa creación da diócese tudense (mediados do s. VI), a continuidade da relación co mundo clásico/bizantino -ánforas e TS orientais (rúa Loureiros)-, a existencia de importante ceca propia e incluso a fixación temporal aquí da corte visigótica en época de Witiza (695-702). Sensiblemente decadente e constrinxido ó burgo de Buenaventura (inmediacións de S. Bartoloméu) durante os séculos altomedievais, as continuas invasións/devastacións árabes (anos 721 e 997) e normandas (anos 844,971 e 1016), aconsellaron o seu traslado definitivo ó antigo castellum, de moita máis doada defensa, acontecido durante o último tercio do s. XII (CHAMOSO LAMAS 1981, 113-122). Interpretado deste xeito o núcleo tudense a nivel espacio-temporal compre agora tentar definilo en canto ó seu rol funcional. Dúas funcións esenciais son, na nosa opinión, as máis claramente representadas no rexistro arqueolóxico, epigráfico e escrito: a viaria e a político-administrativa. A función viaria dedúcese da ubicación de Tui nun punto de pasaxe obrigada das comunicacións terrestres (o sempre difícil cruzamento dun grande río como o Miño) e de confluencia coas marítimofluviais (navegabilidade do río tanto cara ó mar como cara ó interior), da manifesta importancia e antigüidade da vía XIX (sen dúbida a principal liña de comunicación da Gallaecia occidental), do feito de que algúns miliarios desta vía (EE VIII 209 e IRG III 3) midan as súas distancias respecto a Tude en detrimento das capitais conventuais, e mais da probable confluencia doutros camiños comarcais

126 Un capitel de pilastra atopado en San Bartoloméu, calificado como "corintio de reminiscencias clásicas" e datado xenéricamente nos finais do s. VI, inícios do VII d.C. (FILGUElRA VALVERDE/GARCÍA ALÉN 1956, 198; NÚÑEZ :- RODRÍGUEZ 1976, 52-53). Non obstante, é na veciña parroquia de Pazos de Reis onde tradicionalmente se considera que estivo a área principal do asentamento suevovisigodo: ruínas de Monterreal interpretadas como pertencentes ó palacio de Witiza (ÁLVAREZ LIMESES 1936,782), posible reocupación de antigos castros e asentamentos rurais romanos (MARTÍNEZ MURGUÍA 1888, 763-765), anel xemado visigodo e varias moedas de idéntica cronoloxía aparecidas no lugar de Seixal (FILGUElRA VALVERDE/GARCÍA ALÉN 1956, 197-198).

da rede non oficial 127 que habilitan ó lugar non só de mera pasaxe viaria senón tamén de cruzamento de camiños. A suma de todas estas razóns xustifica sobradamente o nacemento e consolidación de Tude como un poboado especializado na prestación de servicios viarios directos (mansio oficial, pousada, taxas de paso do río) e indirectos (mercado, percepción de tributos, comercio marítimo-fluvial). Non obstante, a función viaria, sendo importante, non abonda por sí soa para explica-lo considerable tamaño do aglomerado e, especialmente, a súa configuración urbana. Esta última, sobre todo a presencia dun probable foro cívico e doutros hipotéticos edificios ou monumentos públicos e oficiais, carecería de sentido se Tui non desempeñase, amáis doutras funcións, a de ser tamén un centro político e administrativo da rexión. Esta situación debe comprenderse ó noso entender dentro do contexto da creación da Civitas Tudensis a partir da reconversión "á romana' da antiga entidade étnica dos Grovios, o cal implicóu lóxicamente a promoción do novo asentamento á categoría da súa capital político-administrativa. Tude neste sentido é propiamente unha cidade, ou sexa un aglomerado primario e non necesariamente "secundario". Ignoramos se esta condición urbana e capitalina foi acompañada da promoción xurídica que a sancionase como tal (municipium ou similar) ou ben se Tui sempre permanecéu a nivel oficial na categoría menor de vicus ou forum. En todo caso, aínda que fose o segundo, en absoluto resultou un impedimento para o desenvolvemento dun relativamente

127 O máis seguro é o que partindo de Tude cara o castellum (ben sexa polo Camiño Real Vello ou polo actual), bordearía éste para cruza-lo río Muiños pola desaparecida Ponte Mañoco e continuaría pola marxe dereita do Miño ata A Guarda, enlazando posteriormente pola costa con Baiona e Vigo. Topónimos viarios, castros romanizados e xacementos romanos, pontes e restos de calzadas empedradas antigas balizan o seu trazado, erróneamente interpretado como a vía XX pa loca maritima do Itinerario de Antonino (MARTÍNEZ TAMUJE 1975). Máis problemático pero tamén verosímil resulta supoñer unha antigüidade romana para o Camiño Real que, saíndo de Tude pola Ponte do Lo uro, continúa por Guillarei, Salvaterra, As Neves e Arbo seguindo a marxe dereita do Miño probablemente ata Ourense [Fig. 17 e 18]. Ámbolos dous camiños están ben testemuñados en época medieval (FERRElRA PRIEGUE 1988, 7374 e 82-84) e comunican importantes distritos auríferos romanos, especialmente o segundo.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

elaborado e complexo programa urbanístico na cidade (PÉREZ LOSADA 1996a, 189-193). Moi pouco podemos concluir acerca das bases económicas do aglomerado. A presencia de fornos de fundición de vidro e quizais tamén metalúrxicos (área Loureiros) quizais sexan reveladores de Tude como centro productivo primario (especialmente de manufacturas vítreas), malia que, polo de agora, a escasa entidade dos achados induce a pensar que pertencen ó ámbito doméstico máis que a complexos productivos destinados á fabricación de excedentes comercializables. Algo máis claro, aínda que tamén de deducción indirecta, é o seu presumible papel comercial. Como consecuencia derivada da condición de núcleo viario e de capital rexional podería intuirse a presencia en Tui dun mercado comarcal con funcións de intercambio e redistribución de productos agropecuarios/artesanais propios e mais de abastecemento de bens e manufacturas de importación. A súa proximidade e doada comunicación co mar mediante río navegable presupoñen asemade un destacado papel portuario (tanto a nivel comercial como de apoio á navegación) ó estilo doutros aglomerados costeiros (Vigo, A Coruña) e fluviais (lria) galaicos, malia que de momento os argumentos arqueolóxicos neste sentido -presencia de materiais de importación marítima (ánforas e TS norteafricanas e orientais)- aínda resulten un tanto reducidos e parcos. Quizais sexa prudente, polo de agora, considerar Tude máis como un "lugar central" de intercambios a nivel comarcal ou rexional que como propiamente un auténtico "centro de almacenamento e redistribución" de mercadorías externas (NAVElRO LOPEZ 1991, 153-160). Outro elemento dinamizador da economía tudense podería ser unha posible función como centro organizador e canalizador da producción aurífera extraída das terrazas aluvais do curso baixo do Miño 128 , un distrito mineiro seguramente

importante pero que infelizmente aínda non foi debidamente estudiado. Esta posible adicación mineira indirecta non suporía para Tude un incremento da súa función comercial (a producción e distribución de ouro está directamente controlada polo Estado, co cal está fóra do mercado libre), pero sí dos seus contidos viarios/portuarios (almacenamento e tránsito de mineral) e especialmente "oficiais" (residencia de dirixentes, técnicos e funcionarios). Pouco satisfactorio é igualmente o noso coñecemento das bases sociais de Tude, en teoría aprehensibles a partir dos epígrafes (algo de por sí xa moi arriscado e parcial), neste caso agravado polo seu reducido número (a penas 3 epígrafes útiles dos 10 existentes). En xeral predomina o carácter culto e netamente romano, ben reflexado na antroponimia: dous cidadáns romanos con tria nomina (o civil Lucius Hispanius Fronto e mailo militar de alta graduación Tiberius Claudius Claudianus) e tres individuos con nomina singularis latinos ou gregos (Fusculus, Consta(ntinus?) e Nedimus) , xa que logo seguramente escravos, alomenos o último. A compoñente indíxena a penas está representada na teonimia (deus ... caepol... , epíteto cairiogiego asociado a Marte) e na plástica (estela funeraria figurativa de San Bartoloméu), o cal contrasta un tanto co conxunto dos grovii epigráficamente testemuñados como tal (Medamus, Bassus, Camalus, Procula e RufUs) , todos eles claramente peregrini indíxenas. lntuímos en suma que en Tui houbo un importante número de individuos de procedencia foránea (tanto cidadáns romanos como persoal subalterno) que seguramente ocuparon a cúpula política, relixiosa e administrativa da cidade, pero que os efectivos poboacionais de base serían maioritariamente familias indíxenas máis ou menos romanizadas procedentes nun pnnCIpIO dos castros adxacentes ó lugar.

lRIA FLAVIA (FORUM IRlEN5IS) 128 Río arriba, a uns 15-30 kms. de Tude, localízanse as cortas auríferas galegas de Barcala en Arbo, Medanes e inmediacións de As Neves no concello homónimo, Oleiros e proximidades de Salvaterra en Salvaterra de Miño e mailas portuguesas da desembocadura do río Mouro e proximidades de Mon<;:ao [Fig. 17]. Tamén se referencian outras posibles explotacións auríferas río abaixo á altura dos concellos galegos de Tomiño e O Rosal (DOMERGUE 1987,455-456 e 531).

O asentamento romano de Iria Flavia constitúe, xunto con Brigantium, o principal núcleo agrupado da área costeira occidental galega [Fig. 24], amosando un considerable tamaño e unha moi probable configuración urbana. O lugar é citado

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Astorga) onde aparece reflexada a súa condición de mansio da vía XIX Braga-Lugo-Astorga. Tódolos itinerarios coinciden asemade en situala entre a mansión anterior de Aquis Celenis (Caldas de Reis) e a posterior de Assegonia (Santiago): Tria/Pria (It.Ant., 430,4) Iria (Rav., 321,7) Iria (Tab.Ast., II)

As mencións directas multiplícanse na documentación eclesial tardoantiga froito da promoción do lugar á categoría de sede episcopaP29. Os bispos irienses expresamente identificados como tales acoden regularmente ós concilios suevo-visigóticos desde o 561 en adiante l30 , pero o documento máis expresivo ó respecto é o coñecido Parochiale Suevuum datable no 572-582 d.C. Fig.24 Localización de Iria Flavia (Forum Iriensis) en Galicia

en varias fontes escritas antigas e tardoantigas, conta cun conxunto epigráfico importante (I miliario, 2 aras e 6 estelas en lria/Padrón; 6 aras en Cesures) e presenta restos arqueolóxicos suficientemente significativos malia que, infelizmente, estes resulten prácticamente descoñecidos dada a nula ou moi parcial publicación das escavacións arqueolóxicas realizadas. A identificación do sitio coa actual aldea e parroquia de Iria Flavia no concello de Padrón non presenta ningunha dúbida, dada a excepcional conservación do topónimo antigo que permaneceu intacto ata hoxe.

Fontes escritas Entre as fontes literarias antigas, a primeira mención directa de Iria Flavia aparece na "Xeografía" de C. Ptolomeo do s. 11 d.C., quén cita a lria e Lugo como as dúas únicas poleis existentes no territorio dos Coporos: Caporon: Iria Flavia 6° 25: 44° 30:' Lucos Augustu 7° 25: 44° 25' (II,6,23)

lria tamén aparece citada en tódalas fontes itinerarias antigas referentes a Galicia (Itinerario de Antonino, Anónimo de Rávena e T áboas de

(DAVID 1947,41-42):

129 Non resulta doado saber cando se produce esta promoción. Quizais houbese xa bispo en Iria contra finais do s. IVe inícios do V, época de meirande expansión do movemento priscilianista, oculto por exemplo entre os moitos indeterminados que aparecen nas actas do 10 concilio toledano do 400 d.C., o cal non implica necesariamente que Iria xa estivese constituída nesta época como cabeza eclesiástica a nivel político e administrativo (DÍAZ y DÍAZ 1977,245). Tamén é posible que a promoción acontecesedurante as décadas centrais do s. V, malia que os argumentos neste sentido resulten un tanto hipotéticos e circunstanciais: Hidacio (Chron. 102) cita a ordenación no ano 433 dos bispos Pastor e Syagrio na xurisdicción do convento lucense (¿será algún dos dous iriense?) e do ano 445 data unha moi dubidosa inscrición funeraria iriense que menta un tal Agathius episcopus iriensis (FITA/FERNÁNDEZ GUERRA 1880, 33; LÓPEZ FERREIRO 1898-1909, 1, 371-373); por outra parte, todo semella indicar que ltia é a continuadora da extinta sede Celenensis (FLÓREZ 1792, 9-12) que, polo que sabemos, perdura ata polo menos a década dos 50 ou 60 do século V. Sexa como fose, a realidade é que a diócese como tal non aparece formalmente constituída ata o 561, o cal non significa que non puidese existir con anterioridade. A tentativa de López Ferreiro (1898-1909, 1, 331-345 e 357-375) de facela remontar ata o s. 1 d.C., momento do presunto enterramento do apóstolo en Santiago (baseada, entre outras causas, na tradición histórica da existencia de 28 bispos enterrados en ltia) , resulta hoxe en día francamente inverosímil. A partir do bispo Teodomiro (847) a sede episcopal trasládase a Santiago, aínda que oficialmente o título dos bispos composteláns será "de Iria e Santiago" ata 1095 (CHAMOSO LAMAS 1974,44). 130 Andreas é o primeiro bispo iriense documentalmente constatado (actas do Concilios 1 e II de Braga, anos 561 e 572), seguido de Dominicus (589), Samuel (633), Gotomarus (638 e 646), Vincibilis (653) e Ildulfus Felix (675 e 688) ata finais do s. VII (VIVES 1963, passim).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia Ad Iriensem sedem ipsa Iria, Morracio, Salmense, Centenos, Celenos, Metacios, Mercienses, Pestemarcos (sunt haec VII) [Coporos, Celticos, Bregantinos, Prutenos, Prucios, Besancos, Trasancos, Lapaciencos, Arros} (Par.Suev., XI). Na sede Iriense (as parroquias de) a mesma lria, Morrazo, 5alnés?, Cuntis?, Caldas, Metacios, Mercienses e Postmarcos, que son sete. Interpolación posterior: (parroquias de) Coporos, Celticos, Brigantinos, Prutenos, Prucios, Besancos, Trasancos, Lapaciencos e Arros.

N esta mesma época existe unha ceca visigoda do Noroeste (acuñacións de Recaredo e Witerico, anos 586-601 e 603-609) que asina as moedas baixo o nome de Flavas ou FIabas. Quizais se trate de lria ou tal vez de Chaves, ámbalas dúas de idéntico apelativo flavio (DÍAz 1994, 65). Non obstante, a área xeográfica onde se ubica o aglomerado xa era suficientemente coñecida alomenos desde o s. l d.C. Mela e Plinio nunca citan directamente a lria, pero sí describen con certa precisión diversos detalles xeográficos e etnográficos da comarca, tales como os ríos Tambre e Sar coas súas desembocaduras, a illa de Cortegada ou as etnias indíxenas dos Supertamarci Praestamarci Cileni e Copori l31 . De toda esta información, pola súa proximidade a lria reviste especial interese a mención de Mela da turris Augusti xusto na desembocadura do Sar, posiblemente un faro ou ben un monumento conmemorativo triunfal erixido por Augusto ó remate das guerras de conquista. A súa localización concreta é incerta, sendo as hipó teses tradicionais de ubicación o outeiro de Agramar en Cesures (LÓPEZ FERRElRO 1898-1909,1, 228J

131 Mela (Chorog., 3,11): flexus ipse Lambriacam urbem amplexus recipitfluvios Laeron et Ullam, partem quae prominet Praesamarchi habitant, perque eos Tamaris et Sars non longe orta decurrunt, Tamaris secundum Ebora portum, Sars iuxta turrem Augusti titulo memorabilem. Cetera super Tamarici Nerique incolunt in eo tractu ultími [O mesmo entrante abranguendo a cidade de Lambriaca recibe ós ríos Lérez e Ulla; os Praestamaricos habitan a parte que sobresae, e a través deles corren os ríos Tambre e Sar nacidos non lonxe; o Tambre desemboca xunto ó porto de Ebora e oSar onde a torre que lembra o nome de Augusto. Por outra parte, os Supertamaricos e os Nerios son os que viven máis afastados naquela zona]. Plinio (Nat.Hist., 4,111): Celtici cognomine Neri et super Tamarci, quorum in peninsula tres arae Sestianae Augusto dicatae, Copori, oppidum Noega, Celtici cognomine Praestamarci, Cileni; ex insulis nominandae Corticata etAunios [Os Célticos chamados Nerios e os Supertamaricos na península na que se adicaron a Augusto as tres aras Sestianas, os Coporos, a cidade de Noega, os Célticos chamados Praestamarcos, os Cilenos; das illas deben nomearse Cortegada e Ons].

229) ou a máis extendida do xacemento de Torres do Oeste en Catoira (TlR, K-29, 104). Da análise das fontes dedúcese claramente unha relación directa entre o populuslcivitas dos Copori132 e Iria Flavia, interpretada por algúns autores como a súa capital. O problema da fixación xeográfica desta etnia e da identificación da súa capital non é, sen embargo, fácil de resolver, posto que Ptolomeo inclúe Lugo dentro do seu ámbito, co cal en principio habería que deducir un amplísimo territorio orixinario para esta comunidade indíxena que desde a veiga padronesa e o val de Amaía continuaría polo interfluvio dos ríos Ulla e Tambre ata atinxi-la área do curso alto do Miño presidida por Lugo (GARCÍA MARTÍNEZ 1972; TRANOY 1981, 57; RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1995, 20-21). Caso de que este vasto territorio se rivese mantido unitariamente durante a época romana, obviamente parece lóxico considerar que Lugo foi a súa capital, quedando así en teoría lria, de posición claramente marxinal no seu territorio, relegada a un papel secundario e dependente (vicus) da capital administrativa, hipótese que por outra parte semella difícilmente admisible con base na obvia relevancia arqueolóxica, histórica e xeoestratéxica iriense. Optamos en alternativa por considerar que o vasto territorio orixinario dos Copori foi disgregado e reorganizado cando o proceso de reconversión dos populi en civitates acontecido trala promulgación flavia do ius latii, adaptándose así á creación e promoción de dous núcleos urbanos importantes no seu territorio: Lugo será, amáis da súa condición de capital administrativa conventual, capital da civitas do antigo territorio dos copori orientais (sector central da cunca alta do río Miño), mentres que lria fará o propio co territorio dos copori occidentais (interfluvio dos cursos baixo e medio de Ulla e

132 Amáis das mencións xa citadas de Plinio, Ptolomeo e o Parroquial Suevo, compre engadir a do Itinerario de Antonino (424,1): Vico Spacorum, seguramente un erro por Vicos Caporum, primeira mansión da vía XX entre Aquis Celenis (Caldas de Reis) e Ad duos pontes (Brandomi1?). Esta etnia indíxena tamén é citada en varios epígrafes, concretamente unha placa funeraria aparecida en Lugo (IRPL 34) que rexistra un tal 'fecco, filIo de 'fecius, calificado como Princeps Co[pororum?}, e máis outros dous epígrafes funerarios procedentes de Lamego (CIL 11 5250) e Astorga (CMLeón, 13a) que indican Copori en calidade de origo do defunto.

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Tambre); as novas civitates esquecerán ademais o calificativo étnico orixinario en favor do da súa capital (civitas Lucensis e civitas Iriensis) , boa mostra da disolución progresiva dos primixenios vínculos étnicos en favor doutros novos de índole política e administrativa 133 . A perduración do etnónimo indíxena en época romana e tardoantiga podería explicarse pola constricción do antigo populus á area intermedia entre ambas (curso alto do Tambre) 134, onde quizais en efecto chegaron a constituir unha civitas Copororum autónoma pero de tipo rural. Se así fose, o territorio da civitas Iriensis estaría delimitado polo dos Cileni ó sur, Copori ó leste, ArtabrilArrotrebae e Supertamarici ó norte e finalmente Praestamarici ó oeste. Dúas inscricións recentemente reinterpretadas permiten refrendar o razoamento exposto e coñecer ademais o nome propio e específico da capital: Foro Iriensis. Unha delas (CIRG I 12), conservada desde o s. XVI baixo o altar da Igrexa de Santiago en Padrón pero sen dúbida procedente de lria, é unha ara votiva a Neptuno dedicada colectivamente pola comunidade capitalina: Neptuno For(o) I(ir)e(n)ses d(e) s(uo) p(osuerunt); a outra (CIRG I 13) é unha estela funeraria, hoxe perdida, aparecida contra 1868 nas obras do ferrocarril "cerca de Padrón": Cambavius Corali /(ilius) Sena For(o)irie(n)s(is) annorum L H(ic) S(itus) E(st) S(it) T(ibi) T(erra) L(evisjl35. En resume, das fontes escritas se deduce claramente que Iria é un destacado núcleo urbano en época romana dotado de importantes funcións viarias (vía XIX), comerciais (fOrum, porto marítimo-fluvial) e políticas (capital da civitas Iriensis esgazada do vasto territorio orixinario dos Copon).

Deixando á parte as mencións recollidas na documentación medieval 136 , as primeiras noticias arqueolóxicas sobre as antigüidades de Iria/Padrón aparecen espalladas en varias obras dos ss. XVII e XVIII. Así, por exemplo, Jerónimo del Hoyo recolle en 1607 que "hdllanse en las heredades, alrededor del lugar [Padrón]., muchos cimientos y ladrillos de la ciudad antigua" (HOYO 1607, 155), nova ésta amplificada por Castellá y Ferrer en 1610, quén lle atribúe á antiga Iria unha enorme extensión (unha legua de longo por media de ancho, ou sexa, 5.570 x 2.786 mts.) desde a Colexiata de Iria ata pasado Cesures (CASTELLÁ Y FERRER 1610, f. 71v.). Os poucos restos arqueolóxicos en concreto descritos nesta etapa son as ruínas aínda visibles do castelo da Rocha Branca (HOYO 1607, 151-152) e algúns epígrafes -CIRG I 12, 15,21 e o moi dubidoso CIRG 11 5*(CASTELLÁ Y FERRER 1610, f. 72ve 119v). Boa parte destes estudios e investigacións serán compilados posteriormente polo P. Flórez no tomo XIX da súa monumental España Sagrada (FLÓREZ 1792, 1-5), así como no coñecido Sumario de Antigüedades Romanas de Ceán Bermúdez (cEÁN BERMÚDEZ 1832,210 e 213). Non será sen embargo ata o último tercio do s. XIX cando se atopen novos e abondosos vestixios epigráficos e se inicien as primeiras "exploracións" arqueolóxicas do lugar. A construcción do ferrocarril Santiago-Carril deu lugar ó aparecemento dun considerable conxunto de estelas funerarias (CIRG I 13, 14, 16 e 17) e posiblemente tamén do miliario atribuído a Padrón (IRG I 1) 137, epígrafes estes que

133 Algo moi semellante acorre por exemplo en Chaves, área na que se radica o populus indíxena dos Turodi; cando se reorganiza á romana o territorio e se crea a súa capital (Aquae Flaviae) , a civitas resultante pasa a denominarse simplemente Aquiflaviensis. 134 Nesta área é ande se localiza precisamente a terra medieval de Coporos (l110) e o seu sucesor eclesiástico inmediato, o arciprestado de Barbeiros (GARCÍA MARTÍNEZ 1972,26-34) 135 O enigmático "sena" quizais sexa o nome dun castellum ou entidade menor existente no territorio dos Irienses, senda máis difícil explicar porqué aparece unha mención de origo na propia terra do defunto. O editor do CIRG I (p. 53) xustifica tal anomalía suxerindo que o epígrafe proveña de Cesures, ó outro lado do Ulla e polo tanto en teoría xa en territorio da civitasveciña dos Cileni.

136 O Chronicon lriense (s. XII) indica" et qui voluerit dicere Yriam dicatpropter Yrin, et qui voluerit dicere Ylliam dicat propter Trojani Principis'~ Esta interpretación mítica das orixes de Iria sen embargo non tivo éxito na historiografía posterior, a diferencia do que ocorreu con outros lugares como Pontevedra ou Tui ande a pretendida orixe grega da cidade acadou un amplísimo desenvolvemento historiográfico que incluso perdura na actualidade. 137 Esta liña de ferrocarril, a primeira feita en Galicia, foi inaugurada en 1873, aínda que as obras do treito Santiago-Padrón datan de 1863-1866. Atravesa Iria e a veiga padronesa de norte a sur e seguramente deu lugar no seu momento Ó aparecemento de múltipes restos arqueolóxicos dos que infelizmente non quedou referencia escrita algunha. As estelas, todas elas referenciadas como aparecidas nestes anos "cerca de Padrón", sen dúbi-

Historia da investigación

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

foron obxecto de publicación e estudio por parte de diversos autores de finais de século (FITA/FERNÁNDEZ GUERRA 1880, 24-30; LÓPEZ FERREIRO 1898-1909, 1, 366-369; MARTÍNEZ MURGUÍA 1888-1913, II, 573 e 679-680). Na década dos 80, concretamente o 22 de Agosto de 1882, os relixiosos López Ferreiro e Fidel Fita executan unha pequena sondaxe no interior do templo de Sta. María detectando algúns restos romanos (LÓPEZ FERREIRO/FITA 1882, 420-421; 1885,127-129; LÓPEZ FERREIRO 1898-1909,1, 336-337); pouco despois, contra finais da década, será o Dr. Eladio Oviedo y Arce quén realice escavacións arqueolóxicas no próximo xacemento de Porto (Pontecesures), neste caso con mellares e máis significativos resultados (restos de estructuras e numeroso material moble romano), coñecidos gracias á descrición feita por López Ferreiro (LÓPEZ FERREIRO 1898-1909,1,220-228). A partir destes pioneiros traballos arqueolóxicos de fins do XIX non se produce ningún avance significativo na investigación arqueolóxica iriense ata prácticamente o último tercio do actual século, a non ser o achado en 1918 dun conxunto de aras romanas na capela de S. Xián de Requeixo en Cesures (CIRG II 98-101) e algúns artigos recopilatorios sobre antigüidades de Iria elaborados en 1917 e 1922 polo crego Atanasia López (LÓPEZ 1922, 415-417; 1947, II, 308-310). Na década dos 50 e 60 se rexistran novas restos romanos no xacemento de Porto en Pontecesures (PIÑEIRO ARES 1985, 11-28; 1989, 11-32), pero sen dúbida a principal novidade arqueolóxica consiste no inicio das primeiras escavacións científicas e sistemáticas no solar da propia Iria (concretamente no interior, adro e cemiterio da Colexiata de Sta. María) a cargo de Manuel Chamoso Lamas. As cinco campañas realizadas (I 962-1983) 138 locali-

da pertenceron a unha das necrópoles da cidade ubicada na banda sur a carón da vía XIX . Dada a proximidade da vía e a coincidencia de datas, todo semella indicar que o miliario proveña de idéntica área. 138 A primeira (1962) consistíu na reescavación e ampliación da sondaxe realizada no interior do templo por López Ferreiro a finais de século, complementada coa execución doutra cata sita polo exterior da cabeceira da igrexa [Fig. 25, nO 1 a 4]. A segunda (1975-77) consistíu nalgunhas remocións de terras na área do

zan unha extensa necrópole tardorromana e medieval sobreposta a diversas estructuras constructivas romanas previas, así como abondoso e significativo material moble romano e posterior; desgraciadamente, os interesantísimos resultados destas exhumacións nunca foron debidamente estudiados e publicados, perdéndose así irremisiblemente a meirande parte da súa información arqueohistórica 139. Xa nos anos 90, sendas escavacións de urxencia foron executadas no cemiterio de Adina e máis no cruzamento da pista Iria-Retén coa vía férrea. A primeira, moi reducida, foi realizada por X. Suárez Otero en 1992 contra o linde oeste do cemiterio por mor da construcción de nichos funerarios; infelizmente só se afondou ata os niveis medievais (tumbas baixomedievais ou, como máximo, do s. XII), aparecendo a penas algúns materiais romanos descontextualizados. A segunda foi dirixida en 1994 por Luis López e Yolanda Álvarez, motivada pala construcción dun paso subterráneo baixo o ferrocarril a carón mesmo da banda norte do orixinario paso a nivel; a extensión da área exhumada foi considerable (307 m 2) e localizáronse importantes restos .de estructuras domésticas romanas asociadas a un non menos relevante conxunto de material moble de idéntica cronoloxía (LÓPEZ GONZÁLEZ/ÁLVAREZ GONZÁLEZ 1994). Neste mesmo ano tamén foi realizada unha prospección intensiva da zona por mor da inclusión do cemiterio e máis na escavación dunha sondaxe polo exterior do lateral sur da Colexiata [Fig. 25, nO 5]. Outras dúas amplas catas foron abertas durante a terceira e cuarta campañas (1981-82) na metade sur do sector frontal do adro [Fig. 25, nO 6 e 7], executándose na última campaña (1983) unha última sondaxe na metade norte de idéntico sector [Fig. 25, nO 8]. En total, a área exhumada acada a nada desprezable extensión de ca. 200 m 2 . 139 Únicamente a primeira campaña foi obxecto dunha reducida e parcial publicación de resultados (CHAMOSO LAMAS 197274). Tódalas outras permaneceron inéditas por mor da morte do arqueólogo director; consta sen embargo a existencia de informes preliminares enviados no seu día á Inspección Nacional de Excavaciones Arqueológicas (5/XIl/1975; 17/IX/1976) e Subdirección General de Arqueología (25/V/1981; 211XI/1982; 29/XI/1983) dos que a penas conseguimos localizar e consultar o último (CHAMOSO LAMAS 1983), consistente en 21 folios de texto e 23 de ilustracións a xeito de resume das cinco campañas realizadas. Algunhas pezas específicas como o famoso touriño votivo de bronce aparecido en 1981 ou ben o estudio antropolóxico da necrópole foron parcialmente publicados a posteriori por outros autores (respectivamente BLANCO FREIJEIRO 1984 e CARRO OTERO 1996a e 1996b).

FERMÍN PÉREZ LOSADA

xacemento no P.X.O.U. de Padrón (RODRÍGUEZ FERNÁNDEZ/FILGUElRAS REY 1994), extremamente útil a hora de delimitalo tamaño e estructura da cidade antiga 140 . A publicación dunha nova estela aparecida na escavación de Chamoso (CIRG 1 18), o achado e presentación dunha singular peza de escultura funeraria (RODRÍGUEZ PÉREZ/BLANCO SANMARTÍN 1997) e maila edición dun interesante estudio sobre a TS extraída na escavación do paso a nivel (LÓPEZ PÉREZ et alii 1999) completan recentísimamente o panorama arqueolóxico iriense 141 , sen dúbida suxestivo e promisorio (a calidade ou monumentalidade dalgunhas pezas así o indica) pero por outra parte tamén certamente decepcionante, tanto sexa pola inxustificable perda de datos arqueolóxicos como pola inexistencia dun necesario plano de actuación arqueolóxica acorde coa excepcional importancia histórica e patrimonial do xacemento 142 .

Restos arqueolóxicos Boa parte dos vestixios arqueolóxicos irienses concéntranse no interior, adro e cemiterio da Colexiata de Sta. María, zonas estas "exploradas" en 1882 por López Ferreiro e posteriormente escavadas en área (1962-1983) por M. Chamoso Lamas. A intervención realizada por López Ferreiro sen dúbida foi moi limitada, e dela non posuimos máis que esta breve información (as negritas son nosas): 140 Agradecemos encarecidamente a X. Suárez Otero, L. López González, Y. Álvarez González, T. Rodríguez Fernández e A. Filgueiras Rey as valiosas informacións orais proporcionadas sobre as súas intervencións e/ou a amabilidade de permitírmonos consultar os correspondentes informes inéditos. Os resultados da prospección arqueolóxica da zona foron sumariamente publicados no documento "Plan Xeral de Ordenación urbana de Padrón. Catálogo de xacementos arqueolóxicos" (Boletín Oficial da Provincia da Coruña, nO 207, 9/IX/1994). 141 No Congreso Nacional de Arqueoloxía celebrado en Vigo en 1993 anunciouse unha comunicación sobre novas arqueolóxicas de Iria (RODRÍGUEZ PÉREZ 1993) que infelizmente non foi presentada nin obviamente publicada nas actas. 142 Comentaba A. López en 1922: "Extraño es que habiendo sido Iria una ciudad de tanta importancia durante el tiempo de la dominación romana no conserve más monumentos de esta época. Excavaciones sabiamente dirigidas podrían darnos gratísimas sorpresas" (LÓPEZ 1922, 308). As súas palabras seguen sendo hoxe de total acrualidade.

"Dispusimos, no obstante, previo acuerdo de S. Eminencia Rvdma., que se practicasen profundas excavaciones de más de un metro al lado del sur de la columna, y fOrtuna fue encontrarnos con restos de la edad romana, que ciertamente demuestran estar toda la iglesia cimentada sobre escombros, que el el día que salgan á la luz, la darán y muy grande a la historia, así eclesiástica como civil de las épocas visigodas, sueva y romana de Iria. (..). Resta, pues, hacer una nueva excavación hacia la parte del sur de la columna, que está en la mitad del templo cerca del altar de S. Rosendo, y ojalá que de ella resulte lo que tanto anhelamos. De todos modos nunca será inútilprofundizar, ya sea en este punto, ya en otros más accesibles en torno de la iglesia; pues, como llevamos dicho, los monumentos de la época romana que de allí salieren, fOrmarán el principio del gran cimiento que la ciencia contemporánea exige para reivindicar á la tradición de la iglesia Irieme su derecho de razón comprobado por monumentos indubitables" (LÓPEZ FERREIRO/FITA 1882, 420-421. Un texto prácticamente idéntico repítese en LÓPEZ FERREIRO/FITA 1885, 128-129). "En una calicata que hicimos practicar en la nave meridional de dicha iglesia, á un metro y 20 centímetros debajo del pavimento actual hemos hallado restos del antiguo pavimento, que consistía en baldosas cuadradas de ladrillo de unos 30 centímetros de lado por siete de espesor, elaboradas como se solía hacer en la buena época de la fabricación romana. Lo mismo decimos de algunos fragmentos de gruesas tejas planas halladas en el mismo sitio, y de los numerosos sarcófagos de granito, que se encuentran enterrados en el extenso átrio de dicha iglesia" (LÓPEZ FERREIRO 1898-1909,1,336-337).

Non é moito máis o que podemos dicir con seguridade acerca dos resultados arqueolóxicos da intervención de M. Chamoso, obviamente moito máis ampla, sistemática e científica que a precedente do coengo compostelán. A razón desta aparente contradicción é que a escavación nunca foi debidamente estudiada e publicada, de aí que o que expoñeremos a seguir non sexa máis que unha aproximación baseada na escrupulosa e detectivesca análise da escasa documentación disponible. Das sondaxes realizadas en 1962 (CHAMOSO LAMAS 1972-74) no interior do templo compre subliñar o achado de estructuras constructivas romanas consistentes en varios fragmentos de mu'ros de cachotería pétrea asociados a niveis de pavimento. Na primeira das catas abertas [Fig. 25, nO 1] estes muros forman un esquinal en ángulo recto (orientación prácticamente N-S e E-O) "de cuidada organización constructiva': e probablemente un vano de acceso denotado pola interrupción do muro e a prolongación do pavimento sobre o espacio resultante. Restos deste pavimento, descri-

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Calicia

Cemiterio de Adina

MT5

Fig.25 Escavación do adro e interior da Colexiata de Sta. María (lria). Croquis aproximativo elaborado con base en planos, fotografías e datos do seu escavador, a maioría inéditos [CHAMOSO LAMAS 1972-74 e 1983].

to como un "apisonado de barro, caly ladrillo molido, todo muy compacto': esténdense "en torno a todos estos muros, tanto exterior como interiormente" a unha cota uniforme de -1,66 mts. baixo o nivel do solo actual da igrexa, combinado con lousas planas xusto no sector do presumible vano de entrada (ID. 1972-74, 128). Os materiais atopados consisten en "tipos de barro de factura romana, en su mayor parte opacos, algunos de terra sigillata lisa y uno de barro rojo pdlido con trazos pintados en negro y decoración en relieve" (ID. 1972-74, 129). En teoría, esta cata nO 1 de Chamoso foi executada xusto ande a precedente de López Ferreiro, pero non coinciden sen embargo as descricións de ambos arqueólogos (pavimento de ladrillos pedalis a -1,2 mts. segundo Ferreiro, pavimento de barro a -1,66 mts. segundo Chamoso): quizais ambas sondaxes non foron exactamente coincidentes en lugar ou ben o pavimento latericio xa tiña desaparecido cando a escavación de Chamoso.

Na cata adxacente polo sur [Fig. 25, nO 2] apareceron igualmente dous fragmentos de muros, un deles un esquinal feito en perpiaños de moderado tamaño, de idéntica orientación que os anteriores pero non coincidentes en trazado, feito que Chamoso interpreta como "una posible organización escalonada en dirección Norte-Sur, que parece corresponder a la existencia de un pórtico construído ante la fachada de una edificación" (ID. 1972-74, 130); asociado a estas estructuras descubríuse na cota -1,35 mts. un pavimento consistente en "un fuerte apisonado compuesto por fragmentos de ladrillos, tégulas y barro arcilloso" de 12 cms. de espesor asentado sobre unha potente camada preparatoria de laxas graníticas fincadas. Os materiais recuperados consisten en ladrillos e tégulas no nivel de derrube e "fragmentos de cerdmica y monedas romanas" sobre o pavimento. Por baixo deste pavimento, á cota -1,98 mts., apareceu un segundo nivel de ocupación consistente nun uniforme" lecho de cal

FERMÍN PÉREZ LOSADA

hidráulica con mezcla de pequeños trozos de barro cocido, tégulas o ladrillos desmenuzados" con restos de mosaico, concretamente un pequeno fragmento composto por oito teselas brancas e máis algunhas outras soltas dispersas sobre a camada de morteiro (ID. 1972-74, 130). Nesta mesma campaña de 1962 tamén se escavóu noutros dous puntos da zona: unha pequena cata no interior do templo [Fig. 25, nO 3] da que ignoramos totalmente os seus resultados e outra sondaxe de maior tamaño feita na "parte posterior de la cabecera del templo (. . .) y relativamente distante de él' [Fig. 25, nO 4] onde apareceu un pequeno fragmento de muro cortado asociado a "fragmentos de cerámica romana sigillata, alguno con decoración de ruedas y rosáceas en su interior" (ID. 1972-74, 131). No resto das sondaxes realizadas nas seguintes campañas (1975-77 a 1983) pala banda exterior occidental e meridional da igrexa, o principal nivel arqueolóxico detectado consiste nunha importantísima necrópole de inhumación, de amplo abano cronolóxico e variada tipoloxía de tumbas, que non pretenderemos agora analizar en detalle 143 . A presencia de tantas tumbas obviamente debéu producir unha forte alteración dos niveis arqueolóxicos habitacionais previos, tanto sexa pala reutilización nas mesmas de materiais constructivos romanos (perpiaños, pezas arquitectónicas, tégulas e ladrillos) como pala inevitable destrucción de estructuras (os restos de muros conservados son a penas pequenos fragmentos polo xeral illados e inconexos) e o abrigado remexemento dos estratos arqueolóxicos orixinarios, implicando así que boa

143 Tipolóxicamente, tódalas tumbas son sartegos monolíticos (trapeciais interiormente antropomorfos, algún deles aínda coa característica tampa monolítica lisa ou de "dobre estola") ou ben tumbas arquitectónicas (caixa rectangular ou en "arco de paréntese") feitas con muretes, laxas e/ou perpiaños e tégulaslladrillos reaproveitados. Soamente unha única tumba, tamén de caixa rectangular paralelepipédica, foi construída íntegramente en tégula (sondaxe da campaña 1981). En conxunro, os seus escavadores distinguen alomenos tres niveis cronoestratigráficos de inhumacións: nivel baixorromano (ss. I1I-V), nivel xermánico/altomedieval (ss. V-VII) e nivel medieval (ss. VIII-XI) (CHAMOSO LAMAS 1983, f15-19; CARRO OTERO 1996a e 1996b). 144 Chamoso afirma taxativamente que a fragmentación destas pezas foi debida á destrucción provocada pola incursión de Almazor no 997, deducindo en consecuencia que nesta época "aún se hallaban en culto construcciones romanas" (IDEM., f 15).

parte do material romano (tégulas, ladrillos, cerámicas e outros) aparecese descontextualizado entre as terras que cubrían a necrópole. Malia esta desfavorable circunstancia, aínda así resulta posible escolmar algúns datos arqueolóxicos de interese referentes ás estructuras e materiais romanos. Na campaña 1975-77 (CHAMOSO LAMAS 1983, f.15), un muro de orientación norte-sur apareceu na cata aberta a carón do lateral sur do templo [Fig. 25, nO 5] mentres que, en ilocalizadas exhumacións feitas na área do actual cemiterio, referénciase o achado de "varios fragmentos de estucos pintados y de pórfido de distinto color perfectamente pulimentados y alguno moldurado" (dous deles de "pórfido verde alejandrino") recuperados de entre as terras de recheo das tumbas mediante cribadora mecánica 144 . Tamén apareceron algunhas moedas, entre elas un semis de Valentiniano 1 e outros sete pequenos e medianos bronces non identificados (información oral facilitada por J. Naveiro López). Foi recuperado asemade un fragmento de estela funeraria reutilizada nunha tumba altomedieval, infelizmente moi desgastada e ilexible (CIRG 1 18). Novas muros de idéntica orientación que os anteriores, neste caso describindo esquinais en ángulo recto e un deles dotado dun magnífico umbral granítico, foron localizados nas sondaxes feitas nas campañas 1981 e 1982 [Fig. 25, nO 6-7]. Entre os materiais referenciados na campaña do 81 compre destacar 'fragmentos de vasijas cerámicas romanas de sigillata bella y ricamente decorada (tipos de formas Dragendorf 37), monedas imperiales medianos y pequeños bronces" así como, nos niveis máis fondos, "una moneda, gran bronce imperial reconocida como de Druso (hacia el año 48), abundante cerámica romana, sigillata, decorada y una hermosa estatuílla de bronce representando un toro" (ID. 1983, f.16-17); desta mesma campaña tamén habería que engadir "el curioso descubrimiento de una [moneda] de la República" (ID. 1974, 43). Na campaña do 82 atopáronse, no nivel de recheo, novas "piezas de pórfido y mármol': e nos máis profundos, "cerámica, vidrios, monedas imperiales (grandes bronces de Faustina, Constantino, Graciano, etc.)"(ID. 1983, f.17-18). Por último, na campaña de 1983 apareceu un novo muro de mampostería dotado de umbral granítico [Fig. 25, nO 8] asociado a diverso material

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

moble do que únicamente se nos dí que "puede clasificarse como hispano-romano" (ID. 1983, f.19). Contextualizando e reinterpretando estes sesgados datos que acabamos de expór, poderiamos obte-Ias seguintes conclusións: 10 ) En toda a área da igrexa e adro de Sta. María existen estructuras constructivas romanas de índole doméstica, denotados por pavimentos (opus signinum ou a súa variante pobre -tella machucada e compactada con terra e grava-, solados de ladrillos pedalis -¿base dun hipocausto?-), muros e vanos/umbrais de entrada. Todas estas estructuras, malia que inconexas e considerablemente separadas entre sí, adoptan idéntica orientación (grosso modo N-S e EO), indicando a existencia dun planeamento urbanístico común e programado. 2 0 ) Non resulta posible asignar unha cronoloxía específica a cada unha das estructuras exhumadas, que nin sequera teñen que ser necesariamente coetáneas. Non obstante, a clara sobreposición detectada no interior do templo (pavimento de opus signinum cubrindo e amortizando outro anterior de mosaico) indica alomenos a existencia de dous niveis de ocupación diferenciados que hipotética e xenéricamente atribuimos a unha etapa altoimperial e outra baixoimperial. Supoñemos que a maioría das estructuras conservadas corresponderán a este último nivel ocupacional, que quizais poida ser datado contra o s. IV d.C. con base na análise dalgúns materiais: moedas de Constantino (324-337), Graciano (375-378) e Valentiniano II (383-392), anacos de TSH tardía e TS clara D145. O pavimento de mosaico sería así o único resto constructivo conservado do nivel ocupacional altoimperial, xenéricamente cifrable nos ss. le II d.C. con base na presencia de cerámica pintada, TSI, TSH, o touriño votivo de bronce e máis moedas de época republicana (?) ou ben imperiais de Druso (ca. 48 d.C.) e Faustina (s. II d.C.) 146. A obvia calidade de estruc-

145 Estas cerámicas non son citadas por Chamoso pero sí aparecen referenciadas en obras posteriores (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 44 e 244-245). De TSC-D descríbese en concreto un fragmento de borde da forma Hay.70, datable xenéricamente do 325-450 d.C. 146 A presencia de TSI está referenciada en cAAMAÑo GESTO 1983, 231 e NAVEIRO LÓPEZ 1991, 236-237. A cerámica pintada, probablemente unha importación, segue as pautas da

turas (mosaico) e materiais (touriño votivo e quizais tamén os fragmentos descontextualizados de estuco, pórfido e mármore) semellan indicar en principio un considerable nivel de riqueza e desenvolvemento para estas primeiras edificacións irienses. 3 0 ) Nalgún momento indeterminado de época tardorromana toda a área comeza a ser utilizada como necrópole, damnificando a amortizando as antigas estructuras habitacionais, nun proceso de avance e invasión das áreas funerarias sobre as habitacionais ben coñecido e testemuñado en moitas outras cidades galaicorromanas; as ruínas das diversas edificacións probablemente aínda eran visibles, adaptándose as tumbas á súa orientación (E-O) e reutilizando múltiples materiais constructivos. Tal proceso debeu iniciarse algures entre mediados do s. V e mediados do VI d.C., seguramente coincidente coa promoción de lria á categoría de sede episcopal e a probable construcción aquí da primitiva basílica cemiterial (FITNFERNÁNDEZ GUERRA 1880, 31; LÓPEZ FERREIRO 1898-1909, I, 365-366). As tentativas de retrotraer a necrópole ata o s. III d.C. ou incluso antes considerámolas, de momento, moi pouco verosímiles l47 .

tradición ibero-púnica, con datacións claramente preflavias (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 55). Algo semellante ocorre co touriño votivo, unha representación helenístico-romana do prototipo exipcio do boi Apis, tamén unha importación da área mediterránea datable no s. 1 d.C. (BLANCO FREIJEIRO 1984). Da TSH, toda ela de procedencia rioxana, únicamente coñecemos en concreto un fragmento de prato Drag. 15/17 (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 37) e, sobre todo, moitos anacos de fonte Drag. 37, case sempre decorada co estilo de "series de círculos" aínda que tamén hai algún fragmento con decoración metopada (CHAMOSO LAMAS 1983; NAVEIRO LÓPEZ 1991, 39); xenéricamente poden ser datadas desde finais do s. 1 ata finais do II d.C. A tan ampla cronoloxía que indicamos do grande bronce de Faustina débese exclusivamente a que descoñecemos se se trata de Faustina a Maior, esposa de Antonino Pío (138-161), ou Faustina a Xove, esposa de Marco Aurelio (161-180). 147 Tanto Chamoso Lamas (1983) como Carro Otero (1996a e 1996b) asocian a camada máis profunda de enterramentos cos materiais romanos aparecidos nas inmediacións, deducindo así que as primeiras inhumacións deben datar de época baixorromana (ss. III-V d.C.). Dubidamos moito desta afirmación, tanto sexa pola inexistencia dunha correlación estratigráfica directa entre ambos tipos de vestixios, como pola propia entidade das tumbas, todas elas de rito cristián (ausencia de enxoval) e tipoloxía constructiva característica dos séculos altomedievais. Tampouco consideramos consistente a hipótese de López Ferreiro (1898-1909, 1, 365-366) de que esta área xa era cemiterial cristiá desde plena época romana, derivada da hipotética chegada aquí do corpo do Apóstolo no s. 1 d.C.

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Estruct. construc. pétrea

Basamentos

CIJ B

Calzadas empedradas

Lareiras e torno

lID Áreas exteriores abertas

~---5

Fig.26 Escavación do paso a nivel do ferrocarril sobre a pista IriaRetén [Plano inédito tomado de LÓPEZ GONZÁLEZ/ ÁLVAREZ GONZÁLEZ 1994].

A segunda das escavacións en área realizadas en Iria (paso a nivel da pista Iria-Retén co ferrocarril) ubícase a tan só uns 60 mts. Ó leste da Colexiata. É inédita, no momento actual aínda pendente do estudio que merece, razón pola cal os datos que ofreceremos a seguir non deixan de ser meramente aproximativos baseados nun breve informe técnico preliminar (LÓPEZ GONZÁLEZ/ ÁLVAREZ GONZÁLEZ 1994).

Nas dúas grandes catas executadas a ambos lados da vía apareceron diversas estructuras constructivas dispostas a carón de sendas rúas [Fig. 26]. Estas rúas, de 4 mts. de ancho e axeitadamente pavimentadas (firme tipo glarea -pequenos cantos rolados compactados con argamasa- asentado sobre un staturnen de pedras irregulares; nalgúns sectores documéntanse asemade descoidados arranxos de época feitos con coios de maior tamaño), son paralelas e presentan unha orientación N-S idéntica á das estructuras aparecidas na Colexiata, confirmándonos así a existencia dun claro deseño urbanístico ortogonal e programado probablemente extensible á totalidade do núcleo urbano iriense. A separación entre ambas calzadas é duns 30 mts=100 pedes) , distancia ésta que quizais poida ser tomada como o módulo organizativo das insulae urbanas. As estructuras constructivas, polo xeral bastante arrasadas (moitos muros non conservan máis que o alicerce de cimentación), son sen dúbida de índole doméstica e urbana. Entre ambas rúas probablemente poida identificarse unha típica domus urbana, con estancias habitacionais ó oeste (muros relativamente coidados feitos de bós perpiaños graníticos, restos de pavimento enlousado), un espacio aberto no centro tipo patio ou peristilo (canalización de desaugue, fustes caídos de columna e muiños circulares) en boa parte destruído pola vía férrea, e novos espacios cubertos polo leste, agora de clara índole funcional doméstica (peor calidade constructiva dos muros, sinxelos pavimentos de arxila pisada, lareira cuadrangular e notable concentración de achados, especialmente pondera e cerámica común de cociña). As estructuras exhumadas pola banda leste da rúa empedrada tamén son característicamente urbanas, neste caso alomenos tres estancias de tipo doméstico funcional (forno circular e lareira, ambos de cociña, baseamento circular a xeito de mesa ou repisa) precedidos dun estreito corredor lonxitudinal disposto sobre a rúa que seguramente foi aberto mediante pilastras ou puntais de madeira 148; pola parte posterior da edificación aparece unha área aberta

148 Os paralelos deste típico pártico tellado aberto sobre a rúa son múltiples nas cidades e aglomerados galaicorromanos: Braga, Lugo, Astorga, Tui, Verín e A Proba de Valdeorras.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

dotada dun pozo circular e con destacable concentración de material anfórico. O material moble recuperado na intervención foi moi abundante e variado, infelizmente aínda pendente de estudio a excepClOn da TS. Lóxicamente, tal como era de esperar nun ambiente doméstico, predomina a cerámica común de fabricación local e funcións de cociña e mesa (olas, cuncas, pratos/fontes, xerras e morteiros; engobes vermellos ou grises; decoracións xeométricas incisas ou retículas brunidas), pero tamén se sinala a presencia de pezas, locais ou importadas, moito máis selectas e cultas tales como lucernas ou "paredes finas" (engobes brancos, grises e alaranxados; decoración burilada ou á barbotina) consideradas polos escavadores como procedentes do alfar zamorano de Melgar de Tera. As ánforas, algo mellor coñecidas gracias ás informacións orais proporcionadas por J. Naveiro López, son na súa maioría produccións altoimperiais (predominio da vinaria bética Halt. 70 pero con significativa presencia doutros tipos pouco frecuentes no Noroeste tales como vinarias tarraconenses e itálicas Dres. 2/4, salazoneiras béticas Belt. 1 ou a típica olearia

bética Dres. 20), individualizándose non obstante tamén outro grupo típicamente tardío composto por salazoneiras lusitanas, cilíndricas norteafricanas e estriadas do Mediterráneo Oriental. Tamén se referencia asemade a presencia de numerosos vidros (tanto planos de xanela como pertencentes a envases -ungüentarios, cuncas de costelas e botellas- que os seus descubridores datan preliminarmente en época flavia e antonina), algunhas moedas (entre elas un exemplar das chamadas "da caetra' anterior ó cambio de era) e, como peza excepcional broncínea, un compás. O lote de TS recentemente estudiado (LÓPEZ PÉREZ et alii 1999) resulta sorprendente tanto pola cantidade (¡nada menos que 2.139 fragmentos!) 149 como pola diversidade de formas e produccións, entre elas algunhas pezas realmente exclusivas (moi pouco habituais no contexto galaico) ou ben outras pasadas de cocción (moi raras fóra dos centros productores), que cobren perfectamente case todo o abano productivo. Resumidamente, as produccións constatadas, a porcentaxe que supoñen sobre o total e mailos tipos/formas identificados son como seguen:

PRODUCCIÓN

PORCENTAXE

FORMAS/TIPOS

TSI

0,1%

Consp.23.2; Drag.11

TSG (La Graufesenque e Montans)

+10%

Lisas: Drag.15/17, 18,24/25 e 18. Decoradas: Drag.29, 30. Marmorata

TSH (Tricio e alfares meseteños)

77%

Lisas: Drag.15/17, 18,24/25,27,33,35,36, 37,44 e 46; Ritt.8; Hisp.2, 4, 6, 7, 10 e 17. Decoradas: Drag.29, 30 e 37 (A e B); Herm.13.

TSHT

+9%

Lisas: Drag. 15/17,36 e 37; Ritt.8; HispA, 44 e 83. Decoradas: Dr.37 (lo estilo).

Imitacións hispanas de TSGT (TS estampada alaranxada)

1,1%

Rig.1 e 8.

TS clara C

0,5%

Inidentificadas.

En conxunto, chama poderosamente a atención a presencia de materiais de excepcional rareza e/ou riqueza a nivel galaicorromano (TSI, TSG marmorata, formas pouco correntes de TSH, ánfora

149 Esta cifra abrangue tamén ós fragmentos atopados na escavación de X. Suárez Otero (tan só 5) e máis algúns (no indeterminado) procedentes das campañas 1981-83 da intervención de Chamoso. Non obstante, na súa inmensa maioría (con seguridade máis de 2000), foron atopados na escavación que nos ocupa.

Dr.20, etc.), prácticamente exclusivos de importantes núcleos urbanos como Lugo ou Braga e bó indicio tanto da capacidade de consumo do enclave como do seu alto nivel económico e cultural. A diversidade e volume da TS apunta en efecto" a la identificación de Iria Flavia como un centro redistribuidor de mercancías de cierta importancia" (LÓPEZ PÉREZ et alii 1999, 252). A nivel cronolóxico, o mesmo estudio da TS establece "en torno a la mitad del s. 1 d. C. el punto de arranque a

FERMÍN PÉREZ LOSADA

partir del cual Iria comienza a funcionar como enclave comercial': fixando "la época de mayor desarrollo entre la segunda mitad del s. 1 y el s. 11" e cifrando ((en las décadas centrales del s. IV el cierre del establecimiento como centro redistribuidor de estas importaciones'150. Obviamente, como os mesmos autores indican, esta fasificación cronolóxica se refire a lria como centro comercial, o cal non é exactamente o mesmo que como núcleo habitacional: neste sentido, a ocupación podería retrotraerse ata datas tan sorprendentemente temperás como o cambio de era e, por outra parte, tamén parece clara a pervivencia do asentamento en época baixoimperial e tardorromana ata alomenos o s. VI d. C. En xeral, todos estes datos coinciden moi ben cos obtidos na escavación de Chamoso, refrendándose ambas mutuamente. Fóra do ámbito destas dúas intervencións, os datos arqueolóxicos irienses s~n· escasos pero non pouco significativos. A prospección superficial de toda lria e inmediacións [Fig. 27] detecta en efecto unha extensa área de concentración de vestixios -esencialmente tégulas e cerámicas antigas- nun radio de ca. 250 mts. Ó redor destes puntos centrais (RODRÍGUEZ FERNÁNDEZ/FlLGUElRAS REY 1994), feito confirmado polos escavadores do paso a nivel que tamén referencian o achado de diversos materiais de superficie (tégulas/ímbrices, cerámica común, TS e incluso fustes de columna) sobre todo cara ó norte e leste da área de intervención (LÓPEZ GONZÁLEZ/ÁLVAREZ GONZÁLEZ 1994). Os achados superficiais son máis dispersos e esporádicos contra a periferia, ben sexa ó norte ata Pedreda, ó suroeste a carón do antigo Camiño Real a Padrón e especialmente en diversos sitios ó oeste-noroeste entre lria/Pedreda e o río Sar, zona ésta onde se localiza unha nova área de concentración de vestixios na

150 Os autores do estudio establecen a data inicial a partir da presencia dun bó número de pezas das primeiras produccións hispánicas, considerando que as pezas itálicas (en principio augusteo-tiberianas) son simplemente "anecdóticas" e que a TSG puido chegar sincrónicamente ós primeiros productos hispánicos. A data final está deducida da ausencia de cenas formas (Drag.37t) e decoracións (2° estilo decorativo) que se inícian precisamente contra mediados do s. IV d.C.; as TS estampadas alaranxadas (ss. IV-VI d.C.) e as claras noneafricanas C (ss. I1IV d.C.) son igualmente rexeitadas con base na súa baixa porcentaxe (LÓPEZ PÉREZ et atii 1999,252-253).

paraxe denominada Porto Cobo, sen dúbida un pequeno barrio marxinal da cidade relacionado coa pasaxe do río neste punto l51 . Da aldea de Pedreda procede un achado singular recentemente publicado (RODRÍGUEZ PÉREZI BLANCO SANMARTÍN 1997): trátase da escultura dun león, motivo figurativo ben coñecido en toda a área mediterránea desde épocas moi antigas, (especialmente o periodo helenizante, desde onde é retomado pola civilización romana) con función esencialmente apotropaica, protexendo simbólicamente unha tumba ou edificio importante. A súa función funeraria e cronoloxía romana (probablemente altoimperial) semella estar bastante clara, indicando en consecuencia a existencia na lria romana dun considerable nivel económico e cultural que permitise costear e comprender este tipo de obras de arte culto. Pola súa localización (aparecido contra 1990 reutilizado nun muro a 70 mts. da casa nO 8 de Pedreda, lugar onde actualmente se conserva) e características, parece obvio que debe provir dun rico mausoleo funerario, monumento éste que, de non ser unha construcción aillada e singular, en principio estaría revelando a presencia dunha necrópole nesta banda norte da cidade [Fig. 28]. As circunstancias de achado de prácticamente tódalas estelas funerarias irienses (construcción da liña férrea Santiago-Carril en 1863-66) unido á valiosa información proporcionada por Atanasio López de que alomenos tres destas estelas estaban nos anos 20 ((en el bosque de Luáns próximo a la línea férrea, formando parte de un muro" (LÓPEZ 1922,416; 1947, II, 309) permítenos localizar con suficiente seguridade outra das necrópoles da cidade, probablemente a principal, na área suroriental da mesma á altura de Luáns, moi próxima polo tanto ó trazado que propoñemos para a vía XIX [Fig. 28 e 30]. Deixando á parte a peza ClRG l 13 xa transcrita máis arriba, os textos das outras tres estelas son como seguen: D(iis) M(anibus) S(acrum) Cor(netio) Chresimo an(norum) p(tus) m(inus) L Julia Válentil(l)a c(oniungi) p(iisimo) p(osuit) [CIRG 1 14]

151 A sorprendente ausencia de vestixios en todo o cuadrante noroccidental de Iria débese exclusivamente a que ós autores da prospección non Hes foi permitido o acceso ás fincas pechada existentes no lugar (RODRÍGUEZ FERNÁNDEZ/FILGUEIRAS REY 1994).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia D(iis) M(anibus) S(acrum) Iulia ma(ter) filio pi(issimo) Na(e) violo non libe(ns) an(n)or(um) XlIII [CIRG 1 16] D(iis)M(anibus) S(acrum) Secundianus Secundi (filius) an(norum) LVIII h(ic) s(itus) e(st) Flaccinius Secundu(s) ... [CIRG 1 17]

Adxacente á cidade romana polo leste atópanse os restos do que foi o castelo da Rocha Branca, residencia fortificada dos bispos de lrial Compostela, consistente nunha plataforma circular de 70 mts. de diámetro protexida por un considerable foxo perimetral, actualmente coñecida " Pa1aclO . d o Rel'''152 . A uns como "A Barronca"ou 50 mts. Ó norte existe outra estructura de similar forma e tamaño denominada "O Castro", protexida neste caso por un parapeto térreo que só se conserva moi parcialmente [Fig. 27 e 28]. Tradicionalmente véñense interpretando estes dous recintos como castros (PUENTE MÍGUEZI RUIBAL DEL CASTILLO 1976, 143-146), opción que consideramos pouco probable alomenos para. o primeiro recinto que nin sequera conta co apOlo dun microtopónimo revelador. En ningún caso se coñece calquera achado de ergoloxía típicamente . de matenalS . . romanos 153 "castrexa" e a presencIa tería doada explicación pola inmediatez da cidade romana. Decantámonos así pola hipótese de que ambos formasen parte dunha mesma e complexa estructura defensiva medieval, consistente en sendos torreóns perimetrais (de aí os dous pretendidos castros) que defenden unha plataforma intermedia a xeito de patio onde quizais houbo algún outro tipo de construccións residenciais. Xa fóra das lindes de Iria cara ó sur, os restos arqueolóxicos continúan aparecendo polas veigas do Sar ata as do Ulla, o cal non implica nin moito

152 A primeira referencia documental á construcción do pazo-fortaleza arcebispal data dos tempos de Teodomiro (segunda metade do s. IX), posteriormente reformado por Diego Peláez (s. XI) e, sobre todo, por Lope de Mendoza (s. XV), demoléndose contra finais desta centuria (CHAMOSO LAMAS 1974, 45). A maioría das estructuras hoxe visibles seguramente pertencen a esta construcción de finais do Medievo. Jerónimo del Hoyo nos inícios do XVI proporciona unha boa descrición das ruínas sobrevivintes (HOYO 1607, 151-152). 153 Entre eles a ara CIRG 1 21, presente no castelo a inícios do s. XVI e actualmente perdida. Estaba adicada a unha divindade de nome irrestituíble (probablemente indíxena) por un tal Sulpicius Severus.

menos un inmenso continuum da cidade romana ata Cesures tal como formulara hai máis de tres séculos Castellá y Ferrer e seguiron moitos outros autores ata hoxe. Intuímos máis ben que se trata dun poboamento disperso periurbano disposto nas inmediacións da vía XIX entre Iria e o xacemento de Porto en Cesures. Do lado padronés, amáis da xenérica referencia de López Ferreiro (1898-1909, I, 219) a ''fragmentos de la misma materia [ladrillos romanos] que con otros restos se encuentran á cada paso en las dilatadas vegas que se extienden desde Iria hasta más allá de Cesuris'~ compre subliñar especialmente o xacemento de Lestido, consistente en tégulas, cerámica común romana e incluso TS aparecidos xusto onde o actual acceso á autoestrada A-9 salta por riba do canal de desaugue do Sar; no sitio existe ademáis unha fonte termal (información oral de T. Rodríguez Fernández). Non lonxe cara ó leste tamén se localiza o castro de Barco (PUENTE MÍGUEZ/RUIBAL DEL CASTILLO 1976, 149150), poboado de non excesiva elevación (cota 45 mts.) pero sí considerable tamaño (recinto único de 200 x 150 mts.), defendido por foxo e muralla pétrea [Fig. 30]. En Padrón mesmo, unha vaga e moi dubidosa referencia rexistra a existencia de fragmentos de mosaico gardados "en local afecto a la leyenda jacobea" (MARTÍNEZ MURGUÍA 1888, 1078; ACUÑA CASTROVIE]O 1973b, 38) e coñécense dous epígrafes que estaban alí gardados no s. XVI: a ara da Igrexa de Santiago (CIRG I 12), xa transcrita, e máis outra inscrición funeraria, perdida desde o s. XIX, onde só se pode restituir con seguridade o nome de Fl(avia) Tertulla (CIRG I 15). Os epígrafes e mailo hipotético mosaico seguramente proceden de Iria ou calquera outro punto externo da cidade, xa que logo, non hai ningún indicio directo que permita supoñe-Ia existencia dun asentamento romano en Padrón; a actual cidade sen dúbida é unha fundación netamente medieval. Do lado cesureño destaca o xacemento de Porto, ubicado sobre a terraza fluvial delimitada ó norte polo río, ó sur polas ladeiras dos outeiros "Monte de Porto" e "Cortinallas"154, e a leste e oeste res-

154 A identificación destes outeiros como presuntos castros (FILGUElRA VALVERDE/GARCÍA ALÉN 1956,94; PIÑEIRO ARES 1989,21) carece de calquera proba ó respecto.

100

FEIUvIÍN PÉREZ LOSADA

. 5

~ rto bo

500 m.

~L ~ ~

¿--==--=-=====\\

Concentración de vestixios romanos en superficie Vestixios romanos dispersos en superficie Ocupación medieval (Castelo da Rocha Branca) Probable perímetro do aglomerado romano de Iria Flavia Fig.27 Topografía antiga (curso do río reconstruído) e achados superficiais en Iria Flavia [Plano base 1:5000, follas 120/5-5 e 4-5, edición COTOP 1989; datos inéditos de prospección tomados de RODRÍGUEZ FERNÁNDEZ/FILGUElRAS REY 1994]

Fig.28 Fotograma aéreo de lria, localización de xacementos e fotointerpretación de aliñamentos fósiles antigos ["Vóo Americano", 1956, folla 120, fiada IV; nO 15.132]

...... o ......

;::;,..,0

"";::s

<:::>

~ ~ ;::s

c:;

"! §o

~ §

""~

O'<::i

8°

..... <:::>,

~ ;:s...

~ ¡;::

<:::>

;);

,..,

~ .....

102

FERMfN PÉREZ LOSADA

Fig.29 Fotograma aéreo de Porto en Cesures e localización de vestixios antigos ["Vóo Americano", 1956, folla 120, fiada IV; nO 15.132]

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ((aglomerados secundarios" romanos en Calicia

pectivamente polas paraxes coñecidas como ''A Coba" e "O Carballo", zona esta hoxe moi transformada e degradada por diversas construccións fabrís (Nestlé, Cerámica Celta) e portuarias [Fig. 29]. O espacio de ocupación romana foi así aparentemente extenso (500 mts. de longo por 50 de ancho medio), ou sexa, unhas 2,5 has. A exploración aquí realizada por Eladio Oviedo a finais do XIX (LÓPEZ FERREIRO 1898-1909, 1, 224-228) infelizmente non localizóu estructuras in situ pero sí indicios evidentes da súa existencia tales como "la antigua obra de fdbrica, que en algunos sitios descansaba sobre un corte hecho en la roca en dirección casi paralela al río, desapareció por completo" e, especialmente, unha característica estratigrafía de denube consistente nunha primeira camada de fragmentos de tégula e ímbrice sobreposta a outra con "muchas cenizas y carbones" e abondoso material moble romano. Deste material se referencian "vasos aretinos o saguntinos"155, "vasos de cerámica más basta y ordinaria" (probablemente ánforas), "cascos de vasijas de vidrio de diversos tamaños': "muchas pesas de ladrillo" (formas cilíndrica, troncopiramidal e circular) e tamén "otros objetos, como enormes clavos de hierro, una lanza de bronce, una bola de piedra ( ..), un dije de bronce como el badajo de una campanilla, un trozo de chapa circular también de bronce, algún resto de cemento, un diminuto cilindrillo estriado de vidrio cubierto con una ténue laminilla de oro, etc... ". Especial interese amosa a importante cantidade de moedas recollidas, descritas como "una de oro de Tiberio y otra de plata de Vespasiano. De cobre varias de Augusto y de Tiberio; bastantes de Claudio; una de Domiciano, dos de Nerva, una de Trajano; dos de Carteya, una con caracteres celtibéricos de Celsa; una de Agripa; y algunas de tiempos posteriores hasta Constantino JJJ (407-411)". Posteriormente tamén se cita o achado de seis denarios máis de Tiberio 155 Polo fotograbado publicado (LÓPEZ FERREIRO 18981909,1,227) poden identificarse con seguridade produccións de TSH, especialmente boles Drag. 37 decorados ca característico estilo de círculos. Amáis disto, López Ferreiro cita expresamente (IDEM., 225) dúas estampillas -SALVS e o.MAT.BL- executadas sobre o fondo interno de sendas tazas. A primeira é descoñecida pero non así a segunda, ben identificada ca taller de Tricio rexentado por Maternus Blaesius (cAAMAÑo GESTO 1979, nO 23 e 25; NAVEIRO LÓPEZ 1991,179-180).

103

procedentes no lugar (FILGUEIRA VALVERDE/ GARCIA ALÉN 1956, 164). Nos anos 1956-1960, as dragas do río e a construcción de diversas obras costeiras produciron novos achados de material que infelizmente foron publicados de xeito moi deficiente e incompleto (PIÑEIRO ARES 1985, 16-28; 1989, 13-19): entre as poucas pezas identificables destacan algunhas bocas, asas e pivotes de ánfora (probablemente hispánicas altoimperiais do tipo Halt. 70 ou afíns), cerámicas comúns decoradas e muiños circulares. Non obstante, o principal interese destas novas descubertas radica na identificación de alomenos dúas estructuras constructivas in situ: un pequeno forno e, sobre todo, unha singular construcción de madeira interpretada como un antigo peirao portuario. O forno aparecéu en 1960 "a pocos metros del río Ulla y a cuatro de profundidad en la ribera del Porto': posteriormente destruído pola cimentación dunha "portentosa planta industrial" (¿Nestlé, Cerámica Celta?). Construído en mampostería pétrea tomada con argamasa, as súas medidas eran de "un metro cuadrado de superficie y casi un metro de altura': atopándose no seu interior "fragmentos de cerámica diversa así como bastantes piedras calcinadas'; ó seu carón existían restos dun pavimento de seixo machucado (PIÑEIRO ARES 1989, 1617). Pola súa forma e tamaño posiblemente se trate máis dun forno doméstico de cocción de pan que propiamente de producción cerámica. A estructura lígnea foi exhumada polas dragas en 1959 "sumergida a bastante profundidad" por mor das obras de ampliación do peirao da planta de "Cerámica Celta". A excepcional conservación da madeira non debe sorprender neste caso, doadamente factible polas específicas condicións do depósito (entorno anaerobio anegado de auga doce e sepultado baixo enormes capas de area e limos fluviais). Consistía nunha armazón de madeira formada por potentes puntais mestres (ata 6 mts. de alto por 30 cms. de grosor) sobre os que se ensamblaban outras vigas secundarias dispostas en horizontal; os puntais ían incrustados no chan rodeados dunha base de "gran cantidad de piedras trabajadas, en forma de escollera o mampuestos" e tiñan pola parte inferior "adherencias de masa calcárea, como si estuviesen revestidos de mortero" (PIÑEIRO ARES 1989,

104

FERMÍN PÉREZ LOSADA

22-25). A estructura en conxunto tiña uns 20 mts. de lonxitude e estaba aliñada cara Ó suroeste, ou sexa, sensiblemente paralela á actual ribeira do río. A romanidade desta obra quizais resulte incerta 156 , pero considerámola probable con base nalgúns detalles específicos: unións es entre as vigas e puntais sempre madeira con madeira (sen recorrer a cravos ou grampas férreas) empregando o típico sistema romano de "cola de milano" ou "frecha de Iúpiter" (ADAM 1984, 104-105) e existencia dunha inscrición de caracteres latinos nunha das vigas -C Q.R.-, posiblemente as iniciais dun trianomina. Por outra parte, son claros os paralelos arqueolóxicos existentes, por exemplo os peiraos de madeira de Londinium sobre o Támesis (MILNE 1985). Se así fose estariamos ante a primeira estructura lígnea portuaria detectada no Noroeste, hoxe infelizmente totalmente desaparecida. De Cesures tamén procede un importante lote de 6 aras votivas reutilizadas como material constructivo na desaparecida capela románica de S. Xián de Requeixo, sita a uns 700 mts. Ó NE de Porto [Fig. 29]. A capela foi construída en 1116 e demolida en 1918, data na que apareceron os epígrafes, todos eles moi fragmentarios: Io(vi) Optumo Maxumo a(ram) p(osuit) Lircin(us?) [CIRG II 100], S(evius?) Lupus vo(tum) s(olvit) l(ibens) Laribus Vialibus [CIRG II 101], L(ucius) Aci(lius?)oo. [CIRG II 98], oo. vot(um) retulit[CIRG II 99]. CIRG II 102 e 103 son a penas pequenos fragmentos que só conteñen algunhas illadas letras. En resume, o xacemento presenta algún indicio de tipo habitacional (forno doméstico) pero sobre todo unha clara funcionalidade portuaria e comercial (peirao de madeira, abondoso numerario e material anfórico), corroborando así a hipótese tradicional que sempre o consideróu como o "porto exterior" de Iria. A nivel cronolóxico, os materiais datables cobren ben a etapa altoimperial, en especial o periodo augústeo e xulio-claudio (ánforas Halt.

156 A grande importancia portuaria atinxida por Cesures no s. XII -astilleiro instalado por Diego Xelmírez en 1124-- e no s. XVI -único porto de Arousa autorizado para a descarga e almacén de sal--:- poderían facer pensar que o peirao de madeira descuberto fose desta cronoloxía. Non obstante, o astilleiro xelmiriano ubicábase ó parecer máis río arriba no lugar denominado "O Telleiro" ou ''A Cava" (PIÑEIRO ARES 1985, 11-12).

70; moedas de Augusto, Agripa, Tiberio, Claudia e acuñacións hispanorromanas de Carteia na Bética e Celsa no val do Ebro) e, en menor medida, tamén o flavio-traxaneo (TSH; numismas de Vespasiano, Domiciano, Nerva e Traiano), quedando bastante máis espida toda a etapa baixoimperial (moedas non descritas ata inícios do s. V d.C.). En conxunto, este vago cadro cronolóxico coincide perfectamente co descrito para a cidade romana, sobre todo no relativo á etapa temperá (s. I d.C.). Non queremos rematar o xacemento de Porto sen lembrar novamente a enigmática turris Augusti, situada por Mela xunto á desembocadura do Sar e localizada por López Ferreiro no inmediato outeiro de Agramar [Fig. 29]. Ignoramos se houbo ou aínda hai aquí calquera vestixio arqueolóxico ó respecto, pero tendo en conta a proximidade do porto romano e a posición sobranceira do outeiro sobre o fondo da ría, non sería de extrañar que tal monumento fose un faro (o vocábulo turris resulta perfectamente adecuado) de axuda para o difícil acceso ó porto iriense. Probablemente se trate de persoas distintas, pero non deixa de resultar curioso que o dedicante dunha das aras de Requeixo (CIRG II 101) sexa un tal S(eviui() Lupus, nome coincidente có do arquitecto que constrúe o coñecido faro coruñés da Torre de Hércules, o coimbrán Gaius Sevius Lupus (CIRG I2). Por último, completa o panorama arqueolóxico iriense a noticia decimonónica do aparecemento de "muchas monedas romanas recogidas de pocos años d esta parte en aquella comarca': posuídas por coleccionistas particulares, coas que" no sería dificilformar la serie casi completa de todos los Emperadores romanos desde Augusto hasta la irrupción de los Bdrbaros'; entre elas novamente destaca a presencia de moitas de temperá cronoloxía procedentes das cecas hispanorromanas " de Cascante, Lérida, de Cartagena, de Carteya, de Cddiz, de Mérida, de Celsa y Tarazona con caracteres celtibéricos, de Bílbilis ó Calatayud, etc. (LÓPEZ FERREIRO 1898-1909, I, 367).

Contextualización e interpretación A localización sobre o terreo dos datos arqueolóxicos (prospección superficial, escavacións e achados casuais) sumado á análise da ordenación da

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

paisaxe (topografía, camiños e parcelario), quizais nos permita facer unha aproximación á forma, tamaño e extensión da Iria romana. As aliñacións de urbanismo hipodámico N-S e E-W detectadas nas escavacións da Colexiata e paso a nivel refléxanse fosilizadas en boa parte do parcelario e camiños do lugar, claramente perceptibles na fotografía aérea [Fig. 28]: resulta evidente a disposición de tódalas fincas en dirección N-S en toda a banda meridional de lria, orientación que se repite máis difusa e discontínua (neste caso tamén con aliñamentos transversais E-W) pola banda do nacente e no cuadrante nordeste ata Pedreda. Amáis disto, creemos distinguir no fotograma un claro perímetro delimitador destes aliñamentos que adopta ademáis idénticos eixos de orientación: os límites norte e sur serían os sendos camiños transversais presentes á altura de Pedreda e por riba de Luáns e os leste e oeste, menos claros, estarían representados por sendas continuidades rectilíneas de camiños e lindes parcelarias combinados. Se define así unha forma rectangular bastante regular (algo trapezoidal dado que é máis estreita ó norte) de 690 mts. de lonxitude por 330 mts. de ancho medio (prácticamente unha relación 2: 1) que abranguería unhas 23 has. de extensión. Topográficamente, esta zona ocupa un sector da terraza aluvial prácticamente chán (non chega ós 10 mts. o desnivel existente entre as esquinas SW e NE), moi ben delimitada ó leste polo início da pendente montañosa e suficientemente afastada dos orixinarios meandros do río polo oeste [Fig. 27]. O feito de que os datos de prospección superficial caian bastante ben dentro do rectángulo e que as dúas necrópoles identificadas (Pedreda e Luáns) estean ubicadas xusto por fóra do recinto son probas complementarias que verifican a nosa proposta de recinto de ocupación. Non é moito o que podemos dicir sobre a configuración interna da cidade a excepción do seu evidente urbanismo ortogonal, sendo o eixo da vía XIX, que cruza o aglomerado de sur a norte, o seu hipotético kardo maximo: trazámolo próximo ó centro do rectángulo na metade sur pero ternos dúbidas en identificalo na metade norte, onde o único aliñamento longo visible nos parece demasiado desprazado cara á linde leste. Tampouco atopamos indicios do presumible decumanus maximus nin do cruza-

105

mento de ambas rúas principais, cruzamento que en principio debería estar en pleno centro do aglomerado (ó redor da vía férrea á altura das casas de lria) , revelando en teoría a situación do hipotético foro cidadán. O resto de aliñamentos menores son poucos e discontínuos e non nos permiten de momento avaliar o número de rúas e insulae urbanas. Non hai polo de agora ningunha proba arqueolóxica directa da presencia de edificios públicos (foro, templos, termas, muralla, etc.), o cal non quere dicir que non tivesen existido. Sí que poden sinalarse, sen embargo, algúns indicios indirectos. A presencia dun foro cívico podería ser intuída polo propio nome elixido para o aglomerado (Foro lriensis) e, especialmente, pola aparente interrupción do kardo maximo en pleno centro da ocupación. Tamén se pode supoñe-la existencia dunha muralla ou, alomenos, dunha cerca defensiva perimetral: en caso contrario sería moi difícil de xustificar o porqué dun recinto ocupacional tan extremamente rectilíneo e regular. A nivel da arquitectura privada, as escavacións da Colexiata revelan a presencia de vivendas dun considerable nivel de riqueza (mosaicos, hipocausto?) e as do paso a nivel posibles domus con patio ou peristilo central e mailas típicas construccións domésticoartesanais-comerciais urbanas dotadas dun corredor porticado aberto sobre a rúa. Non creemos sen embargo que estas construccións domésticas se estendesen pola totalidade do recinto iriense. Seguramente se foron rarificando progresivamente a partir do centro, deixando na periferia amplos espacios sen construír a xeito de áreas internas disponibles para unha futura expansión da cidade, d aí que nos extremos norte e sur do rectángulo sexan poucos e incluso nulos os achados cerámicos superficiais. En suma, o aglomerado iriense amosa un moi considerable tamaño, unha forma totalmente regular e unha innegable configuración urbana programada de tipo ortogonal. Se a esto sumamos unha moi probable función como capital política de civitas propia, será propiamente unha cidade e non un enclave secundario dependente. Ampliando a nosa análise a toda a área periurbana comprendida entre os xacementos de Iria e Porto, tamén podemos obter interesantes conclusións [Fig. 30]. Reconstruímos o trazado da vía XIX cruzando

106

FERMíN PÉREZ LOSADA

Fig.30 Fotograma aéreo do sector Iria-Padrón-Ponrecesures, localización de xacemenros/achados e fotoinrerpretación do sistema viario anrigo ["Vóo Americano", 1956, folla 120, fiada IV, nO 15.132]

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

os datos arqueolóxicos cos derivados da fotografía aérea e documentación medieval. A localización dunha necrópole próxima á vía férrea en Luáns, as circunstancias de achado do miliario atribuído a Padrón 157 e maila presencia dun xacemento romano en Lestido (¿un pequeno complexo termal de servicio viario?) alicerzan a hipótese de que sendos aliñamentas rectilíneos visibles na paisaxe entre Iria e a aldea de Aduana puideran fosilizar o trazado da vía romana, camiño que, ademais, está perfectamente descrito en época medieval ande se califica de viam publicam de ponte de Cesuris ad Sanctum Iacobum ou ben de anticum caminum de Cesuris l58 . O cruzamento do Ulla presenta meirandes problemas derivados da existencia ou non dunha ponte romana sobre o río e, caso de que existise, da súa ubicación exacta. Por unha banda, sabemos que en época medieval existía un paso de barcas en Porto 159, ata ande en principio semellan prolongarse os aliñamentos rectilíneos visibles na fotografía aérea; por outra consta a existencia da ponte de Cesures na súa ubicación actual alomenos desde o s. XII 160. Os argumentos esgrimidos para supoñer que a ponte medieval sustituíu a unha primixenia romana son polo de agora moi pouco consistentes l61 , malia que

157 IRG 1 1: D(ominis) N(ostris) GRATIANO PERP(etuo)... , datable polo tanto en época de Valente e Graciano (375-378 d.C.). Lembremos que aparecéu por mor das obras do ferrocarril, posiblemente non lonxe da necrópole de Luáns. 158 Segundo un documento de 1223, este anticum caminum ía de Cesures a Iria por Lestido e Matanza, pasando por detrás da igrexa de Iria (superiori parte de super ecclesia) para posteriormente converxer co camiño principal quam dicitur ducit de Petrono ad Sanctum Jacobum. Resulta moi significativa a súa consideración de anticum fronte ó Camiño Real Cesures-Padrón-Iria-Santiago, calrada repetidamente citada en toda a documentación medieval (FERREIRA PRIEGUE 1988, 115-116). 159 Testemuñado nun documento de 1194. Desde este paso é onde en principio partía o camiño anticum a Iria antes citado (FERREIRA PRIEGUE 1988, 115-116). 160 As primeiras mencións documentais (Xeografía de Al-Idrisi e Historia Compostelana) son da primeira metade do s. XII (FERREIRA PRIEGUE 1988, 115), data esta que coincide relativamente ben coa tradicional interpretación de que o mestre Mateo traballóu na súa construcción/reparación no ano 1161 (PIÑEIRO ARES 1989,30). A ponte a nivel formal (trece arcos de medio punto con taboleiro plano e tallamares triangulares) e máis polo tipo de aparello constructivo é típicamente medieval, actualmente moi transformada polas grandes reformas sufridas en 1790, 1911 e 1956 (PIÑEIRO ARES 1989,30-31). 161 A hipótese etimolóxica de que Pontecesures deriva de Pons Caesaris é inverosímil, así como tamén resulta inadmisible a base-

107

tamén parece bastante estraño que unha vía tan importante e antiga como ésta carecese de obra de fábrica para cruza-lo río nun punto que técnicamente non presenta demasiados problemas para facelo. Deixamos ambas opcións en aberto (paso de barcas en Porto e ponte romana en Cesures), que non necesariamente teñen que ser excluíntes. De Cesures cara ó sur a vía discorre pala depresión meridiana ata Aquis Celenis (Caldas de Reis) seguindo un trazado moi próximo ó da actual estrada N-SSO (PEÑA SANTOS 1990-91). A continuidade da vía XIX de Iria a Lugo resulta algo máis difícil de reconstruir, dependendo da hipótese xeral de trazado que adoptemos. A máis probable e mellar probada é a do medieval camiño portugués de peregrinación a Santiago e despois a Lugo por Sobrado e Frio1 162 , tal como semella indicar o relativo adentramento da cidade no val do Sar e a orientación do seu urbanismo claramente prefigurado polo paso da vía, pero tamén son posibles outras hipóteses, especialmente a do val do Ulla 163, ca cal

ada na hipotética existencia dunha inscrición latina na ponte, claramente falsa, que data a súa construcción no ano 256 d.C. (CIRG II 5*). A fábrica medieval da ponte tampouco amosa ningún elemento antigo reaproveitado que poida indica-la existencia dunha obra pontificia precedente. Como datos positivos únicamente se podería aduci-Ia proximidade do conxunto de aras de Requeixo (entre elas unha consagrada ós Lares Viales) e a vaga referencia de que" consérvase en Cesures algún fragmento de la antigua vía romana, cuyas losas han sido utilizadas para ftbricación de muros y edificios modernos" (LÓPEZ 1922,417). 162 Continúa pola depresión meridiana ata Sisto e o Castro Lupario, onde inflexiona cara o NE por Faramello, Rúa de Francos, Milladoiro e Vidán ata Santiago. A ruta está moi ben testemuñada documentalmente en época medieval (FERREIRA PRIEGUE 1988, 117) e conta con algúns restos arqueolóxicos asociados (castros romanizados, pontes antigas e tramos empedrados) descritos por varios autores (LÓPEZ FERREIRO 1898-1909,1, 239-247; GARCÍA ROMERO 1920b; BOUZA BREY 1964, 92-93; GUERRA CAMPOS 1982,51-81). Desde Santiago prosegue polo Camiño Francés ata Castrofeito, desviándose aquí polo norte do camiño de peregrinacións (por Boimorto, Sobrado e Frio!) ata Lugo. Este último treito está moi ben definido tanto por xacementos inequívocamente viarios (Santiso/Castrofeito e Ponte Puñide) como por miliarios: ún de Maximino e Máximo en Boimorto e outro de Heliogábalo recentemente descuberto en Friol (PÉREZ LOSADA 1988; CMMAÑO GESTO et alii 1997-98). 163 Pasado o río, a vía seguiría polo angosto cauce do Ulla ("restos imponentes de la antigua calzada" no Monte Lapido en Carcada) ata Pontevea, onde inflexiona ó NE (parroquias de Reis, Baamonde e Lud) ata atinxir o xacemento de Gándara/Aixón (ponte antiga, restos arqueolóxicos romanos e,

lOS

FERMíN PÉREZ LOSADA

en teoría a vía inflexionaría a oriente á altura de Lestido/Matanza, pouco antes de chegar á cidade. Ambas opcións, aparentemente contradictorias e irreconciliables, quizais acaden unha doada explicación se aceptamos que foron sucesivas no tempo164 [Fig. 98 e 109]. Amáis disto, de Iria tamén partían outros camiños da rede local, conferíndolle un papel de pequeno nó viario. De entre os varios sinalados por López Ferreiro (1898-1909, I, 369) o máis probable é o que, cruzando o Sar en Porto Coba ou Padrón, se dirixe cara a península de Barbanza, atinxindo a vía:XX ben sexa en Asados-Rianxo ou Noia; tamén é posible que de Porto partise un camiño litoral pala banda sur da ría de Arousa. Interaccionado con este papel viario destaca en Iria unha nidia función comercial, ben reflexada tanto a nivel arqueolóxico -xacemento portuario específico (Porto), masiva presencia de bens de importación (ánforas e, especialmente, TS), abondoso numerario- como quizais polo propio nome elixido para a cidade (Forum Iriensis) 165. A impor-

sobre todo, lugar de aparición do miliario IRG I 2 adicado a Calígula), tradicional ubicación da mansión Asseconia (LÚPEZ FERREIRü 1883 e 1898-1909, 1, 260-263; BaUZA BREY 1970; GUERRA CAMPOS 1982,51-81). Desde aquí prácticamente non hai datos arqueolóxicos para seguir o trazado, que presuntamente iría por Foxáns e Dombodán ata Melide, ande tomaría o ramal secundario de peregrinación Melide-Lugo (Vilouriz, Merlán, Ponte Ferreira e Retorta) ata a capital conventual (ARIAS BüNET 1964a, 72-74; ARES VÁZQUEZ 1977-78). De Retorta precisamente procede outro marco miliario significativamente tamén de Calígula (IRPL 93). 164 Ü trazado polo val do Ulla efectivamente é o máis curto e directo posible entre Iria e Lugo, razón pala cal posiblemente foi elixido nun primeiro momento (época xulio-claudia) para comunicar ambas poboacións, tal como demostra a temperá cronoloxía (40 d.C) dos dous únicos miliarios da vía (Gándara e Retorta). Non obstante, chama poderosamente a atención que esta ruta careza case totalmente de xacementos romanos asociados, como se fose abandonada ou moi pouco tempo utilizada. Suxerimos así que pronto fose sustituída por un trazado alternativo ó norte, algo máis langa pero moito mellor adaptado á orografía do terreo e, sobre todo, ás novas circunstancias de hábitat xurdidas coa romanización a partir de época flavia. Así semellan indicalo tanto a cronoloxía intrínseca dos miliarios de Boimorto e Friol (ambos de inícios do s. III d.C) como os múltiples enclaves romanos asociados (a propia Iria, Santiago, Castrofeito, Ponte Puñide e o campamento de Cidadela), todos eles de langa perduración no tempo e con datas de início centradas nos finais do s. I ou comezos do II d.C Aantiga vía prácticamente debeu desaparecer como tal, sobrevivindo a penas a nivel de camiño comarcal secundario. 165 Lembremos que, segundo o establecido para o COl1XUntO do Imperio no capítulo precedente, o uso da denominación flrum

tancia da ría de Arousa e curso fluvial do Ulla a nivel do comercio marítimo a langa distancia está moi ben testemuñada desde épocas antigas (NAVEIRO LÓPEZ/ cAAMAÑo GESTO 1992), funcionando así Iria/Porto no momento altoimperial como o principal centro de almacenamento e redistribución da zona (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 139 e 153-154) que canaliza estas mercadorías cara o interior, abastecendo especialmente á capital lucense ó través da vía XIX. O retraemento do tráfico comercial marítimo nos ss. II e III, o gran desenvolvemento das rutas terrestres interiores nesta etapa e a forte competencia que supón a relativa proximidade do porto de Brigantium, seguramente supuxo para Iria unha marcada reducción e comarcalización da súa función comercial, que se cadra rematóu contra mediados do cuarta centuria se facemos caso ó estudio da TS do paso a nivel. Non obstante, malia que sexan poucos os indicios ó respecto (TSC, ánforas africanas e orientais), quizais o protagonismo comercial de Iria perdurase en época tardía (ss. Ve VI), beneficiándose como tantos outros núcleos urbanos costeiros galaicos (Tui, Vigo, A Coruña) da reactivación do comercio marítimo a langa distancia neste periodo. Respecto ás orixes e fases evolutivas da historia da cidade, quizais sexa posible distinguir alomenos dous momentos álxidos: un altoimperial relativamente precoz (s. I d.C.) e outro baixoimperial/tardorromano (ss. IV-V d.C.). A presencia de suficientes materiais antigos tanto en Iria como en Porto semellan indicar que xa existe algún tipo de asentamento estable nestes lugares durante a primeira metade do s.I d.C., quizais incluso desde o propio cambio de era; obviamente non resulta posible coñecer a entidade do asentamento nesta primixenia etapa, a non ser indicar que se trata dunha fundación ex novo, illa de romanidade nun medio obviamente aínda marcadamente indíxena, destinado a un tráfico comercial marítimo emerxente e quizais tamén, pouco máis tarde, á prestación de servicios viarios l66 . Sobre estas non necesariamente debe supoñer unha especial dedicación comercial; creemos que, abranguéndoa, maioritariamente implica unha noción de centro cívico destinado a unha comunidade dispersa. 166 Con base nos miliarios de Gándara e Retorta, ámbolos dous de Calígula (40 d.C) inferimos que a vía XIX xa estaba trazada na súa totalidade en época xulio-claudia. De Braga a Tui hai miliarios de Augusto, Tiberio e Claudia; entre Tui e Iria os máis antigos son de Traiano e Hadriano.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

bases previas, inferimos que a eclosión urbana e político-administrativa de Iria se produce en época flavia, continuándose durante a primeira metade do s. II d.C. Os materiais correspondentes a esta etapa son especialmente abundantes e posiblemente sexan desta cronoloxía algunhas das estructuras constructivas descubertas. As causas desta fase expansiva seguramente derivan do presumible cambio de trazado da vía XIX, da consolidación e masificación da actividade comercial e, sobre todo, da constitución formal do núcleo como capital de civitas: a concesión do apelativo de Flavia unida á obvia configuración urbana do enclave resultan suficientemente significativas neste sentido, sen que desto necesariamente se teña que concluir a existencia dun estatuto xurídico municipal (PÉREZ LOSADA 1996a, 197). O nivel de riqueza da cidade neste momento debeu ser moi considerable (mosaicos, pórfido e mármore, marmorata, touriño votivo, escultura funeraria). Nada sabemos do que ocorre desde finais do s. II ata inícios do IV d.C. A partir desta última data aparecen novamente materiais e posiblemente tamén estructuras que cobren razoablemente os ss. IV e V d.C., indicando en principio unha segunda fase de desenvolvemento urbano á que probablemente non sexa alIea a promoción da cidade á categoría de sede episcopal (¿s. V d.C.?) Tampouco podemos dicir prácticamente nada sobre a fin do núcleo romano como tal, quizais algures entre mediados do s. Ve mediados do VI d.C., presumible data na que a necrópole da Colexiata destrúe e amortiza antigas estructuras urbanas. A análise formal e de contido (teonimia/antroponimia) dos epígrafes pode aportar, por último, unha vaga aproximación ó espectro sociocultural iriense. Destaca neste sentido un alto nivel de romanización, ou sexa, unha escasa presencia de indixenismo: o panteón adorado é característicamente romano -Neptuno (CIRG 1 12), Iúpiter (CIRG II 100) e os Lares Viales (CIRG 11 10 1) 167- así como tamén o é a antroponimia. Non hai cidadáns romanos expre-

167 Sobre a romanidade de Neptuno e a súa relación directa ca tráfico comercial marítimo véxase BOUZA BREY 1953. Sobre o culto ós Lares Viales, prácticamente exclusivo do Noroeste, véxase ACUÑA CASTROVIE]O 1971.

109

sos co seu típico trianomina, pero sí un abundante grupo de individuos con duonomina que, en atención a que sempre levan nomes de etimoloxía romana, ben poderían ser considerados alomenos como cidadáns latinos: Cornelio Chresimo e a súa mulIer Julia ValentilIa (CIRG 1 14), Flavia TertulIa (CIRG 1 15), Flaccinius Secundus (CIRG 1 17), Sulpicius Severus (CIRG 1 21), Lucius Acilius (CIRG 11 98), Titus Lircinus (CIRG II 100) e Sevius Lupus (CIRG II 101). O primeiro ademais, dada a raíz grega do seu cognome, seguramente é un liberto. SéguenlIe en número os individuos con nomina singularis -Cambavius e o seu filIo Coralus (CIRG 1 13), Julia e o seu filIo Naeviolo (CIRG 1 16), Secundianus e Secundus, respectivos abó e pai de Flaccinus Secundus (CIRG 1 17)-, probables peregrini indíxenas que sen embargo, excepto os dous primeiros, sempre levan nomes de raíz latina. A nivel formal os epígrafes votivos son de tipo romano provincial e os funerarios son estelas, forma característica do mundo indíxena que contrasta sen embargo coa romanidade dos defuntos. Non hai polo tanto presencia epigráfica de cidadáns romanos, de militares, de funcionarios públicos ou de inmigrantes hispanos ou itálicos, o cal non quere dicir que en Iria non os houbese na realidade. Dos epígrafes a penas se deduce unha composición social onde a maioría da poboación será de orixe local pero pronta e intensamente romanizada.

A CORUÑA (BRIGANTIUM) O núcleo romano localizado no subsolo do casco histórico da actual cidade da Coruña idéntifícase sen dúbida coa cidade de Brigantium, repetidamente citada polas fontes escritas clásicas e tardorromanas. É o máis setentrional e o único existente na metade norte da GalIaecia occidental [Fig. 31], constituíndo a saída natural ó mar das terras do convento lucense, especialmente da súa capital Lucus Augusti. Boa parte da súa importancia deriva precisamente desta estratéxica posición, destacando sobremaneira o seu papel administrativo estatal como "porto de escala" na navegación atlántica de altura (de aí o seu famoso faro) e, en menor medida, a súa funcionalidade comercial asociada.

110

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Fig.31 Localización da Coruña (Brigantium) en Galicia

Conta asemade cun importante conxunto epigráfico (8 pezas) que denotan un ambiente netamente romano, extremamente culto e oficial. Non obstante, esta obvia relevancia transmitida polas fontes escritas e epigráficas non se corresponde, alomenos de momento, cun reflexo similar nas arqueolóxicas, a pesar do bó desenvolvemento da arqueoloxía urbana acontecido a partir de mediados dos 80: a excepción da estructura monumental do faro, o enclave en sí amosa un moderado tamaño e unha sinxela estructura interna que a penas podería ser calificada de protourbana.

Historia da investigación

Ó igual que ocorre noutras cidades galegas antigas, especialmente Pontevedra e Tui, A Coruña tamén conta cunha complexa elaboración míticolexendaria sobre as súas orixes (BARREIRO FERNÁNDEZ 1986,15-30; BELLO DIÉGUEZ 1991b; JUEGA PUIG/PEÑA SANTOS 1998). Sintéticamente, estas lendas consisten na fundación da cidade e construcción do faro por diversos seres míticos, ben sexan de índole grecolatina -Hércules- ou ben de raíz céltica -Breogán ou Brigo-, sendo as dúas principais a de Hércules e a de Breogán (a do caudillo céltico Brigo tén moi

escasa difusión, sendo defendida en solitario polo historiador romántico Benito Vicetto). Estas lendas teñen a súa orixe en relatos e cronicóns medievais ("Relato de Trecenzonio" do s. XI, Leabhar Gabhale ou "Libro das Invasións" irlandés do s. XII, Estoria de Espanna de Alfonso X o Sabio do s. XIII), sendo amplificadas e ramificadas en época moderna e incluso contemporánea. A de Hércules foi sen dúbida a que tivo meirande trascendencia e arraigo popular (de aí a actual denominación do faro romano), malia que boa parte dos historiadores e eruditos que a referencian nos ss. XVI a XVIII xa a consideran como falsa 168. A de Breogán en cambio foi máis un "mito de erudición" derivado da corrente celtista imperante na Galicia decimonónica 169. A investigación histórica propiamente dita comeza coas achegas do Ilustrados a finais do s. XVIII: o padre Sarmiento, o padre Flórez (1792, 13-20) e, especialmente, o polígrafo coruñés José Cornide (1792). Denotan a falsidade das lendas, recopilan fontes escritas e outra documentación histórica e estudian directamente os escasos restos existentes 170 , concluíndo a identificación do lugar coa cidade de Brigantium citada polas fontes e afirmando a súa xénese netamente romana.

168 Florian de Ocampo no s. XVI, Gaspar Barreiros, Juan de Mariana, Bernardo de Brito e Pedro de Sta. María no XVII e especialmente o Padre Flórez eJ. Cornide no XVIII. Outros historiadores e eruditos, sen embargo, admítenna como certa: Baltasar Porreño (s. XVI), Jerónimo del Hoyo, Castellá Ferrer e Rodrigo Mendes Silva (s. XVII), Pascasio de Seguín, Parsicio de Moraleja e Juan Antonio de Estrada (s. XVIII). 169 Os seus principais defensores son Eduardo Pondal (lembremas o "fogar de Breogán" oficializado no Himno Galego) e, sobre todo, Manuel Murguía, non tanto porque acepte o mito como tal, senón porque considera que éste oculta o trasfondo real dunhas pretendidas invasións céltico-galaicas sobre Irlanda, acometidas precisamente desde Brigantium (MARTÍNEZ MURGUÍA 1888, 126-139). 170 Estructura monumental do faro romano (que Cornide aínda puido analizar no estado previo á restauración de E. Giannini), inscrición rupestre ó seu pé (CIRG I 2) e mais algunha difusa referencia a outros restos: "cerca de la Tórre, donde llaman los naturales o Castelo (. . .) hay vestigios de antigua población, Medallas de Augusto, Tiberio, y otros, Columnas, Inscripciones, y Sepulcros (. . .). De las Medallas allí halladas tiene algunas Don ]oseph Cornide " (FL6 REZ 1792, 18). Fóra do entorno da Torre únicamente se coñecían dous epígrafes copiados por Cornide en 1789: placa funeraria da Porta Real (CIRG I 6) e ara votiva da Igrexa de Santiago (CIRG I 1).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

Pouco máis se avanza durante o século XIX: Ceán Bermúdez (1832, 210-212), Vedía y Goosens (1845, 1-6) e Manuel Murguía (1888, 245-250) repiten o xa sabido sen prácticamente aportar datos novas, a non ser a interpretación murguiana sobre a xénese celta-semita do enclave que incluso chega a negar taxativamente calquera contribución romana Ó mesmo l71 . Dada a inmensa autoridade académica de Murguía, a súa obra terá especial influencia na investigación coetánea e posterior; de feito, os seus seguidores das primeiras décadas do s. XX (Martínez Salazar, Tettamancy Gastón, Ángel del Castillo) beben aínda moito da corrente celtista, afirmando que a Torre estaba instalada "sobre el que debió ser un soberbio castro" (TETTAMANCY GASTÓN 1923, 20) e incluso suxerindo que os petroglifos descubertos nas inmediacións (Pedra do Altar, Polvorín de Monte Alto, Punta Herminia) poderían ser interpretados como delimitadores dun presumible "espacio sagrado" prerromano (TETTAMANCY GASTÓN 1923,21-55). Non obstante, durante as décadas finais do XIX e iniciais do XX non deixan de descubrirse algúns máis epígrafes romanos ln e, sobre todo, referenciarse novos materiais e achados. Destacamos especialmente os seguintes: "Sepulcros de gruesos ladrillos, cubiertos de amplias tégulas y medio ocultos bajo los cimientos de algunas casas de la calle Real, del lado de la Marina; otras inscripciones y objetos y algunas monedas imperiales de plata y cobre que hemos visto y fueron halladas en diferentes sitios del casco de la ciudad actual" (MARTÍNEZ SALAZAR 1919, 211). O erudito estudia dúas desas moedas: un denario arxénteo republicano de descoñecida procedencia e outro denario áureo de Vespasiano "hallada, hacia el año 1876, bajo los cimientos de los restos de la antigua Puerta de la Torre de Arriba"(IDEM,213-215).

Na rúa Tabernas, durante a construcción da casa do médico D. Joaquín Seijas, "en el ángulo de una vieja pared que se trataba de desmontar, aparecían los restos de una o dos ollas de barro, repletas de piezas antiguas (. . .) Parece que se trata de cerca de un millar de monedas, muchas de ellas de

171 "Depósito de estaño y factoría semita, residencia deljefi ó Bren, con quien traficaba el sidoneo, centro quizds de la antigua religión druídica (. . .). Puede seguirse en espíritu, el desenvolvimiento de la ciudad primitiva, no debida al romano, anterior, y lo que es más, ajena y posterior á estos conquistadores... " (MARTfNEZ MURGUÍA 1888, 247). O faro é interpretado como unha torre fenicia de tipo piramidal e con rampa helicoidal (IDEM, 127-128)

111

cobre, romanas, de la época del Bajo Imperio'; nas proximidades "se halló frente á la cárcel, durante las obras de alcantarillado, varios molinos de mano y tégulas y otras monedas y restos característicos de ollas y ánforas" (La 1foz de Galicia 27/Il/1927, transcrito íntegramente en BELLO DIÉGUEZ 1994a, 45-46). "Otros muchos restos, hallados o recogidos en frecuentes obras y excavaciones, como molinos de mano, sepulcros de grandes ladrillos, monedas de Trajano, Adriano, Constantino, Augusto Tiberio, Vespasiano y otros Emperadores, de tégulas, de trozos diversos de cerámica, incluso sigillata, de ánforas de formas muy curiosas en diversos lugares encontradas y otros muchos objetos, algunos ¡hasta en el puerto, levantados por la draga!" (CASTILLO LÓPEZ 1948, 23-24).

A partir de mediados da década dos corenta prodúcese un significativo avance na investigación ó se realizaren algúns achados por remoción de terras (unha especie de precedente dos actuais "controis arqueolóxicos de obras") e a primeira escavación arqueolóxica propiamente dita. Estes "controis" foron executados por Luis Monteagudo en 1945 na Torre de Hércules e en 1949 na rúa Real. A primeira intervención veu motivada pola construcción dun edificio militar sito a uns 60 mts. Ó SO da Torre, onde o arqueólogo puido estudia-los cortes estratigráficos e recoller materiais; as referencias coas que contamos sobre os seus resultados son moi escasas l73 , tratándose en principio dun estrato deposicional romano revolto: "Al pié de la Torre de Hércules de La Coruña, en una escombrera en que se mezclaba cerámica castreña, terra sigillata, tégulas, bronces, etc., hemos recogido un pequeño fragmento de cerámica gris con barniz exterior negro intenso, con ligero brillo, que interpretamos como cerámica campaniense" (MONTEAGUDO GARCÍA 1957,17).

'/1/ pie de la Torre hemos excavado, encontrando: tégulas, ímbrices, cerámica campaniense (pequeño fragmento), castreña y romana de cocina, terra sigillata, vidrios, bronces,

In Placa funeraria do Hospital Militar (CIRG 1 8), descuberta en 1870; ara da Igrexa de Santiago (CIRG 1 3) e pedestais de estarua de idéntica procedencia (CIRG 1 4-5), aparecidos en 1897; placa funeraria do entrepano norte da muralla (CIRG 1 7), recuperada en 1911. Curiosamente, desde esta remota data ata hoxe non se ten atopado ningún outro epígrafe romano na cidade. 173 Algúns materiais desta intervención de Monteagudo (fragmentos de opus signinum, TSH -Dr.18, 37 e 39-, hipotética TSI, quinario de Augusto do 27 a.c., fragmento de placa broncínea sobredourada) foron referenciados a posteriori por outros autores (NAVEIRO LÓPEZ 1988, 39; BELLO DIÉGUEZ 1991c, 167-170).

112

FERMÍN PÉREZ LOSADA

hierros y piedras industriales con cazoletas; todo ello situable en conjunto en los ss. 1-11 p. c." (IDEM. 1957, 59). ".. .gran cantidad de tégulas con marcas, ímbrices estriadas, cerámica ordinaria hecha a torno, tara sigillata de bella ornamentación y un pondus, todo romano" (IDEM. 1945 b).

Da segunda non sabemos máis que o seguinte: "En enero de 1949, con motivo de obras de pavimentación de la calle Real, hemos encontrado, por la mitad de la calle, varios ladrillos y tégulas en la arena de playa subyacente a las losas de la calle" (MONTEAGUDO GARCÍA 1957,16).

Foron precisamente estes achados de Monteagudo na rúa Real os que aconse11aron a realización da escavación arqueolóxica antes citada, dirixida por Jose María Luengo, permitindo por primeira vez a exhumación de estructuras in situ -tumbas e edificaciónsda Coruña romana e medieval. A escavación, levada a cabo nos meses de marzo e abril de 1949, consistíu en 5 sondaxes abertas na rúa (cata 1 fronte a Real nO 9; cata 2 fronte ó cine París; cata 3 no cruce de Real, Bailén e Rego de Auga; cata 4 na esquina Real/Agar; cata 5 fronte a Rego de Auga nO 54-60), atinxindo unha superficie aproximada de 145 m 2 . [Fig. 37]. Os seus resultados foron expostos orixinariamente Luengo (LUENGO MARTÍNEZ 1955), sendo posteriormente reinterpretados por J. Naveiro (NAVEIRO LÓPEZ 1988,40). Infelizmente, esta incipiente arqueoloxía urbana non tivo a desexable continuidade durante as décadas seguintes, malia á fundación do Museo Arqueolóxico en 1964 e a minuciosidade prospectora do seu director, Luis Monteagud0 174 ; nesta época, ata mediados dos 70, a investigación estará presidida precisamente polos extensos e controvertidos traba110s deste infatigable arqueólogo coruñés 175 , completados en moita menor medida por algún aillado

174 Existe constancia do achado en 1961, durante a construcción da casa nO 26-28 da rúa Real, de tumbas de tégula con restos humanos, un corno de terneira e un morteiro pétreo decorado, extraídas sen calquera método arqueolóxico (BELLO DIÉGUEZ 1994a, 47). Algures entre 1965 e 1975, Monteagudo atopóu tégulas no antigo baluarte do Malvecín (actual xardín da Rosaleda), depositadas no Museo (BELLO DIÉGUEZ 1994a, 69-70). 175 Os seus estudios céntranse preferentemente na interpretación das fontes clásicas (Ptolomeo) referentes á provincia coruñesa (MONTEAGUDO GARCÍA 1947, 1951, 1952, 1953 e 1957), complementados con algún outro artigo sobre xacementos e vías da comarca (IDEM. 1955 e 1966).

estudio sobre a evolución urbanística da cidade (ESTRADA GALLARDO 1969-70) que pouco aporta sobre o periodo antigo. Na década comprendida entre mediados dos 70 ata mediados dos 80 asistimos a un moderado rexurdimento da investigación arqueolóxica capitaneada desde o Museo Provincial, desde 1975 baixo a dirección de Felipe Senén López GÓmez. O traballo emprendido polo propio director e os seus colaboradores (principalmente Salvador Correa Corredoira e Juan Naveiro) permite controlar máis de preto as obras urbanas en zonas potencialmente arqueolóxicas (recuperándose en moitas delas -rúas Nosa Señora do Rosario, Ferrerías, Príncipe, Alfonso IX e Parrotediversos materiais romanos 176), chegándose incluso a realizar algunha sondaxe programada l77 . Do mesmo xeito, acométese un pioneiro proxecto de prospección subacuática do porto e baía que, xunto coa acción das dragas, proporciona unha notable cantidade e calidade de material anfórico romano 178 . Paralelamente a

176 Contra 1975 Salvador Correa recupera algúns fragmentos de TS descontextualizados na cimentación dunha casa da rúa Ferrerías, un interesante anaco de cerámica campaniense tamén descontextualizado noutra obra da rúa Alfonso IX, e máis documenta un interesante nivel de recheo na rúa Nosa Señora do Rosario (gabias abertas para conduccións subterráneas) que, xunto a material moderno, contiña tamén tégulas, cerámica romana (TS e "cincenta fina"), osos humanos e area de praia. Outro recheo similar (materiais medievais e modernos xuntO a cerámica galaicorromana, engobe vermello e un anaco de ánfora) foi rexistrado por Blanca Albalat na obra dunha casa da rúa Príncipe en 1979. Dous anos máis tarde, en 1981, novas obras para conduccións subterráneas acometidas no Paseo do Parrote fronte á Dársena detectan, baixo a supervisión de Felipe Senén, un probable vertedoiro ou recheo romano con diversas cerámicas finas baixoimperiais (NAVEIRO LÓPEZ 1988,39; BELLO DIÉGUEZ 1991a, 82). Entre os controis onde non apareceron niveis ou materiais romanos compre destaca-los executados en 1985 na rúa Porta de Aires fronte á igrexa de Sta. María (Felipe Senén/]. Naveiro) ou ben no estacionamento subterráneo de Juana de Vega O, Naveiro/J. Cano Pan) (NAVEIRO LÓPEZ 1988,39). 177 Catas dirixidas en 1977 por Salvador Correa na rúa Maestranza (xardín adosado ó muro do Convento das Bárbaras) e cuadrícula pedagóxica escavada en 1980 baixo a dirección de Felipe Senén no patio superior do Castelo de San Antón. Infelizmente, en ningunha delas apareceron materiais romanos, a non ser un descontextualizado bronce do s. IV en San Antón (NAVEIRO LÓPEZ 1988,41). 178 As prospeccións subacuáticas foron levadas a cabo en 1976 e 1977 por membros do GIRAS (Grupo de Investigación y Recate Arqueológico Subacuático) baixo a dirección de Rafael Mejuto García, recuperándose material romano únicamente na zona do Parrote fronte á Solana. Paralelamente, as dragas previas dos canais de acceso ó porto e as posteriores (entre 1978 e

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

estas actividades, compre destaca-lo interese que esperta A Coruña romana en varios investigadores alleos de recoñecido prestixio internacional, publicándose nestas datas dous traballos xa clásicos sobre o faro (HUTTER 1991; HAUSCHILD 1977) 179, así como unha interesante nota sobre o presumible porto romano coruñés (BALIL 1980). A arqueoloxía urbana propiamente dita, e con ela unha unha nova e esperanzadora fase da investigación, comeza a finais de 1985 coa polémica escavación do parking subterráneo da Praza de María Pita, orixinándose, tras un breve impass de

113

dous anos 180 , unha verdadeira eclosión e xeneralización das intervencións de urxencia entre 1988 e 1994. Sen dúbida tivo moito que ver neste proceso a elaboración en 1988 dun proxecto de investigación arqueolóxica da cidade 181 , que, a xeito de plano-marco, servíu de base tanto para as múltiples intervencións promovidas polo Concello como para a necesaria coordinación coas promovidas por outras institucÍóns (Xunta, Deputación e MOPU). Para non resultar prolixos, resumimos a seguir en cadro sinóptico tódalas escavacións realizadas neste periodo que atoparon vestixios romanos 182 :

LOCALIZACIÓN

INTERVENCIÓN E RESULTADOS (ÉPOCA ROMANA)

DATA

DIRECCIÓN

Praza de María Pita (parking subterráneo)

Escavación en área. Vestixios romanos só nun sector da banda sur da praza (ca. 220 m 2): estructuras constructivas domésticas (muros, pavimentos), abondosos materiais.

1985

Juan López

Rúa da Maestranza (xardín adosado ó muro das Bárbaras)

Escavación en área. Materiais escasos e descontextualizados; acumulación puntual de tégulas.

1988

Xan Vázquez VÁZQUEZ 1991 d; 1991 b, Gómez 131-132; BELLO 1991a, 77; BELLO/ 1994a, 53-54; VÁZQUEZ 1994,33-34.

Praza de Azcárraga

Catro sondaxes (ún en cada cuadrante do xardín da praza). Sondaxe oeste (ca. 6 m 2 ): materiais e vestixios de muro a 6 mts. de profundidade.

1988

Xan Vázquez VÁZQUEZ 1990; 1991c; Gómez 132-134; BELLO 1991 b, 1991a, 78-79; 1994a, 54; BELLO/VÁZQUEZ 1994, 34.

Xardín Igrexa Santiago

da de

Sondaxe (9 m 2). Sedimento revolto con materiais romanos a 3 mts. de profundidade; buracos escavados na rocha base.

1988

Xan Vázquez VÁZQUEZ 1990; 1991e; Gómez 1991 b, 134-136; BELLO 1991a, 81; 1994a, 55; BELLO/ VÁZQUEZ 1994, 34.

Casa Martelo (rúa Franxa nO 14)

Sondaxes na banda norte e sur do solar, esta última ampliada nunha pequena escavación en área (17 m 2). Tumba de tégula (área norte), sedimento deposicional (vertedoiro) con abundantísimo material, muro curvo sobre area de praia (área sur).

1988

BELLO 1991; José Ma Bello LESTÓN Diéguez e 1991a, 79-80; 1994a, 55-57; Manuel Lestón BELLO/VÁZQUEZ 1994, 34. Gómez

1982) do Peirao do Centenario tiñan extraído outras moitas ánforas romanas. Para o desenvolvemento dos trabaBos véxase LÓPEZ GÓMEZ 1980 e para o estudio dos materiais NAVEIRO LÓPEZ 1981 e 1982; breves resumes en NAVEIRO LÓPEZ 1988,42-43 e BELLO DIÉGUEZ 1991a, 82-83. 179 Ambos trabaBos foron publicados orixinariamente en 1973 en alemán; as edicións citadas corresponden ás súas respectivas traduccións ó castelán. 180 En 1987 únicamente se fixo un control particular de obra a cargo de J. Naveiro (demolición do muro de contención das casas da rúa Panadeiras sobre o mercado de S. Agustín) e unha escavación programada de dirección colexiada nun solar valeiro da rúa Sto. Domingo. Non apareceron niveis ou materiais romanos en ningunha delas (NAVEIRO LÓPEZ 1988, 39 e 41-42).

BIBLIOGRAFÍA

40-41 ; Naveiro NAVEIRO 1988, BELLO 1991a, 74-76; 1994a, 52-53.

181 O proxecto, avalado polo Museo Arqueolóxico, foi elaborado por un grupo de catro arqueólogos coruñeses: José María Bello, Félix de la Fuente, Juan Naveiro e Xan Vázquez. Xénese, desenvolvemento e balance en BELLO DIÉGUEZ et alii n.p. 182 Excluímos deliberadamente as que non detectaron restos antigos: Praza de San Agustín, actualmente do Humor (Dir. Xan Vázquez, ano 1989) e antigo convento de San Francisco, actual Parque da Maestranza- (Dir. Xan Vázquez, ano 1993 e ss.) (VÁZQUEZ GÓMEZ 1995a; BELLO DIÉGUEZ/ VÁZQUEZ GÓMEZ 1994, 34-35). Infelizmente, durante estes anos tamén se realizaron obras ilegais que non contaron coa preceptiva intervención arqueolóxica: o propio Xan Vázquez puido recoller cerámicas antigas -vaso gris con retícula brunida e algúns anacos de TS clara- nunha delas situada na rúa Tabernas (BELLO DIÉGUEZ 1991a, 82 e 97-98).

114

FERMÍN PÉREZ LOSADA

LOCALIZACIÓN

INTERVENCIÓN E RESULTADOS (ÉPOCA ROMANA)

DATA

DIRECCIÓN

Praza Cánovas Lacruz

Escavación en área (ca. 70 m 2). Estructuras romanas (muros), depósito de cinzas e cunchas, materiais.

19891990

Xan Vázquez VÁZQUEZ 1990; 1995b; Gómez 1991b, 136; BELLO 1991a, 82; 1994a, 59-60; BELLO/ VÁZQUEZ 1994,35.

Laterais do Teatro Rosalía (rúa Rego de Auga)

Escavación en área. Materiais romanos descontextualizados.

1991

62; Purificación BELLO 1994a, Soto Arias BELLO/VÁZQUEZ 1994,35.

Inmoble rúa Franxa nO 18

Sondaxes e escavación en área. Est~uctura hidráulica (tanques de captación de auga e canalizacións) no sector norte do solar (23 m 2), ourras estructuras sen identificar no sector central; materiais.

19891993

Xan Vázquez VÁZQUEZ 1995c; BELLO Gómez 1991a, 80; 1994a, 57-59; BELLO/VÁZQUEZ 1994, 34 e 36; BELLO et alii 1993.

Inmoble rúa Franxa nO 9-11

Escavación en área (ca. 63 m 2). Estructuras constructivas (muros, ¿canalización?); vertedoiro con abondosos materiais.

19911992

Xan Vázquez DOVALlVÁZQUEZ 1992; Gómez BELLO 1994a, 60-61; BELLO/VÁZQUEZ 1994, 35; VÁZQUEZ 1996a.

Inmoble rúa Rego de Auga nO 60

Escavación en área (ca. 30 m 2). Múltiples tumbas en todo o solar; estructuras constructivas (muro, pavimentos e anaco de bañeira) no tercio norte; materiais.

1991

Xan Vázquez BELLO 61-62; 1994a, Gómez BELLO/VÁZQUEZ 1994, 35; VÁZQUEZ 1996b.

Chaira SE da Torre de Hércules

Sondaxes espalladas pola zona. Escasos materiais só nunha das sondaxes (entre Torre e construcción militar).

1990

1991 c, 167-168; Jose Ma Bello BELLO Diéguez BELLO/VÁZQUEZ 1994,35.

Plataforma de baseamento da Torre de Hércules

Escavación en área dos laterais norte, leste e sur da Torre (ca. 185 m2). Baseamentos do faro romano (muro exterior e caixa da rampa); materiais.

19921994

Jose Ma Bello Diéguez e Luis Caballero Zoreda

Infelizmente, aínda non foron publicadas a meirande parte das memorias destas escavacións, a penas paliadas por breves avances ou estudios parciais. Non obstante, permitiron a edición de varios interesantes traballos de conxunto e interpretación xeral do asentamento (BARREIRO FERNÁNDEZ 1986, 31-63; NAVEIRO LÓPEZ 1988; BELLO DIÉGUEZ 1991a e 1994a, 7-77; FERNÁNDEZ OCHOA/MORILLO CERDÁN 1994, 59-62), cada vez máis completos segundo avanzaban as intervencións; o faro romano tamén se beneficióu da celebración do bicentenario da reconstrucción de Giannini en 1991, reeditándose obras antigas e publicándose outras novas (CIUDAD-TORRE, 1991; AA.vv. 1991). Na actualidade, tras catro anos (1995-1998) sen producirse ningún novo achado, ternos noticia da descuberta de importantes restos -estructuras e

BIBLIOGRAFíA

BELLO/VÁZQUEZ 1994, 3536; BELLO 1996; 1997. CABALLERO/LATORRE 1999

matenals- no Cantón Grande 183 , de complexa interpretación dada a súa considerable entidade (en principio unha grande e luxosa edificación residencial romana) e maila sorprendente ubicación tan avanzada no istmo. Ábrese así outra nova fase na investigación arqueolóxica da Coruña romana. Fontes escritas

A Coruña e comarca é seguramente a área galaica que conta con meirande número de referencias nos textos clásicos, bó reflexo da importancia atinxida polo núcleo agrupado e a súa rexión en época roma-

183 Amplísimo solar en construcción (no 22-28 do Cantón Grande, con fachada traseira ó quebro en ángulo recto da rúa Estrela) escavado en 1999 por Tomos S.L. (dirección a cargo de Santiago Vázquez Collazo).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

na. Unha parte destas fontes son de índole xenérica -descrición das costas do ángulo noroccidental da península cos seus principais accidentes naturais e humanos-, sendo outra parte de índole máis específica ó citaren directamente o enclave de Brigantium. As primeiras son as coñecidas "Xeografía" de Estrabón (finais do s. 1 a.C.-inícios do 1 d.C.), a Chorographia de P. Mela (primeira metade do s. 1 d.C.), a "Historia Natural" de Plinio (segunda metade do s. 1 d.C.) e finalmente a "Xeografía" de C. Ptolomeo (s. II d.C.), esta última xa mentando expresamente a Brigantium. Os textos, xa traduci..., dos (ROMERO MASIÁ/POSE MESURA 1987), son como seguen: ESTRABÓN: "6 navegar ( . .) dende o Cabo Sagrado ata os Ártabros, o rumbo é norte e a Lusitania está á dereita. Logo o rumbo torce ó leste formando un ángulo ata os extremos da Pirene que remata no océano. Fronte da Pirene cara ó norte está o oeste da Bretaña. Tamén están fronte ós Ártabros, cara ó norte, as illas Kassitérides, en alta mar e aproximadamente á altura de Bretaña" (II,5,15). "O terceiro lado [de Iberia] é o occidental que discorre case paralelo á Pirene e vai dende o Cabo Sagrado ata o Cabo dos Ártabros que chaman Cabo Nerio (III,l,3). "Entre os Ártabros, que son os últimos da Lusitania cara ó Noroeste, dí [Posidonio] que a terra florece de prata, de estaño e de ouro branco, xa que está mesturado con prata, e que os ríos arrastran esta terra" (III,2,9). "Os últimos son os Ártabros que habitan cerca do Cabo que se chama Nerio e que é o remate dos lados norte e oeste. Arredor do cabo habitan os Célticos ( . .). Os Ártabros teñen moitas cidades situadas nun golfo ó que os navegantes que opercorren lle chaman Porto dos Ártabros. Hoxe en día os Ártabros denomínanse Arrotrebas"(III,3,5). ~s Kassitérides son dez e están situadas moi próximas unhas doutras cara ó norte do Porto dos Ártabros, en alta mar" (III,5, 11). MELA: "Logo [a costa] esténdese cun pequeno entrante, axiña sobresae un pouco, presentándose entón de novo en liña recta ata o promontorio que chamamos Céltico. Habítana toda os Célticos ( . .), os SuperTamaricos e os Nerios son os que viven máis afastados naquela zona" (III,9-11). "Logo a terra en toda a súa extensión está orientada cara ó norte, dende o promontorio Céltico ata o Pirineo ( . .). Nel están primeiro os Ártabros, aínda pobo celta, e logo os Astures. Nos Ártabros hai un golfo de estreita embocadura, pero dun contorno amplo que acolle á cidade de Adrobrica e recibe as desembocaduras de catro ríos: dous sen importancia aínda entre os indíxenas e polas outras desembocan o Duncanario e o Lybica"(III,12-13). PUNIO: ~rtemidoro engade ademais que de Gades, polo circuito do promontorio Sacro ata o promontorio dos Ártabros, por onde sobresae máis extensamente o fronte de Hispa nia, hai 991.500 pasos" (II,242). (~ rexión dos Astures ( . .) e logo o convento Lucense dende o río Navia cos Albións, Cibarcos, Egos, Varros de nome Namarinos, Adovios, Arronios e Arrotrebas; logo o promontorio Céltico e

115

os ríos Florio e Nelo, os Célticos de sobrenome Nerios e os Super Tamaricos. .. " (IV; 111). "... os Arrotrebas, que dixemos que estaban diante do promontorio Céltico" (IV; 114). ce••• diante da rexión do promontorio dos Arrotrebas hai seis illas dos Deuses que algúns chamaron Afortunadas" (IV; 119).

PTOLOMEO: "Dos Callaicos Lucenses ( . .), dos Ártabros, o Porto dos Ártabros a 5°20'-45°, o promontorio Nerio a 5°15'-45°10'" (II,6,2). "No Gran Porto dos Callaicos Lucenses, Flavio Brigantio a 6°45'-45°, promontorio Lapatia Coru que tamén se chama Trileuco a 8°15'-45°50: desembocadura do río Mero a 9°-45°45'" (II,6,4). "Viven .tamén arredor do promontorio Nerio os Ártabros, que teñen as cidades de Claudiomerio a 5°45'-25°10: e Novio a 6°10'-44°45'" (II,6,21).

Da análise destas fontes se deduce, en canto á forma, unha visión netamente marítima da rexión, cada vez máis precisa segundo avanzamos no tempo (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 121-125). En canto ó contido, como puntos comúns a todas elas, é de sinalar a existencia dun destacado cabo ou promontorio no vértice de inflexión das costas atlántico-cantábricas (denominado cabo/promontorio Nerio, Céltico ou dos ÁrtabrosArrotrebas) e máis dun relevante golfo (Porto dos Ártabros, Gran Porto dos Callaicos Lucenses) especialmente útil para a navegación. O promontorio Nerio/Céltico debe corresponder, xa que logo, a calquera dos cabos existentes na Costa da Morte (Fisterra, Touriñán, Vilán ou San Adrián) e o golfo/porto Ártabro sen dúbida á ría múltiple de Coruña, Betanzos-Ares e FerroP84, ou sexa, a actual comarca das Mariñas, perfectamente definida e individualizada como tal a nivel xeográfico e histórico (NAVEIRO LÓPEZ 1997). Respecto ó poboamento, as fontes insisten en que todo este amplo sector costeiro é habitado polos indíxenas de raíz céltica denominados Árta-

184 Non desexamos entrar na polémica da ubicación concreta de estes e outros detalles xeográficos menores descritos palas fontes, tema tratado por numerosos investigadores (Flórez, Cornide, Saavedra, Müller, Maciñeira, Cuevillas, Schulten, García Bellido, C. Torres, A. del Castillo, Tranoy) e especialmente, de xeito monográfico, por Luis Monteagudo (1947, 1951, 1952, 1953 e 1957). Bós resumes das diversas opinións emitidas poden ser consultados en BARREIRü FERNÁNDEZ 1986, 32-42 e VÁZQUEZ G6MEZ 1991a, 35-37. En todo caso, desexamos insistir en que hoxe en día práctica~ente ninguén dubida da identificación do golfo/porto ártabro coa ría alta de Coruña-Betanzos-Ferrol.

116

FERMÍN PÉREZ LOSADA

bros ou Arrotrebas (TRANOY 1981a, 54-56), nome xenérico que non parece corresponder a ningún populus en particular senón máis ben a un conxunto de etnias específicas emparentadas, entre elas a dos Nerios (expresamente individualizada como tal palas propias fontes e ben localizada por tódolos investigadores na comarca de Fisterral Bergantiños) ou ben as moito máis dubidosas dos Brigantinos/Brigantes -área das Mariñas, derivada da localización na zona (Coruña ou Betanzos) da cidade de Brigantium- e máis dos Lapatiancos -área de Ortigueira/Ortegal, derivada da identificación do Lapatiancorum promontorium ptolemaica na punta dos Aguillóns de Cabo Ortegal(MONTEAGUDO GARCÍA 1952, 476-478 e 486-487; 1957,49-72). Fóra destas referencias nas fontes literarias, ningún destes populi indíxenas canta con calquera outro refrendo epigráfico (p.e. mencións de origo) ou arqueolóxico, posiblemente porque nunca chegaron a reconverterse en auténticas civitates en época romana. De feito, son varias as cidades da zona citadas palas mesmas fontes pero nunca expresamente como capitais de civitas: as ilocalizadas Claudiomerium e Novium ptolemaicas 185 , a enigmática Adrobrica urbe meliana 186 e maila mellar coñecida Flavium Brigantium 187 . Por último, tódalas fontes tamén coinciden en relacionar aterra ártabra coas iHas Cassitérides. Estas illas seguramente foron de índole máis mítica que

185 Probablemente nerias dado que o xeógrafó dí que se se atopan nos arredores do promontorio Nerio e nalgúns códices se rexistra a variante Claudionerion. As localizacións propostas por Luis Monteagudo (1951, 203-206; 1953,93-94) -Claudiomerio en Xanzón (Moraime, Muxía) e Novio en Noia- carecen de bases sólidas (TIR, K-29, 45 e 80). 186 Situada polo xeógrafo no Golfo Ártabro, resulta totalmente descoñecida a nivel de entidade (en atención á etimoloxía do nome quizais poida corresponder a algún destacado castro galaicorromano dos múltiples existentes na rexión) e localización concreta. Algunhas ubicacións propostas, como por exemplo a cidade de Ferrol (Schulten, Hübner, Saralegui Medina) ou inmediacións da Coruña (Cornide) carecen de fundamento (ROMERO MASIÁ/POSE MESURA 1987, 57-58). Tamén resulta puramente conxetural a identificación desta cidade co oppidum Avobrica situado por Plinio algures na ría de Vigo ou foz do Miño (TIR, K-29, 19). 187 Situada por Ptolomeo "no gran porto dos galaicos lucenses", non ternos dúbida de que, como veremos, se trata do aglomerado romano coruñés. Así opinan a práctica totalidade dos historiadores e arqueólogos dedicados ó tema, desde os xá clásicos

real 188 , pero tamén é verdade que revelan en certo modo a moderada riqueza estamnífera e aurífera da rexión costeira noroccidental, directamente descrita por Estrabón ("a terra que florece de prata, estaño e ouro branco, arrastrada polos ríos") e confirmada pala investigación arqueolóxica posterior 189 . O segundo grupo de fontes que citan Brigantium está constituído pala "Historia Romana" de Dión Cassio (finais do s. n ou primeiro tercio do nI d.C.), o documento imperial oficial denominado Notitia Dignitatum Occidentalis (finais do s. IV d.C.), as sendas "Cosmografías" de Iulio Honorio e Istro Aethico (ss. IV ou V d.C.) e maila Historia adversus paganos do galaico Paulo Orosio (finais do s. IV ou inícios do V d.C.). A este langa listado habería que engadir as fontes viarias: o coñecido "Itinerario de Antonino" (s. nI con remodelacións no IV d.C.) emailacompilaciónbizantina(s.VII d.C.) denominada ''Anónimo de Rávena". Os textos principais son como seguen: [César] ''desde aH [Gades], navegando ó longo da costa cara a Brigantio, cidade da Galaecia, atemorizóu ós seus habitantes polo estrondo que facían as naves, os cales, como nunca antes viran unha escuadra de guerra, rendéronse" (D.Cas., XXXV; 53).

Flórez, Müller, Schulten, Cuevillas, A. del Castillo ou C. Torres ata os máis recentes Tranoy, Santos Yanguas, Balil, Barreiro Fernández, Naveiro, Bello ou Vázquez Gomez. As únicas voces discordantes son as de Luis Monteagudo (1947a, 639-642; 1953, 96-98; 1957, 49-64) -quén en efecto localiza Flavium Brigantium en Bravío (Betanzos) pero prudentemente identifica outra cidade diferente de nome Brigantia que sería A Coruña-, e maila da investigadora viaria Estefanía Álvarez (1960,54-61) que tamén avoga por Betanzos. 188 A excepción de Luis Monteagudo (1957, 14-32), que cree identificalas en diversas illas e tómbolos existentes desde Fisterra ata Coruña, a opinión máis estendida (Blázquez, C. Torres, García Bellido, Schulten, R. Dion, A. Tranoy) coincide en afirmar que carecen dunha correspondencia xeográfica concreta, reflexando míticamente os avances do comercio marítimo estamnífero desde época fenicia ata a romana (BARREIRO FERNÁNDEZ 1986, 36-37; TIR, K-29, 40; BALBOA SALGADO 1997). 189 Na área de Xallas/Bergantiños (cuncas do Xallas e Anllóns), as Mariñas (val do Barcés) e Ferrolterra (zona do cabo Prior), localízanse algunhas minas auríferas romanas: Pozo Limideiro (Zas), Corcoesto (Cabana), Monte Lourido (Carral), Covas de Vea (Abegondo) e Cobarredeiras (Ferrol). A mesma bisbarra de Xallas e Bergantiños constitúe asemade unha destacada zona estamnífera, algunhas de cuias minas -Monte Neme (Carballo/Malpica) e Arteixo- seguramente xa foron explotadas en época antiga (SÁNCHEZ-PALENCIA RAMOS 1997; NAVEIRO LÓPEZ 1994, 58-59 e 1997,24-25) [Fig.39].

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia "O tribuno da cohorte dos Celtíberos, en Brigantia, agora está en Iuliobriga" (Not.Dig., 42,30). "O segundo ángulo [de Hispania] mira cara ó Noroeste; alí está situada Brigantia, cidade da Galaecia, onde se levanta un altísimo faro para a orientación rumbo a Bretaña, obra digna de mención entre poucas" (Oros., 1,2,70-72). O texto de 1st. Aet. (1,33) é prácticamente idéntico a este. [Vía XX per loca marztlma de Braga a Astorga]: "... Glandimiro sto CLXXX, Atricondo m.p. XXII, Brigantium m.p. XXX Caranico m.p. XVIII, Luco Augusti m.p. XVII" (It.Ant., 423-424).

"... Glandimarium, Medioga, Bricantia, Ontonia, Cistonia, Castra Manuaria ... " (Rav. 308, 2-7).

Dión Cassio e Paulo Orosio ratifican o importante papel que cumpre o Golfo Ártabro como punto clave na navegación atlántica de altura, centrándoo agora xa directamente sobre Brigantium. O texto de Dión revela ademais que a cidade xa existía no 61-60 a. C., data da expedición cesariana relatada, sorprendente dato que en absoluto debemos tomar ó pé da letra. O historiador grego está a narrar un episodio acontecido dous séculos e medio antes do momento en que escribe, sen dúbida incorporando no seu relato referencias propias e exclusivas do seu tempo: así se explica que defina Brigantio como "cidade da Galaecia", realidade xeográfica que só xurde como tal a partir do s. 1 d.C., e do mesmo xeito semella lóxico supoñer que a cidade como tal tamén fose inexistente en época de César, sendo empregado por Dión como anacrónica referencia que sirve, ós ollos dos seus lectores do s. III d.C., para situar aproximadamente o punto das costas galaicas onde arribó u tal expedición (BELLO DIÉGUEZ 1994b, 82-85). Na nosa opinión, o texto de Orosio resulta totalmente taxativo e irrefutable en canto á identificación de Brigantium con A Coruña (asociación directa da cidade co seu famoso faro) pero, aínda así, puideran suxerirse outras opcións alternativas derivadas tanto dunha lectura literal da Notitia Dignitatum 190 como, especialmente, da reducción sobre o terreo da controvertida vía XX per loca maritima onde Brigantio aparece citada como mansión. A nivel viario, o principal problema radica en que, segundo o Itinerario de Antonino, de Brigantium a

117

Lucus hai 35 millas (= 52 kms.), distancia claramente inferior á real Coruña-Lugo (97 kms.), de aí que a investigación viaria tradicional (ESTEFANÍA ÁLVAREZ 1960, 54-61) non teña tido máis remedio que desprazar Brigantio ata Betanzos. Para resolve-la cuestión, máis recentemente teñen sido suxeridas outras solucións. Segundo Xan Vázquez (VÁZQUEZ GÓMEZ 1991a, 37-39) a vía iría desde Lugo ata Brandomil (Glandimiro) por Friol, Cidadela (Brigantium) , Gafoi e Linar-Trigunde (Atricondo), onde Cidadela non sería tanto Brigantio mesmo como unha especie de Brigantium-empalme, ou sexa, o punto desde o que parte o ramal secundario que vai ata A Coruña. Rosa Franco (FRANCO MASIDE 2000) vai moito máis alá e propón un trazado viario por Carballo (Glandimiro), Castromaior de Abegondo (Atricondo) , Cidadela (Brigantium) e Friol (Caranico) ata atinxir Lugo, excluíndo xa que logo totalmente a posibilidade de que Brigantium sexa o aglomerado romano coruñés. Ambas propostas nos parecen un tanto carentes de sentido xeral (¿por qué evitar Coruña -sen dúbida o núcleo romano mais importante da comarca- e a costa, privilexiando en cambio outros enclaves interiores e menores -Carballo ou Brandomil- onde a vía inflexiona máis de 90° como se fosen puntos de destino máis que de mera pasaxe?) e certamente contradictorias cos datos arqueolóxicos, dado que non hai dúbida de que a vía ía por Xallas e Bergantiños (entre Brandomil e Laracha) en dirección Coruña, testemuñada por alomenos tres miliarios (cAAMAÑo GESTO/ NAVEIRO LÓPEZ 1992). Non aclaran, por outra parte, por onde pasaría entón a vía XIX, que en principio vai moi próxima e incluso coincidente no treito Boimorto-Cidadela-FriolLugo, testemuñada por dous miliarios (PÉREZ LOSADA 1988; cAAMAÑo GESTO etalii 199798). Considerámolas xa que logo, malia que enxeñosas e ben razoadas, pouco factibles na realidade.

190 Está perfectamente constatado a nivel arqueolóxico e epigráfico que a unidade militar citada (a Cohors 1 Celtiberorum) tivo o seu asentamento campamental en Cidadela (Sobrado dos Monxes), sendo trasladada a Reinosa (Santander) precisamente no momento de redacción da fonte (finais do S. IV ou inícios do V d.C.). Xa que lago, en teoría, Cidadela sería Brigantio.

118

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Se Coruña é a mansio Brigantium e a vía :xx vai por Xallas e Bergantiños para continuar ata Lugo por Betanzos e Guitiriz ¿cómo se explica entón o escollo aparentemente infranqueable da distancia entre Coruña e Lugo? Probablemente sexa tan sinxelo como pensar nalgún tipo de erro, por outra parte nada infrecuentes, nos datos transmitidos polo Itinerario: a hipótese que barallamos (supoñer que, sen alterar as medicións miliarias, as mansións de Atricondo e Brigantium simplemente están inter-

cambiadas de posición) solucionaría totalmente a cuestión, posto que a distancia Brigantium-Lucus pasaría a ser de LXV m.p. (= 96,2 kms. a 1,48 kms. por milla), ou sexa, prácticamente idéntica ós 97 kms. que separan Coruña de Lugo pola N-VI. Quizais se nos acuse de tomar o camiño fácil e forzar os datos ó noso antollo, pero é que con esta pequena corrección todo o conxunto da vía:XX do Itinerario tería unha asombrosa coincidencia co trazado que consideramos real da vía 191 [Fig.98]:

Vía XX sobre o terreo

Vía XX segundo o Itinerario corrixido

Aquis Celenis- Vico Spacorum

CXCV stadia [36 kms.]

Caldas-Barro

37 kms.

Vico Spacorum-Ad Duos Pontes

CL stadia [28 kms.]

Barro-Brandomil

29 kms.

Ad Duos Pontes-Glandimiro

CLXXX stadia [33,3 kms.]

Brandomil-Carballo

32 kms.

Glandimiro-Brigantium

XXII M.P. [32,5 kms.]

Carballo-Coruña

31 kms.

Brigantium-Atricondo, Atricondo-

XXX+XVIII+XV1I M.P.

Coruña-Lugo

97 kms.

Caranico e Caranico-Luco Augusti

(= LXV M.P.) [96,2 kms.]

Total Caldas-Lugo

226 kms.

Total Aquis Celenis-Luco Augusti

CCC.xxxv stadia + LXXXVII MP. [225,9 kms.]

Se eliminaría así calquera tipo de inconveniente "viario" para que Brigantium sexa A Coruña. Queda por resolver sen embargo o problema Brigantio=Cidadela deducible da Notitia Dignitatum. Consideramos que a fonte non debe ser lida de xeito literal senón como unha aproximación xeográfica que sitúe ó lector: o tribuno da cohorte dos Celtíberos non está exactamente en Brigantio senón "na comarca de Brigantio", principal e única cidade romana da rexión. De feito, Cidadela sempre foi considerada a nivel arqueolóxico e histórico como o "transpaís" do Golfo Ártabro e, lóxicamente, tamén do aglomerado romano coruñés (NAVEIRO LÓPEZ 1994,67; 1997,23). Recapitulando datos, das fontes se deduce que o Golfo Ártabro é coñecido e frecuentado por navegantes romanos xa desde mediados do s. 1 a.C. (expedición cesariana narrada por Dión) ou o cambio de era (Estrabón), e que como mínimo desde o

s. II d.C. (Ptolomeo) existe alí un importante núcleo romano e mansión viaria denominado Brigantium (variantes Bregantium) Brigantio) Brigantia e Bricantia), sen dúbida a actual Coruña, que será repetidamente citado en múltiples textos clásicos do s. III (Dión) e, especialmente do s. IV e inícios do V d.C. (Not.Dig., It.Ant., Ist.Aeth., Iul.Hon., Orosio). O asentamento sempre é definido polas fontes como "cidade" -polis (Ptolomeo, Dión), civitas (Ist.Aeth., Orosio) ou oppidum (Iul.Hon.) 192_,

191 Véxase a nasa proposta de trazado concreto da vía, demasiado prolixa para expoñela agora, Ó tratarmos de Brandomil. fu distancias foron medidas con curvímetro sobre mapas 1:50.000 utilizando as equivalencias clásicas de 1 MP. = 8 Stadia = 1,48 kms. 192 Dado o carácter maioritariamente tardío das fontes, o termo civitaslpolis debe ser interpretado simplemente como núcleo poboacional urbano relevante (importancia sempre entendida en comparación coas outras formas de hábitat existentes na rexión), e non como a entidade xurídico-política e territorial

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

engadíndolle o xeógrafo alexandrino o calificativo de Flavium, de aí a inclusión do lugar no listado dos municipia establecidos na Galaecia baixo a dinastía flavia (ABASCAL/ESPINOSA 1989, 80; TRANOY 1993, 34). Este feito, tradicionalmente aceptado por tódolos investigadores, ten sido sen embargo recentemente dubidado e refutado (BELLO DIÉGUEZ 1994a, 18-23) con base en que a interpretación correcta do texto ptolemaico debe ser Pharum Brigantium en vez do convencional Flavium Brigantium. O razoamento de apoio a esta hipótese, á cal nos adherimos, parécenos extremamente correcto e suxestivo: en primeiro lugar, ningún dos códices do texto ptolemaico recolle a forma Flavium, senón sempre Fravium, Fravio e incluso Fraium, posiblemente unha mala transcrición do termo grecolatino Pharum 193 ; en segundo lugar, chama a atención a orde inversa da denominación (Flavium Brigantium en vez do correcto Brigantium Flavium) , empregada polo mesmo autor noutros dous casos (Flavia Lambris e Flavionavia), ambos curiosamente de moi dubidosa existencia reaP94; en terceiro lugar, Ptolomeo é o único que recolle este apelativo, nunca repetida en ningunha outra fonte clásica e que tampouco deixóu reflexo toponímico algún; en cuarto e último lugar, resulta significativo que a denominación típica da organización imperial romana (RODRÍGUEZ COLMENERO 1995,90). O termo oppidum, pola súa parte, significa en época imperial un enclave urbano importante defendido por muralla ou unha cidadela de refuxio (JIMÉNEZ DE FURUNDARENA 1993) pero non tanto en época baixoimperial (Iulio Honorio escribe no s. IV ou V d.C.), onde funciona a penas como un sinónimo de civitas. Brigantium en consecuencia non necesariamente tivo que ser unha "praza forte", un núcleo amurallado. 193 Debemos esta constatación a Luis Monteagudo (l947a, 641; 1957, 50). Faros é, en grego clásico, a penas un topónimo (nome da illa da foz do Nilo onde se construíu o famoso faro de Alexandría), pero en época romana xa se utilizaba habitualmente como nome común, tanto fose en grego como en latín (Pharus). Non existe polo tanto ningún tipo de inconveniente lingüístico ou gramatical na fórmula Pharum Brigantium, traducible en algo así como "Faro dos Brigantinos" ou "Brigantes". 194 Tódolos outros casos galaicos (Iria Flavia, Aquae Flaviae, Bergidum Flavium e Interamnium Flavium) levan a orde correcta excepto estes tres, posiblemente porque o anómalo adxectivo inicial debeu ser, en realidade, un nome común: pharum no caso de Brigantium e fluvium no caso de Lambris e Navia (actuais ríos Lambre. e Navia). Se así fose, se comprende ben porqué sempre resultaron infructuosas as tentativas de localización destas últimas pretendidas "cidades".

119

altomedieval do lugar sempre sexa Farum Brecantium ou simplemente Faro 195 , probable fosilización toponímica do nome latino orixinario. En resume, tendo en conta ademáis que o faro arqueolóxico xa debía existir no tempo en que escribe Ptolomeo (s. II d.C.), semella lóxico supoñer que o texto oculta realmente un Pharum Brigantium, transformado nun inexistente Flavium Brigantium ben sexa por unha deficiente información do xeógrafo como por un erro, por certo nada infrecuentes, no longo proceso de transmisión textual. O presumible municipio flavio coruñés fica así, en canto ás fontes escritas se refire, desprovisto de calquera argumento probatorio.

Restos arqueolóxicos

A excepción da Torre de Hércules e algúns vestixios aillados da zona inicial do istmo, tódolos outros restos romanos coruñeses localízanse na franxa urbana que envolve a actual Dársena da Mariña, conformando unha área de ocupación de forma sensiblemente alongada e curvilínea (aproximadamente uns 550 mts. de langa por uns 135 mts. de ancho medio) perfectamente adaptada ás orixinarias circunstancias orográficas do lugar, ou sexa, as terras que bordean o abrigado extremo oriental da praia sur do istmo. A nivel paleotopográfico compre distinguir, polo tanto, unha zona ((baixa" (cotas 0-6 mts.) polo oeste, sita sobre a mesma praia -área do actual barrio da Pescadería, entre a rúa Real e a praza de María Pita-, e outra ((alta" (cotas 9-18 mts.) polo leste, ubicada nas ladeiras dun pequeno

(Crónica do Bispo Sebastián do ano 883, relatando feitos acontecidos no 846); Comisso de Faro (Documento de Tructino, ano 868); Faro (Diploma de Ordoño 11, ano 915); Pinnam fabricatam ab antiquis hominibus Farum Precantium (Diploma de Vermudo 11, ano 991); Penna de Faro (Confirmación de Alfonso V, ano 1019); Locum cui nomen est Farum Brecantium (Crónica Rotense, inícios do s. XI); Farum Brecantium (Relato de Trecenzonio, inícios do s. XI); Farum (Cronicón Iriense, s. XI); castrum de Faro, terra de Faro (Historia Compostelana, s. XII); Faro (Docs. privados de 1168 e 1169); turrem Faris (Crónica do cruzado Osborne, ca. 1147); loco qui dicitur Crunia, apud turrim de Faro (Diploma fundacional de Alfonso IX, ano 1208). Apartir de aquí imporáse o novo topónimo (Crunia > Coruña), esquecéndose o orixinario latino.

195 Locum qui dicitur Farum Brecantium

120

FERMÍN PÉREZ LOSADA

soo

MTS.

Curvas de nivel cada 3 mts.

• ~~~:~~~~s •

~ua~~~~:~os

Epígrafes

•••• Vía XX

.-=ttllft+-

Área de ocupación

ji j 'O,,!

Fig.32 A península coruñesa en época romana: topografía, distribución de achados, sistema viario e área de ocupación [Topografía -curvas de nivel, perfil costeiro- elaborada a partir da cartografía histórica do s. XIX (NAVEIRO LÓPEZ 1988); planimetría urbana actual (1996) infraposta] 1 Torre de Hércules, epígrafe rupestre CIRG 1 2 e materiais vanos 2 Placa funeraria CIRG 1 7 no emrepano norte da amiga muralla 3 Escavación do xardín das Bárbaras na rúa da Maestranza

4 Materiais descontextualizados na rúa Ferrerías 5 Placa funeraria CIRG 1 8 no amigo Hospital Militar 6 Achados submariños na Solana 7 Achados submariños no Peirao do Centenario 8 EscavacÍón no solar nO 22-28 do Camón Grande 9 Tégulas no antigo baluarte do Malvecín, actual xardín da Rosaleda 10 Moeda descontextualizada na amiga Porta da Torre de Arriba, actual confluencia da rúa San Andrés na Praza de Pontevedra.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos «aglomerados secundarios" romanos en Calicia

outeiro que se prolonga en saínte rochoso sobre o mar -actual área da Cidade Vella- [Fig. 32]. O coñecemento arqueolóxico da parte alta aínda é, malia á realización dalgúns controis, sondaxes e escavacións na zona, francamente deficitario, ben sexa porque en moitos destes achados se ignora o contexto estratigráfico de procedencia ou foron atopados en niveis revoltos l96 , ben porque cando aparecen estructuras ou niveis romanos in situ, estes son tan reducidos e fragmentarios que impiden calquera tentativa coherente de interpretación: vestixios de muro na sondaxe oeste da praza de Azcárraga 197, enigmáticos buracos na rocha base da sondaxe no xardín da igrexa de Santiago l98 , tégulas de derrube na escavación da rúa da Maestranza 199 e probable nivel de vertedoiro romano do paseo do Parrote 200 .

196 Carecen de contexto estratigráfico os achados cerámicos das rúas Ferrerías, Alfonso IX e Tabernas, o tesouriño baixoimperiala da mesma rúa Tabernas e mailos obxectos varios aparecidos fronte ó antigo cárcere; procedentes de recheos ou niveis revoltos son os achados cerámicos e tegularios das rúas Príncipe e Nosa Señora do Rosario. 197 O devandito muro apareceu a uns 6 mts. de profundidade (indicando xa que logo que o perfil topográfico antigo tiña aquí unha acusada pendente cara a praza de María Pita), asociado a un nivel que contiña exclusivamente material romano -tégulas,

"un cacharriño globular vermello, con asiña; un colo de ánfora Beltrán lb; un anaco de vermello pompeiano e nove anacos de terra sigillata, un pertencente a un borde da forma Dr.37 e dous ó tipo Dr.15/17''--, datable desde mediados ou finais do s. I ata ben entrado o s. II d.e. Nas ourras tres sondaxes feitas na praza non apareceron niveis ou materiais romanos (VÁZQUEZ G6MEZ 1991c, 172; 1991b, 132-134; BELLO DIÉGUEZ 1991a, 7879; 1994a, 54). 198 Trátase de oito buracos dispostos en dúas filas de catro, curiosamente inclinados en varias direccións, o cal invalida a hipótese de que poidan ser ocos de poste. Apareceron a case catro mts. de profundidade, cubertos desde un metro antes por un nivel revolto con materiais altomedievais e romanos, entre éstes un muiño circular, un fragmento de fuste granítico, cerámica común, TS, e un precioso par de dados en oso (VÁZQUEZ G6MEZ 1991b, 134-135; 1991e, 182; BELLO DIÉGUEZ 1991a, 81; 1994a, 55). 199 Na escavación apareceron descontexrualizadas algunhas cerámicas romanas - "seis anacos de cerámica de barniz vermello e tres anacos de terra sigillata, ademais de restos de tégula''-- e, baixo o muro das Bárbaras, unha puntual acumulación de tégulas aparentemente in situ que, "por su situación estratigráfica parece evidenciar la existencia previa de una pequeña construcción de época romana" (VÁZQUEZ G6MEZ 1991d, 176-177; BELLO DIÉGUEZ 1991a, 77; 1994a, 54). 200 Cerámica común galaicorromana, TSH e sendos bordes de TSC-D e TSFT atopados durante un control de obra, que poderían pertencer a "un nivel de ocupación -¿vertedero?- o en todo caso un relleno de época romana" (NAVEIRO L6PEZ 1988,39).

121

Únicamente na escavación da praza de Cánovas Lacruz [Fig. 33] resulta posible unha primeira aproximación preliminar: descubríronse dous fragmentos de muros de mampostería paralelos entre 'sí, asociados a unha mancha exterior de cinzas e considerable cantidade dun tipo de molusco, Thais Haemastoma, unha das principais materias primas para fabricar o tinte púrpura tan apreciado no mundo romano (BELLO DIÉGUEZ 1991a, 82; 1994a, 59-60). Estratigrafía e materiais suxiren unha cronoloxía altoimperial ou incluso anterior 201 para esta primixenia construcción de índole presumiblemente industrial ou artesanal, malia que tamén hai indicios suficientes para supoñer unha funcionalidade máis propiamente doméstica e residencial 202 correspondente quizais a unha remodelación baixoimperial do edificio. De feito, outra hipotética edificación próxima sita na rúa Tabernas tamén semella revelar este dobre carácter de uso doméstico e cronoloxía tardía203 . A Cidade Vella concentra asemade tódolos epígrafes coruñeses a excepción do rupestre da Torre. A concentración de dúas aras (CIRG 1 1 e 3) e dous pedestais de estatua (CIRG 1 4-5) na igrexa de Santiago ten sido considerado como indicativo da existencia dun templo no lugar ou inmediacións (BELLO DIÉGUEZ 1994a, 40 e 72), opción posible pero que, arqueolóxicamente falan-

201 Estratigráficamente, os muros están cimentados no terreo natural (nivel IV) e asociados a un sedimento de ocupación (nivel III) rico en material cerámico, vítreo e metálico romano. Entre éste sinálase a presencia de TSH (Drag. 15117) e unha fibela de charnela tipo Aucissa (ambos datables nos ss. I-II d.e. a partir de época flavia), pero tamén dun anaco de cerámica campaniense e dous bordes de ánfora vinaria itálica Dr.l que son os que poderían retrotraer a data de início da ocupación ata o s. I a.e. (BELLO DIÉGUEZ 1994a, 59-60; VÁZQUEZ G6MEZ 1995b, 136-137). 202 Camada de tégula de derrube aparecida no nivel II, sedimento inmediatamente superior ó de ocupación (VÁZQUEZ GÓMEZ 1995b, 136). Algunhas destas tégulas presentan restos dunha capa adherida de morteiro pintado, interpretadas como pertencentes a "una construcción, posiblemente bajoimpe-

rial, que tendría en sus paredes un sistema similar a los tubuli para caleftcción o al menos para aislamiento térmico" (BELLO DIÉGUEZ 1994a, 59-60). 203 Referímonos ós restos aparecidos en 1927 nunha casa en construcción da rúa. Supoñemos que "el ángulo de una vieja pared que se trataba de desmontar" onde aparecéu o tesouriño debería ser o da orixinaria vivenda romana.

122

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Estructuras romanas

PRAZA CANOVAS LACRUZ

Estructuras medievais e posteriores

METROS

Fig.33 Planimetría da escavación da praza Cánovas Lacruz en Coruña [Plano orixinal inédito cedido por X. Vázquez Gómez]

do, non nos parece de momento en absoluto probable. Máis verosímil resulta supoñer que algures bordeando o núcleo habitado existise unha necrópole altoimperial -presumiblemente de incineración e seguramente con edificios funerarios (BELLO DIÉGUEZ 1994a, 71)-, de aí as tres placas coñecidas (CIRG 1 6-8), todas elas reutilizadas como material de construcción en diversas construccións militares de época moderna significativamente situadas nos flancos externos da cidade histórica. Os textos dos epígrafes son os seguintes: Fortunae Iulius Plato ex vo(to) [CIL II 2558; IRG 1 Sup 10; CIRG 1 1] Neptuno sacrum pro salute Augustor(um) nostror(um) Glaucus Caesar(um) n(ostrorum) s(ervus) titul(um) ex voto [IRG 1 Sup 12; CIRG 1 3] Imp(eratori) Caesari M(arco) Aurelio Antonino Aug(usto) Reginus verna Augustorum ex actor ex voto [IRG 1 Sup 13; CIRG 1 4] Imp(eratori) Caesari L(ucio) Aurelio Yéro Aug(usto) Reginus verna Augustorum ex actor ex voto [IRG 1 Sup 14; CIRG 1 5]

D(iis) M(anibus) G(aio) Arruntio Sereno an(norum) LX Flaccinia Severa marito pientissimo [CIL II 2561; IRG 1 Sup 21; CIRG 1 6] D(iis) M(anibus) S(acrum) Maternae [P}atruini (filiae) an(norum) [L}II Maternus [et Vale}ntina m(atri) [h(ic) s(ita)} e(st) [IRG 1 Sup 20; CIRG 1 7] [ ..} Aretis f(ilio) an(norum) LXXX h(ic) s(itus) e(st) [IRG 1 Sup 16; CIRG 1 8]

En resume, non é moito o que podemos concluir sobre a parte "alta" do asentamento romano, a non ser testemuñar a existencia de varias construccións de índole doméstico-residencial e/ou artesanalindustrial espalladas pola zona, quizais unha necrópole antiga algures nas inmediacións, e máis unha cronoloxía xenérica de ocupación que abrangue tanto o periodo alto como baixoimperial. Non obstante, o estudio de distribución espacial dos abundantes puntos con achados romanos quizais permita unha primeira delimitación da área ocupada [Fig. 34J: consideramos que esta abrangue esencialmente a metade SO da Cidade Vella (igrexa de Santiago e área circundante ata un radio de aprox. 751100

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

mts.), entre a antiga liña costeira (actual paseos da Dársena e Parrote) polo SO/SE e a rúa Zapatería polo NE; excluímos deliberadamente, polo tanto, a parte máis alta do outeiro (Colexiata de Sta. María do Campo e inmediacións), lugar elixido para a instalación da primeira cidade medieval (ESTRADA GALLARDO 1969-1970, 43-46), onde a penas aparecen restos romanos -rúa Ferrerías e xardín da rúa Maestranza- que, se efectivamente indicasen unha ocupación da zona204 , sería en todo caso de carácter periférico e marxinal. Esta área de ocupación coincide ben coa ubicación do presumible porto romano coruñés. A súa existencia dedúcese dunha coñecida fonte medieval, De expugnatione Olisiponis, que describe en Faro un peirao marítimo de arcos 20S , con múltiples e claros paralelos na arquitectura portuaria romana (BALIL ILLANA 1980). Tradicionalmente, tal construcción vense localizando baixo a actuais instalacións deportivas da Solana, ou sexa, na desaparecida praia do Parrote (LÓPEZ GÓMEZ 1980, 145-146 e 152153; BELLO DIÉGUEZ 1991a, 87; 1994a, 35), ubicación que en absoluto nos parece adecuada e que preferimos situar na banda leste da actual Dársena da Mariña206 . A presencia dun porto na Coruña resulta

204 Xa dixemos que as cerámicas romanas aparecidas nestes dous puntos están descontexmalizadas, senda o hipotético derrube tegulario da escavación da rúa Maestranza o único indicio de ocupación in situ; amáis disto, outras dúas intervencións executadas na zona -rúas Porta de Aires e Sto. Domingo- resultaron totalmente negativas en canto á localización de restos romanos. 20S "Ibi vera pons lapideus ex multis arcubus ostenditur, in mare protensus, ex quibus XXIllor arcus quae ante biennium non apparuerant, jam apparent. lnde relatum est a quodam gentis illius antiquisimo vaticinatum ut dum pontis illius arcus emergerent, destructionem gentium finemque ydolatriae in Hyspania inminerent"

[Alí (en Faro) en verdade existe unha ponte de pedra de moitos arcos, tendida cara Ó mar, da que os vintecatro arcos que antes do bienio non eran visibles, agora sí se amasan. De aí que se cante que é obra dalgún pobo antigo eque se vaticine que, unha vez aparecidos estes arcos da ponte, sería inminente a destrucción do pobo e a fin da idolatría en Hispania]. 206 Os argumentos utilizados para localizalo na praia do Parrote son de moi escasa entidade (vagos relatos dos mariñeiros da zona sobre un hipotético peirao sumerxido tipo pontillón de lousas, pía granítica de indeterminable cronoloxía aparecida na Solana, referencia a posibles sillares avistados durante as primeiras prospeccións subacuáticas) , a distribución de materias romanos submariños non resulta en absoluto determinante (efectivamente hai ánforas fronte ó Parrote, pero tamén, incluso en meirande cantidade, no peirao do Centenario e outros puntos da baía), e a praia do Parrote non constitúe precisamen-

123

lóxica e natural dentro do contexto claramente marítimo (navegación e comercio) do núcleo romano, pero tamén é verdade que non se coñecen de momento restos arqueolóxicos do mesmo, a fonte que o cita pode ser acusada de escasa fiabilidade 207 , e o grande espallamento dos restos subacuáticos coruñeses semella indicar que toda a baía foi utilizada a xeito de fondeadeiro aberto, ceno habiéndose detectado

ningún pecio ni una concentración suficientemente relevante de piezas que pueda identificarse con un vertedero de embarque" (NAVEIRO LÓPEZ 1988, 42); xa que logo, quizais conveña deixar a cuestión do porto en aberto, á espera do descubrimento de novos e esclarecedores datos ó respecto. Son bastante mellores, tanto en cantidade como en calidade, os datos arqueolóxicos que posuimos sobre a parte baixa do enclave. Alomenos seis escavacións en área (María Pita, rúa Franxa na 9-11, 14 e 18, rúa Rego de Auga na 60 e rúa Real) exhumaron vestixios constructivos romanos mínimamente complexos, todos eles asentados sobre a area ou algún pequeno afloramento rochoso que caracterizan a paisaxe antiga desta zona do tómbolo. Na escavación da praza de María Pita (NAVEIRO LÓPEZ 1988,41; BELLO DIÉGUEZ 1991a, 7476; 1994a, 52-53) únicamente se conservaron restos romanos nun pequeno sector da banda sur, o cal non quere dicir que, en orixe, as edificacións romanas puidesen estenderse por todo o ámbito da praza20S

te o mellar lugar da baía para abrigar embarcacións. A Dársena da Mariña sí que presenta en cambio idóneas condicións de fondeo (rada de meirande fondo e tamaño protexida por un saínte rochoso, lugar ideal para a construcción dun dique de abrigo) e, sobre todo, resulta totalmente coherente coa forma e ubicación do núcleo romano coruñés [Fig. 32] 207 A crónica narra as vicisitudes da viaxe emprendida polos cruzados británicos que tomaron Lisboa no ano 1147, mesturando observacións da realidade con outros detalles claramente fantasiosos tomados da mitoloxía e a erudición libresca (BELLO DIÉGUEZ 1994a, 3S). Podería ser este o caso -as razóns aducidas sobre o porqué do descubrimento dos arcos son claramente unha moralexa edificante-, malia que o minucioso da descrición sumado ó adecuado do contexto (funcionalidade portuaria da Coruña, existencia do faro e obvios paralelos constructivos romanos) aconsella considerar verídica a existencia do peirao de arcos. 20S Toda a metade norte fora rebaixada ata a rocha base, carecendo en consecuencia de calquera potencial arqueolóxico; a do sur, en cambio, estaba ocupada maioritariamente polo recinto defensivo do s. XVIII, masiva construcción que, sen dúbida, destruíu e fixo desaparecer calquera tipo de ocupación anterior.

124

FERMÍN PÉREZ LOSADA

l±3J

Área de ocupación

EEEEJ

Área de necrópole

E::::3 1--1

Hipotéticas liñas de urbanismo Dominio marítimo antigo

*• •

Estructuras Materiais

METROS

200

Epígrafes

Fig.34 Planimetría da área nuclear da ocupación romana de Brigantium: distribución de vestixios e hipotéticos eixos urbanísticos amigos [Plano base 1:5000, edición Concello da Coruña, 1990]. 1 Tégulas e ladrillos na rúa Real "por la mitad de la calle" 2 Tumbas e materiais na casa rúa Real nO 26-28 3 Cata nO 2 da escavación de J.M. Luengo (Cine París) 4 Cata nO 4 da escavación de J.M. Luengo (rúa Agar) 5 Escavación de X. Vázquez na casa Rego de Auga nO 60 6 Escavación de P. Soto nos laterais do teatro Rosalía 7 Muíño circular na rúa Rego de Auga á altura do nO 42-44 8 Escavación de X. Vázquez na casa Franxa nO 18 9 Escavación de J.M.Bello na Casa Martelo (Franxa nO 14) 10 Escavación de X. Vázquez na casa Franxa nO 9-11 11 Escavación de J. Naveiro na praza de María Pita 12 Materiais cerámicos na rúa Nasa Señora do Rosario 13 Placa funeraria CIRG I 16 no Paseo da Dársena frome á Porta Real 14 Materiais cerámicos no Paseo do Parrote 15 Materiais e epígrafes (CIRG I 1, 3,4 e 5) na Igrexa de Santiago 16 Estructuras e tesouriño na rúa Tabernas 17 Materiais descomextualizados nunha casa da rúa Tabernas 18 Materiais descontextualizados no Paseo do Parrote frome ó amigo cárcere 19 Escavación de X. Vázquez na praza Cánovas Lacruz 20 Materiais descontextualizados nunha casa da rúa Príncipe 21 Sondaxe oeste da escavación de X. Vázquez na praza de Azcárraga 22 Materiais descontextualizados na rúa Alfonso IX.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

METROS

125

Estructuras romanas

PRAZA DE MARÍA PITA

Estructuras fase 1

Estructuras fase II

Lareira e ,

poste

,/',',

(, , .

Pavimento I '/ '/ '/

>t5

METROS

Fig.35 Planimetría da escavación da praza de María Pita na Coruña [Plano xeral inédito cedido por]. Naveiro López e plano específico segundo NAVEIRO LÓPEZ 1988]

126

FERMÍN PÉREZ LOSADA

[Fig. 35]. Os vestixios consisten nunha edificación feita con muros de mampostería pétrea que presenta unha planta rectangular orientada E-O, interiormente compartimentada en alomenos tres espacios; o maior deles (unha estancia de aproximadamente 5 x 6,2 mts.) amosa restos dun pobre pavimento térreo, unha probable lareira de ladrillos na esquina SO (con buraco de poste asociado) e máis unha curiosa "pileta" de morteiro escavada no solo, indicios éstos que, sumados ó tipo e entidade dos materiais atopados (muiño circular, pondera), denotan claramente unha funcionalidade doméstica e artesanal. .fu outras dúas estancias (unha delas en realidade un estreito corredor), cheas de variados materiais (especialmente cerámica común e lixos alimentarios), semellan teren sido utilizadas xa desde un principio como área de basureiro ou vertedoiro de cociña. O edificio debeu sufrir durante a súa vida algunhas remodelacións elou ampliacións -retranqueamento do paramento do muro sur que amortiza a "pileta" do pavimento, aillado fragmento de muro que aparece polo NEque, en todo caso, non semellan afectar significativamente á unidade cronolóxica do conxunto. Os materiais, atopados en abundancia, consisten en cerámica común romana de cociña e mesa (entre eles pratos de verniz vermello, cerámica gris con retícula brunida e pintada con motivos triangulares), unha boa representación de cerámicas finas de mesa ("paredes finas" e TSH)209, e algúns outros restos minoritarios como vidros, bronces (anaco de culleriña e outros obxectos inidentificados) ou un fragmento de lucerna. Unha ergoloxía material, en suma, típicamente altoimperial (desde mediados do s. 1 ata finais do II d.C.), apuntando unha datación do edificio "para el momento de ocupación mds intenso, entre el último tercio del s. 1y principios del 11 d C. " (NAVEIRO LÓPEZ 1988,41). Os tres solares exhumados na rúa da Franxa (no 14 -Casa Martelo-, nO 9-11 e nO 18), dada a extrema proximidade entre eles, resulta conveniente analizalos en conxunto [Fig. 36]. A nivel estratigráfico,

209 Os vasos de paredes finas, algún deles con decoración barbotinada, semellan teren sido fabricados na Bética na segunda metade do s. 1 d.C. En T5H contabilízanse as formas lisas Dr.15fl?, 24f25, 2?, 35 e 36, así como as decoradas Dr.29 e Dr.3?, tanto sexa con círculos ou con motivos metopados.

distínguense claramente dous xeneralizados niveis de época romana: ún de base formado por area de praia, xabre ou afloramentos graníticos sobre o que asentan tódalas estructuras constructivas, e outro de terra negra superposto Ó anterior, seguramente de basureirolvertedoiro dada a inmensa cantidade de material e lixos alimentarios romanos que contén. Sobre deles, específicos de cada solar e en moitos casos intrusivos nos niveis citados, existen varios depósitos medievais, modernos ou contemporáneos que tamén conteñen abondosos materiais romanos obviamente en contexto de deposición secundaria (LESTÓN GÓMEZ 1991, 184-185; VÁZQUEZ GÓMEZ 1996a, 412). As estructuras detectadas consisten nunha tumba de inhumación, algúns fragmentos de muros de mampostería pétrea e unha interesante construcción de índole hidráulica. A tumba (extremo norte da Casa Martelo, prácticamente xa na r.úa da Florida), feita en tégulas dispostas en cabalete, presenta unha orientación NO-SE e estaba escavada sobre un solo de ocupación romana anterior (BELLO DIÉGUEZ 1991a, 79; 1994a, 55); na metade sur deste mesmo solar apareceu sobre a area un anaco (6,5 mts.) de muro curvo que, polas súas características -paramento só pola face norte, escasa altura (50 cms.) con uniforme remate horizontal, inexistencia de derrube ó seu carón- semella ser de contención e delimitación dun espacio aberto máis que propiamente dunha edificación (LESTÓN GÓMEZ 1991, 184; BELLO DIÉGUEZ 1994a, 56). Moi próximo do outro lado da rúa (solar Franxa 9-11), a tan só 12 mts. cara Ó sur, sí que existe unha edificación romana propiamente dita, malia que de ignorada finalidade (posiblemente un ambiente doméstico-habitacional): asentada como sempre sobre a area, consiste nunha estancia feita en muros de mampostería pétrea de mala calidade, planta rectangular (3,6 mts. de ancho por alomenos 7 de longo, sen que se chegase a atinxir o muro de peche leste) e orientación E-O, sensiblemente paralela á da actual rúa; adosado polo muro oeste discorren sendas filas de pedras fincadas no chan (unha ddas un muiño circular reutilizado) de descoñecido significado, quizais unha canalización (VAZQUEZ GÓMEZ 1996a, 412-413).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

127

Franxa nO 18 (l.M. Bello)

2mts.

Franxa nO 9-11 (X. Vázquez)

Fig.36 Planimetría das escavacións dos solares da rúa da Franxa, nO 9-11, no14 (Casa Martelo) e nO 18 [Planos orixinais inéditos cedidos por X. Vázquez Gómez; plano de Franxa 18 segundo BELLO DIÉGUEZ 1994a]

No último solar (Franxa 18) foi exhumada, na súa metade norte, unha estructura de captación, almacenamento e distribución de auga, consistente en dous depósitos adxacentes parcialmente escavados na rocha a diferente cota e as súas respectivas ~analizacións de saída; o depósito inferior, cuadrangular (1,1 x 1 mts.), presenta alzado feito en magnífico opus vittattum, mentres que o superior, rectangular (1,4 x 0,8 mts.) foi delimitado con sillares de bó tamaño e interiormente impermeabilizado cunha capa de opus signinum, morteiro que tamén recubre unha pequena arqueta previa á correspondente canle de verquido. O estudio estratigráfico e de funcionamento mecánico da estructura denota claramente dúas fases sucesivas de utilización: nun primeir6 momento, altoimperial, escávanse na rocha ambos depósitos, o superior para captación e o inferior para almacenamento e decantación, extraéndose a auga directamente polo buraco central da grande lousa que neste

momento o cubriría e verquéndose a sobrante pola canle correspondente; nunha segunda fase, baixoimperial, retírase a lousa de cobertura (que fica depositada sobre a rocha ó seu carón), elévanse as paredes laterais dos tanques (gañando así en capacidade de almacenamento) e sepáranse mediante unha lousa vertical, recébase con morteiro o superior e constrúese a arqueta e nova canalización de saída: a auga agora é captada e almacenada no depósito inferior para, unha vez atinxido o nivel suficiente pasar ó impermeabilizado superior xa decantada e disposta para o seu uso e distribución (BELLO DIÉGUEZ 1994a, 58). A estructura funciona durante toda a súa historia, xa que logo, como lugar de aprovisionamento de auga potable (tipo pozo-aIxibe, útil tamén como abrevadoiro), posiblemente de uso público, restando a incógnita de se as canles de saída foron simples evacuacións de sobrantes ou ben auténticas canalizacións destinadas a transporta-lo prezado líquido a outros

128

FERMÍN PÉREZ LOSADA

lugares: a primeira opción podería ser acertada no caso da fase altoimperial, pero non así na baixoimperial, onde a presencia da arqueta previa e maila propia calidade constructiva da canle lóxicamente inclinan a considera-la segunda. Se así fose, próxima polo sur debeu existir algún tipo de estructura recepcionaria, quizais unha unha casa suficientemente rica como para ter abastecemento privado de auga ou, mellor aínda, unhas termas, sexan éstas públicas ou privadas. Desgraciadamente foi esta mesma abundancia de auga, unido a outros factores alleos (perigo evidente de derrube do inmoble), o que imposibilitóu a programada escavación da metade sur do solar: na única cata realizada o anegamento impedíu continuala xusto cando se exhumaba un nivel de derrube de tégulas e cachotes (VÁZQUEZ GÓMEZ 1995c, 139-140). O periodo de construcción e uso de tódalas estructuras murarias pode datarse, tanto por estratigrafía como por materiais 210 , en época altoimperial, desde época flavia en adiante, amortizándose de xeito gradual e paulatino ata converte-la zona nun xeneralizado basureiro en época baixoimperia1 211 . Non obstante, a xa citada remodelación tardía que experimenta o pozo-alxibe de Franxa 18, sumada á presencia de numerosos ladrillos e fragmentos de estuco pintado e moldurado atopados no nivel de vertedoiro da Casa Martelo (BELLO DIÉGUEZ 1994a, 56-57), revelan claramente a existencia de edificacións baixoimperiais no sector -probablemente a luxosa domus e/ou as presumibles termas ás que antes non referiamos-,

210 Especialmente reveladores neste sentido son uns anacos de TSH atopados xusto na gabia de cimentación do muro curvo da Casa Martelo (LEST6N G6MEZ 1991, 184). 211 A capa de terra negra de vertedoiro que caracteriza a metade sur da Casa Martelo e mailo inmediato solar de Franxa 9-11 é definida como "una capa deposicional de acumulación lenta de desechos materiales y orgdnicos"(BELLO DIÉGUEZ 1994a, 57), maioritariamente baixoimperial, pero que tamén presenta non poucos materiais (p.e. TSH) típicamente altoimperiais. Suxerimos así que en orixe fose en realidade un sedimento de ocupación (coetáneo polo tanto coas estructuras murarias), senda precisamente o intenso e continuo proceso de acumulación de detritos o que determinaría, ca paso do tempo, o seu abandono, ruína e subseguinte colmatación en época tardía. Por ourra parte, os materiais atopados no solo de ocupación do extremo norte da Casa Martelo semellan apuntar un langa e ininterrompido periodo de uso comprendido entre os ss. 11 e IV d.C (BELLO DIÉGUEZ 1994a, 55).

infelizmente aínda non detectadas in situ. Algures a partir do s. V d.C., seguramente xa cos edificios abandonados e arruinados, parte da zona é utilizada para uso funerario (tumba de tégulas do norte da Casa Martelo); de non ser un enterramento aillado, suporía así un considerable avance da necrópole tardorromana do istmo sobre terreos antigamente habitados e residenciais. O estudio dos millares de restos materiais e orgánicos atopados (BELLO DIÉGUEZ 1991a, 87102; VÁZQUEZ GÓMEZ 1996a, 414-434), prácticamente todos eles procedentes do nivel de vertedoiro, tamén aporta, amáis das precisións cronolóxicas citadas, datos relevantes sobre a entidade económica e funcional da ocupación: o conxunto cerámico, vítreo e dos pequenos obxectos 212 denota claramente un sinxelo ambiente doméstico típicamente romano (actividades culinarias e, en moita menor medida, tamén artesanais e de vida cotiá), mentres que os lixos alimentarios 213 revelan claramente unha economía de subsistencia mixta

212 Obviamente resulta maioritario o grupo da cerámica común (caciña, mesa e almacenamento), preferentemente tardía segundo o estudio de pasta, forma e tratamento superficial, e ande se inclúen tipos tan característicos como os mortaria, pratos de verniz vermello ou aliñas grises de retícula brunida (DOVAL GALÁN/VÁZQUEZ G6MEZ 1992; VÁZQUEZ G6MEZ 1996a, 414-420); na vaixela fina de mesa predomina claramente a TSH (formas lisas Dr.15/17, 27 e Rit.8; decoradas Dr.37, sempre con motivos de círculos; dous fragmentos presentan selo de alfareiro, ún inidentificado e outro do grupo de Paternus de Tricio), constatándose tamén a presencia de TSHT (Dr.37t), TSC-D (Hay.59b) e TSFT (Hay.3) (VÁZQUEZ G6MEZ 1996a, 421-424; 1993-1994, 293-294). En vidro e metal únicamente coñecemos un vaso tardío Is.106 e tres moedas ilexibIes, unha delas quizais un constanriniano (VÁZQUEZ G6MEZ 1996a, 424-425). A actividade textil está testemuñada pala presencia de pondera, a lúdica por varias fichas de xogo e as de indumentaria e adorno persoal por varias agullas de oso e un precioso colgante do mesmo material de forma de pez (BELLO DIÉGUEZ 1991a, 90-91). 213 Os abundantes restos mariños consisten en cunchas de moluscos (ostra, mexillón, berberecho, vieira, lapa e caracola) e espiñas de peixes (pescada, sargo e, sobre todo, maragata), denotando xa que lago tanto o sistemático marisqueo de rochas e sedimentos intermareais como a habitual pesca de baixura na ría, esta última confirmada polo achado de pesos de rede. Os vestixios óseos de macromamíferos detectan o consumo preferente de suidos, seguido do de bóvidos e ovicápridos e, xa por último, tamén de galináceas, ou sexa, unha actividade gandeira esencialmente doméstica (VÁZQUEZ G6MEZ 1996a, 425434). A agricultura a penas está indirectamente testemuñada pala presencia de muiños circulares (VÁZQUEZ G6MEZ 1996a, 425).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

129

con predominio da explotación do mar -pesca e

quizais excesivo ampliala ata a Casa Martelo da rúa

marisqueo- sobre a dos recursos terrestres -gande-

da Franxa.

ría e agricultura-o

Meirande interese revisten para o noso estudio

O último sector da parte baixa do enclave onde

os vestixios de estructuras constructivas romanas

foron descubertas estructuras romanas é o das rúas

previas. Na escavación de Luengo, éstas aparece-

1949 por Jose

ron alomenos nas sondaxes nO 2 (fronte ó cine

Real e Rego de Auga, escavadas en María

Luengo

malS

recentemente

por

París) e

(esquina ReallAgar) -sendos esquinais

Purificación Soto (laterais do Teatro Rosalía) e Xan

de muros de mampostería pétrea asentados sobre

60) [Fig. 37]. O

a area, umbrais de acceso, pavimento empedrado

principal nivel arqueolóxico corresponde a unha

Vázquez (solar Rego de Auga

extensa necrópole de inhumación: tódalas inter-

interno e enlousado de pizarras/tégulas extern0 215 _, resultando moito máis difícil e arriscado

vencións detectaron numerosas tumbas, ás veces

asegura-la presunta romanidade constructiva dos

superpostas, executadas sobre os depósitos naturais

restos aparecidos nas catas nO

de area ou intrusivas sobre ocupacións previas.

Bailén e Agar)216 e

(cruce de Real,

(fronte á Rego de Auga

54-

Estes datos estratigráficos, unidos ó da invariable e canónica orientación E-O (cabeceira a occidente) e máis ós derivados do estudio tipolóxico (tégulas en cabalete ou caixa rectangular/trapezoidal de laxas nas catas de Luengo; estes dous mesmos tipos xunto con rectangulares de ladrillo e cuberta pétrea, laxas en arco de paréntese e un sartego monolítico en Rego de Auga

60; inhumacións

simples en fosa no Teatro Rosalía) indican xa que logo unha intensa e continuada utilización funeraria do sector, desde época tardorromana en adiante 214 . O tamaño desta necrópole, lonxitudinalmente disposta sobre o extremo sur do istmo, sen dúbida foi considerable [Fig.

34]: polo oeste pro-

bablemente chegóu ata a metade da rúa Real e polo leste ata pasado o Teatro Rosalía, resultando

215 Non existe seguridade absoluta, pero tanto a disposición e tipo constructivo das estructuras xunto con algún material asociado apuntan a que éstas son efectivamente romanas, aparentemente de índole doméstica: a exhumada fronte ó cine París, interiormente compartimentada en dúas estancias, tiña "una piedra de molino empotrada en el muro" e, no enlousado externo, tamén apareceu un fragmento de catillus de muiño e algún anaco cerámico presumiblemente antigo, especialmente "parte de pared y fOndo de una vasija torneada, de color rojo grisáceo al interior y negra por fuera, con huellas de escobillado'~ Malia que non apareceron tumbas sobrepostas, o edificio aparentemente tamén resulróu afectado pola necrópole dado que" delante de la entrada de la construcción apareció un espacio de huesos machacados, e incinerados en parte, todos de origen humano" (LUENGO

MARTÍNEZ 1955,417). Na cata nO 4, na tumba construída xusto en fronte do umbral de acceso á edificación, "había una piedra pulimentada, de color blanco transparente y de fOrma oval, un disco liso de plomo de 30 milímetros de diámetro, y tres monedas. Una es un gran bronce de Tiberio, con el reverso con laurea y la palabra acuñación de Bílbilis, otra un mediano bronce, de segura ceca hispana, y la tercera, un pequeño bronce del bajo Imperio, con cabeza de corona radiada, las cuales no he podido identificar aún por su mal estado" (LUENGO MARTÍNEZ

cas,

214 As tumbas de tégulas en cabalete e rectangulares de ladrillo

son tipos característicos de época tardorromana (ss. IV-VI d.C.), mentres que as pétreas en arco de paréntese ou o sartego monolítico son verosímilmente "xermánicas" ou altomedievais (ss. VII-XlI); as inhumacións simples en fosa do Teatro Rosalía están directamente asociadas á antiga igrexa de San Jorge existente no lugar (construída no s. XlII, destruída en 1589 e novamente reconstruída ata a súa total demolición en 1836), ou sexa, que son claramente medievais e posteriores (BELLO DIÉGUEZ 1994a, 62). Máis complexo resulta datar as tumbas rectangulares/trapezoidais de laxas: J. Naveiro (1988,40), inducido polo achado nunha delas dun "remate de agujón" de aspecto renacentista ou barroco, suxire que pertenzan ó cemiterio medieval e posmedieval da devantita igrexa, hipótese ésta que é rexeitada por ].Ma. Bello (l994a, 51) con base en que as tumbas asociadas a esta igrexa son sempre inhumacións en fosa e que parece evidenciarse unha obvia continuidade cos tipos tardorromanos (p.e. os casos mixtos de laxas con tégulalladrillo), concluíndo en consecuencia unha cronoloxía altomedieval (anterior ó s. XlII) para as mesmas.

1955,418). 216 A estructura exhumada na cata 3 "componíase de una planta rectangular, en la que se presentaban, en el lado derecho, dos escalones, fOrmando el peldaño infirior un triángulo con un saliente hacia arriba; en la parte infirior tenía otros dos escalones y una especie de entrada, en fOrma de corredor, hecha con grandes piedras. En la parte alta se hallaba una cista, ligeramente antropoide (... ) que contenía un esqueleto (... ). En la esquina infirior derecha, y ocupando una gran superficie fuera del túmulo, se encontraron los abundantes restos de una hoguera, entre cuyas cenizas y fragmentos de madera quemada, se hallaron abundantes huesos de animales"

(LUENGO MARTÍNEZ 1955, 418). O centrado da tumba sobre a estructura semella indicar que se trata en efecto dun "túmulo" (mellar sería definilo como edículo ou mausoleo funerario), o cal non cadra moi ben sen embargo coa presumible "fogueira" (aparentemente un basureiro de lixos alimentarios) que atoparía mellor explicación se pensásemos nalgún tipo de estructura doméstica e habitacional.

130

FERMfN PÉREZ LOSADA

RÚA BAILÉN

~~---~.---~ I

~-=::;::2 ~

l '

'-------

RÚA REGO DE AUGA

Cata 3

RÚA AGAR

Cata 2 (J.M. Luengo) Sondaxe norte (X. Vázquez)

Cata 4 (J.M. Luengo)

METROS

Fig.37 Planimetría das escavacÍóns de J. M. Luengo nas rúas Real, Agar e Rego de Auga e máis de X. Vázquez no solar Rego de Auga nO 60 [Plano xeral transformado con base en NAVEIRO LÓPEZ 1988; planos de detalle segundo LUENGO MARTÍNEZ 1955 e orixinal inédito cedido por X. Vázquez Gómez]

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

60)217. Máis fiables e mellor rexistradas resultan obviamente as estructuras exhumadas recentemente neste último solar (Rego de Auga 60): asentadas como sempre sobre a rocha ou a area natural, consisten nun remate de muro de moi boa mampostería pétrea, que delimita polo leste un excelente pavimento de opus signinum e polo oeste o início dunha bañeira ou depósito recuberto de idéntico morteiro 218 ; se trataría xa que logo dun complexo termal, probablemente a parte fría, feito refrendado polo achado de numerosos fragmentos de estuco pintado no correspondente nivel de derrube (BELLO DIÉGUEZ 1994a, 61-62; VÁZQUEZ GÓMEZ 1996b). O descubrimento de alomenos outros dous pavimentos de opus signinum secuencialmente superpostos ó orixinario -o último aparentemente amortizando o muro e sobre o cal se escavan algunhas tumbas- denota directamente un continuo proceso de remodelación e actualización do edificio termal e indirectamente un longo periodo de uso e servicio, cifrable preliminarmente entre finais do s. I d.C. e alomenos o s. IV ou V d.C. 219.

217 Neste caso sí que podemos afirmar que as estructuras descritas -dous muros paralelos entre os que discorre unha canalización enlousada, transversalmente cortada por outras dúas alcantarillas (LUENGO MARTÍNEZ 1955, 419)- non son romanas. A posterior exhumación no solar adxacente (Rego de Auga 60) da continuidade dunha destas alcantarillas demostra claramente que se trata do sistema de saneamento do s. XVIII, común a toda esta parte da cidade e xa coñecido por outras intervencións urbanas (información oral de Xan Vázquez GÓmez). 218 A bañeira, coa súa característica moldura en cuarto de círculo no ángulo de transición da parede ó fondo, a duras penas foi atinxida na escavación, sepultada baixo as cimentacións do actual inmoble. A desaparición do pavimento cara o sur xunto ca aparente remate do muro (tipo machón ou contraforte) indican claramente que o edificio romano non continuaba nesta dirección. 219 Descoñecemos os datos precisos sobre estratigrafía e materiais, polo de agora pendentes de estudio, que permitan establecer a correspondente fasificación cronolóxica da ocupación. Non obstante, parece claro que muro, bañeira e pavimentos forman parte dun único e mesmo edificio con varias fases constructivas e non que o muro sexa dunha construcción previa e bañeira e pavimentos dun "edificio posterior, hipotéticamente bajoimperial'; tal como preliminarmente se ten descrito (BELLO DIÉGUEZ 1994a, 61). As balizas cronolóxicas suxeridas veñen derivadas dos contados materiais dos que ternos noticia: un anaco de Dr.15/17 en TSH con selo do alfareiro de Tricio Valerius Paternus (VÁZQUEZ G6MEZ 1993-1994, 295) e referencia oral ó achado de TSFT (VÁZQUEZ G6MEZ 1996b).

131

Non se coñecen nesta área de Real-Rego de Auga máis vestixios habitacionais romanos in situ, pero sí algúns indicios doutros puntos onde puideran ter existido: rúa Rego de Auga á altura do nO 4244 (achado dun muiño circular), Teatro Rosalía (cerámica romana remexida nos niveis medieval e moderno da área escavada) e solar Real nO 26-28 (morteiro decorado e corno de terneira, provenientes quizais dun basureiro de cociña). En resume, a área de ocupación da parte baixa do núcleo romano pode restituirse coa suficiente seguridade como unha longa e estreita franxa costeira na banda sur do istm0 22o , seguramente rematada progresivamente en forma de cuña cara o lado occidental, sector elixido para asenta-la necrópole baixoimperial e tardorromana [Fig. 34]. Fóra da Cidade Vella e Pescadería os achados romanos son mínimos. O denario áureo de Vespasiano atopado na porta da Torre de Arriba (actual confluencia da rúa San Andrés na praza de Pontevedra) e mailo bronce do s. IV recuperado no patio superior do Castelo de San Antón son achados totalmente aillados e descontextualizados que en absoluto presupoñen a ocupación romana destes lugares. Caso distinto son as tégulas recuperadas por Monteagudo no antigo baluarte do Malvecín (actual xardín da Rosaleda), reveladoras quizais dunha necrópole ou hábitat disperso periurbano asentado sobre a vía que polo sur do tómbolo enlaza o núcleo romano coas terras interiores. O recente descubrimento de importantes estructuras romanas no Cantón Grande, aparentemente unha rica villa suburbana, apoia e ratifica esta interpretación [Fig. 32]. Por último, situada por razóns obvias no extremo norte da península a 1,6 kms. de distancia do núcleo romano, fica aillada a estructura monumental do faro, a actual Torre de Hércules [Fig. 38]. Non pretenderemos agora estendernos na 220 As lindes aproximadas serían a praza de María Pita polo leste, metade da rúa Real polo oeste, antiga liña de costa polo sur (grosso modo as actuais mazás de casas con fachada á Avda. da Mariña) e rúas Florida-Galera polo narre. Para trazar esta última delimitación, amáis dubidosa de todas, baseámonos en dúas intervencións que non localizaron restos romanos: escavación da Praza do Humor (non demasiado significativa dado que non se chegaron a atinxir os niveis estratigráficos profundos) e control de obra tralo mercado de San Agustín.

132

FERMÍN PÉREZ LOSADA

N úcleo do faro

Caixa da rampa de ascenso

Sillares de cimentación

Opus caementicium

Improntas de sillares e rebaixes na roca

Edificación de E. Giannini

Reconstrucción da estructura romana

MTS.

4 -

Podio frontal de acceso

Fig.38 Planimetría da escavación da Torre de Hércules [CABALLERO/LATORRE 1999]

análise histórica e descritiva do monumento, sobradamente coñecido xa desde hai tempo (CORNIDE SAAVEDRA 1792; TETTAMANCY GAST6N 1923; HUTTER 1991; CIUDAD-TORRE 1991; AA.vv. 1991) e acertadamente interpretado no que respecta a cronoloxía e restitución do aspecto romano orixinario (HAUSCHILD 1977; BELLO DIÉGUEZ 1991d). O faro conta asemade cun epígrafe rupestre asociad0 221 que, como é sabido, identifica ó arquitecto responsable da obra (LE ROUX 1990). As investigacións recentes non fan máis que refrendar, nalgún caso precisar, o xa sabido sobre o monumento. En efecto, a extensa escavación do seu baseamento (BELLO DIÉGUEZ 1997) xunto cun minucioso análise da obra romana conservada (CABALLERO/LATORRE 1999), confirman a existencia do muro externo que alberga a rampa de

ascenso disposta entre éste e o núcleo da torre aínda hoxe conservado, todos eles asentados sobre unha ampla plataforma escavada na rocha e regularizada con sillares e opus caementicium á que se accedía por sendas rampas laterais. A torre remataba nunha terraza con cornixa -un fragmento aparecéu caído no chan- sobre a que se elevaba un pavillón cilíndrico seguramente abovedado que probablemente funcionóu como pedestal dunha estatua dourada -na escavación apareceron numerosos fragmentos de láminas de bronce chapadas en ouro-, acendéndose o lume en braseiros pétreos externos sitos sobre a terraza rodeando o pavillón. A obra presenta en suma unha excelente calidade arquitectónica -tanto sexa pola adecuada combinación de aparellos constructivos (opus quadratum, opus vittattum e opus caementicium) como pola súa meditada mensuración en pés romanos- e

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

unha notable monumentalidade, o dobre de alto (36 mts. ata a terraza) que de ancho (l8 mts.), "lo que le convierte en uno de los edificios romanos conservados de mayor altura" (CABALLERO/LATORRE 1999, 506). Menos expeditiva resultóu a intervención para data-lo monumento -os materiais atopados 222 van desde mediados ou finais do s. I d.C. ata o s. IV d.C.-, malia que sen dúbida é altoimperial, probablemente de época flavia. Tampouco se puido precisar cándo comeza o proceso de ruína e derrube do muro exterior, en todo caso bastante máis cedo do que habitualmente se cría, con seguridade algures entre os ss. V e X d.C. Na escavación "se apreció un único estrato acumulado durante la época romana, sin que se haya detectado ningún tipo de resto inmueble al margen de la propia Torre" (BELLO DIÉGUEZ 1997) e nas sondaxes previas do entorno sur do monumento tampouco se puido recoller calquera indicio de ocupación romana in situ (BELLO DIÉGUEZ 1991c, 167-168). Non obstante, a índole típicamente doméstica da meirande parte do material recollido tanto nas intervencións recentes como antigas de Monteagudo atoparían difícil explicación se non fose pola existencia dalgún tipo de pequeno hábitat asociado á Torre (especialmente relevante neste sentido resultan os anacos de opus signinum recuperados por Monteagudo), ben sexa temporal dos múltiples operarios que sen dúbida traballaron durante décadas na construcción do monumento, ben permanente do persoal encargado do abastecemento, mantemento e posta en servicio do propio faro. Moito máis arriscado resulta supoñer que este hábitat xa existía con anterioridade á construcción da Torre, hipótese baseada en contados materiais antigos -quinario de Augusto (27 a.C.) e hipotéticas cerámica campaniense (s.

221 Marti Aug(usto) sacr(um) G(aius) Sevius Lupus architectus Aeminiensis Lusitanus ex vo(to) [CIL II 2559=5639; IRG 1 Sup 21; CIRG 1 2]. 222 Entre éstes referéncianse algúns típicamente altoimperiais -TSH e "paredes finas"- xunto con outros máis tardíos ou de ignorada cronoloxia: cerámica común romana, fusaiolas, muiños circulares, lucernas, moedas, e un acus crinaLis con cabeza tallada (BELLO DIÉGUEZ 1996 e 1997). Obviamente o estudio detallado dos mesmos aínda está por realizar.

133

11-1 a.C) e TSI (finais s. I a.C.-inícios s. I d.C.)-, aparecidos na intervención de Monteagudo; se efectivamente indicasen un nivel de ocupación antig0 223 , permitirían supoñer que o lugar xa fora utilizado desde data moi temperá data como punto de sinalización e/ou vixilancia costeira (BELLO DIÉGUEZ 1991c, 170), precedente inmediato do oficial e maxestoso faro imperial.

Contextualización e intrepretación A análise conxunta de fontes escritas, epigráficas e arqueolóxicas permite establecer algunhas interesantes apreciacións xenéricas sobre o enclave -emprazamento e conformación física, funcionalidade e carácter, bases socioeconómicas, orixe e desenvolvemento- que abordaremos a seguir. O emprazamento do núcleo romano de Brigantium responde a unhas características arquetípicas de tantos outros enclaves marítimos do Mundo Antigo [Fig. 32]. Sobre unha ampla península rochosa unida a terra por un estreito tómbolo areos0 224 , elíxese precisamente o ángulo costeiro sur onde conflúen o final do tómbolo e o início das elevacións rochosas, sen dúbida o lugar máis idóneo tanto para habitar (máxima protec-

223 A campaniense non se conserva (nin hai debuxos ou fotografías), co calo único argumento de que efectivamente era tal radica no dito nos anos 50 por Monteagudo; sí que existe sen embargo a moeda (depósito no Arquivo do Reino de Galicia), curiosamente non mencionada por Monteagudo, en todo caso non excesivamente significativa dado que perfectamente puidera ser, máxime sendo de prata, un obxecto residual conservado en épocas posteriores. Non obstante, a favor da pretendida antigüidade do anaco cerámico postulan tanto a reputada autoridade do autor en materia de tipoloxías e clasificacións como o achado doutras campanienses na cidade (rúa Alfonso IX e praza Cánovas Lacruz). A presencia de TSI é suxerida entre interrogantes por ]. Naveiro (1988, 49) tras unha análise preliminar dos materiais depositados no Museo de Coruña e a Universidade Compostelá. 224 Carecemos de datos xeolóxicos ou doutro tipo que indiquen cándo se formóu este tómbolo. Non obstante, o feito de que ningunha fonte antiga se refira ó lugar como insuLa e maila presencia de estructuras romanas altoimperiais sobre o propio istmo revelan claramente que éste xa estaba formado e consolidado, cando menos, nos inícios da dominación romana. A hipótese de Monteagudo (1957, 16-17) de considerar Coruña como illa nestas datas -concretamente a máis oriental das míticas illas Cassitérides- resulta xa que logo escasamente crible.

134

FERMfN PÉREZ LOSADA

clOn dos ventos e embates mannos, relevo non excesivamente accidentado, presencia de auga potable) como para albergar embarcacións (abrigada rada con boas aptitudes de fondeo e atraque). O lugar está situado ademais xusto na bocana do golfo ártabro, ría múltiple perfectamente descrita polas fontes clásicas como "porto natural" de apoio á navegación atlántica de altura, constituíndo xa que logo o primeiro e mellor punto de abrigo inmediato ó mar aberto desde o cal doadamente se pode acceder ó fondo de calquera das rías. Esta específica ubicación marítima, aparentemente periférica e marxinal, non necesariamente implica un certo aillamento a nivel terrestre; Ó contrario, o cordón umbilical do istmo posibilita unha intensa relación co inmediato e agropecuariamente rico val do Monelos -paliando así a pobreza da península e tómbolo neste sentido-, e, mediante unha relativamente tupida rede de vías, con toda a comarca natural das mariñas (NAYErRO LóPEZ 1988,43-44). A distribución e entidade dos vestixios romanos coruñeses deseña, como xa apuntamos máis arriba, unha área principal de ocupación de forma lonxitudinal e sensiblemente curva, distinguíndose a nivel topográfico unha parte "alta" asentada sobre as ladeiras rochosas (actual metade SO da Cidade Vella) e unha parte "baixa" situada sobre os areais do istmo (actual barrio da Pescadería), relativamente ancha e agrupada a primeira e moito máis estreita e alongada a segunda que ademáis semella rematar progresivamente en cuña cara ó istmo. Ambas abrazan unha abrigada rada (actual Dársena da Mariña) onde en principio creemos que debe situarse, se é que existíu realmente, o porto romano [Fig. 34]. A extensión así atinxida abrangue unhas 6,5 ou 7 has., ou sexa un tamaño de tipo medio na escala dos núcleos galaicorromanos aquí estudiados. As estructuras escavadas ata a data denotan a presencia de ámbitos residenciais, domésticos e artesanais de índole privada, non existindo de momento, a excepción do hipotético porto e o monumental faro exterior, ningún indicio directo de edificación pública importante 225 . Supoñemos que a distribución destes inmobles polo poboado sería de tipo disperso, ou sexa, separados por sola-

res valeiros ou formando pequenos grupos a carón de puntos vitais como camiños ou quizais o propio porto: este sistema é común en tantos outros núcleos agrupados galaicorromanos, refrendado neste caso concreto pola inexistencia de calquera recinto físico delimitador (cercas ou murallas)226 e a constatación dun hábitat suburbano aínda moito máis aillado e disperso (parte alta da cidade vella e, sobre todo, área dos Cantóns e Rosaleda); as construccións seguramente foron rarificándose progresivamente a partir do centro, resultando así realmente difícil discernir onde empeza e onde acaba o poboado como tal. Tampouco hai ningún indicio de elementos de infraestructura urbana (rúas, saneamento), co cal é de supoñer que o desenvolvemento do enclave foi de tipo orgánico e progresivo, ou sexa, sen unha planificación urbanística prevIa. Non obstante, o feito de que prácticamente tódalas estructuras romanas estean orientadas de xeito uniforme e regular e que esta disposición coincida sensiblemente coa malla urbana actual (nesta zona xerada maioritariamente no s. XVIII), suxire que sí existíu un mínimo artellamento hipodámico do enclave (BELLO DrÉGUEZ 1994a, 70), que mellor conviría definir como pseudohipodámico ou, en palabras de J. Naveiro (1988, 45) "como el graderío de un gran teatro". Así, en efecto, na parte baixa podería distinguirse un eixo principal correspondente á via de acceso (ben sexa

225 A hipótese dun

templo na área da igrexa de Santiago parécenos pouco probable, malia que a presencia de dous pedestais de estatua adicados por un funcionario público ó emperador (CIRG I 4 e 5) atoparían difícil explicación fóra dun edificio oficial, quizais de índole administrativa. Tamén poderían ser públicas tanto o pozo-alxibe da Franxa como as termas de Rego de Auga, aínda que, de momento, o seu pequeno tamaño e escasa monumentalidade aconsellan consideralas como privadas. Segundo as fontes itinerarias, algures debéu existir unha mansio oficial da que infelizmente nada sabemos a nivel arqueolóxico. 226 As únicas murallas coñecidas a nivel arqueolóxico son as do s. XVIII aínda que, segundo as referencias escritas, sabemos que xa eran amurallados os primitivos núcleos altomedieval-área da Colexiata de Sta. María- e baixomedieval -prácticamente toda a Cidade Vella- da cidade (ESTRADA GALLARDO 19691970, 43-60). En época romana, todo indica (forma do enclave, necrópoles, distribución interna dispersa do hábitat, barrios suburbanos marxinais) que éste era aberro; a calificación do sitio como oppidum por Iulio Honorio en absoluto constitúe proba suficiente para supoñer que fose fortificado.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

o de ReallRego de Auga ou o de Galera/Franxa) sobre o que discorrerían paralelas unha ou dúas rúas menores transversalmente comunicadas por estreitas ruelas. Máis difícil resulta estender este esquema á parte alta (¿eixos Tabernas-Príncipe?) ande, en todo caso, chama a atención a relativa regularidade da malla urbana xusto na zona de ocupación romana, nidiamente diferenciada da clara tipoloxía medieval amasada pala parte alta da Cidade Vella [Fig. 34]. Entre as funcións desempeñadas polo aglomerado sobresaen especialmente as directamente derivadas do seu carácter marítimo. A principal é sen dúbida o feito de constituir un dos escasos "portas de escala" existentes no litoral atlántic0 227 , explicándose así o porqué da abundancia e minuciosidade das descricións costeiras transmitidas palas fontes escritas, o afán en dotalo de infraestructuras de navegación (posible peirao de arquerías e, sobre todo, o monumental faro) e o probable establecemento aquí dunha statio portorii, oficina aduaneira sobre o tráfico portuari0 228 . Brigantium é polo

227 Os "portos de escala" poderían ser definidos como lugares clave (imprescindibles e predeterminados) para a navegación de altura, ou sexa puntos flXOS de atraque destinados á reposición de auga e víveres, eventuais operacións de mantemento e reparación de naves, transporte de persoas (civís e, sobre todo, continxentes militares) e carga/descarga de mercadorías para comercio e/ou sobre todo control fiscal. Estarían dotados xa que logo das instalacións materiais (peiraos, faros, almacéns) e humanas (funcionarios estatais, persoal de mantemento e servicio) necesarias para tal fin (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 127). Os outros portos deste tipo existentes no Atlántico serían Gesoriacum (costa norte da Galia) , Burdigala (costa suroeste da Galia) e Gades (costa suroccidental de Hispania) (IDEM., 133). Estes portos diferéncianse nidiamente dos chamados "portos de apoio" ou "portos de abrigo" típicos da navegación de cabotaxe, moito máis abundantes (desembocaduras de ríos, radas e abrigos das rías), variables (acceso eventual só cando as circunstancias de navegación así o aconsellen) e non necesariamente dotados de instalacións portuarias propiamente ditas (IDEM., 126-127). 228 A existencia desta oficina aduaneira baséase nos dous pedestais de estatua de culto imperial atopados na igrexa de Santiago (CIRG I 4-5), ambos dedicados por Rexino, escravo imperial que desempeña o cargo de exactor, ou sexa un funcionario estatal do fisco (TRANOY 1981, 187; NAVEIRO LÓPEZ 1991, 154). A recente relectura do epígrafe como ex actor non invalida esta constatación, aínda que sí introduce un maior marxe de dúbida (BELLO DIÉGUEZ 1994a, 41-42): un actoré en efecto un funcionario da administración imperial de contido máis xenérico, incluíndose entre as súas funcións quizais a de recadador de impostas. Ambos epígrafes datan de época antonina, concretamente do 161-169 d.C.

135

tanto un punto de especial interese estratéxico e administrativo a nivel estatal (ou imperial se se quere), concretado na prestación de servicios a este alto nivel que confiren ó enclave un carácter propio e extremamente singular dentro do mundo galaicorromano. Fronte a esta específica funcionalidade "imperial", os factores de índole local e rexional que veremos a seguir xogan un papel derivado e secundario. Entre éstes compre sinalar unha moderada vocación comercial marítima e un certo papel viario terrestre. A primeira ven testemuñada polo achado dos restos anforarios da baía229 e algunhas outras cerámicas finas de importación marítima230 , non excesivamente numerosos para un contexto costeiro como éste (se o comparamos p.e. con Vigo ou incluso con lria/desembocadura do Ulla) , o cal semella indicar máis un tráfico "de paso" de mercadorías (abastecemento da Galia e Britania desde o Mediterráneo) que propiamente un centro relevante de consumo, producción ou almacenamento/redistribución masiva de bens importados cara ás terras do interior. Non obstante, sen deixar de ser secundario, tampouco desexamos minimizar en exceso o papel comercial de Coruña con respecto ó seu hinterland territorial: centros importantes de consumo como a capital lucense ou o campamento de Cidadela seguramente foron parcialmente

229 O lote anforario da baía, exceptuando algún contado fragmento de época antiga (ánfora iberopúnica Mañá A4, ss. I1I-II a.c.), está constituído maioritariamente por ánforas vinarias itálicas (LambA, Dr. 1 e Dr.2-4, ss. I a.C.-1 d.C.) e produccións hispánicas altoimperiais (Ha1t.70, Dr.20, Dr.12 e Belt.lla, ss. 111 d.C.); tamén son relativamente abundantes as ánforas tardías, ss. lll-VI d.C., tanto sexan produccións norteafricanas (Afric.! e 11, Tripolit.l e I1I), lusitanas (Alm.50), gálicas/tarraconenses (ánforas de base plana asimilables á Dr.30) ou orientais (Kap.I) (NAVEIRO LÓPEZ 1981; 1982). En terra os achados son moito máis puntuais e escasos, existindo algunha referencia ó achado aillado de ánforas na rúa Príncipe e máis nas escavacións da Casa Martelo, praza de Azcárraga (Belt.lb) e praza Cánovas Lacruz (Dr. 1) . 230 Cerámica campaniense (rúa Alfonso IX, praza Cánovas Lacruz e hipotética da Torre), TSI (hipotética da Torre), TSCD (rúa Tabernas, Parrote e Franxa 9-11) e TSFT (rúas Parrote, Franxa 9-11 e Rego de Auga 60). Os achados resultan francamente escasos en comparación coa omnipresente TSH ou TSHT, tamén de importación, pero probablemente por vía terrestre.

136

FERMíN PÉREZ LOSADA

abastecidos desde aquí 231 , se cadra nun principio en competencia con Iria232 . Como mercancía de

do cara Lugo polo val do Mero, Betanzos e o interfluvio Mendo/Mande0 236 . Máis arriscado resulta

volta poderían sinalarse algunhas produccións

identificar con seguridade outros camiños da rede

artesanais lucenses e posiblemente tamén os mode-

secundaria comarcal como son o probable enlace

rados productos mineiros explotados na rexión ría pensarse que do porto de Brigantio saíu cara a

cara ó sur para conectar directamente coa vía XIX e Iria Flavia2 37 e mailo hipotético ramal costeiro nororiental 238 . Dentro deste esquema das comuni-

Roma (previamente transportada por terra vía

cacións terrestres, o

(Bergantiños e As Mariñas); quizais incluso pode-

Lugo) unha parte da importantísima producción aurífera das serras orientais galegas 233 .

asentamento romano de

Cambre semella configurarse así como un pequevicus viario comarcal 239 [Fig. 39].

Esta intensa relación coas comarcas adxacentes ás Mariñas, especialmente Bergantiños e aTerra Chá lucense, é posibilitada por unha axeitada rede

Brigantium en efecto é citada polas mansio viaria da vía:XX per loca mari-

viaria terrestre. fontes como

tima,

constituíndo ó noso entender máis un punto

de orixe/destino (ou de confluencia inicial/final de camiños se se quere) que propiamente un lugar de paso. A nivel arqueolóxico non ternos dúbida de que esta vía, balizada por alomenos tres miliarios 234 , procede das terras de Xallas e Bergantiños, atinxindo A Coruña desde Vilaño ben sexa polo norte (Arteixo)

ou ben polo sur (portela de

Soandres e val do Baliñas/Mero)235, e continuan-

231 O reenvío de bens de consumo cara ó interior lucense abranguería tanto productos propios (peixes e mariscos) como alleos (viña, aceite, salazóns e cerámicas finas). A intensa relación de Coruña con Cidadela e Lugo ven confirmada ademais tanto palas fontes escritas (Ptolomeo, Notitia Dignitatum) como palas arqueolóxicas (grande analoxía e uniformidade da ergoloxía material romana entre Coruña e Cidadela/Lugo), o cal ten levado acertadamente a definilo como o seu "transpaÍs" (NAVEIRO LÓPEZ 1994,67; 1997,23). 232 Lembremos que Iria tamén é un destacado centro comercial, canta con porto marítimo-fluvial e está axeitadamente comunicada con Cidadela/Lugo ó través da vía XIX. Non obstante, tanto o factor distancia como os datos arqueolóxicos e escritos máis arriba referidos aconsellan supoñer que foi Brigantio, e non Iria, quén canalizóu a meirande parte do tráfico comercial lucense cara ó mar. 233 Como é sabido, a minería é unha actividade detentada exclusivamente polo Estado; neste sentido, o transporte e exportación marítima de minerais metálicos desde Brigantium implica máis un control administrativo e militar oficial (confirmando así o carácter "estatal" do enclave) que propiamente unha 'actividade comercial de mercado libre. 234 Anepígrafo de Brandomil-Zas, de Galerio (305-311 d.C.) en Sta. Comba e máis de Decencia (350-353 d.C.) en VilañoLaracha (CAAMAÑO GESTO/NAVEIRO LÓPEZ 1992, 208-210). 235 Ambas rutas contan con suficientes vestixios romanos asociados, máis abundantes na segunda (entre eles dúas necrópoles)

que canta ademáis cun mellar testemuño medieval (FERREIRA PRIEGUE 1988, 143). A primeira opción é a máis corta e directa se o destino final da viaxe é Brigantium; se éste fose Lugo resulta moito máis práctica a segunda (enlazando de novo coa vía XX en Cambre), evitando así o innecesario rodeo que suporía ter que pasar polo enclave portuario. 236 O treito carece de miliarios, pero son abundantes os topónimos viarios, pontes medievais e referencias a camiños antigos no sector (MONTEAGUDO GARCÍA 1955), apoiados por unha clara concentración de restos romanos sobre a mesma ou inmediacións (Ponte Pasaxe, O Temple, Cambre, Betanzos Vello, A Espenuca, Ois e Fervenzas). Algúns autores (VÁZQUEZ GÓMEZ 1991a, 38-39; NAVEIRO LÓPEZ 1994,73) suxiren que desde Fervenzas a vía podería derivar cara Curtis e Cidadela para atinxi-Ia capital conventual a través de Fria!, opción algo máis langa pero posible. Interpretámola como unha ruta alternativa á principal que aproveita os camiños locais propios e específicos do campamento romano de Cidadela: ún cara ó norte por Curtis que enlaza en Fervenzas coa vía XX (asegurando así a comunicación directa de Cidadela con Brigantium) e outro cara Ó sur que entronca en Sobrado coa vía XIX (comunicación directa de Cidadela con Lugo ó leste e Iria ó oeste). 237 A lóxica, o seu bó testemuño medieval -camiño inglés de peregrinacións a Santiago (FERREIRA PRIEGUE 1988, 126133)- e algúns xacementos romanos na ruta (Paleo e minas romanas de Carral) son os seus principais argumentos (NAVEIRO LÓPEZ 1994, 74). Partindo de A Coruña ou Cambre e seguindo grosso modo o actual trazado da N-550, enlazaría coa vía XIX á altura de Santiago. 238 A súa existencia derívase do Anónimo de Rávena, que a partir de Brigantium cita toda unha serie de descoñecidas mansións (Ontonia, Cistonia, etc.) que rematan en Ossaron (Irún), denotando aparentemente unha discutida vía costeira cantábrica (FERNÁNDEZ OCHOA/MORILLO CERDÁN 1994, 51). Posiblemente partise de Betanzos, ande enlazaría coa vía XX, cruzando os fondos de ría ata Neda ande inflexionaría a oriente cara a costa norte lucense (NAVEIRO LÓPEZ 1994, 73). 239 Funciona claramente como un núcleo distribuidor do tráfico viario comarcal (vía XX e Coruña-Santiago), complementando así a Brigantium que, dada a súa posición periférica e "final", difícilmente pode desempeñar este papel. As recentes escavacións (1999) feitas no lugar por]' Naveiro (exhumación dun grande e ricamente decorado complexo termal que inclúe servicio de latrinas) semellan confirmar esta interpretación, dado que perfectamente podería tratarse dunhas termas públicas ou, en todo caso, de termas privadas de uso público.

•X

*•

Explotacións mineiras

Poboados castrexos

Asentamentos romanos (habitacionais e/ou productivos)

Capital comarcal

15 kms.

Necrópoles Epígrafes Tesouriño monetario Vía XX per loca marítima Id. (trazado alternativo) Camiños comarcais

Fig.39 Terra do Golfo Ártabro en época romana: topografía, sistema viario, epígrafes e xacementos romanos. Tamén se inclúen os poboados castrexos máis próximos ó aglomerado coruñés. 1 Brigantium (A Coruña). Porto marítimo e núcleo agrupado comarcal 2 Castro de Sta. Cristina (01eíros). 3 Ponte Pasaxe (Oleiros). Asentamento romano indeterminado (¿ villa/casal costeiro?). 4 Castro de Elviña (A Coruña) 5 Castro de Nostián (A Coruña)

I 0-100

ALTITUDES (metros)

6 O Portiño (A Coruña). Asentamento romano indeterminado. 7 Baños (Arteixo). Restos indeterminados; ara ó numen Augusti (CIRG 1 10). 8 Arteixo. Minas estamníferas. 9 Vilaño (Laracha). Miliario de Decencio. 10 Coiro (Laracha). Necrópole. 11 Soandres (Laracha). Ara votiva (CIRG 1 65). 12 Agra de Guisande de Lavandeiras (Cerceda). Necrópole. 13 Agra de Sta. Baia de Ledoño (Culleredo). Asentamento romano indeterminado. 14 A Hermida (Culleredo). Necrópole. 15 O Temple (Culleredo). Placa funeraria (CIRG 1 11). 16 Cambre. Complexo termal público (¿enclave viario?). 17 Paleo (Carral). Asentamento romano indeterminado (¿mineiro/metalúrxico?). 18 Monte Lourido (Carral). Minas auríferas. 19 Covas de Vea (Abegondo). Minas auríferas. 20 Vilacoba (Abegondo). Ara votiva (CIRG 1 64). 21 Callobre (Oza dos Ríos). Asentamento romano indeterminado (¿fomo cerámico?). 22 Mazarelas (Oza dos Ríos). Estela funeraria (CIRG 1 63). 23 Fervenzas (Aranga). Ara votiva (CIRG 1 62). 24 Santiago de Ois (Coirós). Asentamento romano indeterminado. 25 A Espenuca (Coirós). Asentamento romano indeterminado (¿castellum viario?); estela funeraria. 26 Betanzos Vello (Betanzos). Restos indeterminados. 27 Soñeiro (Sada). Baixorelevo figurativo funerario. 28 Meirás (Sada). Ara votiva (CIRG 1 9). 29 Camoedo (Sada). Asentamento romano indeterminado (¿villa/casal costeiro?). 30 Lorbé (Sada). Asentamento romano indeterminado (¿ villa/ casal costeiro?). 31 Dexo (Sada). Ara votiva. 32 Algara (Pontedeume). Tesouriño monetario. 33 Centroña (Pontedeume). Villa romana. 34 Sopazos (Pontedeume). Asentamento romano indeterminado (¿villa/casal costeiro?). 35 Vilar (Pontedeume). Estela funeraria (CIRG 1 61). 36 Vilar do Colo (Fene). Asentamento romano indeterminado. 37 Figueirido (Ares). Asentamento romano indeterminado. 38 Meá (Mugardos). Asentamento romano indeterminado (¿villa/casal costeiro?). 39 Noville (Mugardos). Villa romana. 40 O Tellado (Fene). Asentamento romano indeterminado. 41 Lóngaras (Narón). Escombreira romana. 42 Cariño (Ferrol). Factoría de salazóns. 43 Esmelle (Ferrol). Asentamento romano indeterminado (¿ villa/ casal?). 44 Cobas (Ferrol). Minas auríferas.

'-...l

V.)

>-'

<")

;::;-;.

c::,

~ ~ l::>. ;:s

~ "'l §.

~ ~ ;:s

." ."

l::>.~

"'l

l::>.

c::,

~ ~

l::>.

""l::>.

<")

l::>.

~ ....

138

FERMÍN PÉREZ LOSADA

A conxunción de todos estes factores (portuario estatal, comercial e viario) denota claramente que Brigantium asumíu funcións de capital comarcal a nivel socioeconómico, o cal non implica necesariamente que tamén o fose a nivel político/administrativo, ou sexa, que fose propiamente unha capital de civitas. A este respecto, hai que suliñar que non hai datos suficientes para considerar que a comarca das mariñas, malia a súa boa definición xeográfica e histórica, constituíse en época romana unha civitas ou sexa, un territorium específico, autónomo e independente, organizado segundo o modelo romano e gobernado desde unha urbs: o pobo indíxena da zona (os Artabrz) amósase demasiado vago e difuso a nivel xeográfico e escasamente unitario a nivel político (conformado por unha suma de etnias particulares como a dos Nerios e as hipotéticas dos Brigantinos e Lapatiancos), condicións éstas en absoluto favorables para unha suposta reconversión en civitas romana. De feito, segundo as fontes, os ártabros nunca son considerados como civitas (termo que reservan exclusivamente para designar núcleos como Adrobrica ou Brigantium), e significativamente tampouco existe calquera mención epigráfica do origo persoal que rememore tal nome. Por outra parte, xa dixemos que os obvios contidos administrativos do enclave responden directamente a intereses "supranacionais" de Estado en vez de a necesidades internas de índole local ou comarcal, e que existen serias dúbidas sobre a veracidade do calificativo Flavium outorgado por Ptolomeo, único argumento sobre o que se sustenta a súa tradicional inclusión dentro da categoría dos municipia. Concluimos xa que logo que Brigantium non foi obrigatoriamente unha capital de civitas polo menos a nivel oficial. As bases económicas do núcleo pertencen claramente Ó sector terciario, ou sexa prestación de servicios: administrativos estatais (porto, faro e aduana fiscal), comerciais e, en menor medida, tamén viarios. Os sectores primario e secundario son francamente irrelevantes (as actividades agropecuarias -moenda de cereais, gandería doméstica e de curral- e productivas -artesanía do tecido, producción de tinte púrpuradifícilmente sobrepasan o ambiente doméstico dunha economía de subsistencia), a excepción quizais da explotación primaria do mar: pesca e marisqueo J

costeiro constitúen sen dúbida a principal fonte alimentaria do poboado, resultando probable que parte desta producción mariña fose destinada a abastecer o mercado das terras interiores próximas. As bases sociais, deducibles a partir do rexistro epigráfico,. revelan unha poboación bastante singular dentro do mundo galaicorromano, caracterizada pola súa extrema e exclusiva "romanidade". Así, en efecto, a nivel socioxurídico tódalas persoas epigráficamente constatadas son cidadáns romanos 240 ou ben escravos/libertos (entre eles un importante número de membros da familia Caesaris)241 , non existindo calquera mención á presencia de peregrini indíxenas 242 . Os epígrafes, por outra parte, son marcadamente cultos e oficiais en canto a contido e aspecto formal, carecendo de calquera pegada de indixenism0 243 . O espectro social, xa que logo, semella ser maioritariamente de inmigrantes vindos de fóra da Gallaecia, especialmente funcionarios, celosos da súa romanidade fronte ó ambiente indíxena da rexión. Esto non implica necesariamente que non haxa tamén poboación de orixe local: quizais non xeraron epígrafes ou ben foron rápida e intensamente romanizados, abandonando así os seus caracteres indíxenas orixinarios. As orixes do enclave aínda permanecen escuras. A presencia dalgúns materiais antigos 244 semella

240 Denotad~s polo seu trianomina: Gaius Arruntius Serenus e a súa muller Flaccinia Severa (CIRG I 6) e Gaius Sevius Lupus, arquitecto lusitano oriundo de Aeminium (CIRG I 2). 241 Escravos imperiais expresamente identificados como tal son Glaucus (CIRG I 3) e Reginus (CIRG I 4-5), éste último exactor, ou sexa funcionario do fisco imperial. Ares (CIRG I 8) e Iulius Plato (CIRG I 1), dada a raíz grega dos seus nomes, seguramente tamén tiveron condición servil, o segundo xa liberto, probablemente tamén imperial. 242 O único caso posible sería o da familia formada polo abó Patruinus, a nai Materna e os filias Maternus e Valentina (CIRG I 7) dado que todos portan nomina singularis. Non obstante, tanto a etimoloxía plenamente latina dos nomes como a datación seguramente tardía da peza (posterior ó s. 11 d.C.) aconselIan supoñelos alomenos como cidadáns latinos. 243 Os votivos sempre están dedicados a divindades propiamente romanas -Fortuna (CIRG I 1), Neptuno (CIRG I 3) e Marte (CIRG I 2)- ou ben son pedestais de estatua de culto imperial (CIRG I 4-5). Os funerarios sempre son placas (CIRG I 6-8), non existindo ningunha estela. 244 Ánforas vinarias itálicas da baía e praza Cánovas Lacruz, cerámicas campanienses de Cánovas Lacruz, rúa Alfonso IX e hipotética da Torre, denario republicano de ignorada procedencia e quinario augústeo da Torre, todos eles con datacións centradas

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

139

indicar que xa existe un primixenio núcleo desde

fico marítimo atlántico, sexa éste de índole comer-

mediados do s. I a.C., difícil de imaxinar dada a

cial

ausencia de estructuras, pero que supoñemos un

LÓPEZ/PÉREZ LOSADA 1992, 67-68). É de

moi pequeno asentamento na área da Cidade Vella

supoñer, por outra parte, que durante este periodo

asociado a un posible punto de observación mari-

é cando se trazan as vías terrestres de unión co

ña sito no outeiro da Torre, ambos quizais nin

interior, alomenos a ligazón con Cidadela/Lugo

administrativo-militar

(NAVEIRO

sequera de carácter permanente. A súa sorpren-

(tramo oriental da vía XX) e posiblemente tamén

dentemente temperá cronoloxía explícase con base

con Iria (vía secundaria Coruña-Santiago)246.

nos contactos exploratorios e comerciais maríti-

Unha vez creadas e consolidadas as infraestruc-

mos e, sobre todo, no seu innegable interese estra-

turas materiais e humanas, o enclave pervive sen

téxico-militar (posiblemente en relación directa

maiores contratempos durante toda a etapa bai-

coa derradeira fase de conquista do norte peninsu-

xoimperial, especialmente durante os ss. IV e V

lar), pero en absoluto presupón a existencia dun

d.C. Obviamente hai transformacións (algunhas

hipotético Brigantium prerromano. Ó contrario,

estructuras se arruínan e desaparecen, pero tamén

todo semella indicar que se trata dunha fundación

se constrúen outras novas e, sobre todo, se remo-

propiamente romana, establecida ex novo, ou sexa

delan as xa existentes)247 que, en todo caso, non

que non existíu ningún castro indíxena previo na

semellan afectar sensiblemente á extensión do

península coruñesa245 .

núcleo habitado (BELLO DIÉGUEZ 1994a, 74-

Partindo destes precedentes, a auténtica eclosión

75). O faro, segundo as fontes escritas (Orosio,

de Brigantium e o seu meirande desenvolvemento

Istro Aethico) e arqueolóxicas, aínda está en pleno

sen dúbida é altoimperial, desde mediados do s. I

funcionamento alomenos ata ben entrado o s. V

ata finais do II d.C. O núcleo ocupa agora boa

d.C. Os materiais de importación (ánforas, TS

parte da Cidade Vella e expándese asemade pola

norteafricana e oriental) revelan asemade unha

zona baixa da Pescadería ó redor do hipotético

notable reactivación do comercio marítimo nestas

porto, ó tempo que se constrúe o monumental

datas (NAVEIRO LÓPEZ/PÉREZ LOSADA

faro na península. Prácticamente tódalas estructu-

1992,68-69).

ras constructivas coruñesas e boa parte do material

Algures a partir de finais.do s. V ou inícios do VI

cerámico, numismático e epigráfico datan precisa-

d.C. o núcleo decae sensiblemente e acaba prácti-

mente deste periodo, coincidindo ademáis perfec-

camente por desaparecer. A necrópole do istmo,

tamente coa etapa de meirande intensidade do trá-

posiblemente iniciada xa en pleno s. V, avanza considerablemente sobre zonas orixinariamente

no s. I a.c. Excluímos algúns outras materiais subacuáticos aínda máis antigos (ánfora púnica e pátera campaniense) dado que non é seguro que sexan coruñeses -a draga que os extraeu traballóu anteriormente en portos mediterráneos- (NAVEIRO LÓPEZ 1988, 50). 245 A hipótese da existencia dun castro en Coruña (tanto sexa no outeiro da Torre como no da Cidade Vella) foi formulada no seu día por Tettamancy Gastón (1923, 20), posteriormente refrendada por Luis Monteagudo (1957, 52) con base na etimoloxía claramente céltica do topónimo Brigancio. En realidade non hai ningún tipo de indicio arqueolóxico do pretendido castro e incluso podería dubidarse de que Brigantium fose en efecto un topónimo prerromano (NAVEIRO LÓPEZ 1988, 44; BELLO DIÉGUEZ 1994b, 85-86). Non obstante, sí que existen poboados castrexos nas terras interiores que bordean o istmo: topónimo "Castrillón"/"Os Castros" de Oza e castros arqueolóxicos de Sta. Cristina, Nostián e Elviña (NAVEIRO LÓPEZ 1994, 19-40; BELLO DIÉGUEZ 1994b, 66-78). Elviña é o único suficientemente coñecido a nivel arqueolóxico, denotando en efecto unha importante fase prerromana de ocupación (ss. 11-1 a.c.).

residenciais, amortizando antigas estructuras constructivas daquela seguramente xa en estado de ruína e abandono. Non obstante, a causa principal do abandono hai que buscala en razóns de índole

246 Aparentemente, o treito occidental da vía XX (entre Coruña e Caldas por Bergantiños, Xallas e Barbanza) é posterior, balizado con miliarios do s. IV d.C. Mais tardía aínda debe ser a hipotética vía costeira cantábrica, exclusivamente citada polo Anónimo de Rávena. 247 A edificación da praza de María Pita non sobrevive máis alá de inícios do s. 111 d.C. e as da Casa Martelo e Franxa 9-11 semellan teren sido amortizadas por un basureiro baixoimperial. O pozo-alxibe de Franxa 18 e as termas de Rego de Auga 60, en orixe altoimperiais, son intensamente remodeladas e incluso ampliadas e melloradas en época tardía. Edificios propiamente baixoimperiais poden rastrexarse tanto na Pescadería (polo de agora ilocalizados) como na Cidade Vella (rúa Tabernas e praza Cánovas Lacruz).

140

FERMíN PÉREZ LOSADA

máis ampla e xenenca, especialmente a desaparición do Imperio romano de Occidente como tal (ano 476) e, pouco despois, o colapso das relacións comerciais marítimas ca Imperio romano-bizantino oriental. Un núcleo como Brigantum, caracterizado esencialmente polo seu contido estratéxicoadministrativo-comercial a nivel estatal, obviamente non pode subsistir cando desaparece a superestructura política que conforma ese Estado. A probablemente temperá destrucción do muro exterior do faro, quizais xa a finais do s. V ou início do VI d.C., simboliza perfectamente este feito. O abandono debéu ser case total, de aí que Brigantium non sexa reconvertido en cabeza de circunscrición eclesiástica suevo-visigótica248 , tal como acorre noutros núcleos similares como Tui, Ourense ou Iria. Permanecen as ruínas do faro -utilizado tradicionalmente como canteira e posteriormente reconvertido en castelo costeiro (BELLO DIÉGUEZ 1991e)- e quizais tamén da propia cidade 249 , pero cando Coruña apareza de novo citada na documentación do s. IX será xa unha simple aldea ou lugar rural, o locum qui dici-

tur Farum Brecantium.

Fig.40 Localización de Caldas de Reis (Aquis Celenis) en Galicia.

clásicas e tardoantigas e canta cun importante conxunto de epígrafes (8 en Caldas e outros 4 nas proximidades), o cal contrasta coa relativa limitación e pobreza do seu rexistro arqueolóxico, amasando en principio un reducido tamaño e un escaso nivel de desenvolvemento urbano.

CALDAS DE REIS (AQU/S CELEN/S) O núcleo romano existente baixo a actual vila de Caldas de Reis, denominado Aquis Celenis en época romana [Fig. 40], amasa un claro carácter termal, viario, productivo e seguramente tamén político-administrativo (capital de civitas). Aparece abundantemente citado nas fontes escritas

248 O Cronicón Iriense cita Faro como unha das dióceses que o rei Miro entrega a Iria no ano 572. Sen dúbida debe tratarse dunha falsidade histórica interesadamente engadida na época de redacción da crónica (s. XI), posto que as fontes orixinais da época, especialmente o Parroquial Suevo do s. VI d.C., en absoluto mentan tal circunscrición eclesiástica (BELLO DIÉGUEZ 1994a, 84-85). 249 O diploma do ano 991 no que Vermudo 11 outorga ó bispo compostelán Faro e o seu comisso, recolle literalmente "adicimus adhuc civitatem ab antiquis fabricatam per mos terminos non procul ab ipso faro" [engadimos ademais a cidade construída polos antigos nos seus lindes, non lonxe do mesmo faro]. Probablemente se estea referindo ás ruínas, aínda visibles, da orixinaria cidade romana (BELLO DIÉGUEZ 1994a, 104108).

Fontes escritas Caldas aparece nas fontes antigas indisolublemente ligado á civitaslpopulus dos Cileni (variantes Celeni e Cifinz). Plinio no s. 1 d.C. é o primeiro que menciona esta etnia indíxena, indicando que se trata da última do convento lucense sita entre a dos Copori polo norte e a dos Hellenil Grovii polo sur 250 . Ptolomeo no século seguinte cÍtaa igualmente no listado correspondente ó convento lucense, entre os Coporos e os Lemavos, distinguindo no seu territorio unha única cidade á que

250 "oo. Copori, oppidum Noeta, Celtici cognomine Praestamarci, Cileni (. oo) A Cilenis conventus Bracarum Helleni, Grovi, castellum TJde.oo" (Nat.Hist.,!Y,111-112) [oo. os Copo ros, a cidade de Noeta, os célticos chamados Praestamarcos, os Cilenos (oo.) Despois dos Cílenos ven o convento brácaro cos Helenos, Grovios, a fortaleza de Tydeoo.].

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

denomina Aquae Calidaé2 51 . Non hai dúbida polo tanto da localización deste populus no centro da área occidental galaica (HÜBNER 1899; TRANOY 1981, 57; TIR, K-29, 45), abranguendo en principio un amplo territorio delimitado palas penínsulas de Arousa e Morrazo ó oeste, o río Ulla ó norte, a serra do Faro ó leste e a propia fronteira interconventual (río Oitavén-Verduxo e serras de Cando e o Testeiro) ó sur. Amáis disto, coñécense alomenos catro epígrafes que rexistran Cilenus en calidade de origo persoal -procedentes de Astorga (CIL II 2649), Sta. Colomba de Somoza en León (EE VIII 132), Cícere en Sta. Comba (CIRG 1 52) e Vigo (CIRG II 51)- o cal, unido ó amplo reflexo onomástico do etnónimo (CIL II 2449, 2568 e 5310; HAE 893 e 933), demostran claramente a considerable relevancia adquirida pala civitas Cilinorum a nivel do Noroeste Peninsular. As fontes itinerarias, por outra parte, refrendan a localización proposta e permiten identificar un núcleo importante no seu territorio, probablemente a súa capital, denominado Aquis Celenis. Este lugar aparece así citado no Itinerario de Antonino en dúas ocasións, primeiro como como quinta mansión da vía XIX Braga/LugolAstorga e despois como primeira da vía XX per loca maritimdl52; idéntica mención dobre repítese de xeito bastante máis confuso no Anónimo de Rávena: Quecelenis (308,2) e Aquis Celenis (321,8)253. A plasmación sobre o terreo destas vías é precisamente o que nos permite localizar con seguridade a mansión de Aquis Celenis na actual vila de Caldas de Reis: non hai dúbida algunha de que a vía XIX ascende desde Tui a Iria seguindo o percorrido natural da

251 252

"Cilinorum: Aquae Calidae 6° 20' 44° 20'" (11,6,24). "Item a Bracara Asturicam (. ..): oo. Turoqua m.p. XVI; Aquis Celenis m.p. XXIIII; Tria m.p. XII..." (430,2-4). "Item per loca maritima a Bracara Asturicam usque: Aquis Celenis m.p. CLXlí; Vico Spacorum stadia CXCv.oo "(423,6-8 e 424,1). 253 Quecelenis aparece precedido das mansións de Tude, Bonisana, Turaqua e Are Augusti, identificable polo tanto ca trazado da vía XIX do Itinerario entre Tui e Caldas, e continuado palas de Medioga, Glandimarium e Bricantia, ou sexa sensiblemente a vía XX de Antonino entre Caldas e A Coruña. O texto que menciona Aquis Celenis é case idéntico ó da vía XIX do Itinerario entre Caldas e Lugo (Aquis Celenis, Iria, Assegonion, Brevis, Ponte Nartiae, Luco Augustz).

141

Depresión Meridiana, ubicándose Celenis xusto sobre esta liña entre as mansións ben localizadas de Iria -Iria Flavia- e Turoqua -Pontevedra- (PEÑA SANTOS 1990-91). De Caldas precisamente, tal como indican os itinerarios, é desde ande xurde a vía XX, peor coñecida no seu trazado concreto pero da que non dubidamos que opta por un percorrido máis próximo da costa occidental (Barbanza, Xallas, Bergantiños, Brigantium e desde aquí a Lugo) en alternativa ó trazado interior que describe a XIX a partir de Iria (CAAMAÑO GESTO/NAVEIRO LÓPEZ 1992). As tentativas de identificación de Aquis Celenis con Caldas de Cuntis (ESTEFANÍA ÁLVAREZ 1960; ARIAS BONET 1964a, 1964b, 1964c) resultan polo tanto claramente inviables, baseadas nunha incorrecta reconstrucción do sistema viario da rexión. Caldas é, xa que lago, un importante núcleo viario estratéxicamente situado no centro da rexión dos Cileni, provisto de importantes nacentes termais (de aí Aquis) ás que se califica exclusiva e directamente ca etnónimo Celeni?54. Todos estes datos por sí sós xa inducirían a pensar que aquí estivo situada a capital da civitas Cilinorum, proposición ésta que refrendan claramente as fontes tardoantigas. Estas en efecto refiren Celenis como unha das máis antigas sedes episcopais da Gallaecia, describindo ademáis o lugar expresamente como municipium. Nas actas do concilio 1 de Toledo celebrado nos anos 397-400 d.C. o único bispo expresamente identificado dos 19 asistentes (a excepción de Patruino, metropolitano de Mérida) é

"Exuperantius de Gallecia) Lucensis conventus) municipiis Celenis" (VIVES 1963, 19), constando ademáis na sentencia contra Prisciliano adxunta (VIVES 1963, 30-33) o dictame de que lle sexan restituídas a un tal Ortigio as igrexas das que tiña sido expulsado (" Fratri nostro Ortigio ecc!esias, de

quibus pulsus fuerat, pronuntiavimus esse redendas') acompañado da enigmática nota marxinal "Hic

254 Un claro paralelo a nivel arqueolóxico e etimolóxico prodúcese en Aquis Querquernis (Baños de Bande), capital da civitas Querquernorum.

142

FERMfN PÉREZ LOSADA

conventus municipiis Celenis actus est'255. Hidacio de Chaves completará algo máis tarde esta información no seu coñecido Chronicon (ca. 470 d.C.), indicando que no concilio toledano do ano 400 efectivamente estivo presente o exiliado Ortigio, agora expresamente identificado como bispo celenense: "comunicante in eodem concilio Ortigio epis-

copo, qui Celenis fuerat ordinatus, sed agentibus Priscillianistis pro fide Catholica pulsus factionibus exulabat' (Chron.,32). Non hai dúbida polo tanto de que contra finais do s. IV d.C. Caldas xa tiña sido promovida á categoría de sede episcopal, senda os seus primeiros bispos constatados o exiliado Ortigio e o efectivo Exuperantio, ambos coetáneos e concorrentes Ó concilio toledano (SÁ BRAVO 1984, 119-122). A puxanza da sede debeu ser considerable alomenos durante os dous primeiros tercios do s. V, chegándose incluso a celebrar aquí un sínodo galaico contra mediados de sécul0 256 . Despois pérdese a súa pista, senda moi probablemente desprazada ou absorvida pala inmediata diócese de Iria (FLÓREZ 1792, 9-12; LÓPEZ FERREIRO 1898-1909, I, 384) algures durante as últimas décadas do s. V ou primeiras do VI. De feito, non hai bispos celenenses nos concilios primeiro (561) e segundo (572) de Braga, pero sí irienses, e no propio Parrochiale Suevuum (ca. 572-582 d.C.) Celenos aparece citado

255 Obviamente resulta incongruente que se diga que o concilio foi celebrado en Celenis cando sabemos polas propias actas e o testemuño de Hidacio que éste acontecéu en Toledo. Sá Bravo (1984, 113-125) explica esta anomalía indicando que na acta conciliar en realidade se xuntan os resultados de dous concilios diferenciados: o de Toledo do ano 400 ó que pertencería a parte histórica e disciplinar das Actas e outro celebrado en Celenis sobre o 447 ó que pertencería o contido dogmático sobre a herexía priscilianista e, evidentemente, tamén a referida nota marxinal. Sobre a realidade histórica da celebración deste último concilio véxase a nota seguinte. 256 Deste concilio non se conservan actas específicas, parcialmente transcritas como interpolación posterior na redacción das do concilio I de Toledo. Existen sen embargo probas suficientes que demostran a súa efectiva realización na sede de Celenis. epístola do papa León I do ano 447 que ordena a súa celebración e posteriores referencias ó mesmo contidas nas actas do concilio I de Braga (561), no Chronicon de Hidacio (ano 447) e máis na reseña da vida de Sto. Toribio do Breviario antigo de Astorga (SÁ BRAVO 1984, 127-135). A referida epístola papal encomenda a celebración do sínodo ós bispos Toribio de Astorga, Hidacio de Chaves e un tal Ceponio, probablemente de Celenis.

como simple ecclesia integrada na sede iriense (Par.Suev.XI; DAVID 1947,41-42). Sobre a calificación como municipium, resulta realmente difícil interpretar na súa xusta medida o uso e significado do termo: en época tan tardía probablemente sexa empregado como un xenérico equivalente a "núcleo urbano" (desprovisto polo tanto dun contido xurídico-administrativo preciso) 257, pero tamén é verdade que chama a atención que sexa escollido este termo específico fronte ó mais común de civitas ou similar, indicando quizais que efectivamente ésta foi a condición xurídica de Caldas na época romana precedente. Outra cuestión polémica é a referente a si o Aquis Celenisl municipium Celenis respectivamente mentado palas fontes itinerarias e tardoantigas é o mesmo que o Aquae Calidae citado por Ptolomeo. En principio, dada a coincidencia do xenérico "aquis" e o obvio papel termal de Caldas, non dubidariamos en afirmar que son o mesmo lugar, pero tamén é verdade que outros indicios poden facer pensar que o Aquae Calidae ptolemaico é Caldas de Cuntis (TIR, K-29, 22), tamén dotado de importantes vestixios termais romanos. O principal argumento neste sentido son as actas do controvertido concilio I de Oviedo (ano 811 aprox.) ande se citan como sedes episcopais independentes as de Celenes e Aquas Calida?58: si Celenes é Caldas, obviamente Aquas Calidas será outro lugar (¿Cuntis?), sempre e cando admitamos a veracidade histórica do texto, que non parece ser excesivamente fiable 259 . Os argumentos toponímicos, por

257 Un éaso paralelo podería se-lo do municipio Lais citado por Hidacio (Chron. 253), tradicionalmente identificado ca oppidum de San Cibrán das Lás (TIR, K-29, 64). Sobre o uso e significado destes termos en época romana e tardoantiga véxase RODRÍGUEZ COLMENERO 1995, 150 e ALARCAO 1988, 76-77. 258 "Omnes igitur Episcopi ordinati, sed in subscriptis Sedibus ordinandi, id est, in Bracara, in Tude, in Dumio, in Iria, in Conimbria, in Aquas Calidas, in Véseo, in Lamego, in Celenes, in Portugale, in Benes, in Auriense, in Britonia, in Astorica, in ambas Legiones, quae sunt una Sedes, in Palencia, in Auca, in Saxamone, in Segovia, in Oxoma, in Avela, in Salmantica, in Luco"(LÓPEZ FERREIRO 1898-1909, I, 386). 259 Resulta significativo o feito de que se mesturen no listado dióceses reais existentes na época de celebración do concilio (inícios do s. IX) con algunhas xa desaparecidas moito antes (caso de Celenes, integrada na de Iria) ou ben con outras totalmente

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

outra parte, son claros respecto a individualización de ambos núcleos, pero non resultan concluíntes respecto a que Cuntis sexa Aquae Calidae: tanto Caldas como Cuntis, unha vez trasladada a capitalidade episcopal a Iria (e posteriormente Santiago), aparecen citados na documentación tardoantiga como simples ecclesiae do territorio diocesano iriense, ben diferenciadas neste caso polo uso dos correspondentes patronímicos Celenos e Contenos/Cuntino?60; ambas igualmente son designadas en época medieval como kalidas, caldis, caldas ou o equivalente termarum, desaparecendo no s. XII en Caldas o étnico Celenis en favor do novo calificativo de rege ou de rex e manténdose no caso de Cuntis -caldas de cunctis- ata configurar o topónimo actual 261 .

descoñecidas (nunca citadas como tales en calquera outro documento eclesial tardoantigo ou medieval) tales como Aquas Calidas, Benes e Saxamone, permitindo supoñer que o texto en realidade non é máis que unha erudita e confusa enumeración de lugares que, por calquera razón, foron eclesialmente importantes en época tardoantiga. Por outra parte, a identificación do enigmático Aquas Calidascon Cuntis non deixa de ser meramente circunstancial, baseada na homonimia co texto ptolemaico: quizais a acta conciliar se estea referindo ambiguamente a algún outro lugar, por exemplo o desaparecido bispado de Chaves, ausente do listado e que, lembremos, no Itinerario de Antonino aparece designado simplemente por Aquas. Amáis disto, se o lugar fose Cuntis implicaría asumir que houbo aquí outra sede episcopal independente da de Celenis, feito difícilmente admisible dada a grande proximidade de ambas poboacións. Sobre estas cuestións véxase, entre outros, LÓPEZ FERREIRO 1898-1909, 1, 385387 e SÁ BRAVO 1984,93-101. 260 Par.Suev. XI: Ad friensem sedem ipsa fria, Morrado, Saliniense, Contenos, Celenos...(DAVlD 1947,41-42). Séculos máis tarde, o Chronicon friense (s. XII) repite prácticamente idéntica esta enumeración, recollendo expresamente as circunscricións de Celenos e Cuntinos. 261 Nos inícios do s. XI, Caldas é chamada kalidas nun privilexio de Alfonso V datado en 1019, citándose Cuntis neste mesmo documento baixo o nome de Trolfanes (actual Troáns, a carón de Cuntis). No século XII, Cuntis é denominada en varios documentos como termarum contines (110 1), calidis (1116), caldas contines (1116) ou termarum cuntines (Historia Compostelana), constatándose asemade o topónimo terra Termarum (bula do papa Pascual XI datada en 1110) como un xenérico de toda a zona que abranguería ambas poboacións. No século XIII, un documento de 1266 é nidio na diferenciación dos topónimos: caldis de cunctis e caldis de rex; Caldas nesta época xa aparece sempre co novo apelativo -caldas de rex (1214), caldas de reis (1254) ou caldas de rege (interpolación do s. XII recollida na chamada "División de Wamba", orixinalmente redactada no s. VlI)-, derivado do nacemento na vila do rei Alfonso VII, fillo de dona Urraca. Sobre toda esta documentación véxase SÁ BRAVO 1984,34-38,94-95 e 137-148.

143

A cuestión, xa que logo, non é doada de resolver, dependendo esencialmente da credibilidade que He outorguemos Ó texto do concilio ovetense. Non dubidamos que Cuntis foi en época romana, ó igual que Caldas, un destacado núcleo termal e que, en consecuencia, ambos lugares tiñan nomes xenéricos idénticos -Aquae- que era preciso diferenciar mediante o uso dun calificativo específico: Aquis Celenis (Caldas) e, verosímilmente, Aquis Cuntines (Cuntis). O primeiro foi, sen embargo, a capital da civitas e o segundo un importante vicus termal sito no seu territorio. Ptolomeo no s. II indica que existe unha única cidade importante no territorio dos Cileni que é Aquae Calidae; malia o xenérico da denominación (perfectamente válida tanto para Caldas como para Cuntis) realmente resultaría moi estraño que o xeógrafo se referise ó vicus e non á capital. As fontes escritas, en resume, permiten identificar con seguridade o antigo núcleo de Aquis Celenis no actual Caldas de Reis, destacando para o mesmo un claro contido termal, viario e político-administrativo. Restos arqueolóxicos Non deixa de resultar un tanto sorprendente que o núcleo agrupado romano de Caldas, aparentemente tan importante e desenvolvido segundo as fontes escritas, careza sen embargo dun reflexo similar a nivel arqueolóxico. Poucos son, en efecto, os vestixios arqueolóxicos caldenses, o cal non quere dicir necesariamente que non tiveran existido: nunca se fixo ata agora no núcleo urbano calquera escavación programada ou de urxencia (a excepción dunha reducidísima intervención realizada en 1972 na igrexa de Sta. María), procedendo todos os vestixios de descontextualizados achados casuais, referenciados na súa meirande parte nos Materiales para la Carta Arqueológica de la Provincia de Pontevedra (FILGUEIRA VALVERDE/GARCÍA ALÉN 1956, 159-161; 1959,75) e posteriormente na Historia de Caldas de Hipólito de Sá (SÁ BRAVO 1984). A única intervención recente que coñecemos é unha prospección arqueolóxica da vila e inmediacións realizada en 1999 (FILGUEIRAS REY 2000).

144

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Os restos concéntranse "en torno de los manantiales de agua caliente, ocupando con ligeras variantes lo que fue la parte vieja del pueblo" (SÁ BRAVO 1974, 152; 1984, 16) [Fig. 41]. Estas nacentes termais ubícanse en ambas beiras do Umia a carón da ponte da Ferrería: finte da vi/a (tamén chamada burga ou baño) na marxe dereita, en parte ocupada polo actual balneario Dávila, e burga da ponte na marxe esquerda, sobre a que se construíu o balneario Acuña262 . A primeira consistía a mediados do s. XVIII nun gran4e estanque rectangular feito en cantería no que manaban burbullantes as augas quentes, descrito polo padre Sarmiento en 1754 como "una Burga que echa humo y ocupa un gran estanque, en cuyas esquinas brota el agua caliente" e polo DI. Gómez Bedoya en 1764 como "un estanco, que tiene treinta y dos pies de largo [= 8,96 mts.]' y veinte y dos de ancho [= 6,16 mts.] labrado de piedras de cantería, y enlosado lo mds de su suelo, cercado todo de murallas"(SÁ BRAVO 1984,216-218). Obviamente non é posible saber se esta obra de fábrica era romana ou posterior -Gómez Bedoya dí que "se conoce que, en tiempos antiguos, tuvo buena fdbrica" e Ceán Bermúdez (1832, 209) apunta que "se mantienen sus aguas ó baños, con restos de sus antigüas termas"- pero en todo caso non hai dúbida da explotación da nacente en época romana, testemuñada polo achado dunha coñecida ara votiva a Edoviif63 -divindade indíxena etimolóxicamente relacionada ca fenómeno de quecemento das augas no interior da terra (MILLÁN

262 As nacentes manan a unha temperatura de 47° (Dávila) e 37° (Acuña) e son sulfuradas cloruro-sódicas lixeiramente radiactivas, con aplicacións terapéuticas das vías respiratorias, afeccións reumáticas, dermatolóxicas e xinecolóxicas (SÁ BRAVO 1974, 150). Moi próxima da Fonte da vi/a, entre ésta e a igrexa de Sto. Tomás existía outra fonte minero-medicinal, neste caso fría e de tipo ferruxinoso, cegada no s. XVIII por considerala non potable (SÁ BRAVO 1984,217-218). O balneario Dávila foi construído a finais do s. XVIII a carón dos antigos baños públicos, senda transformados éstos en fonte pública polo Concello en 1881; o balneario Acuña data da segunda década do s. XIX (IDEM. 1984,217-219). 263 Edovio Adaltts Cloutai (filius) v(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito) [CIRG 11 73]. Aparecéu no s. XIX ou incluso antes (construcción do balneario nos finais do s. XVIII) reutilizada na cimentación do estanque termal e actualmente está perdida, conservándose unha reproducción na fachada actual do Balneario Dávila. Tanto dedicantes como divindade son claramente indíxenas.

GONZÁLEZ-PARDO 1964)-, outro epígrafe fragmentado e prácticamente ilexible 264 , e máis algunhas moedas romanas inidentificadas aparecidas en 1925 por mor da reparación e limpeza da arqueta termal do balneario (SÁ BRAVO 1984, 47-49), seguramente ofrendas votivas feitas ó manancial (DÍEZ DE VELASCO 1985, 70-71). Posiblemente nunca houbo aquí ningún grande e monumental edificio termal romano, reducíndose as obras a sinxelas construccións e estructuras que incluso puideron ser ó aire libre 265 . Ningún dato nos permite, polo de agora, saber se as nacentes termais do outro lado do río foron beneficiadas en época romana. O resto dos achados caldenses da banda norte do río (actual núcleo histórico da vila) aparecen moi próximos a este punto central marcado pala burga, amasando unha certa distribución lineal a carón do que debéu ser o orixinario trazado da vía XIX na zona, ou sexa, a rúa Real [Fig. 41]. Existen referencias ó achado de moedas romanas inidentificadas "que aparecieron al abrir los cimientos de la casa del Sr. Aboy, Travesía de Pedro Mateo Sagasta, nO 2" (SÁ BRAVO 1984, 49) e máis a outro pequeno tesouriño numismático atopado "cuando se hacían obras de cimentación para el edificio de la Plaza de Abastos de la villa" nun contexto arqueolóxico que parece ser funerario dado que "aparecieron en una cista de tabiques de ladrillo grande, juntamente con las monedas apareció una muela. El resto de ajuar, si lo hubo, lo había descompuesto la acidez del suelo. Se encontró a un metro sesenta de profundidad. No se encontró mds sepulturas en el resto de la obra" (FARIÑA BUSTO 1972, 250); a análise das 63 pezas atopadas, case todos constantinianos, arroxa unha cronoloxía de ocultación de ó redor do ano

264 ... Julio C... / ... 0 filio ... / ... 0 Julia ... [CIRG 11 72]. Aparecida contra finais do XIX en Caldas, reutilizada como material de construcción posiblemente na arqueta termal Dávila, aínda que este dato non é totalmente seguro. O fragmentario da peza impide unha adecuada reconstrucción, probablemente unha dedicación funeraria dunha nai ó seu filio. 265 Dado que as augas xa son quentes non serían necesarias as infraestructuras de quecemento (famas, hipocaustos) típicas dos complexos termais romanos. Casos paralelos de burgas romanas que tampouco cantan con grandes vestixios arquitectónicos asociados son as dos aglomerados de Ourense e Baños de Bande.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

*• X

Estruc. construc.

Sepulturas

Epig. funerarios Nacentes termais

Fig.41 Topografía e distribución de achados romanos en Caldas de Reis (Aquis Ce/enis) [Plano base 1:2000, folla 152, 2-3 e 3-3, edición COTOP 1982] 1 Escavación da igrexa de Sta. María (estructuras, tumbas, materiais); epígrafes CIRG n 71 e 75 2 Ferrería (localización xenérica): muiño circular 3 Ferrería (rúa trala actual Casa do Concello): estela funeraria CIRG n 70 4 Ferrería (burga da ponte, actual balneario Acuña): posibles termas romanas, epígrafe dubidoso 5 Rúa Pedro Mateo Sagasta nO 2: moedas romanas

Epig. votivos

• I

145

Materiais Miliario

6 Fonte da Burga (actual balneario Dávila): estructuras termais

antigas, moedas, epígrafes CIRG n 72-73 7 Antiga Casa-Torre do Marqués de Bendaña (actual entrada do paseo ó Parque-Xardín): estela funeraria CIRG n 69 8 Antiga panadería no Camiño Real (ilocalizada): ara CIRG n

74 9 Rúa Real nO 19: ~iliario IRG nI 11 10 Rúa Real (actual Mercado de Abastos): sepultura e tesouriño numismático 11 Cabezafeita e urbanización "Pedra do Pan": materiais varios (cerámicas, moedas)

146

FERMÍN PÉREZ LOSADA

360 d.C.266. Completan este pobre panorama arqueolóxico os achados epigráficos: un miliario de Constantino (307 d.C.) reutilizado como apoio de soportal dunha casa da rúa Rea1 267 , unha interesante estela funeraria de tres escravos do centurión Marco Audasio Máximo atopada ó derruba-Ia hoxe desaparecida Casa-Torre do marqués de Bendaña268 e máis unha ara dedicada a Mercurio por un tal Fusco procedente quizais da rúa Rea1 269 . Os vestixios continúan a aparecer, con meirande importancia se cabe, pola banda sur do río, no barrio da Ferrería e, especialmente, na igrexa de Sta. María e inmediacións ata a aldea de Eirín [Fig. 41], zona ésta onde, significativamente, a tradición popular asigna a orixe da cidade: no Libro de Cuentas de la Fdbrica de Santa María de Caldas, fo1. 8v, o párroco escribe en 1832 que "estas casas en lo

estd la aldea de Eyrín, que fue un arrabal, y lo principal donde estd la iglesia de Santa María y agros de la comarca, donde en tiempos pasados se halló una ldpida con una inscripción de letras romanas que contenía el suceso de su municipio cuando la guerra de Bruto, general romano que no lo pudo sugetar y capitularon"(SÁ BRAVO 1984, 142). Na Ferrería, os vestixios romanos coñecidos consisten nunha meta de muiño circular aparecida nos inícios do s. XX "en la Herrería y casa de Josefa

Ruibal recogida en los cimientos de la obra que construyen enfrente" (SAMPEDRO Y FOLGAR 1951),

266 Dezasete moedas resultaron inclasificables, identificándose, entre as 46 restantes, acuñacións de Claudio 11, Urbs Roma,

nunha importante estela funeraria dun soldado da Legio X Gemina atopada nas inmediacións da ponte 270 , e máis noutra suposta e moi dubidosa inscrición romana localizada nas proximidades do Balneario Acuña271 . A maior concentración de restos localízase no propio solar, adro e cemiterio da igrexa románica de Sta. María [Fig. 41], ata hoxe único punto da cidade onde se teñen efectuado escavacións arque0Ióxicas 272 . Anos antes, por mor das obras de ampliación do cemiterio acometidas en 1950, no lugar tiñan aparecido varias tumbas de caixa rectangular feitas en tégula, abondosos fragmentos de cerámica de construcción e unha estructura descrita como" un horno romano utilizado para la cocción

Constante 1, Constancio 11 e Constantino 11 que abranguen un periodo cronolóxico comprendido entre o 268 e o 361 d.C. As cecas representadas son maioritariamente Lugdunum e Cyzicus, estando tamén presentes as de Roma, Heraclea, Tesalónica e Constantinopla (FARIÑA BUSTO 1972,250-258). 267 [ImJp(eratori) F[lav}io Val[erio CJonst[antinoJ Au[g(usto) tr(ibunicia) pot(estate) IIJ c[o(n)s(uli)...J [IRG III 11]. A casa en cuestión, xa desaparecida, ocupaba o actual inmoble nO 19 da Rúa Real (SÁ BRAVO 1984, 73). 268 Sabinus an(norum) XX Secundio an(norum) XXII Lentinus an(norum) XX M(arci) Audasi Max(imi) c(enturionis) Leg(ionis) X Gem(inae) ser(vi) H(ic) S(iti) S(unt) [CIRG 11 69]. O epígrafe foi reutilizado como material de construcción ou cimentación da Torre e ó seu carón había outro sillar dotado de tapa e cavidade interior chea de cinzas que foi interpretado como a posible urna cinerária da estela. A Torre estaba ubicada á entrada do actual paseo que conduce ó Parque-Xardín de Caldas (SÁ BRAVO 1984,20 e 165). 269 Deo Mercurio Fuscus Fusci (filius) V(otum) Me(rito) L(ibens) A(nimo) [CIRG 11 74]. O padre Sobreira dí no s. XVIII que esta peza "estd en el sitio donde venden el pan cocido, en la villa de Caldas de Rey, y por asiento d la puerta de la casa donde pareció; la qual casa estd a la diestra viniendo de Pontevedra d Padrón" (CIRG 11, p. 179). Infelizmente, non conseguimos localizar esta antiga panadería, probablemente situada algures a carón do camiño real, ben sexa en Caldas (actual rúa Real) ou ben na Ferrería ó outro lado do río.

270 C(aius) Iul[iusJ Ser(gia tribu) Hisp[aJli Victor mil(es) Leg(ionis) X Gem(inae) C(enturiae) Fabi Celtiberi ann(orum) XLII aer(um) XVIII H(ic) S(itus) E(st) S(it) T(ibi) T(erra) L(evis) [CIRG 11 70]. Malia que perdida, a minuciosa descrición do padre Sobreira permite localizar con precisión o local do achado: "la piedra estd sobre una pared que guarda el corral de una casa, sita sobre el río Umia en el rincón de una callejuela que se encuentra en el barrio de Caldas de Rey llamado Santa María de Caldas; y la tal casa corresponde tras de la cdrcel que estd a la entrada del puente que llaman de la Herrería ( ..); y todo esto es d la derecha de quien viene de Pontevedra d Padrón, al entrar en dho. puente de la Herrería" (CIRG 11, p. 171). O antigo cárcere é a actual Casa do Concello de Caldas. 271 A única noticia que hai sobre este suposto epígrafe é a do Libro de Fdbrica de Sta. María xa transcrito. Habitualmente considerada como falsa (FILGUEIRA VALVERDE/GARCÍA ALÉN 1956,160; CIRG 11 11*), quizais o epígrafe existíu realmente pero efectivamente foi mallido e interpretado. 272 A intervención foi realizada por un equipo do Museo de Pontevedra e Seminario de Arqueoloxía da Universidade de Santiago durante 14 días do mes de setembro de 1972. As limitacións de tempo e orzamento non permitiron abrir máis que tres catas de 2,75 mts. que implican unha área total exhumada de a penas uns 23 m 2 (EXCAVACIONES 1973,69-70).

antiguo componían y se llamaban do Villar y después de la Herrería por los herreros que la habitaban (. ..), llamdndose las de la otra parte del río, las casas de la Villa o Villa de Caldas (. ..) que antes llamaron Aguas Celenes (. . .) Su primitiva situación fue donde hoy

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

de ladrillos" (SÁ BRAVO 1984, 47-48). A intervención de 1972 (EXCAVACIONES 1973) permitíu en parte contextualizar estes restos, distinguindo dous claros niveis de ocupación no xacemento: o primeiro e máis superficial (a partir dos 50/60 cms. de profundidade) consistía nun pavimento de uns 6 cms. de ancho asentado sobre coios de río e formado por "pequeños cantos rodados partidos con martillo y sujetos entre sí con tierra apisonada y algo de barro amarillento': sobre o que se dispuñan varias fileiras de tégulas apiladas in situ, ás veces alternadas con "escasas ímbrices y ladrillos gruesos" (IDEM 1973, 70). Estes restos obviamente foron interpretados como pertencentes a unha factoría de fabricación de cerámica de construcción (35 mts. de longo por ancho descoñecido), poñéndose en relación co forno descuberto con anterioridade. Fóra das cerámicas de construcción non apareceron materiais neste nivel, a excepción de dous grandes cravos férricos (IDEM 1973, 70-71). A unha maior profundidade (ca. 100/110 cms. desde a superficie) e en boa parte cuberto pola factoría, apareceu un segundo nivel ocupacional de índole aparentemente habitacional, consistente en dous muros paralelos de mampostería pétrea asociados a varios restos dun coidado pavimento "formado con menudos cantos rodados y abundantes tégulas picadas, de gran resistencia y también montado sobre una gruesa capa de barro amarillento y piedras alineadas intencionalmente" (IDEM 1973, 70). Os achados deste nivel, non excesivamente numerosos, semellan confirma-la índole doméstica destas estructuras: cerámica común de cociña de tradición castrexa e romana, dous anacos inidentificables de TS, un fragmento de vidro, varios de cerámica fina de mesa de imitación da sigillata e tres pequenos bronces, ún do s. nI e os outros dous probablemente do IV d.C. Con base nestes escasos datos, os escavadores infiren que a factoría tegularia "puede datarse hacia el s. ]V d. C. " e as estructuras subxacentes "probablemente una vivienda de tipo medio para la época, en el siglo ]]]" (IDEM 1973,71). Reutilizados como material de construcción na fábrica románica da igrexa tamén proceden dous epígrafes: unha estela funeraria decorada273 e unha ara ós Lares Viales 274 . Outra posible inscrici6n sita

147

no arco do coro da igrexa, onde incluso se quixo ver o nome do deus indíxena Coso, é sen dúbida moderna (CIRG n 12*). A uns 200 mts. Ó leste da igrexa, na finca denominada "Cabezafeita': apareceron en 1906 ''trozos de tégula, una piedra de un molino manual romano y, según elpropietario, cantidades de carbón y muros" e, especialmente, un tesouriño dunhas 60-90 moedas contidas nunha "dnfora o peto de barro negro ordinario, mal elaborado" entre as que se identificaron "grandes bronces, de Trajano 7, un mediano bronce de Antonino, otros de Augusto, uno de Vespasiano, de Tiberio" (SAMPEDRO y FOLGAR 1951, 152). Os numismas citados cobren un periodo cronolóxico que vai desde o cambio de era (Augusto) ata mediados do s. n (Antonino), sendo polo tanto a data de ocultación do ano 161 d.C. ou posterior. Xusto por riba de Cabezafeita se localiza o grande batolito granítico popularmente coñecido como Pedra do Pan. Os movementos de terras producidos nas súas inmediacións por mor da instalación dunha moderna urbanización permitiron o achado de diverso material cerámico romano de superficie convenientemente rexistrado na prospección arqueolóxica caldense levada a cabo en maio de 1999: fragmentos de tégula e ladrillo, cerámica común de tradición indíxena e romana, anacos de ánfora e dous ou tres pequenos fragmentos de TSH (FILGUEIRAS REY 2000). Evidentemente debe tratarse da continuidade do xacemento Cabezafeita sito ó seu pé, aínda que, tendo en conta as características topográficas da zona -relativamente escarpada e con fortes pendentes (estribación montañosa do Monte de Sta. María)- quizais haxa que considerar que se trate dunha ocupación marxinal. Por último, procedentes de Caldas (posiblemente o seu casco histórico), pero sen que resulte posible ubica-la súa localización exacta, tamén se referencian algúns achados: "Monedas de varios módu-

273 D(iis) M(anibus) S(acrum) Placidinae... [CIRG II 71]. Toda a metade inferior da peza desaparecéu ó ser reutilizada para facer unha ménsula románica da igrexa. 274 { . .}rec[...} { . .}us Ce{ .. } [La}ribu[s} [V}ial[i}b[us} [CIRG II 75]. Moi fragmentada, aparecéu reutilizada como material de construcción no muro do adro da igrexa.

148

FERMÍN PÉREZ LOSADA

los y emperadores, fragmentos de alfarería, etc. (FILGUElRA VALVERDE/GARCÍA ALÉN 1956, 161), unha placa de bronce que supostamente representa a Minerva no acto de arroxar unha lanza (MARTÍNEZ MURGUÍA 1888, 154) e máis un pequeno anaco de epígrafe con a penas algunhas letras que non posibilitan calquera reconstrucción do texto (CIRG II 76). Outro fragmento de epígrafe caldense dado como romano é, sen dúbida, moderno (CIRG II 1*). JJ

Contextualización e interpretación

Con tan mínimos e parcos datos arqueolóxicos, realmente é moi pouco o que podemos concluir con seguridade acerca da configuración física do enclave, a súa funcionalidade, bases económicas e sociais e outras cuestións referentes á súa orixe e cronoloxía. Respecto ó primeiro, a distribución lineal de case tódolos vestixios (excepto Cabezafeita e Pedra do Pan) semella denotar que o poboado está organizado a partir dun único eixo lonxitudinal [Fig. 42]. Esta liña corresponde sen dúbida ó paso da vía XIX, de seguro percorrido pola Depresión Meridiana entre Pontevedra e lria (PEÑA SANTOS 1990-91). Trazámola a nivel local por un longo e rectilíneo camiño que discorre por Sta. María e Ferrería case paralelo á actual N-550 e que vai dar xusto ás burgas da vila, describindo aquí unha pequena inflexión para continuar pola recta rúa Real ata a Ponte Bermaña -magnífica obra medieval con tres arcos de medio punto, piares con dobre tallamar triangular e perfil alombado (SÁ BRAVO 1984, 49-50)- e o barrio de San Roque. Este trazado supón que o cruzamento do Umia se faría un pouco máis abaixo que a actual ponte da Ferrería, evitando así o excesivo quebro de case 90° que describe o camiño real unha vez salvado o río. De feito, a fábrica da Ponte da Ferrería é netamente moderna aínda que tamén é verdade que da orixinaria obra pontificia romana, se é que a houbo, non sabemos absolutamente nada. AquiS Celenis podería ter así unha sinxela configuración linear, tipo poboado-rúa, coas diversas edificacións dispostas de xeito disperso nunha

estreita franxa lonxitudinal a ambos lados da vía [Fig. 42]. O principal da ocupación sen dúbida é ó sur do río, desde a Ferrería ata a igrexa de Sta. María, lugar éste onde, significativamente, se localiza unha necrópole tardía que en principio, tal como é habitual, se instala sobre zonas marxinais antigamente ocupadas con estructuras habitacionais e productivas. Ó norte do río, a localización doutra probable necrópole no Mercado de Abastos puidera facer pensar que a área habitada tamén se estendese linearmente pola rúa Real entre as burgas e a ponte Bermaña; parécenos moi estraño, sen embargo, que nun espacio tan densamente urbanizado non se teña sinalado, excepto o miliario, calquera outro achado romano significativo, a non ser que a intensa ocupación medieval e moderna da zona fixese desaparecer íntegramente a orixinaria romana. Intuímos en consecuencia que a ocupación romana debéu restrinxirse aquí a un pequeno sector sobre o río e a vía centrado ó redor das burgas. Nas proximidades da ocupación linear FerreríaSta. María pero a unha relativa distancia (ca. 200 mts.) se localiza outra área de poboación romana na paraxe Cabezafeita-Pedra do Pan. Puidera pensarse así que o conxunto do aglomerado romano caldense presenta unha morfoloxía de tipo polinuclear, cunha ocupación linear principal a carón da vía XIX sobre a terraza fluvial (en sí mesma xa bipartita a ambos lados do río) e outra ocupación secundaria sita sobre as ladeiras que bordean polo nacente a devandita terraza. Outra opción é considerar que, malia a ausencia de vestixios arqueolóxicos na zona intermedia, ambos polos de ocupación puideron estar unidos, dando lugar así a un aglomerado moito máis grande que amosaría unha morfoloxía bastante máis "nuclear" (forma sensiblemente triangular) onde a ocupación linear constituiría ún dos lados do triángulo. Observamos na fotografía aérea [Fig. 42] algúns aliñamentos sensiblemente transversais á via que se estenden precisamente cara a Cabezafeita e que quizais fosilicen antigas rúas secundarias; se así fose, o aglomerado tería unha configuración interna en "espiña de peixe" ou, mellor aínda, en "peite" (rúas secundarias só por un lado da rúa principal). Evidentemente, todas estas consideracións morfolóxicas e planimétricas son altamente hipotéticas

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohist贸rico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

149

150

FERMÍN PÉREZ LOSADA

dada a extrema parquedade dos datos arqueolóxicos e a non definición da paisaxe antiga ó través da fotografía aérea. Non observamos ningún indicio de recinto delimitador (o poboado foi polo tanto de tipo aberto) e supoñemos que a distribución interna do hábitat sería moi dispersa, especialmente fóra das frontais da vía e as inmediacións da ponte e burgas. Igualmente difícil e arriscado é achegar unha aproximación de tamaño. A ocupación linear Ferrería-Sta. María atinxe pouco máis de 2 has. (350 mts. de longo por uns 60 de ancho medio), a das inmediacións das burgas non máis de media hectárea e a de Cabezafeita quizais 1,5 ou 2 has., co cal a extensión total do aglomerado sería dunhas 4-4,5 has.; as cousas cambian lóxicamente se tamén computamos o espacio intermedio entre a vía e Cabezafeita, chegándose así a unha cifra final de 7,5-8 has. Ambas dimensión son de gama media na escala de tamaños de aglomerados galaicorromanos tratados no presente libro, ben sexa media-baixa no primeiro caso ou media-alta no segundo. A nivel da arquitectura interna, o único edificio público arqueolóxicamente constatado é o balneario termal das Burgas e, sen calquera refrendo arqueolóxico, outra construcción similar no balneario Dávila e máis o edificio da mansío viaria recollida nas fontes escritas itinerarias. O resto serían edificacións privadas, presumiblemente de índole doméstica e productiva tal como se deduce da única proba arqueolóxica ó respecto, ou sexa, a vivenda e maila factoría cerámica parcialmente exhumadas en Sta. María. En suma, Aquís Celenís se presenta a nivel físico e material como un pequeno ou moderado aglomerado escasamente desenvolvido no plano urbanístico, esencialmente un poboado-rúa sinxelo ou, como máximo, cun reducido plano interno similar ó de "espiña de peixe". En consecuencia, non merece polo de agora a calificación de "urbano" nin tan sequera a de "protourbano". Respecto á funcionalidade, inferimos alomenos catro vertentes destacadas: viaria, termal, productiva e político-administrativa. A primeira é amáis obvia e evidente: mansío oficial tanto da vía XIX como da XX, ubicación sobre un punto de paso obrigado (cruzamento do Umia) , e presumible

configuración interna tipo poboado-rúa. Creemos que Caldas, ademais, non foi simplemente lugar de paso da vía XIX, senón que tamén funcionóu como pequeno nó viario rexional [Fig. 43]: de aquí parte sen dúbida a vía XX no seu percorrido cara a costa noroccidental (PEÑA SANTOS 1990-1991, 228-230; CAAMAÑO GESTO/ NAVEIRO LÓPEZ 1992, 211-216) e posiblemente tamén xurdan sendos camiños comarcais que comunican o enclave tanto coa área costeira de Arousa como co importante vícus termal de Cuntis. Supoñemos que a vía XX entroncaría en Caldas á altura da Ponte Bermaña (continuidade rectilínea da rúa Real), seguindo ata Barbanza por un percorrido xa proposto no seu día por López Ferreiro (1989-1909, I, 267): Outeiro de Bemil (xacemento romano de A Pedregueira), Paradela, porto de Mateo Conde (cruzamento da serra do Xiabre), Coaxe, Baiuca e Raña ata atravesá-Io Ulla por barcas, ben sexa entre Cabreiras e Bacariza ou ben río abaixo por Torres do Oeste. Os camiños locais parten de Caldas probablemente á altura das Burgas, apoiados no seu trazado tanto por testemuños medievais como por diversos xacementos romanos próximos 275 . A funcionalidade termal resulta obvia, neste caso seguramente máis de índole terapéutico-relixiosa que propiamente hixiénica e lúdico-social. Así o indican a propia estructura física das termas (presumiblemente uns sinxelos baños abertos) e a presencia de exvotos (moedas e ara votiva), resultando verosímil que tales nacentes xa fosen explotadas pola poboación indíxena prerromana da comarca. Inferimos esta posibilidade con base na ara CIRG

275 O occidental, seguindo o curso do Umia ata a costa, está ben testemuñado en época medieval, ben sexa a "ruta do peixe" ou "camiño francés" pola banda norte do río ata Vilagarcía ou Cambados, ben pola banda sur ata a península do Grave (FERREIRA PRIEGUE 1988, 107-108); apoian o seu trazado nas proximidades de Caldas os xacementos romanos das ladeiras do castro de Follente (A Tomada e Canle de Toure) e mailo conxunto epigráfico de Saiar (CIRG 11 77-79). O oriental, moito peor testemuñado en época medieval (FERREIRA PRIEGUE 1988, 113), semella imprescindible para comunicar con Cuntis, apoiado polos castras romanizados de Segade e Monte Porreiro e a necrópole romana de S. Andrés de Cesar. De Cuntis quizais continuase ata Pontevea ou A Estrada para cruzalo Ulla en enlazar algures co percorrido orixinario da vía XIX entre Iria e Lugo.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohist贸rico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

151

Fig.43 Caldas de Reis e o seu entorno pr贸ximo: sistema viario, poboados castrexos e xacementos romanos [Foto a茅rea CECAF 1984, folla 152, pasada K, nO 9]

152

FERMÍN PÉREZ LOSADA

II 73 -divindade (Edovio) e dedicante (Adalus, filIo de Cloutius) son claramente indíxenas- e máis polo claro paralelo coas burgas de Ourense. A productiva está representada polo forno de cerámica de construcción atopado en Sta. María, único elemento que nos permite intuir algo das bases económicas caldenses (¿producción cerámica?). A súa importancia non parece sen embargo demasiado destacada nin xeneralizable ó conxunto do enclave (a non ser que formase parte dun complexo productivo máis amplo), o cal, unido a inexistencia doutras bases económicas claras (especialmente o comercio), quizais axuden a explicar o porqué do escaso desenvolvemento de Aquis Celenis, exclusivamente centrado polo tanto na prestación de servicios terciarios (viarios, termais e político-administrativos) . A funcionalidade político-administrativa derívase da innegable condición de Caldas como capital de civitas Celenensis, unha das máis importantes e mellor definidas da área occidental galaica. Deducímola exclusivamente das fontes escritas, dado que, polo de agora, carece de calquera reflexo a nivel arqueolóxico. Máis aínda, se o lugar efectivamente tivo a categoría de municipium en época romana, constituiría quizais o mellor exemplo de cómo no Noroeste a municipalización non necesariamente vai acompañada de urbanización e viceversa (ABASCAL/ESPINOSA 1989, 80; FERNÁNDEZ OCHOA 1993, 236). Non é moito o que podemos dicir das orixes e fases cronolóxicas de Aquis Celenis. Sá Bravo (1984, 23-24) propón que derive dun castro sito en Eirín, dubidosísimo poboado prerromano que en absoluto conseguimos identificar sobre o terreo e que consideramos, xa que logo, inexistente. Existen, eso sí, numerosos poboados castrexos nun radio de 3 kms. ó redor de Caldas -Follente, Outeiro, Mte. Porreiro e Segade ó norte do Umia e os de Badoucos e Portas ó sur (FILGUElRA VALVERDE/GARCÍA ALÉN 1956,91-92 e 95; SÁ BRAVO 1984, 19-25)-, a meirande parte deles romanizados 276 [Fig. 43], pero tampouco creemos que ningún deles teña unha relación directa coa orixe do enclave. Descartadas as orixes prerromanas, Caldas debeu ser, sen dúbida, unha fundación ex novo xurdida a

partir do novo contexto romano, sendo os factores de emerxencia máis destacables a construcción da vía XIX e o establecemento aquí dun pequeno destacamento da Legio X Gemina, tal como permiten entrever os dous epígrafes funerarios atopados (CIRG II 69 e 70). Non pretendemos defender con esto unha hipotética orixe campamental para Caldas, senón simplemente destacar unha certa compoñente militar nos inícios do enclave, seguramente unha pequena vexillatio con funcións quizais de control e policía dos propios traballos de construcción da vía 277 . Ambos feitos aconteceron sen dúbida en época xulio-claudia278 , aínda que a presencia militar parece que perduróu en etapas posteriores 279 . A partir de aquí, prácticamente nada sabemos sobre as diversas etapas de desenvolvemento de Aquis Celenis. O século II a penas está cuberto pola mención de Ptolomeo, o tesouriño altoimperial de Cabezafeita e maila TSH de Pedra do Pan, senda o resto dos achados dos ss. III e, sobre todo, IV d.C.: miliario de Constantino, tesouriño da Praza de

276 Especialmente o de Follente, con abondosos restos romanos pola súas ladeiras norte -A Tomada: tégulas, cerámica, muiños circulares e un tesouriño de moedas do s. lV- e sur -Canle de Toure: muros, tégulas e cerámica- (SÁ BRAVO 1984, 19-20; FARIÑA BUSTO 1972, 258-262). Nos de Porreiro e Segade tamén se referencia o achado de tégulas e cerámica (SÁ BRAVO 1984, 22-23), existindo na ladeira norte do primeiro, en S. Andrés de Cesar, unha necrópole romana (FlLGUElRA VALVERDE/GARCÍA ALÉN 1956, 162). No de Parada en Portas tamén apareceron cerámicas, ladrillos e muiños, contando con outra necrópole romana no seu pedemonte oriental (FILGUElRA VALVERDE/GARCÍAALÉN 1956,95 e 164). 277 Non atopamos en Caldas ou nas inmediacións ningún xacemento que por topografía, estructura, ou materiais poida ser identificado como campamento ou establecemento militar romano. A proposta de Sá Bravo 0984, 46) de identificalo en A Pedregueira de Bemil -unha reducida elevación onde aparecen restos de muros, tégulas e ladrillos- non nos parece suficientemente probada, tratándose ó noso entender dun pequeno asentamento rural a carón da vía XX. lmaxinamos en consecuencia que estes militares residirían no propio núcleo de Caldas sen contar cun asentamento militar específico. 278 A Legio X Gemina abandona o Noroeste camiño de Xermania no ano 70 d.C. (ROLDÁN HERVÁS 1974,206-210). Sobre a datación da vía XIX en época preflavia véxase o dito para lria. 279 De S. Estebo de Saiar, a uns 3 kms. ó oeste de Caldas, procede unha ara dedicada por Titus Iunius Secundus (ou Facundus), membro da Legio VII Gemina (ClRG II 78). Quizais se poida deducir do mesmo que militares desta unidade sustituíron ós da Legio X Gemina nas súas funcións desempeñadas en Caldas.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

Abastos e estructuras habitacionais e productivas de Sta. María. Nalgún momento contra finais desta centuria o enclave accede á categoría de sede episcopal, condición que manterá ata finais do s. V ou inícios do VI. A desaparición do bispado seguramente marca o final do poboado como tal. Pouco é, por último, o que podemos deducir da epigrafía (antroponimia e teonimia) a nivel da caracterización e categorización da sociedade de Aquis Celenis. Os deuses adorados repártense entre ún plenamente romano -Mercurio (CIRG 11 74)-, outro sincrético galaicorromano -Lares Viales (CrRG 11 75)- e outro plenamente indíxena -Edovio (CIRG 11 73)-. Os únicos cidadáns romanos testemuñados como tal son os militares -Marco Audasio Máximo (CIRG 11 69), Caio Julio Víctor (CIRG 11 70) e Tito Junio Jucundo (CIRG 11 79)-, o primeiro amo de tres escravos (Sabino, Secundio e Lentino) e o segundo procedente de Hispalis (Sevilla). Entre a poboación "civil" distinguimos dous individuos con serie binominal -5(. .. ) Faustino (CIRG 11 77) e Severus Flaus (CIRG 11 79)280_, probablemente cidadáns latinos, e alomenos nove con antropónimo uninominal, seguramente peregrini, entre os que predomina sen embargo a etimoloxía latina - Placidina (CIRG 11 71), Julia e o seu filIo Julio (CIRG 11 72), Fuscus pai e filIo (CIRG 11 74), Placidus e o seu pai Seneca (CIRG 11 80)281_ fronte a típica indíxena -Adalus, filIo de Cloutius (CIRG 11 73)-. Intuímos en consecuencia que, fóra dos esóxenos militares funcionarizados e o seu persoal de servicio, a meirande parte da poboación caldense sería de orixe indíxena local (tamén hai algún inmigrante galaico) pero intensamente romanizada.

153

OURENSE (Auria) O núcleo romano existente baixo a actual cidade de Ourense, de nome antigo Auriensis, destaca esencialmente polo seu carácter viario e termal, constituíndo un bó exemplo de aglomerado poboacional secundario de categoría media, relativamente abundantes neste sector meridional da Galicia actual [Fig. 44]. Foi sede episcopal en época suevo-visigótica e, a nivel arqueolóxico, conta con vestixios romanos importantes (ponte maior e escavacións urbanas das Burgas, Xosefinas, Trindade e Otero Pedrayo) e algúns epígrafes (5 votivos, 1 funerario e 2 posibles miliarios).

Fontes escritas

Os documentos escritos que mencionan o lugar son mínimos e moi tardíos (ss. V, VI e VII d.C.), na súa maioría posteriores á elevación do lugar á categoría de sede episcopal -feito acontecido entre o 561 e 572 d.C. esgazada da antiga diócese de Astorga (DAVID 1947, 69) ou, máis probablemente, da de Braga (ALMEIDA FERNANDES 1965-1968, 15-18; FERRO COUSELO 1996, 36)- e prácticamente sempre en relación con este contido relixioso-administrativo. Así aparece recolIido no coñecido Parochiale Suevum (ca. 572-582 d.C.), onde se cita a Auriensis sedes seguida do listado de tódalas súas parroquias (DAVID 1947, 39-40): Ad Auriensem sedem: Palla Aurea, Verugio, Bibalos, Tep oros, Geurros, Pincia, Cassavio, Vereca nos, Senabria, Calapacios majores (Par.Suev. XI)

Encabeza o listado Palla Aurea, sen dúbida unha parroquia próxima á sede metropolitana e non, tal como quere algún autor (RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 103-104), identificable coa propia sede e, polo tanto, co mesmo Ourense 282 .

280 Ambas inscricións proceden de Saiar. A presencia dun cognome flavio (Flaus) podería ser indicativo da concesión da cidadanía latina durante esta dinastía (LE ROUXJTRANOY 1973, 224-225). 281 Este último epígrafe procede de S. Andrés de Cesar. O defunto é un Interamicus, ou sexa un inmigrante orixinario desta ilocalizada civitas da área interior do convento bracarense.

282

O texto do parroquial é claro respecto á diferenciación entre a sedes Auriensis e a ecclesia Palla Aurea, confirmada por un documento do ano 886 onde Alfonso III dona a Ourense os termos das igrexas de Pala Aurea, Limia, Berrugio, Lemaos, etc

154

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Fig.44 Localización de Ourense (Auria) en Galicia.

A mesma sedes ou ecclesia Auriensis (variantes Aurensis e Oriensis) testemúñase nas actas dos concilios suevo-visigóticos, onde acoden regularmente os bispos ourensáns desde o II Concilio de Braga (572 d.C.) en adiante 283 . Ourense foi asemade lugar de ceca visigoda, constatándose acuñacións de Suintila (621-631 d.C.) e Chindasvinto (642649 d.C.) que portan a lenda Aurens(e) (DÍAZ (MACÍAS 1898-99, 120). A similitude toponomástica entre ambos lugares explícase por unha base etimolóxica común ande, en efecto, o máis probable é que o adxectivo Auriensis que designa á sede fose tomado do sustantivo Aurea da inmediata e precedente "parroquia' (FERRO COUSELO 1988, 3; 1996, 36). Esta última localízase no inmediato lugar de Oira, ó outro lado do Miño, tal como confirman os argumentos etimolóxicos -Oira é a evolución patrimonial directa de Aurea; o antecedente prelatino palla (ben sexa interpretado como "pepita" (RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 104) ou como "cova' ou "mina' (FERRO COUSELO 1996, 35) sen dúbida fai referencia ás antigas explotacións mineiras auríferas constatadas no lugar-, históricos -existencia no século X dun mosteiro adicado a San Silvestre herdeiro da antiga "parroquia' (FERRO COUSELO 1996, 35)- e arqueolóxicos -castro de Oira con materiais prerromanos na croa e romanos (muros e tégulas) nas súas ladeiras e sopé (ASTORGA 1932, 89), explotación aurífera romana sobre aluvión (PÉREZ OUTEIRIÑO 1974, 74)-. 283 Son éstes Witimer -Braga II, 572 d.C-, Lopatus -Toledo III, 589 d.C-, David -Toledo VI, 638 d.C-, Gudesteus -Toledo VII, 646 d.C-, Sonna -Toledo VIII, 653 d.C-, Hilarius -Braga III, 675 d.C-, Theudorus -Toledo XII, 681 d.C-, Hilaricus -Toledo XIII, 683 d.C-, e finalmente Fructuosus -Toledo XV; 688 d.C- (VIVES 1963, passim).

1994, 6; FARIÑA BUSTO 1994, 34). Máis problemática, aínda que probable, é a identificación de Ourense e a súa comarca cos Auregensium loca citados no Chronicon de Hidacio (ca. 470 d.C.), e incluso cos Aregenses montes mentados na Chronica de Xoán de Biclara contra finais do s. VI d.C. 284. Curiosamente, todas estas fontes sempre se refiren ó lugar que nos ocupa exclusivamente mediante o adxectivo específico (Auriensis, Aurensis, Aurense, Oriensis, con dúbidas Auregense/Aregense) , pero nunca transmiten ó nome xenérico concordante que éste califica (a excepción de sedes ou ecclesia, termos de contido puramente eclesial, e os simplemente locativos monte e locus), privándonos así dunha información clave á hora de discerni-Ia identidade do núcleo ourensán en época romana. As hipóteses máis probables son as de vicus (LÓPEZ CUEVILLAS 1934, 98) ou civitas (RIVAS FERNÁNDEZ 1974a, 75; RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 103-104), sen menoscabo doutras denominacións máis específicas -como portus ou mansio en relación co paso fluvial e a súa obvia relevancia viaria (RIVAS FERNÁNDEZ 1974a, 75) ou incluso aquae ou aquis por mor das súas afamadas nacentes termaisque en todo caso consideramos non excluíntes (ó contrario, claramente complementarias) coas primeiras, moito máis comúns, xenéricas e globalizadoras e quizais por isto (pola súa obviedade) xa

284 Rechimundus vicina sibi pariter Auregensium loca et Lucensis conventus maritima populatur (Hid.: Chron. 202). Estas devastacións ocorren no contexto das liorras polo poder emprendidas entre Recemundo e Frumario contra o ano 460 d.C Todo semella indicar que, en principio, Recemundo controlaba a área do convento lucense e Frumario a do bracarense, co cal nada obsta para identificar estes lugares dos Auregenses coa comarca ourensán, vicina sibi (do territorio político controlado por Recemundo) segundo reza o propio texto. Respecto ós Aregenses montes (Biclarensis Chronica, p. 214), a cita insérese no contexto da expedición emprendida por Leovixildo desde Astorga cara a Braga contra o 574 d.C, sen dúbida seguindo o trazado das antigas vías romanas XVII ou máis probablemente XVIII. A zona onde se sitúan estes montes, políticamente controlada polo hispanorromano Aspidio (loci seniorem segundo o texto) que é feito prisioneiro, debe localizarse polo tanto algures á entrada de Galicia non lonxe das vías citadas, sendo a comarca ourensá unha das hipóteses a considerar xunto con outras, quizáis máis verosímiles, como a da serra Segundeira ou a do Bierzo-Valdeorras. Sobre a identificación AuregensiumAuregense-Ourense e o seu contexto histórico-político véxase TORRES RODRÍGUEZ 1977, 166-182 e 247-249.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

omitidas e rápidamente esquecidas desde moi antigo. Do adxectivo AU1\z) ense sen dúbida deriva o semiculto topónimo' Ourense' -a forma patrimonial esperada sería *Ourés, como de Salin(z)ense o actual 'Salnés' (CABEZA QUILES 1992, 322)-, probablemente un abundancial do aurum latino, suxeríndo así unha orixe claramente romana do enclave en relación coa explotación e tráfico deste prezado metal (CHAMOSO LAMAS 1956b, 612). De feito, non só a riqueza aurífera do Miño é lexendaria, tal como nos transmiten os clásicos (Estrabón, Plinio ou Silio Itálico entre outros), senón que tamén se constata arqueolóxicamente a presencia dun elevado número de explotacións auríferas romanas na zona285 , individualizando un probable distrito mineiro de considerable importancia que por desgracia aínda non ten sido estudiado de xeito profundo e global [Fig. 46]. Esta aparente romanidade etimolóxica non obsta sen embargo para que se poida suxeri-Ia existencia previa dun suposto populus indíxena de descoñecida denominación -quizais en relación coa raíz indoeuropea *or/ oro "val entre montañas, costa,

285

O grupo máis importante constituénno as explotacións a ceo aberto sobre xacementos primarios ubicadas nas terras altas do Carballiño (a uns 20/30 kms. de distancia de Ourense), destacando as de Lago en Maside, Madarnás e Larouce no Carballiño, Teixeira de Brués en Boborás, e Rivas, & Grobas e Valduide de Loureiros no Irixo (RODRÍGUEZ COLMENERO 1977,202-204; DOMERGUE 1987,408 e 410; SOBRADO 1988). Máis próxima (ca. 13 kms. de Ourense) pero tamén máis problemática e dubidosa é o caso de Barbantes (Punxin e Cenlle), ande foron parcialmente escavadas na ladeira varias estructuras -tanques, túneles e canais- adicados ó parecer Ó tratamento e lavado de mineral aurífero (CHAMOSO LAMAS 1954-55; RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 204-205; DOMERGUE 1987, 411-412), quizais extraído mediante pozos e galerías na parte alta do inmediato monte de San Trocao (Ourantes, Punxín). Outro importante conxunto de cortas auríferas, neste caso sobre xacementos secundarios (terrazas fluviais), localízase a ámbalas dúas beiras do Miño no tramo comprendido entre Puga (Toén) e Sanín (Ribadavia) -a uns 15/20 kms. de Ourense- cos xacementos de Carretera en Toén, &tariz e Prado en Castrelo de Miño, Laias en Cenlle e Seixo-Sanín en Ribadavia (DOMERGUE 1987, 408). Máis illado queda o caso de Oira (PÉREZ OUTEIRIÑO 1974, 74), neste caso de ubicación inmediata a Ourense [Fig. 46]. Amáis disto, sen dúbida houbo múltiples pequenos placeres auríferos no leito do Miño e afluentes, explotados xa desde época prerromana.

155

altura, monte"286- que os romanos latinizaron en Aurienses, se cadra asimilando fonéticamente a pretendida base prerromana coa riqueza aurífera da rexión; os Auregensium loca de Hidacio, así mentados en plural, poderían ser indicativos neste sentido. Quizais este populus foi organizado en civitas en época romana (obviamente con Ourense como capital), tal como permiten entrever argumentos tales como tres epígrafes que aparentemente mencionan como origo persoal a fórmula Auri(ensis) 287 -ún deles de clara datación preflavia-, e a constatación no Noricum dunha unidade militar de orixe hispana denominada Ala 1 Hispanorum Auriana, tamén de temperá cronoloxía -primeira metade do s. I d.C.(ROLDÁN HERVÁS 1974, 84-86). Infelizmente, tanto os epígrafes como a unidade militar admiten tamén outras interpretacións que nada teñen que ver coa pretendida civitas Auriensi?88.

286

Esta base prerromana é a responsable de moitos topónimos galegos -Ourolo, Ouriño, Orazo, Orosa, Oroso, A Ourada, Castro de Ouro, Castrondouro, Valoira, etc.-, só en aparencia relacionados con aurum pero que nada teñen que ver ca devandito metal, polo demais inexistente no seu solar e inmediacións (CABEZA QUILES 1992,322-333). 287 Ara votiva á deusa Nabia adicada por un tal Ancetofu(s) Auri(ensis) exs C(asteffum) Sesm(acae) , procedente dun lugar incerto de Galicia, quizais Pobra de Trives (CIL 11 116; IRG IV 83); ara de Chaves (CIL 11 2474) adicada ás Ninfas Aur(iensibus) polo liberto imperial Dionysius (segundo AFFE 61); controvertido epígrafe de Nacela da Pena (IRG IV 1), considerado por Rivas Fernández (1983, 84-93) como unha estela funeraria bifronte con hipotética indicación de origo Aur(iensis). Excluímos deliberadamente outros dous epígrafes, un tudense (CIL 11 5613; IRG III 30) e outro tarraconense (CIL 11 4434=6098), nalgunha ocasión tamén aducidos como indicadores de origo Auriense (TIR, K-29, 30), simplemente porque é outra, e ben distinta, a súa correcta interpretación: AURE(am) no primeiro caso (CIRG 11 116) e AURJ(jex) no segundo (ALFOLDI 1975, nO 446). 288 A lectura AVRJ na terceira liña da ara de Trives é tan só unha hipótese, difícil de verificar posta que a peza ten desaparecido: Cornide, único investigador que puido ve-lo epígrafe, xa transcribe dúas versións diferentes -ARJ e AVRJ (con nexo AV)- que Hübner declina desenvolver no CIL; Lorenzo (IRG IV 83) e posteriormente outros autores (ALBERTOS FIRMAT 1975, 34) son os que optan por interpretar Auri(ensis) , pero tamén son posibles outras lecturas como por exemplo a recentemente proposta NERJ (fifius) (AFFE 116). Para a ara de Chaves consideramos moito máis probable unha lectura Nymphis Aur(efius) Dionysius AUg(ustl) Lib(ertus) , tal como defende a interpretación tradicional (CIL 11 2474; TRANOY 1981, 186). O complexísimo epígrafe de Nacela da Pena ten sido lido e interpretado de moi diversas maneiras (TRANOY 1981, 323; RIVAS

156

FERMÍN PEREZ LOSADA

En todo caso, non deixa de resultar un tanto chamativo e sorprendente que este importante e romanizado sector do curso medio do Miño presidido por Ourense quede valeiro nos mapas de distribución das múltiples civitates identificadas na rexión: quizais en efecto a pretendida civitas ourensá, de non chamarse Auriensis, estea oculta baixo outra denominación entre as varias aínda non localizadas con seguridade 289 , explicándose así o porqué do silencio das fontes clásicas ó respecto, especialmente os listados pliniano e ptolemaico. Malia que esta falta xeneralizada de datos fiables obrigue de momento a mante-Ia cuestión en aberto, consideramos moi verosímil que efectivamente Ourense teña asumido funcións de capital de civitas, polo menos en época baixoimperial e tardía que é precisamente cando empeza a "sonar" nas fontes escritas coetáneas.

Historia da investigación A investigación arqueolóxica e histórica sobre o Ourense romano non se vai desenvolver dun xeito consistente ata ben entrado o noso século, da mán prilneiro de Cuevillas e posteriormente de Ferro Couselo. Con anterioridade, os eruditos do século XVI (Florián de Ocampo, Pedro de Medina e Bartolomé Sagrario de Medina) e XVII (Francisco Carreira Ocampo) tiñan insistido únicamente na

FERNÁNDEZ 1983; AFFE 90), todas elas hipóteses difícilmente verificables dado o precario estado de conservación da peza. Por último, respecto ó calificativo Auriana aplicado á Ala 1 Hispanorum tampouco necesariamente ten que ver cun hipotético recrutamento da tropa na rexión ourensá: máis probable é que proveña do lugar de acantonamento orixinario da unidade no Noricum, concretamente o Aureo monte (entre Aquincum e Mursa), ande ademais existen vestixios dun castellum defensivo romano (ROLDÁN HERVÁS 1974,84-86). 289 O Padre Sarmiento (DÍEZ SAN]UR]O 1906-08, 189) xa propuxera no seu día identificar ós Aobrigenses/Avobrigenses -civitas ben testemuñada tanto palas fomes (Plinio: Nat.Hist.,4, 112) como pala epigrafía (CIL II 2477 e 4247; EE IX 390; HAE 1918)- como a denominación orixinaria de Ourense, baseándose nunha suposta afinidade fonética e dubidosa evolución patrimonial Aobrigense > Aorigense > Auregense > Auriense. Máis recentemente, tamén ten sido conxecturada a localización na área ourensá da civitas dos Bibali -Plin.,3,28; Ptol.,2,6,42; CIL II 2475 e 2477-, suxeríndose sen embargo que a súa capital orixinaria foi o castro galaicorromano de San Cibrán das Lás (RODRÍGUEZ COLMENERO 1997b, 89-90).

mitolóxica orixe grega da cidade -fundada polo heroe epopéico Amphi!oc~, teoría ésta cuestionada un século máis tarde polo padre Enrique Flórez (1763, 1-7) e posteriormente polo propio Murguía, quén se decanta por unha orixe céltica baseada en dubidosos argumentos pseudoetimolóxicos -céltico *a-or-enns "á beira das augas quentes" (MARTÍNEZ MURGUIA 1888, 867-873)-. Non obstante, durante o s. XIX e inícios do XX asistimos xa a unha primeira etapa de recollida e estudio das escasas antigüidades romanas que empezan a aparecer no seu solar (CEÁN BERMÚDEZ 1832,221; MUSEO 1898, 13-14; NOTICIAS 1905), especialmente epígrafes (VÁZQUEZ NÚÑEZ 1898-1901, 20-22; BEDOYA 1903; FITA 1903, 393-394). Todo este material será revisado, incrementado e, sobre todo, contextualizado e interpretado por Florentino López Cuevillas nun interesantísimo artigo -"Cómo nascéu a cidade de Ourense" (LÓPEZ CUEVILLAS 1934)-, constituíndo non só a primeira elaboración arqueohistórica seria e documentada sobre o Ourense roman0 290 , senón tamén, ó noso entender, a máis lúcida e acertada das propostas ata hoxe -pequeno vicus viario e termal-, de aí a súa inusitada vixencia actual que a investigación máis recen te tende a confirmar (FARIÑA BUSTO 1994, 11-12 e 23-32). Este meritorio labor iniciado por Cuevillas será continuado nos anos 50 e 60 por Xesús Ferro Cousel0 291 , aportando novos datos de índole arqueolóxica e histórica e, sobre todo, elaborando unha nova interpretación global sobre o Ourense romano complementaria á de Cuevillas -praesidium militar de defensa e control do paso do Miño- que será moi seguida, con pequenas mati-

290 Complementan este traballo algúns artigos xornalísticos posteriores, especialmente a lúcida recreación literaria titulada "Cuando Orense era niño" (LÚPEZ CUEVILLAS 1944). 291 "Sobre el Orense primitivo" (Posío. Artes y Letras, 2, 1951), "Visión urbanística del Orense Antigüo" (La Región, 9/VI/1955) -posteriormente reeditado nunha versión enriquecida (FERRO COUSELO 1988)-, "Orígenes de la ciudad y diócesis de Orense" (La Región, 28/XI/1957) e tamén "Orixe e formación da cidade de Ourense", conferencia pronunciada en Ourense o 6/III/ 1968, recentemente publicada (FERRO COUSELO 1996).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

zacións, prácticamente por toda a bibliografía posterior (RIVAS FERNÁNDEZ 1974a, 75; RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 104), nalgún caso incluso forzándoa a límites difícilmente aceptables -campamento militar romano- (PRECEDO LEDO 1991, 73-74; SORALUCE BLOND 1993). Os traballos recentes máis salientables consisten principalmente en resumes e interpretacións xerais do Ourense de época romana (RIVAS FERNÁNDEZ 1974a, 74-77; FARIÑA BUSTO 1994, 11-36; REBOREDA MORILLO 1996,99-109). A nivel estrictamente arqueolóxico, a reducida nómina de vestixios romanos aparecidos na cidade ata as primeiras décadas de século continuará incrementándose de xeito máis ou menos esporádico e irregular desde os primeiros anos da posguerra ata hoxe, tanto en achados casuais de pezas singulares e ailladas -como por exemplo a ara funeraria IRG IV 126 atopada en 1947 nun solar do cruce das rúas Erbedelo e Dr. Fleming (OSABA y RUÍZ DE ERENCHUN 1948)-, como, sobre todo, polo descubrimento e estudio de conxuntos in situ de meirande complexidade documentados mediante escavación e/ou control arqueolóxico de obras. A primeira escavación arqueolóxica constatada data de xullo de 1941, descubríndose unha necrópole de inhumación -cinco tumbas de tégula en cabalete e unha paralelepipédica de muretes pétreos-, asociada a diverso material romat:0, nun solar en construcción da área da igrexa da Trindade, concretamente na confluencia das rúas García Mosquera e do Vilar (VÁZQUEZ RODRÍGUEZ 1943; LÓPEZ CUEVILLAS 1953). Dúas décadas máis tarde, vaise recuperar outro importante conxunto de material romano -epígrafes IRG IV 107 e 114, tégulas, sillar almofadado, tesouriño baixoimperial-, neste caso no soportal aberto sobre o xardín do antigo Pazo Episcopal por mor das obras acometidas no edificio en 1960-1968 para adaptalo á súa actual función de Museo Arqueolóxico Provincial (FARIÑA BUSTO 1994,24-26). Haberá que esperar outra década máis para que estas incipientes intervencións arqueolóxicas se fagan máis habituais, científicas e sistemáticas, executándose sen embargo tan só seis escavacións

157

de urxencia desde 1980 ata 1998, sen dúbida un cativo número para o que merece a arqueoloxía urbana dunha cidade da antigüidade e importancia actual de Ourense. A primeira foi dirixida por F. Fariña Busto en 1980 no propio edificio e solar do Museo Arqueolóxico por mor da instalación de tuberías de saneamento e conduccións varias, executándose sondaxes previas no xardín, galería de arcadas románicas e patio colindante; infelizmente non apareceron estructuras pero sí diversos niveis e bolsadas con material romano -tégulas, ladrillos, cerámica común, TSH e teselas de mosaico- nas gabias do xardín e máis nas capas fondas do sector adxacente ás escaleiras no interior da galería románica (FARIÑA BUSTO 1994, 26-29). En abril/xuño de 1983 acométese outra intervención na inmediata Praza da Madalena a cargo do Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia (dirixida por Luis Orero Grandal e Francisco Javier Espino Domarco), localizándose unha extensa necrópole (con variada gama tipolóxica de tumbas que van desde as sepulturas baixorromanas de tégula en cabalete ata as cubertas con laudas gremiais baixomedievais) que damnifica diversos restos constructivos anteriores infelizmente moi alterados -muro asociado a un pavimento de cantos rodados e máis a un pozo- presumiblemente tardorromanos ou xermánicos (FARIÑA BUSTO 1994, 24; ORERO GRANDAL/ESPINO DOMARCO 1991). A escavación máis ambiciosa das realizadas ata hoxe foi sen dúbida a acometida na emblemática área das Burgas en 1987-1988 (la campaña 26/118/111 1987; 2 a campaña 9/XI/87-7/I/88), tamén encomendada polo Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia neste caso a Alfredo Seara Carballo, director dos traballos. Exhumáronse un total de ca. 1000 m 2 comprendidos entre as Burgas de Abaixo e de Arriba (antigos solares e construccións privadas hoxe demolidas e convertidas en praza pública da cidade) con resultados moi interesantes en canto a material -cerámica de construcción, abundantísimos restos de comida (osos) e cerámicas de cociña e mesa (incluíndo TSH e TSG), escasos anacos de pondera, lucernas, vidros e metais, e algúns numismas- pero un tanto decepcionantes en canto a estructuras, xa que soa-

158

FERMÍN PÉREZ LOSADA

mente se localizou un único e mutilado fragmento de muro nunha área marxinal da escavación -traseiras da actual Burga de Abaixo(FERNÁNDEZ IBÁÑEZ/SEARA CARBALLO 1989; SEARA CARBALLO 1989; SEARA CARBALLO/FERNÁNDEZ IBÁÑEZ 1991). A seguinte intervención arqueolóxica data de abrillmaio de 1993 e consistíu na execución dunha pequena escavación de urxencia no solar da demolida Rectoral da igrexa da Trindade, encomendada polos Servicios de Arqueoloxía da Xunta de Galicia a Jose María Eguileta Franco (EGUILETA FRANCO 1995 e 1997). O reducido da área escavada (12 m 2) a penas permitíu documenta-la continuidade da necrópole detectada na zona 50 anos antes, localizándose algunhas inhumacións medievais e, nos niveis fondos, alomenos dúas sepulturas tardorromanas de tégula moi estragadas, en principio asociadas a escaso e descontextualizado material moble -cerámica común e unha moeda- de idéntica cronoloxía. As derradeiras intervencións arqueolóxicas son recentes (desde 1996 en adiante), ámbalas dúas escavacións de urxencia promovidas polo Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia. Nos meses de febreiro a maio do 96, e baixo a dirección de Luis Orero Grandal, escavóuse en área parte do patio do actual Colexio das Xosefinas -traseiras da rúa Cervantes/Praza da Ferrería, sobranceiro e prácticamente inmediato ás Burgas-, documentándose importantes estructuras romanas in situ -concretamente unha complexa construcción de índole termal con bañeira e hipocausto- asociadas a abondoso material moble -cerámica común e de importación, muiños e moedas- de cronoloxía romana e medieval (ORERO GRANDAL 1998). Pouco despois, Celso Rodríguez Cao dirixe outra intervención de urxencia (fase de sondaxes contra finais do ano 96; escavación en área en xuño/xullo do 97) no patio do Instituto Otero Pedrayo, adxacente polo oeste á rúa do Vilar no tramo comprendido entre as rúas de Lugo e García Mosquera. Neste caso apareceron tamén in situ diversas estructuras domésticas romanas -pavimentos, umbrais e canalizacións- asociadas igualmente a material moble - TS, cerámica común, vidros, moedas, pondera e muiños- de idéntica

cronoloxía; outros restos recuperados -entre eles numerosos osos humanos- sen dúbida hai que poñelos en relación coa inmediata necrópole tardorromana e medieval de García Mosquera/Igrexa da Trindade. Infelizmente esta intervención aínda está pendente de estudio e obviamente é inédita, co cal lóxicamente non podemos integrala plenamente no noso traballo a non ser algunha nota provisoria e preliminar292 .

Restos arqueolóxicos Do conxunto de estructuras e achados romanos ourensáns destaca especialmente a monumental ponte sobre o Miño -Ponte Vella, Ponte Romana ou Ponte Maior-, constituíndo aínda hoxe, xunto coas Burgas, un dos símbolos máis característicos e emblemáticos da cidade. Na súa configuración actual [Fig. 45] presenta sete arcos desiguais (tres marcadamente oxivais -nO 2, 3 e 6 desde o lado de Ourense-, dous lixeiramente apuntados - nO 4 e 7-, e de medio punto os dous restantes - nO 1 e 5-) apoiados sobre potentes piares prismáticos asentados directamente sobre a rocha (a excepción do central, cimentado sobre escolleira) e dotados de tallamares semicirculares e contratallamares cuadrangulares (exceptuando novamente os do piar central, que son triangulares asimétricos, e mailo contratallamar semicircular, tamén asimétrico, do piar nO 3), conformando un perfil marcadamente apuntado a dobre vertente que atinxe un moi considerable tamaño: 208 mts. de longo total e, no arco central, 33 mts. de altura (clave-Ieito do río) e 38 mts. de luz (RIVAS FERNÁNDEZ 1974a, 76; ALVARADO BLANCO et alii 1990, 45-49; RIVAS FERNÁNDEZ 1991). Esta desartellada e multiforme configuración é o reflexo das múltiples destruccións, reconstruccións, arranxos e remodelacións sufridas pola ponte desde a época romana ata a actualidade, documentándose diversas reedificacións desde o século XIII ata finais do

292 Agradecemos a Celso Rodríguez Cao as súas amables informacións preliminares fornecidas a pé de obra, complementadas con algunhas novas xornalísricas aparecidas na prensa local (diario La Región).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

159

PONTE VELLA DE OURENSE

------_._._.-_ ... .......

_~,

-'- - -

--._--_._---------------~----

Primeira ponte romana

-_ _'-------..

Segunda ponte romana

Fig.45 Ponte Vella de Ourense: planta/alzado actuais e reconstrucción hipotética da primitiva ponte romana [ALVARADO BLANCO et

alii 1990]

XVII (1228-1232, 1432-1484, 1572-1615 e 1652-1694), esta última, executada por Melchor de Velasco, definitiva en canto á súa estabilidade e perdurabilidade pero non tanto no que atinxe á súa actual fisionomía, moi afectada por diversas obras posteriores de remodelación, restauración e consolidación: 1763-64, 1835-37, e especialmente 1874-1884, cando a ponte é ancheada e adaptada para o paso da nova estrada nacional VigoVillacastín e suprímese a chamada Ponte Pequena, sita na banda da cidade na zona baixa e inundable de O Terrón (FERNÁNDEZ ALONSO 1921; CHAMOSO LAMAS 1956b, 12-24; ALVARADO BLANCO et alii 1990, 38-44; RIVAS

FERNÁNDEZ 1991). Ata 1694, polo tanto, a ponte alterno u periodos de servicio con outros de ruína e inoperatividade -estimables quizais nuns 800 anos entre a época romana e a reconstrucción do XIII e ó redor de 150 anos repartidos de xeito alternativo e irregular entre 1432 e 1694-, momentos durante os que foi preciso franquea-lo río mediante vaos -zona de "O Vao", entre as pontes Vella e N ova, de uso restrinxido ás estiaxes- e, sobre todo, pasos de barcas -o "Porto Auriense" nas inmediacións da ponte e o "Porto Vello" entre a desembocadura do Lonia e Oira- de orixes probablemente prerromanas e que se manterán en uso ata hai non moitos anos aínda coa ponte xa recu-

160

FERMíN PÉREZ LOSADA

perada e en pleno funcionamento (RIVAS FERNÁNDEZ 1978). Malia tantas obras e reconstruccións medievais e modernas, a fábrica da ponte aínda conserva obvias pegadas da construcción romana orixinaria. Os alicerces e primeiras fiadas de todos piares e os seus correspondentes tallamares semicirculares (a excepción do piar central, totalmente reconstruído) presentan restos de opus quadratum granítico con sillares almofadados de aproximadamente dous pedes de altura (= ca. 60 cms.) e marcada anathyrosis externa, senda os do piar nO 1 de menor tamaño (ALVARADO BLANCO et alii 1990, 46-48); moito máis dubidoso resulta considerar como xenuinamente romano algúns outros sectores do seu alzado, como por exemplo o primeiro arco de medio punto polo lado de Ourense e mailos muñóns doutro visibles baixo o arco nO 5 (CHAMOSO LAMAS 1956b, 25-27), malia que posiblemente sí que estean en idéntico lugar reproducindo os romanos orixinarios (ALVARADO BLANCO et alii 1990,48). Estes detalles constructivos, en especial os tallamares semicirculares e mailo tipo e tamaño dos sillares empregados son os que abonan unha cronoloxía augústea para a ponte ourensán, dadas as grandes analoxías formais existentes coa ponte de Mérida (RIVAS FERNÁNDEZ 1974a, 76; 1991). De calquera xeito, a reconstrucción hipotética do que puido se-la orixinaria ponte romana suscita serios problemas técnicos (esencialmente a inmensa dificultade que supón un arco central de 38 mts. de luz e unha relación vano-macizo de 4,47, valores xamais acadados por ningunha ponte abovedada romana coñecida) que abrigan a non desdeña-la hipótese de que a obra quedase inconclusa e fóra de servicio ata a total terminación no s. XIII ou ben que, polo menos o vano central, fose rematado con estructuras de madeira (ALVARADO BLANCO et alii 1990, 38). Este mesmo autor, sen embargo, considera que a ponte efectivamente foi rematada en época romana con bóvedas pétreas (ALVARADO BLANCO et alii 1990, 49-51), admitindo a posibilidade de que fose executada en dúas fases consecutivas [Fig. 45]: a ponte augústea orixinaria, de rasante horizontal, constaría de 6 arcos simétricos sobre un piar central, ubicado algo máis metido

no río respecto ó actual e asentado sobre escolleira previa para salva-los máis de 6 mts. de profundidade existentes, permitindo deste xeito o alzado de dous arcos principais cunha luz aproximada de 29,5 mts. cada ún; esta hipótese abrigaría a supoñer un posterior desprazamento do actual 5° piar, de baseamentos romanos, admisible dadas as claras discordancias presentes na súa fábrica romana e o obvio desaliñamento en planta respecto ós outros piares romanos. Unha ponte así construída, que quizais se chegou a rematar completamente, pronto colapsaría pala deficiente cimentación do problemático piar central, abrigando a reformula-Ia obra nunha posterior reedificación -intuíble gracias ó diferente tipo de sillares almofadados existentes no primeiro piar e mais ó contratallamar semicircular, pero asimétrico, do terceiro- que, para soluciona-lo problema da dificultosa cimentación en profundidade do piar central, optaría agora por unha configuración de sete arcos, ubicación dos piares idéntica á actual e simetría respecto Ó maxestoso e aparentemente imposible arco central (38 mts. de luz, único en todo o Imperio), implicando en consecuencia unha rasante superior xa levemente ataludada a dobre vertente. A remozada ponte respetaría moitos dos elementos da fisionomía orixinaria, como por exemplo os tallamares semicirculares tan característicos da arquitectura augústea, senda ignorada a súa cronoloxía, tanto de construcción e apertura Ó tráfico -quizais dos tempos de Caracalla (inícios do s. 111 d.C.)-, como de derrube e nova ruína -en servicio ata polo menos o reinado de Constancia 11 (segundo tercio do s. IV d.C.)_293.

293 Estas balizas cronolóxicas veñen suxeridas pala análise dos miliarios atopados na vía Baños de Bande-Lugo, principal camiño á que a ponte daba servicio: non deixa de ser indicativo que, dos 8 datables, os máis antigos e numerosos (4 exemplares) sexan precisamente os de Caracalla (RIVAS FERNÁNDEZ 1974b, 8-9; IRPL 95-96), emperador éste por outra parte ben testemuñado como importante reformador de vías na GaLLaecia e ó que quizais non sexa allea a pretendida reconstrucción da ponte ourensá (ALVARADO BLANCO et alii 1990, 51). Seguindo idéntico razoamento, o miliario máis moderno é un exemplar de Constancia II (IRG IV 37), o cal en principio a penas nos marca unha data mínima de subsistencia da obra, que para algúns autores (CHAMOSO LAMAS 1956b, 29) sobrevivíu sen maiores contratempos durante toda a subseguinte etapa suevo-visigótica de acordo coa relevante importancia histórica atinxida polo núcleo ourensán neste periodo.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Calicia

En todo caso, tanto si a ponte romana foi efectivamente culminada como si quedou nunha frustrada tentativa, a monumentalidade da obra (ou polo menos do proxecto) implica unha clara sanción do estratéxico papel xogado pola "hoya" ourensá a nivel das liñas de comunicación naturais empregadas xa desde a Prehistoria nesta área suroriental galega, coallando en época romana mediante a conformación dun importante núcleo viario caracterizado pola confluencia de camiños a ámbalas dúas beiras do punto de paso obrigado que supón a ponte (RIVAS FERNÁNDEZ 1974a, 75). Ourense, en efecto, constitúe o punto de converxencia dun considerable conxunto de vías de diversa categoría, tanto da rede oficial primaria (Braga-Lugo por Ourense) e secundaria (ChavesOurense-costa occidental) como camiños terciarios de servicio local e comarcal [Fig. 46]. A primeira, principal xustificación da existencia da ponte, enlazaría directamente as capitais conventuais de Braga e Lugo pola ruta máis corta e axeitada posible (ou sexa, ó través de Ourense), cun trazado relativamente doado de reconstruír gracias á presencia dos numerosos miliarios que balizan o seu percorrido 294 . Malia ser ignorada polas fontes viarias escritas (a excepción do treito Chantada-Lugo, citado na Táboa II de Astorga), sen dúbida pertence á rede estatal primaria (de categoría semellante, polo tanto, ás coñecidas vías XVII, XVIII ou XIX do Itinerario de Antonino), datando ademais, ó noso entender, dunha época moito máis antiga da que habitualmente se lle adxudica295 .

294 Desde Braga ata Baños de Bande coincidiría coa vía XVIII, proseguindo ata Ourense por Celanova e S. Cibrao das Viñas; unha vez cruzado o Miño pola ponte ourensá continuaría por Vilamarín, Chantada, Monterroso e Guntín ata atinxir Lugo. No treito ourensán (Baños de Bande-Vilamarín) contabilízanse ata 14 miliarios, ós que habería que sumar alomenos outros dous ubicados no trazado lucense. Sobre esta vía véxase, a nivel xeral, TRANOY 1981, 216 e NAVEIRO LÓPEZ 1991, 145, e, como bibliografía específica, DÍEZ SANJURJO 1904-06,340341, RIVAS FERNÁNDEZ 1974b, 94, 111-115, 124-125, 135 e 139-144, RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 67 e ABEL VILELA/ARIAS VILAS 1975,43. 295 Se facemos caso ós miliarios conservados, a vía sería das primeiras décadas do s. III d.C., enlazando en Baños de Bande coa vía XVIII, de cronoloxía Flavia -concretamente Tito/Domiciano- ben definida. Non obstante, intuímos que a ruta xa debería estar trazada e en funcionamento desde época

161

A segunda, tamén da rede oficial (balizada con miliarios) pero de categoría secundaria, enlazaría Chaves e a área suroriental galaica coa zona costeira occidental (Santiago ou lria) , adoptando así unha orientación xeral SO-NE que serviría de enlace transversal entre todas as principais vías da Gallaecia (XVII, XVIII, Braga-Lugo e XIX). A reconstrucción do seu trazado non ofrece grandes problemas na súa metade meridional (treito Chaves-Verín-Xinzo, testemuñado por ata 14 miliarios 296 ), sendo máis problemática a súa continuación ata Ourense (probablemente por Allariz, Taboadela e S. Cibrao das Viñas, onde converxería coa vía Braga-Lugo pouco antes da súa entrada na cidade 297 ) e, sobre todo, o seu posterior enlace coa vía XIX (á altura de Santiago ou lria) unha vez cruzada a ponte e un pequeno tramo (ata

xulio-claudia ou incluso augústea, baseándonos tanto na data proposta para a primitiva ponte ourensá (vía e ponte, máis aínda sendo ésta tan custosa e monumental, necesariamente han ser coetáneas, polo menos no tramo Braga-Ourense) como na suposición lóxica de que dúas capitais augústeas como son Braga e Lugo necesariamente deberon estar comunicadas directamente (e non Ó través do inmenso rodeo que supón a vía XIX) tamén desde temperá data. Esto implicaría que o tramo BragaBaños de Bande xa era operativo antes da construcción da via nova, feito indirectamente testemuñado gracias ó miliario de Tiberio aparecido en Borrageiro-Cabril (ca. 10 kms. ó leste da geira, en plena Serra do Geres), comunmente interpretado como unha ligazón transversal intermedia entre a augústea/xulioclaudia vía XVII e a flavia vía XVIII (ALARCÁO 1988, 95); tamén apoiaría esta hipótese o uso de dúas mensuracións diferenciadas na vía XVIII (treito Braga-Baños de Bande con millas de ca. 1600 mts. e treito da Limia Alta con millas de 1800 mts.), indicando probablemente a existencia de alomenos dúas fases na súa construcción (ALVARADO BLANCO et alii 1992, 59-60). 296 NAVEIRO LÓPEZ 1991, 144 e 184-185; AFFE 398-402, 405, 421-426, 430-431 e 545. Existen sen embargo algunhas outras posibilidades alternativas de ligazón entre Chaves e a vía XVIII -á altura de Xinzo ou Baños de Molgas- (TABOADA CHIVITE 1945; RIVAS FERNÁNDEZ 1972, 158-160; RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 67-68; AFFE 403, 403bis, 404, 404bis, 433 e 543), que analizamos en detalle ó falarmos dos aglomerados de Xinzo e Verín. 297 De Xinzo a Ourense non se coñecen miliarios, sendo o único epígrafe viario utilizable a ara ós Lares Viales aparecida en Taboadela (AFFE 118). O treito entre Xinzo e Allariz está sen embargo ben testemuñado en época medieval (FERRElRA PRIEGUE 1988,177). Outros autores suxiren pequenas variacións de trazado (por Armeá en vez de Taboadela) ou ben propoñen un camiño alternativo Ourense-Baños de Molgas (RIVAS FERNÁNDEZ 1972, 158).

162

FERMfN PÉREZ LOSADA

Vias estatals primarias

Via estatal secundaria

Vias comarcais

1 Miliarios

•

Aras ós Lares Viales

Explotacións auriferas

Fig.46 A comarca ourensá en época antiga: topografía, comumcacións, epígrafes viarios e explotacións auríferas Miliarios: 1 Orbán (Vilamarín). Carino (?) e ilexible. [RIVAS FERNÁNDEZ 1974b, nO 44-45; AFFE 427 e 429]. 2 Fontao (Tamallancos, Vilamarín). Numeriano. [RIVAS FERNÁNDEZ 1974b, nO 16; AFFE 420]. 3 Venda Nova (Bóveda, Amoeiro). Anepígrafo. [RIVAS FERNÁNDEZ 1974b, nO 31; AFFE 428]. 4 Ourense-cidade. Rúa Xesús Soria e Igrexa da Trindade. Inéditos e dubidosos. 5 A Farixa (S. Cibrao das Viñas). Constancio ou Constantino. [RIVAS FERNÁNDEZ 1974b, nO 46; AFFE 415]. 6 San Cibrao das Viñas. Carino. [RIVAS FERNÁNDEZ 1974b, nO 14; AFFE 414]. 7 Busteliño (Xunqueira de Ambía). Hadriano, Probo e tres máis ilexibles/anepígrafos [ALVARADO/RIVAS/VEGA 1992, nO 17-21]. 8 Vide (Baños de Molgas). Ilexible. [RIVAS FERNÁNDEZ 1974b, nO 19].

9 Foncuberta (Maceda). Maximino e Máximo e ilexible. [RIVAS FERNÁNDEZ 1974b, nO 12; AFFE 383]. 10 Tioira (Maceda). Magnencio (?) e tres máis ilexibles/anepígrafos [RIVAS FERNÁNDEZ 1974b, nO 20; AFFE 370,380, 382 e 396]. 11 Laias (Cenlle). Anepígrafo e dubidoso. [AFFE 436] Aras ós Lares Viales: 1 Fomefría (Amoeiro) [AFFE 121] 2 Taboadela [AFFE 118] Explotacións auríferas: 1 Rivas, As Grovas e Valduide de Loureiros (Irixo). 2 Madarnás e Larouce (Carballiño). 3 Teixeira de Brués (Boborás). 4 Lago (Maside). 5 Barbantes e Laias (Punxín). 6 Carretera (Toén). 7 Astariz e Prado (Castrelo de Miño). 8 Seixo-Sanín (Ribadavia). 9 Oira (Ourense).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ((aglomerados secundarios" romanos en Galicia

Cambeo) tamén común á antedita vía298 . De acordo cos datos cronolóxicos proporcionados polos miliarios -de Maximino e Máximo o máis antigo-, esta vía debe datar como mínimo da primeira metade do s. III d.C. -corroborando así en cena maneira a suxerida reconstrucción imperial da ponte ourensá-, malia que seguramente xa estivera trazada desde época altoimperial. Por último, os camiños terciarios de servicio comarcal ó propio núcleo ourensán resultan verosímiles con base na lóxica e, especialmente, nos testemuños medievais (FERREIRA PRIEGUE 1988, 155-167). Identificamos alomenos tres: comunicación directa cos distritos mineiros de O Carballiño-Barbantes e Castrelo de Miño -ben sexa por vía fluvial ou sendos camiños terrestres paralelos ó rí0 299_, ligazón cara ó leste á procura da vía XVIII -permitindo así unha adecuada comunicación directa con Astorga 300- e ruta cara o val de Lemos para, unha vez franqueado o Sil, enlazar en Dactionum (Castillós) coa vía transversal Chantada-Valdeorras ou ben continuar cara Lugo por terras de Sarria301 .

298 Enlace proposto, entre outros, por RIVAS FERNÁNDEZ 1972, 151-156 e NAVEIRO LÓPEZ 1991, 144. Esta ruta, amáis de estar ben testemuñada en época medieval (FERREIRA PRIEGUE 1988, 121-123, 162-163 e 183-184), conta cos apoios do miliario de Tamallancos en Vilamarín (RIVAS FERNÁNDEZ 1974b, 16), a ara ós Lares Viales de Grava en Silleda (IRG III 24) e mailo miliario de Gándara en Boqueixón (CIL II 6233=6234; IRG 1 2); non obstante, tamén hai que dicir que estes miliarios, ámbolos dous moi próximos do trazado de vías principais -Braga/Lugo o de Tamallancos e primitiva vía XIX o de Gándara- seguramente teñan pertencido ás mesmas e non ó camiño proposto. 299 A ruta terrestre pola banda norte do río é a máis probable, apoiada polo hipotético miliario de Laias en Punxín (AFFE 436). A ruta fluvial -o Miño era doadamente navegable ata polo menos a súa confluencia co Sil- obviamente tamén serviría para enlazar con Tude e a costa atlántica, consideración ésta que probablemente tamén se poida aplicar ós camiños terrestres (RIVAS FERNÁNDEZ 1974a, 75). 300 Trátase da "vereda maiore que discurrit de Astorica ad castrum Litoril' citada nun documento do ano 921. A identificación do devandito castrum ou castellum Litoriae no actual Monte do Castro (Arcos, Esgos), a minuciosidade descritiva do camiño na documentación medieval e máis algúns indicios arqueolóxicos (ponte antiga de Couceliñas, treitos empedrados en Pradomao), permiten reconstruír con bastante seguridade o seu trazado entre Ourense e a terra de Caldelas, onde enlazaría coa vía XVIII posiblemente á altura de O Burgo de Castro Caldelas (RODICIO 1997).

163

Tampouco hai que esquecer que na propia cidade de Ourense existen referencias da existencia de alomenos dous posibles miliarios, atopados ambos nas inmediacións da vía de acceso á ponte: ún, fragmentado e moi dubidoso, aparecéu en 1974 por mor das obras de remodelación do adro da igrexa da Trindade 302 ; o outro, tamén fragmentario, aparecéu en 1996 nun solar en construcción na rúa Jesús Soria303 . Esta converxencia de vías auspiciada pola ponte, cuia monumentalidade tamén simboliza perfectamente a importancia cualitativa e cuantitativa acadada como centro viario, vai supo-la base, a condición previa precisa para o nacemento e posterior consolidación do aglomerado ourensán. Este, sen embargo, non se vai desenvolver mesmo a carón da ponte, tal como sería de esperar, senón que se vai ubicar sobre a vía pero a unha cena distancia (pouco máis de 1 km.), ocupando o fondo e ladeiras dunha pequena valgada subsidiaria do Barbaña [Fig. 47] desde onde, ademáis, tan magna obra non sería visible. O asentamento romano orixinario, xa que logo, deliberadamente fuxe e dá as costas Ó río (e, por extensión, en boa medida tamén á ponte), prefigurando así unha das máis curiosas características da posterior cidade medieval, moderna e contemporánea que só moi recentemente ten empezado a integra-lo seu específico entorno fluvial dentro do tecido urbano (FARIÑA BUSTO 1993, 12 e 19). A explicación deste aparentemente estraño emprazamento hai que buscala con base en razóns microxeográficas -lugar protexido, abrigado e con boa insolación, área suficientemente sobreelevada sobre o leito fluvial, evitando así tanto as crecidas invernais como as augas apozadas e pestilentes do verán- pero, sobre todo, pola presencia dun factor singular de atracción e fixación: as nacentes termais das Burgas 304 , feito

301 Este camiño é proposto, entre outros, por J.e. Rivas (RIVAS FERNÁNDEZ 1974a, 75). Véxanse máis detalles sobre o seu trazado no capítulo dedicado a Castillós. 302 Trátase dun fragmento de columna granítica (ca. 50 cms. de diámetro) aparentemente epígrafa e actualmente desaparecida; a peza nunca puido ser examinada e estudiada coa mínima precisión, de aí as serias dúbidas de identificación como tal miliario (información oral de M. Cavada Nieto). 303 Información oral de Celso Rodríguez Cao. Carecemos de máis datos ó respecto.

164

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Estructuras constr. Idem. dubidosas Necrópole Materiais varios Idem. dubidosos

Estelas Aras Miliarios Trazado da vía

Fig.47 Topografía, pomes e vía, distribución de vestixios e área de ocupación da amiga Auria (Ourense) [Plano base IGN 1990, 1:25000, follas 187-IV e 225-11] 1 Escavación da Praza da Madalena. Necrópole, estructuras e materiais. 2 Escavación do amigo Pazo Episcopal (actual Museo Arqueolóxico e Arquivo Provincial). Pezas arquitectónicas, mosaico, aras (IRG IV 107 e 114), tesouriño monetario e materiais. 3 Rúa da Barreira esquina Gregorio Marañón. Bronce, moeda e tégulas. 4 Rúa Bailén esquina Colón. Cerámicas 5 Rúa Cervantes. Cloaca? 6 Rúa da Barreira 4. Ara a Reve. 7 Escavación da Praza da Burgas. Estructuras e materiais. 8 Escavación do patio do Colexio das Xosefinas. Estructuras e materiais. 9 Antiga Casa da Tenencia (actual Colexio das Xosefinas). Ara (IRG IV 74).

10 Rúa do Vilar (localización xenérica). Cloaca? 11 Escavación da praza (amigo adro) e rectoral da Igrexa da Trindade. Necrópole, miliario? e materiais. 12 Escavación da rúa García Mosquera esquina Vilar. Necrópole e materiais. 13 Escavación do patio do Instituto Otero Pedrayo. Estructuras e materiais. 14 Xardín do Posío e marxes do Barbaña (localización xenérica). Materiais. 15 Avda. de Zamora esquina Coruña. T égula, cerámica e outros materiais. 16 Puzo do Inferno (Ponte Pelamios). Muiño circular. 17 Explanada do antigo Cuartel de San Francisco. Cerámicas. 18 Camiño Caneiro. Ara (IRG IV 73) e tégulas. 19 Rúa Santo Domingo 67. Tégulas. 20 Rúa Erbedelo esquina Dr. Fleming. Ara funeraria (AFFE 181). 21 Rúa Xesús Soria. Miliario?

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

este que por si só "abondou pra que un pequeno casar xurdira d súa beira" (LÓPEZ CUEVILLAS

1934,96). Prácticamente tódolos restos arqueolóxicos romanos atopados ata a data na cidade proceden desta reducida área, ou sexa, as ladeiras que flanquean a pequena valgada ande manan as Burgas, estendéndose principalmente cara o Noreste (ca. 225 mts.) e Sur (ca. 340 mts.); conforman, xa que lago, un conxunto espacialmente unitario malia a súa distribución aparentemente irregular [Fig. 47J, en grande parte debido á presencia/ausencia de escavacións arqueolóxicas en cada sector en concreto. Neste sentido, e exclusivamente en aras dunha meirande claridade expositiva, quizais conveña distinguir tres subáreas específicas de concentración de vestixios: zona das Burgas, sector da praza da Madalena-Museo Arqueolóxico, e área da igrexa da Trindade-Posío. Nas Burgas [Fig. 48J, presumible punto neurálxica do núcleo romano, foi escavada en área toda a zona correspondente á actual Praza das Burgas (FERNÁNDEZ IBÁÑEZ/SEARA CARBALLO 1989; SEARA CARBALLO 1989; SEARA CARBALLO/FERNÁNDEZ IBÁÑEZ 1991), localizándose un extenso e uniforme nivel romano -estrato castaño/gris directamente asentado sobre a rocha base e separado do nivel medieval superior por unha fina capa aluvial-, por desgracia prácticamente carente de estructuras pero dotado dun abondoso e relevante conxunto de material moble. A única estructura romana in situ consiste nun muro de mampostería pétrea asentado sobre a rocha, marxinalmente localizado xusto na parte inferior traseira da actual edificación da Burga de Abaixo e a duras penas exhumado dada a profundidade (5 mts.) e, sobre todo, o constante manar de auga quente no

304 Malia que mesmo xunto á Ponte Vella manan augas quentes e tamén a uns 600 mts. río abaixo (O Tinteiro-As Caldas de Canedo) -todas elas froito dun único e común fenómeno xeotermal característico de toda a zona- o lugar ande estas acadan meirande importancia cualitativa e cuantitativa e son de máis doado aproveitamento é precisamente nas Burgas, caudalosas surxencias hídricas (ca. 18.000 lits.lhora) de marcado gradiente xeotérmico (ca. 66-70°C) e composición sulfurosa-alcalinaferruxinosa á que tradicionalmente se lle asocian diversas propiedades salutíferas e terapéuticas.

165

sector (SEARA CARBALLO 1989, 111); estas adversas circunstancias, unidas ó seu precario estado de conservación -tres fiadas en alzado e pouco máis de 1,5 mts. de lonxitude- a penas permiten afirmála súa romanidade constructiva -aparentemente un opus vittattum de descoidada factura- e a presencia de construccións romanas no lugar, feito refrendado polo achado de múltiples restos de cerámica de construcción en toda a área escavada -tégulas, ímbrices e ladrillos, varios deles de encaixe (SEARA CARBALLO 1989, 111)- así como algunha tesela salta de mosaico (FERNÁNDEZ IBÁÑEZ/SEARA CARBALLO 1989, 36). Moito máis problemático resulta saber a qué tipo de edificación pertencen estes escasos restos constructivos: en principio, tanto os ladrillos de encaixe como as teselas cadran ben cunha presumible edificación pública de tipo balneario (quizais ubicada na área do inmediato Xardín das Burgas -a continuidade do muro baixo a Burga de Abaixo nesta dirección así semella indicalo- e por eso non directamente atinxida durante a escavación), hipótese avalada polo achado nas inmediacións de sendas aras dedicadas a divindades acuáticas (Ninfas e Reve)305 que destacan tanto a compoñente indíxena do balneario como o seu carácter marcadamente terapéutico-relixios0 306, e máis pala propia surxen-

305 A primeira foi atopada en 1802 na chamada "Casa da Tenencia", actual edificio do Colexio das Xosefinas sobre as Burgas, e leva por texto Nymphis Calpurnia Abana Aeboso(ca) ex visu v(otum) s(olvit) l(ibens) [m(erito)] (CIL 11 2527; IRG IV 74). A dedicante é unha muller inmigrante procedente da ilocalizada civitas dos Aebisoci citada no Paddo dos Pavos, se cadra quizais aquela nena enferma que os seus pais traen a curarse ás Burgas tal como literariamente imaxinaba Cuevillas (LÓPEZ CUEVILLAS 1944, 6). A segunda aparecéu contra 1990 ó derrubaren unha parede interna das traseiras sobre as Burgas dunha casa sita na rúa Barreira nO 4; o seu texto consiste únicamente no nome da divinidade: Reve Anabaraego (RODRÍGUEZ GONZÁLEZ 1996). 306 As Ninfas, divindades sincréticas de contido indíxena baixo nome romano, son representacións de mananciais, implicando en consecuencia a presencia dun balneario, ou sexa, unha construcción con finalidade esencialmente curativa e, indirectamente, tamén relixiosa e cultual-intervención da divindade no proceso terapéutico, polo menos ós ollas do usuario- (DÍEZ DE VELASCO 1985, 69, 74 e 79). Na ara da Barreira, tanto a divindade como o epíteto son claramente indíxenas, a primeira probablemente de tipo acuático e o segundo seguramente de índole toponímica, describindo a realidade da auga que mana e burbullea no lugar; se así fose, Anabar sería ¿ nome orixinario, prerromano, dos mananciais das Burgas (RODRÍGUEZ GONZÁLEZ 1996).

166

fERMíN PÉREZ LOSADA

W "-

Escavacións en área

Estructuras de construcción ~

XARDÍN DAS BURGAS

VIADUCTO Fig.48 Plano de situación das escavacións en área (Praza das Burgas e patio do Colexio das Xosefinas) realizadas no entorno das Burgas de Ourense

cia de augas termomedicinais no lugar, posibilitando así un edificio de arquitectura simple e modesta, dado que non sería necesario construí-las complexas estructuras de quecemento (fornos, hipocaustos) típicas das termas hixiénicas romanas; de feito, sabemos que estes mananciais consistían orixinalmente -as actuais fontes "Burga de Arriba" e "Burga de Abaixo" datan respectivamente do s. XVIII e mediados do XIX (FERNÁNDEZ IBAÑEZ/ SEARA CARBALLO 1989, 32)- en fosas ou cavas ó ras do chan regularizadas mediante estanques e bañeiras, tipo o aínda existente "Fervedoiro" xunto á Burga de Abaixo. Os abondosos restos de cerámica de cociña e restos de alimentación, aparentemente incongruentes, terían

así doada explicación por mor das actividades domésticas realizadas temporalmente polos usuarios nas inmediacións do balneario, aínda que tamén é posible que pertenzan a construccións domésticas privadas, sen dúbida moi próximas nas inmediatas ladeiras superiores (sirvan como exemplo as exhumadas no patio das Xosefinas). O material moble recuperado foi especialmente abundante e variado. Obviamente, o grupo máis numeroso é o cerámico e, dentro deste, o da cerámica común (de cociña e, en menor medida, tamén de almacenamento e mesa), constatándose a presencia tanto de pezas de tradición indíxena (olas, potes e xerras) como máis propiamente romana (morteiros, taciñas e pratos de verniz ver-

Entre a cídade e a aldea: estudío arqueohístóríco dos 'aglomerados secundaríos" romanos en Calída

mello). Séguelle en importancia o grupo das cerámicas finas de importación - TSG e, sobre todo, TSH-, ó que poderiamos sumar un fragmento de lucerna307 . En moita menor medida tamén apareceron algúns fragmentos de recipientes vítreos, escasas moedas 308 , varias pezas metálicas non identificables, algúns pondera cerámicos e unhas poucas poutadas líticas. Complementa o rexistro unha considerable cantidade de restos paleontolóxicos -osos de bóvidos, ovicápridos e suidos, algúns deles con pegadas evidentes de cortes para seren consumidos- e un único testemuño antropolóxico -unha mandíbula- de complexa interpretación309 . Malia que carecemos do necesario estudio detallado das pezas, unha valoración preliminar de conxunto quizais revele indicios sobre a entidade e cronoloxía da ocupación romana do lugar.

307 En TSG destacan algúns fragmentos con decoración de guirnaldas (Drag. 29?) ou rodiña no exterior do borde (Drag. 24/25?), así como un fondo coa estampilla MACI, coñecido alfareiro gálico de La Graufesenque. Respecto á TSH contabilízanse, como formas lisas, os pratos Drag. 15/17, 18, e 36, as tazas Drag. 27 e 35 e outras moi raras no repertorio galaico como as copas cónicas Drag. 46 e Hisp. 10; entre as decoradas as habituais Drag. 29 e 37 (SEARA CARBALLOI FERNÁNDEZ IBAÑEZ 1991,330). Todas elas proceden dos alfares rioxanos -feito confirmado polo achado dun fondo selado coa estampilla LAPILI, alfareiro de Tricio- malia que nalgún caso o seu escavador suxire unha proveniencia do grupo productivo de Andújar (SEARA CARBALLO 1989, 111), sorprendente dato que, de se confirmar, alteraría considerablemente as marxes tradicionalmente atribuídas á área de distribución deste complexo alfareiro. A lucerna consiste nun anaco de disco decorado coa figura dun gladiador (FERNÁNDEZ IBAÑEZ/SEARA CARBALLO 1989, 36), probablemente importada. É de destacar que as lucernas son relativamente escasas na Gallaecia, concentrándose en hábitats fortemente romanizados: grandes oppida bracarenses, centros urbanos ou aglomerados secundarios como o que nos ocupa (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 54). 308 Os vidros son preferentemente formas abertas, entre as que se contabiliza un característico "cuenco de costillas" (FERNÁNDEZ IBAÑEZ/SEARA CARBALLO 1989,37), a forma que acada maior difusión na Galicia altoimperial (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 58). Entre as moedas soamente son identificables dous antoninianos, ún de Claudia 11 Gótico e ceca romana emitido no 269 d.C. e outro inclasificable (SEARA CARBALLO 1989, 111; FERNÁNDEZ IBAÑEZ/SEARA CARBALLO 1989,36). 309 Pertencente a un varón de 25-30 anos, probablemente sexa unha intrusión medieval procedente dalgunha das necrópoles da cidade, relativamente próximas (SEARA CARBALLOI FERNÁNDEZ IBAÑEZ 1991,330). En ningún caso autoriza a considera-la zona escavada como área funeraria.

167

Respecto ó primeiro, semella obvio o testemuño de actividades domésticas cotiás -cociñado de alimentos e quizais tamén tecido (pondera e poutadas)- pero tamén é verdade que a elevada proporción de cerámicas finas de importación, así como a súa variedade e calidade, apunta cara un ambiente máis "culto" e romanizado, reflexando en certa maneira a condición de Ourense como centro de consumo e, quizais °tamén, comercial (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 159). Respecto ó segundo, os elementos datables balizan unhas marxes cronolóxicas comprendidas entre mediados ou finais do s. I d.C. e o último tercio do s. nI d.C. (SEARA CARBALLO/FERNÁNDEZ IBÁÑEZ 1991, 330), correspondendo o momento de ocupación máis intensa ós séculos a1toimperiais: segunda metade do s. I e todo o s. n d.C.310. As orixes do xacemento remontan con seguridade, xa que logo, á dinastía flavia e probablemente incluso a datas máis antigas (época claudio-neroniana), refrendando así en certa maneira a precocidade constructiva atribuída á primeira ponte ourensá; sorprende, por outra parte, a aparente inexistencia de continuidade ocupacional baixorromana e tardoantiga -o século In a penas resulta cuberto polas moedas, non deixando de ser significativa a total ausencia de TS tardía- máxime cando non ocorre o mesmo noutras áreas da cidade. As aras, por último, parecen demostrar que as nacentes termais xa foran beneficiadas en época prerromana. A escavación do patio do Colexio das Xosefinas (ORERO GRANDAL 1998) confirma en boa

310 A nivel xenérico, a TSG debe datarse preferentemente entre os anos 40 e 80 d.C., con perduracións que chegan a atinxi-Ios finais do s. I e inícios da segunda centuria (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 32). Respecto á TSH, a maioría das pezas referenciadas gozan de amplas marxes cronolóxicas (comprendidas, a nivel xeral, entre mediados do I e finais do 11 d.C. -Drag. 35, 36 e 37-, perdurando nalgún caso ata os ss. III e incluso IV d.C. -Drag. 15/17 e 27-) pero outras amasan cronoloxías moito máis restrinxidas a épocas antigas, como a Drag. 29 -do 50 ó 70 d.C.- ou a 18 -ata inícios do s. 11 d.C.- (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 36-41). As produccións do alfareiro rioxano Lapilius nunca sobrepasan o s. I d.C. (SEARA CARBALLO/FERNÁNDEZ IBAÑEZ 1991, 330). Outros productos vítreos -"cuenco de costillas"- ou cerámicos -lucerna- tamén son inequívocamente altoimperiais (ss. 1-11 d.C.). Por último, a ara ás Ninfas podería datar, segundo Rodríguez Colmenero (AFFE 56), da primeira metade do s. 11 d.C. e a de Reve dos ss. 1-11 d.C. (RODRíGUEZ GONZÁLEZ 19%).

168

FERMÍN PÉREZ LOSADA

parte as conclusións derivadas da escavaClOn da Praza das Burgas. A estratigrafía, de feito, é moi similar: un nivel castaño claro asentado sobre a rocha (claramente romano tanto por estructuras como por materiais) cuberto por outro máis escuro (revolto pero esencialmente medieval). Das tres sondaxes realizadas [Fig. 48] soamente nunha -a máis próxima ó edificio do Colexio- apareceron estructuras constructivas romanas que lóxicamente determinaron a ampliación da cata en escavación en área (ca. 110 m 2 ). Estas consisten nunha construcción doméstica dotada dun pequeno complexo termal privado [Fig. 49]: bañeira ou depósito cuadrangular 311 (seguramente de auga quente directamente captada nos mananciais termais que xorden no lugar) e sala de hipocausto clásico alimentada desde un praefurnium extern0 312 ; é posible que a estancia rectangular que se atopa adxacente polo leste da bañeira e polo sur do hipocausto, dotada dun bó pavimento latericio (ladrillos de 50-53 x 42-44 cms., intermedios entre o lydium e o bipedalis) , tamén formase parte do complexo termal, ben sexa unha sala fría ou ben simplemente de distribución e acceso ás dúas anteriores. As outras estancias que aparecen cara ó leste, pequenas e irregulares, semellan ser de índole doméstica: unha delas amosa restos dun piso térreo e tén un fogar rectangular pétreo adosado ó muro, outra presenta unha especie de enlousado pétreo asentado sobre restos dun pavimento ante-

311 A bañeira, de aproximadamente 6 m 2, presenta un revestimento de opus signinum que, no enlace solo-parede, amasa o típico baquetón de cuarto de bocel. Apoia perimetralmente nun curioso zócalo feito en tégulas horizontais, partidas e ca reborde para arriba, que conserva un máximo de 40 cms. de altura; salvado o zócalo, o muro pétreo amasa asemade un revestimento de opus signinum de 5 cms. de grosor. No muro sur, moi mal conservado, o zócalo tegulario foi sustituído parcialmente por un baseamento pétreo que sobresae internamente da liña da parede (ORERü GRANDAL 1998, 121-122). 312 A cámara de calor é rectangular (3,75 x 4,5 mts.) ca sistema clásico de pilae latericias (ladrillos de 27-28 cms. de lado, máis próximos do pedalis que do típico bessalis) e area feita en versión pobre de opus signinum pero moi ben asentada (camadas de rudus e statumen subxacentes). O pavimento está claramente inclinado cara Ó oeste, zona ésta moi arrasada ande en principio debería ir situado o praefurnium (restos moi mal conservados dun muro externo transversal, evidentes pegadas de queimado). Non foi posible atopar ningún vestixio da suspensura (ORERO GRANDAL 1998, 118-121).

rior, e na terceira, moi arrasada, xa aflora maioritariamente a rocha base sobre a que aparecéu deitada a metade dun catillus (ORERO GRANDAL

1998, 117-118 e 122). O edificio obviamente debéu prolongarse cara ó sur (baixo a actual construcción colexial) e quizais tamén cara ó leste; non así cara ó norte (a non ser que estea totalmente arrasado) e, sobre todo, cara Ó oeste: a presencia dun amoreamento aliñado de pedras semella indicar un posible muro de contención ou nivelación final do edificio. Chama poderosamente a atención que ningunha estructura presente esquinais en ángulo recto e que moitos muros estean adosados en vez de imbricados (ORERO GRANDAL 1998, 125), dando a entender que toda a construcción está feita con base en múltiples e sucesivos engadidos non previamente programados. A superposición de pavimentos detectada na estancia do enlousado pétreo denota asemade varias fases constructivas. O material moble recuperado amosa, a excepción dos lixos alimentarios, unha composición e tipoloxía moi similar ó da escavación da Praza das Burgas. A cerámica común é típicamente romana, tanto por formas -cuncas, pratos, mortaria e xerriñas bitroncocónicas cincentas amáis das omnipresentes olas- como por acabados -engobe verme110- e decoracións 313 ; tamén aparecéu un pivote macizo de ánfora, infelizmente de descoñecida orixe e morfoloxía. Máis abundantes e variados son os fragmentos de cerámicas finas de mesa importadas: tres anacos de TSG, ún de "paredes finas", outro de TSC-A e, lóxicamente, un bó grupo de TSH procedente dos alfares rioxanos 314 .

313 Compre destacar especialmente un fondo de xerra ou aliña con engobe vermello interior que ten impreso a cartela de ceramista SATVRN(inz). As decoracións son moi escasas, case inexistentes, a excepción dun fragmento de ola con estampillado en SSS e liñas horizontais incisas, de clara tradición castrexa (ORERO GRANDAL 1988, 132). 314 En TSG se identifica un fragmento de Drag.29 finamente decorado cun dobre friso de figuras humanas e motivos vexetais. As pezas de "paredes finas" (probablemente de talleres emeritenses) e TSC-A (mediados do s. 11 d.C., no texto erróneamente calificada como Terra sigillata clara B) infelizmente non poden ser identificadas a nivel formal. En TSH se contabilizan as formas lisas HispA (2 frags.), Drag.27 (14 frags.), Drag.1517 (14 frags.), Drag.35 (1 frag.), Drag.36 (3 frags.), Drag.35-

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

169

Construcción pétrea (pavimentos, basamentos, etc.) Construcción latericia (pavimentos, columniñas, etc. Construcción pétrea (muros)

MTS.

Fig.49 Planimetría das estructuras romanas escavadas no patio do Colexio das Xosefinas [ORERO GRANDAL 1998J

Os materiais doutra orde foron escasos: a metade dun crisol de fundición, algúns vidros -planos de ventá (curiosamente decorados), recipientes (iden- ~ tificado un vaso Is.1 06c) e un fragmento de doa de colar de pasta vítrea-, ferros -unha piocha de ferramenta agrícola-, moedas -un pequeno bronce de Constantino 11 (ca. 321 d.C.; ceca

36 (4 frags.), Drag.46 (1 frag.) e Ritt.8 (1 frag.) amáis das decoradas Drag.29 (2 frags.), Drag.29-37 (2 frags.) e Drag.37 (16 frags.). Nas decoración predomina o estilo de círculos (especialmente rosetas) sobre o metopado; catro fondos conservan cartelas impresas de ceramista, infelizmente todos elas fragmentarias e inidentificables (ORERO GRANDAL 1988, 126-129).

Lugdunum)-, bronces inidentificables e un anaco de placa marmórea branca e lisa (ORERO GRANDAL 1998, 132 e 134-135). Ternos testemuñados, en suma, algúns indicios de actividades domésticas (crisol, muíño, piocha) e, indirectamente, tamén de actividades comerciais (ánfora, cerámicas finas de importación terrestre elou marítimo-fluvial). A nivel cronolóxico, está claro que o principal da ocupación é altoimperial, "dende o século 11 ata a mitade do século IV" segundo o autor do estudio (ORERO GRANDAL 1998, 135). En atención á presencia de TSG, posiblemente se poida retrotraer estas datas ata época

170

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Flavia ou mediados do s. 1 d.C.; como na escava-

sencia de edificacións romanas no lugar. Polo tipo

ción da Praza das Burgas, novamente resulta mal

de vestixios atopados (sillares, mosaico), estas edi-

testemuñado o periodo baixoimperial (repítese a

ficacións deberon acadar un certo nivel de riqueza

ausencia de TS tardía), a penas cuberto por escasas

e monumentalidade.

moedas, vidros ou cerámicas comúns. O segundo dos puntos onde se rexistran restos

Entre os materiais recuperados compre suliñar dúas aras votivas -unha consagrada a Iuppiter por

arqueolóxicos romanos importantes corresponde ó

un críptico adicante e outra incompleta onde a

sector ocupado polo antigo Pazo Episcopal (actual Museo Arqueolóxico e Arquivo Provincial) e

penas se le o nome do adicante e a fórmula consagratoria316_, un pequeno tesouriño monetario bai-

inmediata igrexa de Sta. María e praza da

xoimperia¡317 e máis un reducido conxunto de

Madalena, beneficiado pola realización dalgúns

pezas vítre~s e sobre todo cerámicas, maioritaria-

controis de obras e escavacións de urxencia que

mente común romana pero incluíndo tamén algún

complementan e axudan a contextualizar os espo-

fragmento de TSH altoimperia¡318.

rádicos achados casuais de pezas ou materiais descubertos con anterioridade [Fig.

47].

As escavacións emprendidas en 1983 na inmediata praza da Madalena permitiron documentar unha

No que atinxe ó solar ocupado polo antigo Pazo

necrópole de inhumación, algúns restos moi dam-

Episcopal, os diversos niveis con materiais roma-

nificados de estructuras constructivas presumible-

nos detectados en 1960-68 durante as obras de

mente anteriores, así como abondoso material

remodelación do edificio (nivel de recheo na área

moble de variada cronoloxía, infelizmente moi frag-

do soportal aberto sobre o xardín) e máis nas pos-

mentado e mesturado (ORERO GRANDAL/

teriores sondaxes de 1979-80 (bolsadas sobre o

ESPINO DOMARCO 1991; FARIÑA BUSTO

xabre no interior do edificio -fronte ás escaleiras

1994, 24). O uso funerario da zona, de ampla

na galería das arcadas románicas-; nivel de terra

extensión tanto no espacio como no temp0319,

negra relativamente extenso e uniforme na zona do xardín) non permitiron documentar ningunha estructura in situ pero sí diversos restos constructivos -abundantes tégulas, algún ladrillo e, sobre todo, sillares almofadados e vestixios de pavimentos musivarios 315- que denotan claramente a pre-

315 fu tégulas apareceron en tódalas zonas intervidas tanto durante as obras de 1960-68 como na escavación de 1979-80, sendo de suliñar que eran prácticamente exclusivas na área do xardín (FARIÑA BUSTO 1994, 25 e 29). Respecto ós ladrillos, coñecemos únicamente un exemplar completo de bessalis con pegada de felino precocción (PÉREZ LOSADA 1992b, 243). Sillares almofadados hainos reaproveitados no muro exterior do Arquivo Histórico (antiga "Torre dos Brancos" do Pazo Episcopal) cara a actual rúa de Hernán Cortés (FERRO COUSELO 1988,4-5), ós que se podería sumar outra peza -un sillar prismático traballado por tres caras con retícula losánxica delimitando protuberancias a xeito de puntas de diamante-, aparecido en 1960-68; esta peza curiosamente foi interpretada como xamba ou lintel de decoración "castrexa" (FARIÑA BUSTO 1994,25; FARIÑA BUSTO et alii 1974, 118) cando en realidade debe tratarse simplemente dun sillar almofadado romano con decoración reticulada. Os restos de mosaico -tanto teselas soltas como un pequeno bloque de nucleus con algunhas aínda adheridas- foron documentados nas sondaxes de 1979-80 (FARIÑA BUSTO 1994,29).

Ambas apareceron reutilizadas durante as obras de 1960-68, a primeira como material de recheo no soportal e a segunda como sillar nunha ventá do actual edificio, e levan por texto I(ovz) O(ptimo) M(aximo) C(...) O...) R(... ) V(otum) S(olvit) [IRG IV 114], [oo.] luaecus [Re] burrus [V(otum)] S(olvit) L(ibens) M(erito) [IRG IV 107; AFFE 4]. Poderían ser datadas, aínda que sen grandes seguridades, no s. I d.C. (FARIÑA BUSTO 1994,2526). 317 Consiste nun total de 29 pequenos bronces datables entre os anos 328 e 360 d.C. correspondentes ós emperadores Constantino I Magno, Constante e Constancio 11 (FARIÑA BUSTO 1994, 26). Atopadas durante as obras de 1960-68, a primeira noticia publicada (IRG IV, p. 109) indicaba que as moedas eran de Constantino III (407-411 d.C.). 318 A cerámica rexistróuse nas sondaxes de 1979-80, sendo identificables en TSH as formas HispA, (decorada) e dous fragmentos de Drag.27, todas elas datables de época flavia; en cerámica común destacan algúns anacos de pintada -bandas vermellas sobre pasta clara- e un fragmento de morteiro (FARIÑA BUSTO 1994,29). Os restos vítreos, lacónicamente documentados -"unos trozos de vidrio" (IRG IV, p. 109)-, apareceron nas obras de 1960-68. 319 A necrópole é esencialmente medieval, moderna e contemporánea, tal como demostran tanto as fontes documentais (cemiterio tradicional da cidade en uso ata mediados do s. XIX) como as arqueolóxicas: sartegos antropomorfos e fosas ovoides abertas no xabre, tumbas de mampostería en arco de paréntese, tampas sepulcrais decoradas -estola, cruces, signos gremiais-, todas elas datadas a nivel xeral entre o s. IX e o XVI ou XVII (ORERO 316

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

remonta en princIpiO ata época baixoimperial ou tardorromana, dada a presencia dalgunhas tumbas tipolóxicamente encadrables neste momento: unha de tégulas coa característica disposición triangular en cabalete (FARIÑA BUSTO 1994, 24) e outra máis dubidosa de caixa paralelepipédica escavada no xabre pero cos laterais forrados por ladrillo e tégula (ORERO GRANDAL/ESPINO DOMARCO 1991,339). Meirande problemática reviste a correcta interpretación dos escasos e moi mal conservados restos constructivos atopados: algúns, como unha canalización feita con laxes pétreas ou os restos dun pavimento de cantos rodados describindo formas xeométricas simples de tipo tradicional, probablemente sexan medievais ou posteriores, pero outros, en especial un profundo pozo de boca circular escavado na rocha (colmatado con materiais romanos -tégula, ímbrice e ladrillo- a partir dos 4,6 mts. de profundidade) e, sobre todo, os alicerces e primeiras fiadas dun potente e ben construído muro de sillares pétreos (algúns deles con restos de almofadado de tipo moi semellante ós reutilizados na parede de Hernán Cortés do Museo) claramente denotan a súa romanidade constructiva, indicando a presencia in situ dun grande edificio presumiblemente romano ou tardorromano como máximo. Respecto ós materiais mobles atribuíbles a esta época, as referencias coas que contamos son pobrísimas (ORERO GRANDAL/ESPINO DOMARCO 1991, 340), podendo sinalar a penas a presencia de cerámicas comúns galaicorromanas, TS e vidros. Desta mesma área procede un importante conxunto de pezas arquitectónicas marmóreas antigas -bases, fustes e capiteis 32o-, posiblemente de proGRANDAL/ESPINO DOMARCO 1991, 339-340). A súa

extensión tamén debeu ser considerable, posiblemente todo o espacio de ladeira comprendido entre Sta. María e a Catedral, dada a continuidade das tumbas (antropomorfas e ovoides) na inmediata praza do Trigo (FARIÑA BUSTO 1994,32). 320 Son éstes algúns fragmentos de fustes e tres capiteis corintios actualmente no Museo procedentes de remocións antigas tanto na praza da Madalena como na Catedral (MUSEO PROVINCIAL 1898, 13; RIVAS FERNÁNDEZ 1974a, 76 e 79), as catro bases áticas, fustes e capiteis corintios reutilizados no carpo medio da actual fachada de Sta. María (LOPEZ CUEVILLAS 1934, 101; FERRO COUSELO 1988, 7; RIVAS FERNÁNDEZ 1974a, 79; FARIÑA BUSTO 1994,34), e máis un fuste e fragmentos doutros obxectos marmóreos non identificados recuperados como recheo nas escavacións da praza da Madalena (FARIÑA BUSTO 1994,24).

171

cedencia rexional (canteiras do Incio ou das inmediacións de Braga), comunmente interpretadas como pertencentes a algún dos templos que conformaban a primitiva sede auriense 321 , ben sexa a igrexa matriz ou ben a antiga basílica adicada a S. Martiño, a única directamente aludida polas fontes coetáneas -De miraculis Sancti Martini (1,11) e Historia Francorum (V,38) de Gregorio de Tours, ca.538-593 d.C. -. A cronoloxía histórica atribuída a este último templo -fundado en tempos de Carriarico contra mediados do s. VI d.C.-, coincide bastante ben coas datas deducidas da análise estilística das pezas, en especial os tres capiteis do Museo -calificados como "corintios de reminiscencias cldsicas" e datados de finais do s. VI ou inÍcios do VII d.C. (NÚÑEZ RODRÍGUEZ 1976, 5152)- e os reutilizados na fachada de Sta. María, "tradicionalmente considerados como homoxéneamente visigóticos (VÁZQUEZ NÚÑEZ 1900; CASTILLO LÓPEZ 1923) pero recentemente reinterpretados como pezas heteroxéneas: dous serían propiamente prerrománicos do s. IX e os dous restantes tardorromanos -tipo "clásico-corintio"-, datables de finais do s. IV ou inÍcios do V d.C. (NÚÑEZ RODRÍGUEZ 1976, 49-50). Se así fose, obviamente estes dous últimos capiteis deberon pertencer a unha construcción previa á primitiva basílica visigótica -supoñer que o templo como tal remonta Ó s. IV d.C. resulta bastante inverosímil-, refrendando a idea máis arriba exposta da existencia no lugar dunha edificación romana suficientemente rica e luxosa como para

321 É ben sabido que na organización eclesiástica suévica as "parroquias" estaban constituídas por unha igrexa central ou matriz (ecclesia mater) adicada a Sta. María que funciona como sede parroquial, outra bautismal adicada a San Xoán Bautista e máis unha terceira de uso cemiterial adicada a San Salvador ou calquera outro santo de especial relevancia local (ALMEIDA FERNANDES 1965-1968, 18; FERRO COUSELO 1996, 36). No caso ourensán, a maioría dos invesrigadores coinciden en ubica-la primitiva igrexa matriz no local do actual templo de Sta. María Nai (a actual Catedral foi construída de raíz no s. XII), resultando problemática a localización da basílica de San Martiño (seguramente cemiterial e, polo tanto, non lonxe da extensa necrópole da Praza da Madalena-Praza do Trigo) e máis aínda do edículo bautismal (¿actual capela de San Xoán catedralicia?). Sobre o particular véxase TORRES RODRÍGUEZ 1977, 198-227, RIVAS FERNÁNDEZ 1974a, 78-79 e FARIÑA BUSTO 1994, 14 e 33-34.

172

FERMÍN PÉREZ LOSADA

que xustifique a presencia destas singulares pezas de arte culto e oficial. A zona, en resume, presenta claros indicios de ocupación romana xa desde finais do s. I d.C., probablemente un grande e relativamente luxoso edificio residencial -o pretendido praesidium defensivo suxerido por Ferro (FERRO COUSELO 1988, 4; 1996, 35)- que aparentemente perdura como tal ata o s. IV ou V d.C. Sobre as súas ruínas instalaráse posteriormente a sede episcopal auriense (basílica visigótica e prerrománica de Sta. María ou San Martiño), sendo utilizados os espacios anexos como necrópole de inhumación posiblemente xa desde época baixoimperial. Entre este sector do Museo/Madalena e o das Burgas non se teñen realizado escavacións, pero sí que existen suficientes achados ocasionais que demostran a continuidade habitacional romana entrámbalas dúas zonas [Fig. 47]. Seguindo a pendente natural da ladeira cara ás Burgas, documéntase a presencia de diverso material romano -tégulas, cerámica común e TS- na rúa Bailén mesmo por baixo do edificio do Museo, á altura do seu cruzamento coas rúas Colón e Bispo Carrascosa322 . Algo máis abaixo e cara ó norte, na rúa da Barreira (sector comprendido entre a Praza Maior e a rúa Gregorio Marañón) apareceu nos anos trinta unha moeda de Tiberio xunto con tégulas e unha pequena figuriña broncínea ó desfaceren unha parede vella dunha casa (LÓPEZ CUEVILLAS 1934, 99 e 1944, 5; RIVAS FERNÁNDEZ 1974a, 76; FARIÑA BUSTO 1994, 30). Por último, xa na parte baixa da valgada e a carón mesmo do antigo regato das Burgas (antiga rúa da Fontaíña e actual rúa Cervantes), Cuevillas referencia o achado en 1928 "dunha cloaca de dous metros de altura e provida dunha excelente bouta de meio cañón) de indudabele feitío romano" (LÓPEZ CUEVILLAS 1934, 99)323; da mesma zona (traseiras da casa nO 4 da

322 Localizadas baixo o pavimento da rúa por mor de obras municipais de saneamento. Breve referencia en RIVAS FERNÁNDEZ 1974a, 77, completadas con informacións orais fornecidas por este investigador ourensán, a quén agradecemos a colaboración prestada. 323 Posteriormente o propio Cuevillas matiza que son en realidade dous treiros de cloaca ubicados "en el subsuelo de la calle

rúa da Barreira, prácticamente xa na actual praza da Ferrería) tamén procede a ara a Reve antes citada. Estes dous últimos achados serven para enlazar asemade co terceiro dos subsectores de concentración de vestixios máis arriba sinalado -a área da Igrexa da Trindade con prolongacións ata o xardín do Posío-, beneficiado pola realización de varias escavacións de urxencia en 1941, 1993 e 1996 [Fig. 47]. Os restos atopados consisten esencialmente nunha necrópole de inhumación de ampla extensión tanto no espacio coma no temp0324. Na escavación da rúa García Mosquera (1941) foron exhumadas un total de 6 tumbas de inhumación, todas elas uniformemente orientadas E-W (excepto unha disposta no eixo N -S) e de morfotipoloxía típicamente baixorromana: 5 son de tégula coa característica disposición en cabalete e a restante presenta forma paralelepipédica con muretes de mampostería pétrea e solado e cuberta de ladrillo (VÁZQUEZ RODRÍGUEZ 1943, 112). Os materiais atopados entre as terras adxacentes ás sepulturas confirman a súa romanidade constructiva: anacos de TS (VÁZQUEZ RODRÍGUEZ Cervantes y en el de una trasera de la calle del Villar" (LÓPEZ CUEVILLAS 1944, 5), ignorándose se se trata dunha mesma construcción ou son obras diferentes. Non obstante, albergamos serias dúbidas sobre a súa suposta romanidade: por ubicación coincide coa continuidade da canalización exhumada na escavación das Burgas (neste caso adintelada pero de similares dimensións e de cronoloxía claramente posmedieval), no lugar existíu unha fonte (topónimo "rúa da Fontaíña") documentada en época medieval e noutros puntos do casco vello -especialmente nas inmediacións da Catedral- existen outras obras hidráulicas semellantes tamén de presumible datación moderna (inf oral de le. Rivas). De admitir a súa romanidade, implicaría lóxicamente a presencia en Ourense dun elaborado e monumental sistema de infraestructura urbanística. 324 O tamaño atinxido pola necrópole sen dúbida foi moi considerable: as tumbas documéntanse ó longo dunha liña de aproximadamente 100 mts. comprendidos entre a Rectoral da igrexa e a confluencia das rúas Vilar e García Mosquera, rematando algures ó sur da devandita rúa onde apareceron restos descontextualizados de osos, tégulas e ladrillos (VÁZQUEZ RODRÍGUEZ 1943, 113), tamén exhumados na recente intervención no patio do Otero Pedrayo onde sen embargo non se conseguiu exhumar ningunha tumba in situ. A necrópole como tal, quizais agora máis reducida en espacio, terá continuidade en época medieval e moderna en relación coa existencia no lugar dunha abadía e hospital de peregrinos fundados no s. XII e reconstruídos no XVI, tal como documentan as fontes históricas (VÁZQUEZ NUÑEZ 1899) e refrendan as arqueolóxicas -sepulturas de bañeira aberras no xabre, sepulturas de laxes e outras en simple fosa sen estructura arquitectónica exhumadas no solar da Rectoral- (EGUILETA FRANCO 1997,55-58).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

1943, 113), cerámica común romana de engobe vermello e máis de tradición indíxena, así como un mediano bronce do emperador Hadriano (LÓPEZ CUEVILLAS 1953, 221). Outras tumbas moi semellantes, entre elas algunha de cabalete, apareceron nos anos 70 e 80 no adro da igrexa -actual praza da Trinidade-, a penas documentadas dada a non realización da preceptiva escavación arqueolóxica no sector325 . Máis recentemente, a reducida intervención executada en 1993 no solar da antiga Rectoral a duras penas conseguíu exhumar outras dúas tumbas de tégulas nos niveis fondos (T 1 e T5), orientadas E-W e infelizmente tan estragadas que a penas se pode intuí-la súa morfotipoloxía orixinaria, quizais de caixa paralelepipédica con cuberta horizontal. Apareceron asociadas a un potente nivel (Estrato VI) de terra negra con moitos carbóns, fragmentos de tégula e escasos anacos de cerámica común presumiblemente galaicorromana -entre eles un "cuenco" con decoración pintada-, sendo o único elemento datable un pequeno bronce de Constantino II (337-340 d.C.) atopado no límite oriental da sepultura TI (EGUILETA FRANCO 1997,53-58). A necrópole xa que logo, tanto pola morfotipoloxía das sepulturas como polos materiais directamente asociados, encádrase perfectamente en época baixoimperial, especialmente o s. IV d.C. -moeda de Constantino II, tumbas de cabalete-. Este uso funerario, con se-lo máis importante e mellor documentado, non debeu ser sen- embargo o único e exclusivo da zona: o achado de elementos tales como pedras de muiñ0 326 , elementos arquitectónicos 327 ou o posible miliario do adro

325 Información oral de J.e. Rivas Fernández. Sobre o particular véxanse algunhas notas de prensa (La Región, 26/AGO/1976 e 9/NOV/1983) ou referencias en obras posteriores (FARIÑA BUSTO 1993,45). 326 Unha, concretamente un catillus, apareceu ó derruba-las paredes da Rectoral en 1993 (EGUILETA FRANCO 1995, 12). Outra tiña ingresado no Museo en 1905 "hallada en las inmediaciones de la iglesia parroquial de la Trinidad de Orense" (NOTICIAS 1905, 360), concretamente "en una huerta de la calle del P. Fe~jóo"(LÓPEZ CUEVILLAS 1944,5). 327 Concretamente tres fragmentos graníticos de fustes reutilizados nas paredes da Rectoral demolida no 93 (EGUILETA FRANCO 1995, 12). A súa romanidade é moi dubidosa posto que tamén poderían ter pertencido á desaparecida fábrica románica do primitivo templo.

173

da Trindade testemuñan indirectamente outros usos -doméstico, habitacional ou viario- probablemente anteriores á adicación cemiterial do sector 328 . Posiblemente sexa éste un exemplo máis de antigas zonas habitacionais invadidas e amortizadas por necrópoles en época tardía, tal como ocorre en tantos outros ámbitos urbanos ou protourbanos do Noroeste (Lugo, Tui, A Coruña, etc). A pesar dos límites aparentes marcados pola necrópole, a realidade é que os vestixios continúan aparecendo por esta banda do sur/suroeste seguindo o trazado da vía (área do xardín do Posío e marxe dereita do Barbaña), constituíndo quizais un barrio espallado e marxinal do núcleo principal habitad0 329 : tégulas, ímbrices, cerámica común romana, pondera e un fragmento de situla broncÍnea foron recentemente atopados nun solar en construcción sito na Avda. de Zamora á altura da confluencia da rúa da Coruña (inf. oral de J.C. Rivas); un exemplar de meta de muiño circular (actualmente exposto na planta baixa do Museo Municipal) foi atopado no Barbaña -paraxe Puzo do Inferno, no barrio de Ponte Pelamios- ó faceren en 1971 obras de saneamento do leito do río (inf. oral de J.C. Rivas); outras vagas e máis antigas referencias falan do achado de "ladrillos y otros productos de la industria romana recogidos hace pocos años en las inmediaciones del Posío y la margen derecha del Barbaña" (MARTÍNEZ SUEIRO 1912, 1). A recente escavación do patio do Instituto Otero Pedrayo non fai máis que confirmar esta hipótese. Polo pouco que sabemos (inf. oral de C. Rodríguez Cao) identificáronse dous niveis romanos de ocupación, un baixoimperial (ca. s. IV d.C.) -restos dun pavimento de opus signinum asociado a TS, cerámica común, vidros e moedas constantinia-

328 Así se explicaría doadamente o porqué de determinados materiais aparecidos na necrópole -en especial a moeda de Hadriano recuperada na escavación da rúa García Mosquera-, claramente incongruentes con ésta a nivel cronolóxico a non ser que sexa unha deposición secundaria ou unha pervivencia ocasional. 329 Esta idea xa fora suxerida no seu día por Cuevillas, que opinaba que "o caseirío estendíase algo polo leste e su!, ocupando en grande parte o que no día conecese por bairro de Portugal" (LÓPEZ CUEVILLAS 1934, 100-101).

174

FERMÍN PÉREZ LOSADA

nas- e outro anterior (ca. s. U-UI d.C.) -unha canalización de tégulas e máis outro espacio habitacional con porta e pavimento interno- igualmente asociado a moedas, TS e vidros altoimperiais. A presencia de muiños circulares e pondera confirma sobradamente a adicación doméstica e habitacional das estructuras escavadas. O resto dos achados xa son bastante máis illados e afastados, constituíndo ó naso parecer o reflexo dun hábitat suburbano disperso nas inmediacións do núcleo central habitado [Fig. 47]: cerámica común romana e de tradición indíxena apareceu na explanada do desaparecido Cuartel de San Francisc0 330 ; tégulas e unha coñecida ara votiva proceden dunha harta antigamente propiedade do Cabido sita no Camiño Caneiro 331 ; outra coñecida ara, neste caso funeraria, foi recuperada en 1947 a tan só uns 25 mts. Ó oeste da vía (rúa Progreso) nun solar en construcción ubicado no cruce das rúas Erbedelo e Dr. Fleming332 ; por último, tamén é de sinalar a presencia de tégulas na rúa Sto. Domingo procedentes de remocións de terra acometidas á altura do número 67 (FARIÑA BUSTO 1994, 32), así como o xa mentado posible miliario recentemente aparecido na rúa Xesús Soria. Dalgúns outros materiais únicamente sabemos que probablemente proceden da cidade, descoñecéndose o local concreto do achado: catro moedas romanas de bronce (MUSEO 1898, 14) e máis

330 Escueta referencia en PÉREZ OUTEIRIÑO 1974,74, completada con informacións orais de le. Rivas Fernández. 331 A ara está adicada á deusa Terra por un cidadán romano - Telluri G(aius) Sulp(icius) Flavus ex voto (CIL 11 2526; IRG IV 73; AFFE 71)-, datando verosímilmente de finais do s. I ou inÍcios do 11 d.e. As circunstancias do achado (atopada en 1835 reutilizada como soporte dunha mesa) poderían facer pensar que a peza foi trasladada aquí desde auno sitio, feito que o achado de tégulas asociadas (FARIÑA BUSTO 1994, 32) en principio semella invalidar. 332 Aparecéu en deposición secundaria, deitada coa inscrición cara arriba a 2,5 mts. de profundidade entre terras de acarreo natural (OSABA Y RUÍZ DE ERENCHUN 1948, 131), seguramente procedente das inmediacións superiores da ladeira. Consagrada ós Deuses Manes por Licsenus en memoria da súa defunta esposa Lic(sena) Amanda (IRG IV 126) ou ben, máis probablemente, por Lig!arius) Senus en memoria de Lic(inia) Amanda (AFFE 181). A peza dátase de mediados do s. 11 d.e. (AFFE 181) ou ben de finais desta centuria e inícios da terceira (OSABA y RUÍZ DE ERENCHUN 1948, 133).

outro numlsma de Hadriano doado por D. Joaquín Jiménez, arcipreste da Catedral (NOTICIAS 1910, 24).

Contextualización e interpretación Todo este conxunto de escavacións programadas e achados fortuítos indica claramente que "en Ourense todo o que hai arqueolóxico é completamente romano" (FERRO COUSELO 1996, 35), ou

sexa, que a emerxencia e formación do antigo núcleo auriense débese ó novo contexto xurdido coa romanización, especialmente ó trazado do sistema viario e ó aproveitamento das nacentes termais con funcións hixiénicas, curativas e socioculturais. Non hai ningún tipo de indicio que permita supoñer unha ocupación prerromana previa do lugar -de modo algún poden aceptarse afirmacións gratuítas tales como" tuvo sin duda Orense su origen en un castro" (CHAMOSO LAMAS 1956b, 7)- a non ser a suxestiva idea cuevillana (LÓPEZ CUEVILLAS 1934, 98; 1944, 5) de que as nacentes termais xa foran explotadas en época prerromana a xeito de pequeno centro de peregrinaxe e reunión para os habitantes castrexos da rexión, hipótese que a análise das dúas aras aparecidas nas Burgas -Ninfas e Reve- semella confirmar. Aceptada esta xénese romana, compre agora analizar máis polo miúdo os factores propios e específicos que fan que xurda e medre o aglomerado auriense. Estes son, sen dúbida, tanto a ponte como as burgas, tal como xa expuxeran no seu día Cuevillas e Ferro (LÓPEZ CUEVILLAS 1934, 96-98; FERRO COUSELO 1988, 3-6 e 1996, 35) nunha polémica -Burgas versus Ponte- que en absoluto resulta contradictoria. Na nasa opinión, a ponte (e máis que a propia ponte a vía á que sirve e a converxencia doutros camiños secundarios que supón) implíca en efecto a condición previa -factor base ou factor xenérico- necesaria para o nacemento dun pequeno núcleo agrupado ó seu carón; sobre desta base vaise sobrepoñer o outro elemento -as nacentes termais das Burgas- que actúa como factor específico, senda o responsable directo da ubicación do núcleo antigo sensiblemente distanciado da ponte (que non da vía) e incluso

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ((aglomerados secundarios" romanos en Calicia

aparentemente de costas á mesma. Xogando un pouco á historia-ficción, se non houbese no lugar nacentes ter~ais, o enclave romano ourensán probablemente tivese existido igualmente, quizais máis pequeno e menos desenvolvido e seguramente ubicado nas inmediacións da ponte; As Burgas por sí soas, se non estivesen próximas á vía, difícilmente terían sido o motor dun núcleo habitacional agrupado, quizais un pequeno balneario/santuario e pouco máis, a non ser que, seguindo o razoamento cuevillano, tivesen adquirido en época romana unha importancia excepcional como centro curativo e relixioso, algo que polo de agora está moi lonxe de ser demostrado. Meirande dificultade presenta incluí-lo elemento militar como outro factor clave na formación do aglomerado ourensán. Ferro Couselo (1988, 4-5; 1996, 35) opinaba que unha obra tan importante como a ponte necesariamente debería contar cun destacamento militar para a súa defensa e control, xerándose así un pequeno fortín ou praesidium que o investigador ourensán localiza no solar do actual Museo Arqueolóxico con base nos restos romanos alí atopados, a súa posición sensiblemente sobreelevada sobre ponte e vía e maila proximidade do evocador topónimo Pena Víxía. Na nosa opinión, non sería de estrañar que tanto a vía como sobre todo a ponte (máis aínda se éstas datan de épocas tan precoces como os finais de Augusto ou os primeiros xulio-claudios) efectivamente fosen construídas por enxeñeiros e mán de obra militar e que posiblemente algún funcionario militar permanecese en Ourense ó cargo do seu control, custodia, reparación e conservación, pero non compartimos a idea de que estes elementos militares ocupasen un asentamento específicamente castrense nin moito menos que este hipotético praesidium estivese situado na área do vello Pazo Episcopal. Apoiámonos para esto, por unha banda, en que os restos arqueolóxicos atopados no Museo -esencialmente os sillares almofadados ou os vestixios de mosaico- teñen unha máis doada explicación como pertencentes a unha moderadamente luxosa edificación civil de índole residencial ou incluso pública, resultando altamente significativa a ausencia de calquera elemento epigráfico ou ergolóxico de carácter propiamente militar; por outra,

175

en que a ubicación aquí do pretendido fortín en absoluto sería efectiva nin a máis adecuada de entre todas as posibles, posto que, sen ben efectivamente é moderadamente sobranceira a un sector da vía e máis o conxunto do aglomerado habitacional, a ponte ficaría fóra do seu campo visual, como tampouco sería visible desde Pena Vixía, de posición aínda máis elevada na vertente superior da ladeira [Fig. 50]. Se a opción do praesidium non semella se-la máis probable, a hipótese dun campamento militar romano carece de calquera viso de verosimilitude. Precedo Ledo (1991, 73-74), impulsor desta idea prácticamente en solitario -algún dos seus seguidores como Soraluce Blond (1993) xa se amosan críticos ó respecto-, suxire a súa existencia únicamente con base na "existencia de una trama de calles regulares que denotan y hacen pervivir el trazado de un campamento romano", sen reparar en que tales aliñamentos -actuais rúas Arcediagos/Hnos. Villar, Avda. de Pontevedra/Modesto Fernández, Juan de Austria/Ceano Ribas, respectivamente o pretendido kardus e os perpendiculares decumani- son de orixe inequívocamente medieval ou incluso moderna, non existindo ademais ningún tipo de vestixio romano no pretendido sector campamental ó norte da Praza Maior e moito menos restos dun recinto amurallado, que en todo caso sería de cronoloxía inequívocamente medieval ou posterior (FARIÑA BUSTO 1994, 12). Prácticamente tódolos vestixios romanos ourensáns aparecen concentrados no fondo e ladeiras da valgada das Burgas. A pesar de do seu reducido número e entidade, a análise da súa distribución sobre o plano topográfico [Fig. 47] xuntamente co estudio das liñas de urbanismo deducibles da cartografía antiga 333 e da fotografía aérea [Fig. 51], proporcionan, ó noso entender, datos relevantes sobre o tamaño, disposición e conformación do núcleo romano orixinario. Respecto ó primeiro, resulta difícil establecer uns límites precisos para o enclave, máxime cando 333 Esencialmente planos decimonónicos (Francisco Coello, 1856; Pedro Alonso, enxeñeiro militar, 1860; División Hidrolóxica de Ourense, 1868), ós que se podería suma-la excelente reconstrucción planimétrica do Ourense do s. XV realizada por A. López Carreira (LÓPEZ CARREIRA 1991).

176

FERMÍN PÉREZ LOSADA

MUSEO ~

Área de non visibilidade

Pena Vixía

Mts.

o MIÑO

MTS.

500

Fig.SO Corte topográfico entre a Ponte Vella e a parte alta do aglomerado romano ourensán (Museo Arqueolóxico, Pena Vixía)

éste sempre foi un aglomerado aberto, carente de recintos defensivos 334 , e ademáis probablemente caracterizado por unha disposición interna de tipo disperso, ou sexa, ande as diversas construccións se distribúen irregularmente a partir dun punto ou liña nuclear -formando pequenos grupos ou ben separadas entre sí-, deixando sempre espacios intermedios valeiros que serán meirandes canto máis contra a periferia. A presencia de dúas necrópoles que, como é sabido, deberían ir situadas nas marxes exteriores do núcleo habitado, tampouco resulta definitivo neste caso, pasto que se ben a da Praza da Madalena sí que semella indica-lo límite norte do poboado non acorre o mesmo coa da Igrexa da Trindade, claramente sobrepasada palas estructuras habitacionais en dirección sur. Non obstante, quizais poidan ser establecidos como límites probables a rúa Progreso polo oeste, Gregario Marañón, Praza Maior e Praza da Madalena polo norte, Hernán Cortés, Primavera e Colón-Po Feijóo polo oeste, e finalmente o xardín do Posío e treito inicial da Avda. Marcelo Macías polo sur, conformando así unha área de ocupación de forma sensiblemente lonxitudinal algo alombada (eixe lonxitudinal ca. 500 mts. e transversal ca. 200 mts.) que atinxiría un tamaño aproximado dunhas 7 has.

Respecto ó segundo, o enclave romano semella estar topográficamente organizado con base en dous eixos de desigual tamaño e importancia: un lonxitudinal de orientación xeral N -S sensiblemente coincidente coa curva de nivel 135 mts. da ladeira sobre o Barbaña e outro transversal de menor tamaño (orientación ENE-OSO) marcado pala propia valgada, ou sexa, o percorrido do desaparecido regato das Burgas. O primeiro é o principal e corresponde sen dúbida ó paso da vía BragaLugo, determinando un trazado lonxitudinal do aglomerado ó seu carón (SEARA MORALES 1984,22), ou sexa, un típico poboado-rúa. O percorrido exacto da vía resulta relativamente doado de reconstruír con base nos datos arqueolóxicos (ponte, miliarios e xacementos), históricos (documentación medieval) e topográficos (cartografía antiga e actual, fotografía aérea): proveniente do sur polo interfluvio dos ríos Barbaña e Barbadás -"camiño romano" aínda existente entre San Cibrao das Viñas e Ourense polo alto da Farixa, A Burata e barrio do Polvorín 335 _, cruzaría o Barbaña pala medieval Ponte Codesal (LÓPEZ CARREIRA 1983, 332), continuando paralela ó río uns 200 mts. -grosso modo a actual rúa Marcelo

Con respecto a ésto, non deixa de ser significativo o feito de que "durante la Edad Media y Moderna la ciudad no contaba con murallas propiamente dichas'; reducíndose á presencia dalgunhas torres, portas e tramos discontínuos de cercas de función defensiva prácticamente nula (GALLEGO DOMÍNGUEZ 1972,270).

335 Balizada polos miliarios de Carino en San Cibrao das Viñas e máis de Constancio Cloro ou Constantino 1 na Farixa (RIVAS FERNÁNDEZ 1974b, 14 e 46). A uns 500 mts. Ó oeste da vía atópase o importante xacemento rural romano de PapónPiñeiral.

334

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

Macías- para inflexionar novamente cara Ó norte á altura da manee oeste do actual xardín do Posío onde xa empezan a aparece-las primeiras construccións dispersas e marxinais do enclave; a entrada propiamente dita, se é que existíu realmente como tal, realizaríase pola medieval porta do Vilar, balizada pola necrópole de García Mosquera e o posible miliario da Trindade, continuando pola rúa homónima ata a Praza da Ferrería, presumible centro "urbano" do mesm0 336 . Desde aquí, o trazado "histórico" seguiría polas rúas Cervantes (med. rúa da Fontaíña), A Barreira, oeste da Praza Maior (med. Praza do Campo), Valentín Lamas Carvajal (med. porta e rúa Nova) e Praza da Cruz Vermella (med. porta da Fonte do Bispo ou Fonte do Rez), onde enlazaría coa rectilínea Rúa Progres0 337 ata atinxí-Ia ponte. Este último percorrido presenta certos inconvenientes de índole topográfica e incluso histórica338 , razón pola cal suxerimos un trazado alternativo consistente na prolongación rectilínea das rúas Vilar e Progreso, ámbalas dúas confluentes case no cruzamento coas perpendiculares Bailén-Burgas 339 [Fig. 51]

336 A importancia da rúa do Vilar como indicativa da existencia dun primixenio villare medieval-ou sexa, unha pequena aldea esencialmente agropecuaria- é salientada por varios autores (LÓPEZ CUEVILLAS 1944,5; GALLEGO DOMÍNGUEZ 1972, 241; FERRO COUSELO 1996, 35). Na Praza da Ferrería ou Cruz do Vilar-toponímicamente indicadora da existencia dun cruce de rúas no lugar- é onde se celebraba a primitiva feira ourensá (FERRO COUSELO 1996,35). 337 Malia que esta rúa corresponde ó percorrido da estrada nacional Villacastín-Vigo construída en 1860-63 (SEARA MORALES 1984, 27) e aparentemente non existía en época medieval (LÓPEZ CARREIRA 1991, plano), o seu lóxico e rectilíneo trazado adaptado ás curvas de nivel posiblemente reinstaure a necesaria ligazón orixinaria entre a ponte e o núcleo romano. A proximidade do epígrafe funerario atopado en Erbedelo esquina Dr. Fleming -moi probablemente procedente dunha tumba aillada sita á beira da vía- así como do posible miliario de Xesús Soria (a pesar de ter aparecido do outro lado do Barbaña), poderían refrendar esta hipótese. 338 Innecesarias curvas e inflexións no trazado que incongruentemente ascenden pola ladeira (cota 145) para novamente descender á habitual dos 135 mts. Amáis disto, pasaría polo topónimo medieval porta e rúa Nova, que en principio semella indicar unha creación ex novo propiamente medieval. 339 Considerámolo moito máis lóxico e axeitado tanto á orografía como ós principios da construcción romana de vías, que sempre procuran o trazado en liña recta. A prolongación rectilínea da Rúa do Vilar aínda é perceptible na fotografía aérea no aliñamento das traseiras das casas da rúa Cervantes; a da Rúa Progreso, sen embargo, non presenta coincidencia algunha coa malla urbana medieval e posterior.

177

Estas derradeiras rúas -respectivamente denominadas en época medieval rúa do Pumar e porta e rúa da Burga- son as que constitúen precisamente o eixo transversal do enclave, topográficamente determinado pola pequena valgada das Burgas e de romanidade refrendada polos relevantes restos do Museo Arqueolóxico ó leste e das BurgasXosefinas ó oeste. Sobre esta base dun eixo lonxitudinal principal e outro transversal secundario, poderían distinguirse na fotografía aérea e máis na planimetría medieval da cidade toda unha serie de rúas menores que seguen claramente as liñas do "urbanismo" romano, tanto paralelas á principal (medieval rúa do Pelouriño, actuais Colón e Xerónimo Feixóo; medieval rúa da Fontaíña, actual CervantesBarreira) como especialmente perpendiculares (rúas Baño e Pelaio -do Baño e do Penso en época medieval-, Peligro-Padilla, García Mosquera). Se efectivamente fosen antigas, o aglomerado romano auriense sería un poboado-rúa relativamente complexo, cunha típica planimetría urbana en "espiña de peixe" que incluso podería ser calificada de pseudoortogonal se admitimos a romanidade da longa rúa Colón-Feixóo paralela á vía principal [Fig. 51]. Fóra desta hipotética configuración interna do aglomerado, os únicos signos directos de urbanismo serían as pretendidas "cloacas" cuevillanas (dubidoso dato que, de momento e por precaución, preferimos non considerar) e maila presencia dun único edificio de uso público que sería o probable balneario termal das Burgas. A nivel cronolóxico, os elementos datables cos que contamos (esencialmente cerámicas, moedas, epígrafes e pezas arquitectónicas, moitos deles descontextualizados ou de cronoloxía simplemente aproximada) resultan claramente insuficientes como para establecer fases precisas na evolución e desenvolvemento do poboado, que a penas poden ser intuídas a título de mera hipótese. As orixes do enclave deben ser precoces -primeira metade do s. I d.C.- en relación coa primitiva construcción da ponte e vía (verosímilmente augústea ou dos primeiros xulio-claudios), implicando en consecuencia un importante e progresivo desenvolvemento do enclave habitacional durante a etapa altoimpe-

178

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Idem. alternativa ¿Aliñamentos antigos? . Área de ocupación Necrópoles •

Achados periurbanos

Fig.51 Fotografía aérea de Ourense e fotointerpretación de vestixios antigos [Vóo CECAF 1985, folla 188, pasada G, nO 1]

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

rial -desde a dinastía xulio-claudia ata os severos-, sen dúbida a época principal de ocupación tal como refrendan a maioría das estructuras e materiais datables coñecidos 340 . A escasa entidade dos achados datables no periodo baixoimperia¡341 podería ser indicativa dun certo retraemento do aglomerado habitacional durante esta etapa, aínda que quizais tan só en aparencia, dado o pulo que adquire neste momento como centro viario -lembremos que tódolos miliarios da vía Braga-Lugo datan dos ss. IlI-IV d.C. e que é precisamente nesta altura cando se constrúen as outras vías secundarias que pasan por Ourense- e máis aínda de aceptarmos a pretendida reconstrucción da ponte sobre o Miño en tempos de Caracalla ou posterior. A derradeira fase sería a propiamente tardorromana acontecida baixo dominio político suévico (ss. V-VI d.C.), presumiblemente outro novo periodo de expansión e desenvolvemento, apreciación ésta baseada máis na documentación escrita -promoción de Ourense á categoría de sede episcopal (ca. 560-570 d.C.) e fixación aquí do poder político suévico en tempos de Carriarico e o seu filIo Mirón (ca. 560-585 d.C.)- que na propia evidencia arqueolóxica, reducida a algunhas pezas arquitectónicas procedentes das primitivas basíli-

340

Estructuras e materiais da escavación das Burgas (desde Claudio-Nerón ata mediados ou finais do s. m d.C.); estructuras e materiais da escavación das Xosefinas (mediados do s. I d.C. ata inícios do IV); nivel alroimperial (ss. II-m d.C.) da escavación do Otero Pedrayo; TSH flavia da escavación do Museo; moeda de Hadriano e TSH da necrópole de Garda Mosquera;. moeda de Tiberio da rúa da Barreira. Tódolos epígrafes aparecidos en Ourense tamén se sitúan cronolóxicamente nesta etapa altoimperial: aras do Museo no s. I d.C., ara do Camiño Caneiro nos finais do I ou inícios do 11 d.C., ara das Burgas na primeira metade do s. 11 d.C., ara da rúa Cervantes no 1-11 d.C., ara funeraria de Dr. Fleming nos finais do 11 ou inícios do m d.C. 341 O século 111 a penas resulta cuberto polas moedas e algunhas cerámicas da escavación das Burgas, así como polo nivel altoimperial da escavación do Otero Pedrayo. Do século IV data o nivel baixoimperial desta mesma escavación, a presumible continuidade das estructuras do patio das Xosefinas (moeda de Constantino 11), o tesouriño recuperado no Museo (328-360 d.C.) e máis outra moeda de Constantino 11 (337-340 d.C.) aropada na Trindade. De finais deste século ou inícios do seguinte dátanse os capiteis considerados como tardorromanos de Sta. María Nai. A esro habería que engadi-Ias necrópoles (Madalena e Trindade-Garda Mosquera), constituídas como tales a partir do s. IV d.C.

179

cas suevo-visigóticas e máis á continuidade no uso das necrópoles baixorromanas. Contextualizado deste xeito o aglomerado ourensán tanto a nivel espacial -estructura e conformación "urbana"- como temporal -orixe e desenvolvemento-, compre agora tentar facer unha aproximación ás súas bases sociais e económicas. É moi posible que Ourense tamén desempeñase un certo papel político Como capital de civitas, feito sobre o que non podemos concluir prácticamente nada por mor da case total ausencia de argumentos ó respecto. Respecto ás bases sociais, a análise da onomástica recollida nos 6 epígrafes conservados revela un espectro netamente romano ou moi romanizado, con claro predominio da onomástica latina -catro casos: Ca/purnia Abana (IRG IV 74), Gaius Su/picius Flavus (IRG IV 73), Licinia Amanda e Ligarius Senus (IRG IV 126)- fronte a un único exemplo propiamente indíxena - .. . luaecus Reburrus (IRG IV 107)-, e a constatación da presencia de cives romani denotados polos seus trianomina -Gaius Su/picius Flavus e o críptico e eR. (IRG IV 114)- en igual número que os cives latini e/ou peregrini con series binominais - ... luaecus Reburrus e Ligarius Senus-. Nada obsta para que as mulleres - Ca/purnia Abana e Licinia Amandatamén sexan cidadáns, sendo de destacar que a primeira é inmigrante -pertence á etnia bracarense dos Aebisoci, aínda non localizada con precisión pero en todo caso suficientemente distante de Ourense-, probablemente atraída aquí polas virtudes terapéuticas do balneario termal. A teonimia amosa igualmente un ambiente fortemente romanizado, con dúas divindades netamente romanas -Iuppiter (IRG IV 114) e Tellurus3 42 (IRG IV 73), outra sincrética de contido indíxena baixo nome romano -as Nymphae (IRG IV 74)- e máis un único caso de panteón propiamente indíxena -Reve Anabaraego-. Con base nestes escasos e sesgados datos deducimos que a composición social

342

Esta divindade é realmente moi rara e escasa na Península Ibérica, soamente constatada aquí e máis noutro epígrafe de Almazarrón en Murcia. Cuevillas considéraa "casi arqueológica" e de "cerrado romanismo'; imaxinando ó seu adicante como un auténtico "tradicionalista" romano (LÓPEZ CUEVILLAS

1944,6).

180

FERMÍN PÉREZ LOSADA

do Ourense romano sería esencialmente unha poboación peregrina de orixe indíxena local pero temperá e fortemente romanizada, mesturada con un importante número de inmigrantes procedentes tanto da rexión bracarense como quizais tamén de fóra do ámbito da Gallaecia. Máis difícil aínda se cabe resulta establecer algunha apreciación concluínte sobre as bases económicas do enclave, dada a extrema parquedade do rexistro arqueolóxico neste sentido. Algúns indicios como a presencia de pedras de muíño - Trindade, Puzo do Inferno, Xosefinas e Otero Pedrayo- ou os restos de gandería consumidos nas Burgas -bóvidos, ovicápridos e suidos- sen dúbida apuntan cara a unha economía agropecuaria de subsistencia con explotación dos campos inmediatos ó núcleo habitacional, pero non creemos que con base nisto a entidade do Ourense romano deba ser reducida á categoría de aldea agropecuaria. Ó naso entender, o enclave auriensis existe e medra ante todo pala súa condición de núcleo viario e termal especializado na prestación dos servicios que esto implica: parada e fonda para os viaxeiros, control administrativo e fiscal sobre ponte e vía, balneario hixiénico e terapéutico que trascende o uso propiamente local dos residentes para se converter quizais nun pequeno centro de peregrinaxe para viandantes e xentes da comarca, punto de encontro e reunión en suma para os habitantes do denso e disperso hábitat rural da rexión, posiblemente con funcións de mercado ou feira comarcal. Este verosímil contido comercial, xa suxerido no seu día por Cuevillas (LÓPEZ CUEVILLAS 1934, 97 e 100) amósase sen embargo máis como un lugar de abastecemento e intercambio de manufacturas e productos agropecuarios producidos a nivel local ou comarcal que propiamente como -seguindo a terminoloxía acuñada por ]. Naveiro (1991, 149-160)- un "centro de almacenamento e redistribución" de mercadorías externas, cuantitativamente aparecidas en moderado número (quizais non suficientemente elevado) e cualitativamente bastante limitadas a pezas (esencialmente TSH) provenientes do tráfico terrestre 343 . Por último, tamén resulta posible suxerir unha hipotética relación do aglomerado ourensán cos próximos distritos mineiros das

terras altas do Carballiño ou das beiras do Miño entre Toén e Ribadavia (CHAMOSO LAMAS 1956b, 9-12), ben sexa funcionando como centro de control administrativo e fiscal das minas, ben simplemente como enclave canalizador do aura extraído na súa exportación vía terrestre en dirección a Astorga. En resume: bases agropecuarias pero sobre as que se sobrepoñen outras do sector terciario -prestación de servicios viarios, termais, comerciais e quizais tamén administrativos e fiscais- que son as que actúan como verdadeiros motores do desenvolvemento económico do aglomerado ourensán.

BAÑOS DE BANDE (Aquis Querquernis) O hábitat agrupado romano existente en Baños de Bande e inmediacións identifícase sen dúbida ca núcleo denominado Aquis Querquernis palas fontes antigas, constituíndo seguramente a capital efectiva da correspondente Civitas Querquernorum [Fig. 52J O xacemento, bastante extenso e presumiblemente protourbano, consta dun campamento dunha unidade auxiliar do exército romano -amplamente escavado na actualidade e, polo tanto, ben identificado como tal-, e máis un asentamento "civil" nas súas proximidades, moito peor coñecido a nivel xeral malia a realización dalgunhas escavacións puntuais e o considerable número e relevancia dos achados aparecidos, incluíndo un importante conxunto epigráfico. Infelizmente, toda a área atópase desde 1947 intermitentemente anegada pala albufeira do encaro de As Conchas, ficando unha ignota parte do xacemento perennemente baixo as augas. Malia esta limitacións, resultan suficientemente claras as compoñentes militar,

343 Non deixa de resultar sorprendente a prácticamente total ausencia en Ourense de pezas vinculadas ó tráfico marítimo, especialmente ánforas, máxime cando o Miño sen dúbida era navegable ata aquí e non ocorre o mesmo noutros xacementos galaicorromanos inmediatos -caso de Santomé- ou próximos -S. Cibrán das Lás, Armeá- onde sí aparecen testemuñadas. Non obstante, os escasos exemplares de TSG ou incluso TSI -J. Naveiro (1991, 236-237) inclúe o xacemento ourensán dentro do seu mapa de distribución de TSI en Galicia; descoñecemos a qué peza(s) se refire- sí que probablemente terían chegado a Ourense por vía marítimo-fluvial.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos «aglomerados secundarios" romanos en Calicia

181

te, un miliario (dedicado a Traiano e con indicación da milla 38 desde Braga) que erróneamente atribúe ós Baños de Bande 345 (fol. 15 8v). Nas dúas centurias seguintes (XVIII e XIX), estas referencias orixinarias serán recollidas de xeito prácticamente literal polo padre Sarmiento (DÍEZ SANJURJO 1906-08, 171-172 e 204206), o padre Flórez (1763, 9-10) e Ceán Bermúdez (1832, 216 e 222), ca agravante de que, inducidos polo miliario incorrectamente localizado por Castellá, non dubidan en identifica-lo sitio con Aquis Originis, segunda mansión da vía XVIII do Itinerario de Antonino. Malia isto, non deixan de aportar algúns datos de interese para o xacemento, especialmente o padre Sarmiento, tanto sexa descricións dos antigos baños como novas achados de epígrafes e outros materiais: Fig. 52 Localización de Baños de Bande (Aquis Querquernis) en Galicia

viaria e termal do enclave e, xa con dúbidas, posiblemente tamén outras de índole político-administrativo e productivo-comercial.

Historia da investigación Baños de Bande é un dos aglomerados galaicorromanos coñecido e referenciado desde máis antigo. A primeira nova data de inícios do s. XVII na obra do celanovense Mauro Castellá y Ferrer, quén testemuña a existencia na paraxe denominada "A Cidade" (entre Baños e Portoquintela) de ruínas dunha cidade romana: " ... a media legua de la Yglesia adonde estuvo (de que tratamos) [Sta. Comba de Bande], ay ruynas de una grande, y populosa ciudad, y muchos cimientos antiguos de ladrillo argamassado, (el qual es de la hechura gruesso, y medida que el de la boveda de la Iglesia) y otros de piedra, y assi llaman ahora los comarcanos del lugar donde estan estas ruynas la ciudad, y dizen se llamava Quitania; y hallanse por allí y en todo aquel contorno otras memorias Romanas, sin las que hemos dicho, que dan muestra de aver avido por alli gran población Romana" (CASTELLÁ FERRER 1610, fo1.159a).

o autor referencia asemade algúns outros vestixios romanos das inmediacións 344 e, especialmen-

"[A igrexa de Sta. Comba de Bande] tiene en sitio desproporcionado cuatro columnas de mármol, ó á lo menos de alabastro, de arquitectura romana, y se conoce que no se hicieron para allí y que se habrán traído de otra parte. Otros dos pedazos de alabastro hay también en otros sitios de la dicha iglesia (. . .). Pregunté al cura de Santa Comba si había por allí alguna columna con letras. Díjome que había muchas piedras redondas escritas. Añadió que habría unos cuarenta años que un cura hizo una casa con bodega, y que en ella había recogido una columna redonda con letras (. . .). Entré (. ..) en una bodega oscura, y de hecho ví en un ángulo un pedazo del lomo de una columna redonda que tenía letras. Distinguí: M.P::: y SOD:::C. Nada más. Por el M.P huele a columna miliar (.. .) [= CIL II 4851; IRG IV 57; AFFE2 524]. Desde Santa Comba vine á la feligresía de San Juan de los Baños. La iglesia es nueva. Al Norte están inmediatos los Baños. Se reducen a un grande estanque de piedra cuadrado, con escaleritas y alrededor casas para los concurrentes a los baños. El agua es caliente, pero no humea. Del agua que sobra se forma un arroyuelito que se mete en el río Limia, que está a cosa de un paseo al Mediodía. Hoy se frecuentan esos baños. El agua caliente ni viene al estanque de algún arroyo ni de alguna fuente. Brota en el mismo estanque de la tierra como surtidor (. . .). Dijéronme allí que en todo aquel terreno había y se descubrían muchas piedras labradas, unas con inscripciones y otras sin ellas. Como venía yo de paso, no tropecé sinó con una piedra votiva romana, con su v.S" Votum Solvit [= CIL II 2532; IRG IV 105;

344 Ara marmórea anepígrafa [IRG IV 112; AFFE 2 201] e ara ós Lares Viales [CIL 11 2518; IRG IV 79; AFFE2 138], ambas en Sta. Comba de Bande (fol. 158v); epígrafe funerario de Santiago de Cadós (CIL 11 2520; IRG IV 130; AFFE2 382]; guerreiro castrexo epigrafado do castro de Rubiás (fol. 159v) [CIL 11 2519; AFFE2 381]. 345 Este miliario, en realidade, está dedicado a Hadriano e a súa localización orixinaria son os Baños de Riocaldo en Labios (CIL 11 4849; IRG IV 13).

182

FERMÍN PÉREZ LOSADA

AFFE2 183]. Añadieron que hacia allí había en lo antiguo una populosa ciudad. No hallo dificultad en creerlo, porque el sitio es muy oportuno para eso. El terreno de las dos feligresías de Santa Comba y de los Baños, forma una llana ladera, amena y despejada, que tiene al Mediodía el río Limia, que corre por un hermoso valle. Pero todo eso prueba que el terreno será muy enfermo, y acaso por lo mismo se habrá destruído la dicha ciudad antigua. Y no dudo que los alabastros ó mármoles romanos de Santa Comba (ó Santa Columba) sean reliquias de las ruinas de aquella ciudad" (DÍEZ SANJURJO 1906-08,204-206).

Os achados epigráficos increméntanse considerablemente durante o s. XIX e inícios do XX, sendo recopilados entre outros por E. Hübner346 . Pecha esta etapa o magnífico traballo de M. Díez Sanjurjo sobre a vía XVIII, quén ten a honra de sélo primeiro en afirmar que o xacemento se trata efectivamente de Aquis Querquernis (terceira mansión da vía a 53 millas de Braga) e non de Aquis Originis tal como pensaban os seus predecesores (DÍEZ SANJURJO 1904-06, 339); amáis disto, tamén achega algúns breves datos arqueolóxicos sobre o lugar: ''En Baños de Bande hemos visto parte de los baños antiguos, fUstes de columnas de granito, basas y capiteles, y en el Museo Provincial existe una estatuita de marfil de la misma procedencia" (DÍEZ SANJURJO 1904-06,270). "En Santa Comba existen las lápidas romanas y columnas de mármol, de la misma procedencia, y en Baños de Bande se han encontrado basas, fUstes, capiteles, restos de los antiguos baños, hallados al hacer los modernos, la estatuita de marfil antes citada y algunas monedas" (DÍEZ SANJURJO 1904-06,319).

Inducidos pola relevancia deste conxunto de datos arqueolóxicos, especialmente a súa densidade epigráfica (a meirande de toda a provincia ourensá), serán os homes do S.E.G. os primeiros en realizar unha "exploración" arqueolóxica no lugar baixo a dirección de F. López Cuevillas. A intervención foi realizada en dous días alternos do ano 1921 (o 5 de xuño e o 9 de outubro), ámbalas dúas na "cibdade': a primeira descubríu un fragmento de muro rectilíneo de cachotería pétrea -6 mts. de longo por 50 cms. de ancho- (LOPEZ

346 Amáis do epígrafes xa citados, referéncianse o miliario CIL 11 4851b (Baños), a ara CIL 11 2529 (Sta. Comba), as aras CIL 11 2530 e 2531 (Baños), e maila lápida paleocristiá IHC 136 (Baños).

CUEVILLAS 1921, 18); a segunda, ubicada a 7 mts. da anterior, exhuma os restos dun "murallón" -26 mts. de longo por 3 de ancho, con "dous ensanchamentos un de cada lado" no extremo surfeita nun aparello pétreo que, pola descrición aportada, perfectamente pode ser identificado como opus vittattum (LÓPEZ CUEVILLAS 1922, 15); nas dúas ocasión apareceron escasos materiais mobles tales como tégulas, cerámicas e metais 347 . Non hai dúbida de que estas estructuras corresponden á muralla do campamento romano -coinciden perfectamente as medidas, aparello e início de torreón- e seguramente tamén -muro de 50 cms. de ancho- a algunha das construccións internas do mesm0 348 . Meirande interese se cabe amosan as precisións cuevillanas sobre a considerable área ocupada polo xacemento: "Os traballos dos veciños que deixaron ó aire os cimentas das casas, dan a ver qu'estas eran de planta cadrada ou reutangular, e cabrían unha estensión considerable do tarreo, nun aluvión do Limia, seguindo tamén pol-a veira esquerda do río" (LÓPEZ CUEVILLAS 1921, 18). "... a obra descuberta, atopada a mais no medio de restos que alcanzan asegún a xente do país seiscentos metros de langa, ó largo da marxen izquerda da carretera d'Ourense a Portugal, por oitocentos d'anchura desd'a linde da dita carreteira ó Limia e que siguen n-outra veira do río, mostran craramente qu'Aquis Querquernis non foi unha simpre mansión, senón que constituía unha vila ben poboada... " (LÓPEZ CUEVILLAS 1922, 15-16).

Durante o medio século seguinte, desde o início dos 20 ata mediados dos 70, prácticamente non se produce ningunha novidade arqueolóxica no

347 "Os cachos de tella romana atópanse a /rol de terra, e na escavación que se fixo non s'atoparon mais que dous cravos de ferro e testas de barro negro e marelo, antr'iles un roxo vidrado moi polido e brilante" (LÓPEZ CUEVILLAS 1921, 18); "Nas capas mais superficiás da terra apareceron varias tellas romanas rotas, y-a un metro de profundidá unha asa d'un xerro de barro marelo e un testo d'un vaso d'arcilla roxa esmaltado é adornado con catro liñas aparelladas postas en sentido horizontal e us pequenos círculos, todo elo en relieve. Atopáronse tamén varios trozos d'unha especie de ganga metálica misturada con terra e cuarzo" (LÓPEZ CUEVILLAS 1922, 16). As cerámicas vermellas descritas seguramente debían ser anacos de TSH. 348 A pesar de que hoxe en día xa foi escavado un bó sector do campamento e detectadas en fotografía aérea outras estructuras aínda por exhumar, infelizmente "no ha sido posible hasta la fecha establecer el área intervenida por Cuevillas y sus colaboradores" (RODRÍGUEZ COLMENERO et aHi 1998, 896).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

lugar349 , en boa parte debido á construcción do encoro das Conchas e o subseguinte asulagamento case total do xacemento a partir de 1947. Únicamente son de destacar os materiais recollidos por M. Caamaño nos primeiros 70 por mor da prospección da vía XVIII: "gran cantidad de muros perceptibles a flor de tierra ... gran cantidad de tégulas un fragmento de lucerna y mucha cerdmica amarilla de paredes muy delgadas, pintada de rojo y a veces con franjas rojas ... una estampilla incompleta de alfarero con la terminación NT, sobre un ladrillo de cerdmica amarillenta y que se halla inscrita en un cartucho ... muy abundante la cerdmica común y de factura burda salvo algunos fragmentos de color negro muy bien alisada ... varios fragmentos de sigillata hispdnica, algunos decorados con rosetones, y un fondo de una Drag. 37" (CAAMAÑO GESTO 1977-78, 115).

A partir de 1975 iníciase a escavación sistemática do xacemento, levada a cabo por Antonio Rodríguez Colmenero e os seus colaboradores do Grupo Arqueolóxico Larouco, realizándose ata inícios dos 90 alomenos unha ducia de campañas 350 , o cal supón a nada desprezable cifra de ca. 7500 m 2 exhumados. Prácticamente todo o que sabemos sobre a entidade, organización e cronoloxía do asentamento tírase directamente destas intervencións, en especial a identificación en "A

349 Algúns traballos da década dos anos 30 falan del moi colateralmente, centrados no poboamento castrexo da rexión, especialmente no castro de Rubiás e os seus importantes achados arqueolóxicos/epigráficos (LÓPEZ CUEVILLAS/LOURENZO FERNÁNDEZ 1933; DOMíNGUEZ FONTELA 1935; LÓPEZ CUEVILLAS/LOURENZO FERNÁNDEZ 1937). Nos anos 60 un coñecido estudio viario (ESTEFANíA ÁLVAREZ 1%0,66, 85 e 92) recopila os datos existentes, así como tamén se editan dous novos epígrafes, un miliario de Portoquintela (IRG IV 30) e unha ara de Güín (IRG IV 65). 350 As campañas foron realizadas nos anos 1975, 1978 e, con periodicidade anual, ininterrompidamente desde 1980 ata 1990, autorizadas e avaladas nun primeiro momento pola Dirección General de Excavaciones Arqueológicas (Ministerio de Cultura) e posteriormente polo Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia; o financiamento dos mesmos correu a cargo destas institucións, Unión Eléctrica Fenosa e diversos convenios do INEM co Ministerio de Cultura e o Concello de Bande, tanto no relativo á escavación propiamente dita como ós labores de consolidación e restauro emprendidos a partir de 1987; desde 1989 en adiante Francisco Manuel Herves Reigoso sustitúe a Antonio Rodríguez Colmenero na dirección das intervencións. Para unha información mais detallada do desenvolvemento cronolóxico dos traballos e as súas circunstancias véxase RODRíGUEZ COLMENERO 1991a, 1991b.

183

Cidade" dun campamento militar dunha unidade auxiliar romana, novidoso dato ata a data totalmente ignorado na bibliografía precedente e incluso durante as primeiras campañas 351 . A meirande parte dos traballos de escavación foron concentrados precisamente no recinto campamental (aproximadamente uns 6200 m 2), sendo moito menores (ca. 1300 m 2) e dispersas as exhumacións efectuadas no asentamento civil circundante 352 . A nivel de publicacións, contamos con bastantes avances preliminares, todos eles moi sucintos e/ou parciais (RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 101-102; 1983; 1986; 1989; 1991a; 1991b; 1993,290-296; RODRÍGUEZ COLMENERO/HERVES REIGOSO 1992; HERVES REIGOSO 1995; VEGA AVELAIRA 1997), culminados nun artigo de meirande entidade recentemente editado (RODRÍGUEZ COLMENERO et aHi 1998); tamén hai algúns estudios do material, tanto sexa o equipamento militar (VEGA AVELAIRA/ RODRÍGUEZ COLMENERO 1997) como, sobre todo, a ergoloxía cerámica (GONZÁLEZ FERNÁNDEZ (E) 1991 e n.p.; CARREÑO GASCÓN n.p.; ALCORTA IRASTORZA n.p.). Bótase moito en falta, sen embargo, a necesaria memoria e estudio detallado que a escavación merece, prometida polos autores pero que aínda non veu a luz. As escavacións interrómpense durante os anos 90, paliadas en certo modo por un interesante

351 No primeiro avance preliminar publicado (RODRíGUEZ COLMENERO 1977, 101-102) aínda se opinaba que o recinto murado supoñía unha considerable reducción da área urbana acon~ecida a partir da crise do s. III d.C. Pouco despois (RODRIGUEZ COLMENERO 1979, 173) sospeitábase que puidera tratarse dun campamento militar, opción establecida en firme no traballo seguinte (RODRíGUEZ COLMENERO 1983) e amplamente refrendada en tódolos posteriores. 352 Estas distribúense en tres zonas ben diferenciadas: sector sur de Baños de Bande [Fig. 53, nO 2], sector leste de Baños de Bande [Fig. 53, nO 4J e ladeira sureste da Cidade [Fig. 53, nO 7J. A primeira -un complexo edificio viario- é a de escavación máis ampla (algo máis de 1000 m2) e recente (campaña de 1989 e seguintes); a segunda (pequena sondaxe) data de 1975, ampliada ata 200 m 2 na campaña de 1985; a terceira, de ó redor de 100 m 2 , foi exhumada na campaña de 1983. Amáis disto, compre suliñar que tamén se realizaron escavacións no próximo castro da Coroa de Sta. Cristina (Montelongo, Lobeira) -campañas 1982, 1983 e 1984-, atinxindo unha extensión de ca. 130 m 2 .

184

FERMÍN PÉREZ LOSADA

estudio de fotografía aérea oblicua do xacemento. Palas mesmas datas, lévase a cabo unha intensa prospección arqueolóxica do veciño concello de Muiños (EGUILETA FRANCO 1995), con sorprendentes resultados no que atinxe á localización de numerosas estructuras do asentamento ubicadas a certa distancia na outra beira do río. Por último, desde os 70 ata hoxe non deixa de incrementarse sensiblemente o número de epígrafes aparecidos no xacemento e inmediacións 353 .

Restos arqueolóxicos

Anotabamos máis arriba que o sector máis intensamente escavado do xacemento, e en consecuencia o mellar coñecido, é o do campamento militar, ubicado sobre un sensible achairamento (cotas 545-550 mts.) da xa suave ladeira sobre o Limia [Fig. 53, nO 1]. A tradición popular significativamente denomina este sitio como "A Cidade". Atópase escavado algo máis de 1/4 da superficie total do mesmo (especialmente no seu cuadrante occidental: recinto defensivo -portas, muralla e foxo- e edificios internos -barracóns, hórreos e hospital-); non obstante, o seu ben definido patrón e extrema regularidade unido ás achegas da fotografía aérea (doada identificación do resto do recinto e mais doutras construccións interiores aínda non exhumadas), perfectamente habilitan para describilo en conxunto e non a nivel parcial. A súa forma e estructura é a arquetípica dos campamentos permanentes de época imperial: recinto rectangular (I68 x 140 mts.) coas esquinas redondeadas e organización tripartita interna (praetentura) latera praetorii e retentura) directamente derivada da existencia de catro portas de acceso (unha en cada lado: principalis dextra, principalis sinistra) praetoria e decumana) e un cartesiano sistema viario (via praetoria/decumana, principalis e quintana). O seu tamaño (2,34 has.) corresponde

353 Miliarios AFFE2 458 (Sta. Comba), AFFE2 462 (Baños), AFFE 2 496 (Lobosandaus) e inédito (Lobios, Porqueira); aras AFFE 2 22 (Sta. Comba), AFFE2 161 (Baños), AFFE2 219 (Barxés); dedicatoria honorífica AFFE 2 608 (Vilameá).

perfectamente ó dunha unidade auxiliar do exército romano. Achegaremos a seguir a penas un breve resume das estructuras campamentais coñecidas, dado que fica fóra dos obxectivos deste traballo proceder a un estudio detallado das mesmas 354 . O sistema defensivo consta de muralla pétrea con pequenas torres (ensanchamentos do muro) precedida de foxo; as portas están flanqueadas de sendos torreóns rectangulares sobresaíntes que delimitan ben sexa un paso único (portas praetoria e decumana) , ben un dobre vano separado por pilastras (portas principalis sinistra e dextra). No que atinxe ós edificios internos, nos laterais da retentura localízanse dúas parellas de centuriae (barracóns de tropa caracterizados por seren aliñamentos de habitacións dúplices que delimitan un patio rectangular con cisterna; no lateral da entrada úbícanse as dependencias do centurión) e na parte central da mesma, dispostos sobre a via decumana, dous grandes horrea (graneiros) con plataforma de acceso común e máis un edificio cuadrangular con patio central que sen dúbida constitúe o valetudinarium, ou sexa, a enfermería ou hospital do campamento. O sector medio (latera praetoriz) está constituído por outras dúas centuriae laterais que flanquean o grande edificio central de mando e administración do campamento (principia), quizais acompañado do praetorium ou residencia do comandante da unidade -a inexistencia de escavacións na zona non permite de momento maiores precisións ó respecto-o Por último, no sector anterior (praetentura), tamén carente de escavacións, semella existir un único edificio rectangular que os escavadores suxiren estea dedicado a talleres (fabrica), permanecendo o resto do sector libre de construccións, destinado quizais a exercicios militares e/ou redil de cabalgaduras. Meirande interese reviste para o naso propósito o estudio do material moble, clave para a caracterización cronolóxica e cultural do campamento. Este obviamente é moi abundante e variado -cerámicas (común, pintada, "bracarense", "paredes

354 Remitímonos para o mesmo á bibliografía máis arriba citada, en especial a RODRÍGUEZ COLMENERO etalii 1998, 897-903.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Calicia

Estructuras constructivas definidas (escavación e/ou fotografía aérea) Estructuras constructivas sen definir (prospección superficial e/ou fotografía aérea) Nacentes termais (Baños de Bande)

185

METROS

_ _I

100

200

Vía XVIII (trazados hipotéticos alternativos) Área principal de ocupación (civil) Fig.53 Baños de Bande (Aquis Querquernis): topografía, trazado da vía XVIII e distribución de estructuras e achados [Planos base 1:10000 (Xunta de Galicia, folla 301-1.3 e 1:50000 (IGN, 1943, folla 300-301); estructuras escavadas segundo RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1998] 1 A Cidade. Campamento romano. Edificios e estructuras escavadas elou detectadas en fotografía aérea.

2 Baños de Bande, sector sur. Edificio viario escavado. 3 Desaparecida aldea de Baños de Bande. Nacentes termais e múltiples achados descomextualizados (epígrafes, etc.). 4 Baños de Bande, sector leste. Estructuras escavadas. 5 Buraca da Maura, sector norte. Restos de estructuras en superficie. 6 Buraca da Maura, sector sur. Restos de estructuras en superficie. 7 A Cidade, ladeira sureste. Estructuras escavadas.

186

FERMÍN PÉREZ LOSADA

finas", "cincenta fina", lucernas e TSH), vidros, numismas e metais-, do cal está estudiado e publicado a penas unha parte, por sorte suficientemente representativa e significativa. En xeral denota e ratifica a condición castrense do asentamento, especialmente determinados grupos que perfectamente poderían ser definidos como intendencia militar "oficial": tal é o caso, entre outros, da cerámica común 355 ou do material metálic0 356 . Dentro do conxunto cerámico, a vaixela de mesa, moi abundante e variada dada a ausencia deste tipo de menaxe en cerámica común, tamén presenta unhas singulares características: a TS, moi regular e repetida a nivel formal, é toda exclusivamente de importación hispánica (área productiva de Tricio, concretamente do taller de Bezares), posiblemente encargada e adquirida en bloque pola propia unidade militar 357 ; compleméntase

355 Prácticamente toda a cerámica común está formada polo que ben pode ser definido como a "vaixela oficia!", ou sexa, un servicio fundamentalmente de cociña (ausencia case total das cerámicas de mesa e escasa representación das de almacenamento) caracterizado pala limitación e monotonía de tipos (olas, tapadeiras, pratos engobados, cuncas, mortaria, xerras e cántaros) e maila extrema simplicidade técnica de pastas e acabados (ausencia xeneralizada de decoracións); o uso individual, por persoa, semella claro nos tipos cerámicos máis abundantes e reiterados, pero non tanto noutros tipos de recipientes menos representados (mortaria e cántaros) que probablemente foron de uso colectivo (verosimilmente ún por contubernium). As cerámicas "non oficiais" de propiedade e uso privado (todas elas de tradición indíxena, formas variadas pouco estandarizadas e profusa decoración) son francamente minoritarias. Compre suliñar que esta "vaixela oficial" do campamento contrasta claramente coa composición e entidade da cerámica común atopada no inmediato asentamento civil, en xeral de meirande calidade de elaboración e un abano de tipos certamente moito máis amplo (ALCORTA lRASTORZA n.p.). 356 Todo o material metálico está directa ou indirectamente relacionado coa actividade castrense: armamento -punta de lanza, regatóns e fragmentos de espadas-, instrumental médico -pinzas de extracción dental, navalla barbeira-, ferramentas de traballo -pico de canteiro, cuñas de ferro- e obxectos de indumentaria persoal-broches de cinto, fíbulas- (VEGA AVELAIRAlRODRíGUEZ COLMENERO 1997). Caso á parte é o dun fragmento de cara pertencente a unha estatua monumental (tamaño natural) de bronce dourado, posiblemente unha representación do emperador ou membro da familia imperial; a súa excelente calidade técnica e artística inclina a considerala unha obra de importación (RODRíGUEZ COLMENERO 1993a, 472-473). 357 Prácticamente a totalidade da TS aglutínase en torno a dous servicios básicos: Drag. 15/17, 27 e 29, supoñendo dous tercios do total, e Drag. 35, 36 e 37 que corresponden ó tercio restante (CARREÑO GASCÓN n.p.).

con algunhas produccións "finas" de carácter rexional -cerámica pintada con decoración triangular e cerámica "bracarense"- que, en atención a súa calidade, concentración e relevancia, semella moi posible que fosen fabricadas no propio asentamento ou inmediacións 358 . En conxunto, toda esta ergoloxía material é típicamente altoimperial, maioritariamente de época flavia; a análise cronotipolóxica da TSH marca concretamente unhas balizas comprendidas entre os anos 65 e 117 d.C., datas estas que en principio deberían estar marcando o establecemento e posterior abandono da unidade militar que ocupa o campamento 359 . Unha vez retirada a unidade, o campamento nunca será reocupado, optándose en cambio por unha intensa demolición e saqueo á procura de materiais de construcción destinados ós edificios do asentamento civil circundante. Infelizmente, non hai datos directos que revelen cál foi a unidade militar que construíu e habitóu o campamento durante os seus pouco máis de 50 anos de vida: contrariamente á norma habitual (véxase o caso dos campamentos de Cidadela ou

358 Ambas produccións, sen dúbida emparentadas, son típicas e prácticamente exclusivas da área do convento bracarense durante a segunda metade do s. 1 d.C. As pintadas, excelente adaptación das formas indíxenas ós novas gustos e calidades das cerámicas romanas, seguramente foron f:l;bricadas en varios centros productivos locaislrexionais dos que destacan especialmente Monte Mozinho e a área Braga-Guimaráes (GONZÁLEZ FERNÁNDEZ (E) 1991). As "bracarenses", caracterizadas pala súa depurada pasta cuberta por un engobe amarelo/alaranxado, formas que imitan preferentemente as máis típicas da TS e uso maioritario de decoración a "ruedecilla", tradicionalmente veñen senda atribuídas a un único centro productor rexional sito en Braga ou inmediacións; determinados matices diferenciais dos fragmentos aparecidos no campamento, especialmente o uso de decoracións a molde, son os que aconsellan considerar Baños de Bande como ourro dos centros orixinarios desta producción cerámica (GONZÁLEZ FERNÁNDEZ (E) n.p.). 359 As datas de início veñen determinadas pala ausencia tanto de TSG como das primeiras TSH de imitación gálica, corroboradas polo feito comunmente admitido de que a unidade aquí acantonada colaborou na construcción da vía XVIII acontecida durante o reinado de Vespasiano. As datas do final derívanse de que ningún dos fragmentos de TSH estudiados sobrepasa a cuarta década do s. II d.C. e, máis concretamente, de non ter aparecido nas escavacións ningunha moeda de Hadriano ou posterior (CARREÑO GASCÓN n.p.); non obstante, nalgunhas publicacións previas (RODRíGUEZ COLMENEROI HERVES REIGOSO 1992,9; VEGA AVELAlRA 1997,203) as datas de abandono do campamento elevábanse ata alomenos o final do reinado deste emperador (138 d.C.).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

León, só por citar os máis próximos), aquí a unidade militar non fabricou oficialmente, por sí mesma, o seu propio materiallatericio e tegulario, optando en cambio por encomendalo a productores privados, sexan éstes civís ou militares: coñécense alomenos sete destes figlinarios epigráficamente reflexados en cadanséu cartucho impreso -CLOUT; MAR, MI... , RUFl, SA ... , ... S e TSP(AFFE 489-500 e inéditos). A tentativa de interpretar en sendas tégulas os textos L(egio) VII G(emina) F(elix) (AFFE 479) ou C(ohors) 111 (AFFE 488) resulta francamente arriscada, amáis de que se trata de simples dixitacións precocción que difícilmente poden identificar oficialmente un productor cerámico, máxime cando este é pretendidamente de tipo institucional. Pola cronoloxía de ocupación do campamento, evidentemente debe tratarse dun corpo militar dependente do mando lexionario da Legio VII Gemina, sen dúbida unha cohorte ou ala de tropas auxiliares 360 ; e polo seu tamaño e edificios internos seguramente foi unha cohorte quinquenaria, probablemente equitata, ou sexa, mixta de infantería e cabalería361 . Tendo en conta estas premisas, de non ser unha unidade nova totalmente descoñecida, a hipótese máis verosímil é que se trate da Cohors 1 Gallica equitata Civium Romanorum (VEGA AVELAlRA 1997, 202; RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1998, 908)362.

360

Por tamaño e estructura do campamento, resulta altamente improbable que se trate dunha simple vexillatio da Legio VII (RODRÍGUEZ COLMENERO 1983,256); tampouco vemos razón algunha para supoñer que sexa o establecemento permanente dunha cohorte de idéntica lexión (RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1998, 908). 361 A área total (2,34 has.) e, sobre todo, a existencia tan só 6 centuriae (6 x 80 = 480 soldados) non deixa dúbidas do tamaño quinquenario da unidade. Máis arriscado resulta supoñer que sexa equitata, baseado a penas no feito de que a praetentura estea valeira, quizais destinada precisamente ás cabalgaduras; con todo, non apareceron de momento, que nós saibamos, pezas de arneses de cabalo. 362 A favor desta identificación xoga o seu testemuño epigráfico non moi lonxe do campamento -ara de Rairiz de Veiga (AFFE 2 122)- e mailo feito de que sexa equitata, presentando sen embargo o inconveniente de que, segundo as fontes, aparentemente é milliaria (VEGA AVELAIRA 1997, 202). Ounas hipóteses suxeridas no seu día (RODRÍGUEZ COLMENERO 1983 e 1986), tales como a Ala 1 Gigurrorum ou a Cohors 1 Celtiberorum, resultan moito máis improbables.

187

Este considerable nivel de coñecementos arqueolóxicos referentes ó que ocorre dentro dos muros campamentais contrasta certamente coa grande ignorancia do que pasa fóra dos mesmos, a penas paliada por escavacións puntuais e inconexas, prospección superficial e algúns achados descontextualizados. A tenor destes escasos datos, o asentamento civillocalízase preferentemente en tres áreas diferenciadas que denominaremos A Cidade-SE (ladeira suroriental do campamento), Baños (antiga aldea no fondo da valgada e ladeiras que a flanquean polo sur e leste) e Buraca da Moura (ladeira da outra banda do Limia, sectores sur e norte). A información coa que contamos sobre as estructuras escavadas na campaña de 1983 en A Cidade-SE [Fig. 53, nO 7] é realmente mínima: restos murarios mal conservados correspondentes a unha ou varias construccións de índole presumiblemente habitacional, dada a presencia de abondoso espolio cerámico e máis de pequenos chans circulares de tixolo que semel/aban ser soleiras de fornos ou mesmo de lareiras'; a cerámica atopada "era moi semellante d do interior do campamento, prevalecendo entre as cerdmicas finas a bracarense e a sigil/ata, que fornecéu bastantes formas Dragendorf29 (RODRÍGUEZ COLMENERO 1991a, 127). Este dato indicaría en principio que se trata de edificacións coetáneas ás do campamento, o cal, unido a outros factores tales como á proximidade (ca. 35 mts.), orientación dos muros (idéntica á do campamento) e localización topográfica (pequeno epígono da plataforma onde se implanta o campamento, prolongando precisamente o eixo marcado pola via principalis) , perfectamente autorizan a consideralas como representantes dun pequeno vicus ou cannaba363 existente no sector (RODRÍGUEZ COLMENERO 1991a, 127; RODRÍGUEZ COLMENERO/HERVES REIGOSO 1992,20-21; HERVES REIGOSO 1995, 45; RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1998,

363

Malia o seu carácter civil, entendemos este tipo de asentamento como unha extensión do militar, dado que o grupo humano que o habita (familias dos soldados, prostitutas, comerciantes, artesáns, etc.) depende totalmente do mesmo (VEGA AVELAIRA 1998); quere isto dicir que cando a unidade militar abandona o campamento seguramente tamén fixeron o propio estes elementos civís asociados.

188

FERMÍN PÉREZ LOSADA

903). Dado o tamaño e poboación do campamen-

A planta un tanto complexa do edificio [Fig. 54]

to, intuímos que a cannaba non debeu ser excesi-

débese

vamente grande (quizais 0,5 ou 0,75 has. como

/ampliacións ocorridas durante a súa historia, dis-

ás

varias

reutilizacións/ remodelacións

máximo), coa incógnita de cánto puido prolongar-

tinguíndose alomenos tres fases constructivas

se cara o río. Non hai indicios de aglomeracións

pétreas 365 . A primeira consiste nunha gran estancia

similares fronte ás outras portas do campamento: unha sondaxe realizada en 1981 por fóra do foxo

rectangular (25 x 14 mts.) dotada dunha única entrada frontal, axializada e monumental 366 e,

do lenzo NO resultóu totalmente negativa en

encostado polo interior dunha das esquinas poste-

canto a detección de calquera nivel de ocupación

riores, un magnífico forno de obra e funcionalidade culinaria (cocción de pan)367; o resto do edifi-

(RODRÍGUEZ COLMENERO 1991a, 124). O núcleo principal da aglomerado sen dúbida

cio, de pobre e sinxelo pavimento térreo, a penas

estivo situada na área que denominamos "Baños",

presenta detalles constructivos reseñables, a non ser

ocupando un amplo espacio (unhas 4,4 has.) que

canles subterráneos de drenaxe 368 e, sobre todo,

abrangue polo norte a antiga aldea de Baños coas

sendas liñas lonxitudinais de baseamentos pétreos

súas nacentes termais [Fig. 53, nO 3], polo sur un

(ben sexan de pilastras ou de puntais de madeira)

importante edificio viario [Fig. 53, nO 2] e máis outras estructuras escavadas na banda leste [Fig.

que revelan cómo foi solucionado o nada fácil problema de cubrir e tellar tan vasto espacio 369 . Xusto

53, nO 4]. Topográficamente constitúe unha

diante da construcción discorre unha rúa ou vía

pequena e suave valgada por ande discorre o rega-

paralela á fachada, dotada dun pavimento tipo gla-

to de Baños, afluente do Limia, advertíndose unha

rea, ou sexa, gravas compactadas con arxila; encos-

ocupación preferente das ladeiras, especialmente

tado ó lateral sur advírtese igualmente a presencia

entre as cotas 545 e 550 mts. O campamento,

dun espacio aberto, tipo patio, dotado dun pozo

malia que físicamente separado, non deixa de estar

artesiano circular escavado no sustrato do que deri-

relativamente próximo (ca. 200 mts. de distancia

va unha pequena canle destinada, ó parecer, a abas-

mínima); non obstante, as características da ocu-

tecer un hipotético abrevadeiro.

pación romana nesta área, a diferencia do que acorre na cannaba antes descrita, indican unha considerable autonomía e independencia respecto do asentamento militar. O subsector da ladeira sur é o máis amplamente escavado, tendo sido exhumada a práctica totalidade dunha única e grande construcción (máis de 2

525 m de planta) que, polas súas singulares características, non dubidamos en identificar coa man-

sio denominada Aquis Querquernis polas fontes itinerarias, ou sexa, un edificio público que combina a prestación de servicios viarios privados (parada e fonda para viaxeiros, avituallamento, atención a carromatos e cabalgaduras) con outros de índole administrativa oficial (sede do cursus publicus, conservación e mantemento da vía, control fiscal e percepción de tributos -annona-)364.

364 Nas primeiras publicacións ó respecto (RODRÍGUEZ COLMENERO 1991a, 129; RODRÍGUEZ COLMENERO/ HERVES REIGOSO 1992,22; HERVES REIGOSO 1995, 48-49) descríbese o edificio sen definilo; nas máis recentes

(RODRÍGUEZ COLMENERO 1995-96,95; RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1998, 905) interprétase como edificio hostaleiro, tipo venta. Nunha única ocasión (VEGA AVELAIRA 1997, 204) suxírese a posibilidade de que se trate da propia mansión en sí. 365 O equipo escavador tamén indica a existencia dunha "endeble fase lignaria inicial, presente en la huellas de ciertas improntas de poste" (RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1998, 904).

366 A entrada é a única parte do edificio dotada dun coidado pavimento de grandes lousas pétreas. Acada uns 4 mts. de ancho e presenta soleira con sendos buracos laterais de xiro e encastres centrais de pasador, revelando xa que logo que o portalón de acceso era de dobre folla. 367 O fomo, de bó tamaño (1,9 x 1,8 mts.), presenta receptáculo inferior para cinzas, lar circular de tégulas con soleira de acceso e início da bóveda de cobertura. A función culinaria resulta obvia polos innúmeros paralelos etnográficos galegos existentes e, especialmente, polos fomos prácticamente idénticos recentemente exhumados en varios xacemenros galaicorromanos (Noville, Baños de Riocaldo, Agro de Nogueira e Alvarelhos). 368 Estas canles forman unha complexa rede dendrítica e cruciforme no fondo do edificio para posteriormente confluír nunha única canalización central que desauga xusto por baixo do enlousado da entrada. 369 Sobre muros e pilastras apoiaría un inxeñoso sistema entramado de vigas horizontais (transtum) e rampantes (capreoli) que soportarían unha cuberta de tégulas disposta a dúas augas.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

I •

•

Fase 1

Fase 2

Fase 3

189

I Pozo

Estructuras construcción

Basamentos de pilastra

Obradoiros artesanais

Canalizacións

Fogares

N:5J;:>METROS

~....-l

Fig.54 Planimetría e interpretación do edificio viario escavado entre A Cidade e Baños [RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1998J

o edificio ne.sta primeira fase constituirí~, en suma, unha peza cuberta única de planta basilical (un ''corralón opatio cubierto" tal como o definen os seus escavadores) , en principio con ningunha ou moi escasas subdivisións internas 370 . Imaxinamos que esta peza única funcionaría como espacio polivalente, útil tanto para acomodar viaxeiros, producir alimentos, almacenar mercadorías, albergar servicios administrativos e incluso proporcionar abeiro a animais de carga ou monta371 . A nivel cronolóxico, está suficientemente clara a súa datación altoim370 Existen febles indicios de compartimentaclOns pétreas na parte frontal do edificio, infelizmente totalmente arrasadas palas construccións posteriores (RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1998, 904). Tamén resulta verosímil que os restos da hipotética ''endeble fise lignaria inicial" antes citada correspondan en realidade a presumibles tabiques interiores de madeira desta primeira construcción. 371 A presencia dunha única entrada e, sobre todo, o seu considerable tamaño, non se explica se só fose destinada ó acceso de

perial, probablemente coetánea coa da construcción e posta en servicio da vía e o campamento (época flavia) e perdurando alomenos durante a segunda centuria 372 . Non obstante, a clave para a súa correcta interpretación veu dada por un factor alleo tal como foi a exhumación en 1992 (Ribeira da Mó na sena do Gerés, milla 30 do trazado da vía XVIII) doutro edificio idéntico en estructura e moi similar en dimensións, de cronoloxía flavia

persoas; semella lóxico pensar que o tamaño está en relación directa coa entrada de bens voluminosos, sexan éstes mercadorías e/ou animais. 372 O sistema constructivo é moi similar ó empregado no campamento, cos muros feitos nunha versión pobre de opus vittattum e a utilización ocasional de grandes sillares pétreos en puntos clave da construcción. Infelizmente, carecemos dun estudio, nin sequera preliminar, dos materiais atopados; non obstante, cítase a presencia dalgúns típicamente altoimperiais tales como cerámica bracarense, paredes finas ou lucernas (HERVES REIGaSa 1995,48-49).

190

FERMíN PÉREZ LOSADA

ben definida373 . Non dubidamos, xa que lago, que os traballos de construcción da vía XVIII (época de Vespasiano) foron acompañados, polo menos neste sector, dun programa paralelo de dotación de edificios oficiais de apoio e servicio, todos eles de estandarizada tipoloxía, tanto sexan mansiones (caso de Baños) como mutationes (caso de Ribeira da Mó). Na segunda fase constructiva, a mansio perde o seu carácter uniforme e unitario ó se compartimentar e ampliar lateralmente toda a metade anterior do edificio, amortizar parte dos piares e, polo tanto, producir necesariamente un cambio no sistema de cubertas e volumetría xeral da construcción. Respétanse sen embargo a entrada monumental (agora enmarcada nun profundo corredor de acceso) e toda a metade posterior da edificación orixinal. Os novas carpos constructivos, de planta rectangular, dispóñense en paralelo á calzada, amasando pequenos ámbitos quizais abertos á mesma (¿ tabernae?) e, pala parte posterior, estancias de meirande envergadura con funcións probablemente habitacionais, domésticas e artesanais 374 . Asistimos, xa que lago, a un proceso de diversificación e especialización funcional dos espacios a partir do ámbito único e polivalente orixinal, proceso que quizais tamén estea denunciando unha certa disolución do carácter público oficial en favor dun meirande peso das actividades privadas (artesanía e comercio). A nivel cronolóxico, únicamente podemos dicir que esta reconstrucción é baixoimperia¡375, preferentemente da segunda

metade do s. IV d. C. Mención especial merece un achado singular -unha magnífica fibela "de ballesta' feita en bronce e chapada en ouro-, non tanto por ser unha importación de ben definida cronoloxía (finais do s. IV ou inícios do V d.C.), senón polo que a exclusividade e luxo da peza implican: algún varón extremamente poderoso, rico e de alta posición social habitóu a mansión, ou polo menos estivo de paso por ela, durante estas datas 376 . A terceira fase constructiva, obviamente tamén de datación tardía, en realidade non é máis que unha pequena remodelación da anterior: ás hipotéticas tabernae amplían e diversifican o seu espacio invadindo en parte a antiga rúa que discorre enfronte (HERVES REIGOSO 1995, 49), así como tamén se reordena unha das estancias posteriores, reconstruíndo muros e anulando unha previa canle de desaugue feita en ladrillos (RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1998,904). As estructuras detectadas na ladeira aposta, do outro lado do rego de Baños, fican próximas da antiga igrexa parroquial de S. Xoán de Baños [Fig. 53, na 4]. A escavación foi moi reducida e prácticamente non contamos con información algunha sobre os seus resultados: "retazos de muros, estancias, basas de pilastras y entradas" (RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1998, 904) que en principio semellan pertencer a "un edificio porticado, posiblemente de tipo comercial" (HERVES REIGOSO 1995, 46). Axudan a corroborar esta interpretación feitos tales como a disposición das estructuras xusto sobre a antiga estrada de Ourense a Portugal (que probablemente estea fosilizando o orixinario trazado da vía XVIII) e maila abundan-

373 Edificio rectangular (21 x 14 mts.)

implantado xusto fronte á vía, de planta basilical (sendas liñas centrais de baseamentos de pilastras) e espacio único, a excepción dun pequeno compartimento sito nunha das esquinas frontais, posiblemente unha taberna. O aparello constructivo e mailo escaso espolio (TSH, cerámica común e moedas) son típicos da segunda metade do s. I d.C., especialmente época flavia (LEMOS/BAPTISTA 199596,117). 374 Caracterizan estes espacios a presencia de varios tipos de lareiras e un espolio cerámico relativamente abundante. Tamén son comúns as bases toscanas de columna que incluso fixeron sospeita-la existencia dun piso superior (HERVES REIGOSO 1995, 48). As áreas artesanais están dedicadas á metalurxia, especialmente do ferro. 375 Boa parte dos materiais constructivos empregados proceden do saqueo das ruínas do campamento, entre eles un sillar con inscrición quizais de carácter militar (RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1998,905). Entre os materiais recuperados cítan-

se moedas da dinastía Constantiniana e TS tardía (HERVES REIGOSO 1995,49). 376 Malia ter aparecido accidentalmente en 1991 por mor do derrube dun dos perfís da escavación, é de momento a única peza que conta con estudios monográficos (CASTRO PÉREZ 1992; RODRÍGUEZ GONZÁLEZ 1999). As evidencias tipolóxicas e iconográficas revelan a súa extrema exclusividade (de feito son poucas as coñecidas no Imperio e prácticamente inexistentes en Hispania, únicamente as de Baños de Riocaldo en Ourense e da villa de Pesquero en Badajoz), xeneralizadas en época tardía por mor da influencia do traxe militar na vestimenta civil, o cal non quita que estean totalmente restrinxidas a varóns de élite a xeito de insignias de rango e poder: militares de alta graduación, poderosos terratenentes ou altos funcionarios son os seus principais (e únicos) usuarios.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia cia de material cerámico e, sobre todo, numismá-

191

proporcionada polo Padre Sarmiento (vid. supra) e

tico -bronce de Traiano, "moedas de diferentes épo-

os paralelos con outros asentamentos balnearios

cas"- (RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 101;

similares

aquí

estudiados

(Caldas

Reis,

1991a, 127). Advírtese igualmente a existencia de

Ourense), suxerimos que quizais se trate simple-

alomenos "dous niveis de estructuras constructivas':

mente de sinxelas e funcionais estructuras balnea-

rias que incluso puideron ser ó aire libre. Esto non

altoimperial

outro

baixoimperial

(RODRÍGUEZ COLMENERO 1991a, 127).

quere dicir que non fosen frecuentadas e valoradas

Desta mesma zona, concretamente da igrexa

por viaxeiros e poboación da comarca, malia que

parroquial antes citada, procede unha interesante VI d.C. (AFFE 2

probablemente máis en razón das súas virtudes

lápida paleocristiá de inícios do s.

terapéutico-relixiosas (tipo santuario, de aí a con-

345).

centración de aras votivas, unha delas dedicada ás

Na actualmente desaparecida aldea de Baños [Fig. 53, nO 3] non se teñen realizado escavacións,

ninfas) que propiamente polos seus valores hixiénico-Iudicos.

pero son moitos os achados casuais que demostran

Por toda esta ladeira oeste do Limia discorre a

a continuidade da ocupación romana neste sector

vía XVIII do Itinerario de Antonio, liña principal

do fondo da valgada: elementos constructivos

de comunicación da comarca limiá que sen dúbi-

-bases, fustes e capiteis pétreos-, moedas e unha

da funcionó u tamén como eixo artellador do asen-

curiosa estatuíña de marfíl377, así como nada

tamento enlazando directamente o campamento

menos que catro aras votivas e outro pequeno frag-

coa ocupación civil de "Baños". Do mesmo xace-

mento de inscrición 378 . A meirande parte destes

mento ou proximidades proceden alomenos 7

vestixios foron atopados en relación directa coas nacentes termais existentes no lugar 379 (de aí o

miliarios, infelizmente ningún deles in situ380 , ca cal resulta un tanto difícil restituir o seu trazado

nome Aquis Querquernis que lle outorgan as fontes

exacto a nivel local; formulamos como hipótese de

antigas), sen dúbida aproveitadas en época romana

traballo que estea fosilizado polo percorrido da

mediante algunha ignota construcción balnearia

antiga estrada de Ourense a Portugal, pasando en consecuencia polo lateral NO do campamento 381

ou termal (RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1998, 905). Non creemos sen embargo que esta

e banda SE de Baños [Fig. 53], malia que tamén

edificación

existen outras posibilidades alternativas baseadas

eonstituíse

obrigatoriamente

magno complexo termal, por outra parte innecesa-

no feito, para nós suficientemente claro, de que a

rio xa que augas e ambientes non precisan ser

vía pasa xusto fronte ás tabernae de Baños-leste

aquecidos: tendo en canta as descricións dos baños

(neste caso coincidente coa antiga estrada) e, sobre

377 Referenciados por Díez Sanjurjo a primeiros de século (vid. supra). A estatuíña representa aparentemente un soldado con casco en actitude de empuñar unha lanza; non obstante, a súa estrañísima iconografía -barbado e con mostachos colgantesfai dubidar de que efectivamente sexa romana (RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1998,909-910). 378 Nymfis Boelius Rufus pro salute sua v(otum) s(olvit) [AFFE2 67J; [L}ari[bus} Beflacis Secundi(anus) v(otum) s(olvit) [AFFE2 153J; [. ..}asae T[e}rtia Flacilla ex voto [AFFE2 161J; [. ..} v(otum) s(olvit) [AFFE2 183J. O fragmento consiste nunha lápida onde únicamente poden lerse as letras .. .RA ... (RIVAS FERNÁNDEZ 1979, 53-54). 379 As augas minerais termais -48° de temperatura máxima e composición alcalina, silicatada e sulfhídrica- manan directamente da terra en alomenos sete puntos moi próximos entre sí. Os mananciais principais foron obxecto dunha concorrida e afamada explotación balnearia desde tempos inmemoriais (época romana e medieval) ata o asulagamento da aldea en 1947 (RIVAS FERNÁNDEZ 1979, 53).

380 Os máis desprazados son os dous atopados en Sta. Comba de Bande (AFFE2 458 e 524) e, en menor medida, tamén o da aldea de Lobosandaus (AFFE2 496). Máis próximos da ruta son os tres aparecidos entre Baños e Portoquintela (AFFE 2 472, 523 e 525, estes dous últimos posiblemente repetidos e/ou inexistentes) e, sobre todo, o recentemente recuperado entre Baños e As Maus (AFFE 2 462). 381 Nalgunha ocasión (RODRÍGUEZ COLMENERO 1991a, 124) tense dito que a vía entraba no propio campamento pola porta decumana para saír pola praetoria; esta é, en efecto, a orientación e dirección do camiño, pero parécenos moi pouco práctico que unha vía oficial tan relevante como ésta obrigatoriamente tivese que cruza-las instalacións militares, maxime cando o eixo elixido en absoluto é franco e direccional, interrompido polo edificio do principia. En casos semellantes do limes británico ou xermano, as vías importantes pasan sempre a carón dos campamentos pero sen atravesalos.

192

FERMíN PÉREZ LOSADA

todo, da mansio de Baños-sur382 : quizais sexa así máis lóxico suxerir un trazado algo máis sinuoso a unha cota máis baixa (concretamente a de 545 mts.), pasando pala banda SE do campamento (de aí a ubicación aquí da cannaba e non polo lado NO) e máis próximo das nacentes termais de Baños (evitando así baixar na valgada e ter que construír unha pontella para salva-lo regato). A terceira das áreas de concentración de vestixios ubíc~se en Buraca da Maura (Pazos, Barxés, Muiños), ou sexa, na ladeira que fica fronte ó xacemento do outro lado do Limia, repartida entre dous sectores -sur e norte- ande foron detectadas diversas estructuras en superficie383 . O sector sur [Fig. 53, nO 6], situado xusto fronte ó lateral SE do campamento a 400 mts. de distancia do mesmo, alberga toda unha serie de fragmentos de muros de cachotería pétrea que palas súas características -anchura media de 40 cms., disposición en ángulo recto delimitando pequenos habitáculos, vestixios de sillares e umbrais de acceso- semellan pertenceren a ámbitos domésticos e habitacionais, a excepción dun groso muro (85 cms.) de trazado curvo sito na parte centra¡384. Entre os materiais aparecidos, amáis de numerosas tégulas e cachotes, compre suliñar un anaco de TSH Drag.37 -decoración metopada con motivos fito e zoomorfos-, unha fíbula en omega e dous alfinetes broncíneos (EGUILETA FRANCO 1995, 306). En conxun-

382 Os escavadores do xacemento opinan que a calzada que pasa fronte ó edificio hostaleiro non é mais que unha rúa interna do poboado (RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1998, 904) que se dirixe a unha canteira de extracción de pedra (HERVES REIGOSO 1995,49). Tendo en canta que seguramente se trata da mamio oficial, resultaría bastante ilóxico que esta se situase a carón dunha rúa interna en vez de sobre a mesma vía principal. 383 Estas estructuras foron descubertas e documentadas en 19901994 na área que queda valeira de augas nos momentos de meirande estiaxe do encaro (aprox. cota 540 mts.), tras uns sinxelos traballos de limpeza das areas e limos que as cubrían (EGUILETA FRANCO 1995, 82 e 305-307). Non obstante, a súa existencia xa fora referenciada moito antes por Cuevillas (vid. supra) en datas previas á construcción do encaro. 384 O autor da prospección (EGUILETA FRANCO 1995,305306) agrupa todos estes vestixios en 5 estructuras diferentes, catro delas de vivendas (Est. 1: muro recto con umbral de acceso; Est. II: muro recto; Est. III: restos de cinco muros, dous deles en T e outro con sillar rectangular; Est. V: muro recto) e a quinta restante (EsL IV: muro groso e curvo) de ignorada finalidade.

to, as estructuras do sector abranguen unha superficie aproximada de 60 x 40 mts. (2400 m2) (IDEM. 1995,82). O sector norte [Fig. 53, nO 5] en cambio é moito máis reducido, amasando a penas un único fragmento de muro pétreo (IDEM. 1995, 82); a súa ubicación tamén resulta moito máis aillada, a 400 mts. do sector sur, 600 do campamento e 700 da área de "Baños". Resulta realmente complicado interpretar correctamente a entidade e cronoloxía destes vestixios. O feito de que o sector sur estea situado aproximadamente na prolongación sureste da via principalis do campamento quizais poida indicar que se trate dunha continuidade lineal da cannaba385 , malia que se así fose esta sería demasiado grande, incongruentemente maior incluso que o propio establecemento militar; por outra parte, a presumible ligazón entre ambas ocupacións implicaría a existencia dunha ponte para cruza-lo rí0 386 , custosa obra que únicamente se xustificaría se desde aquí partise algún tipo de vía ou camiño en dirección leste. Sexa como fose, dubidamos un tanto que esta ocupación da banda oriental do río deba ser considerada en sentido estricto como parte integrante do asentamento, o cal non quere dicir que non estea vinculada ó mesmo: de momento preferimos considerala como reflexo dun hábitat rural periurbano dispers0 387 , por outra parte bastante común neste tipo de poboados. Obviamente, este tipo de hábitat periurbano disperso tamén se constata, aínda que en menor medida, pala banda occidental do Limia: a 1,3 kms. ó norte de Baños seguindo o trazado da vía

385 AcronoloxÍa da Drag.37 metopada (época flavia ou de inÍcios do s. II d.C.) coincide ben coa do campamento, como tamén poderÍa se-lo caso da fíbula anular, típicamente altoimperial; os alfinetes, sen embargo, tanto poden ser alto como baixoimpenalS.

386 Antes da construcción do encaro, as únicas pontes tradicionais existentes estaban situadas 750 mts. Ó SO, entre Portoquintela e Mugueimes, ou ben 850 mts. ó NE, desde pasado Baños ata Quintá de Barxés. 387 Amáis da ocupación sur e norte de Buraca da Maura, tamén existen outros indicios de pequenos xacementos romanos aillados nesta banda do río: Illa de Pazos [Fig. 55, nO 14] ó norte -anaco de TSH decorada- e, xa algo mais afastado cara ó interior, O Cruceiro de Barxés [Fig. 55, nO 22] -tégula e unha placa funeraria (AFFE 2 219)-, posiblemente reveladores da presencia dunha necrópole (EGUILETA FRANCO 1995, 83 e 307308).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

XVIII localízase o xacemento de Maus [Fig. 55, nO 10], probablemente unha villa ou casal agropecuari0 388 . A 1,8 kms. cara ó SO está Sta. Comba de Bande [Fig. 55, nO 17], lugar onde se concentran abondosos epígrafes romanos 389 e non menos vestixios arquitectónicos e artísticos de filiación tardorromana390 ; non parece, sen embargo, que teña existido aquí un xacemento habitacional romano -as aras sen dúbida proceden de Baños/A Cidade e os miliarios da vía XVIII, recollidos aquí por mor da construcción eclesial-, pero sí un probable oratorio ou templo paleocristián (RODRÍGUEZ COLMENERO/HERVES REIGOSO 1992,2425; RODRÍGUEZ COLMENERO 1993, 341) previo á famosa igrexa visigótico-mozárabe 391 . Por último, compre salientar que tradicionalmente se atribúen ó asentamento de Baños de Bande dous bronces figurativos romanos -un balsamario en forma de sátiro e unha diminuta figuriña de Harpócrates- da colección Blanco-Cicerón (cAAMAÑo GESTO 1977-1978, 114), malia

388 O xacemento localízase ó sur da aldea de Maus en terreas inundables polo encaro; son visibles estructuras en superficie (fragmento de muro), así como abundante material tegulario e cerámico, incluíndo TSH. Agradecemos a Celso Rodríguez Cao a información facilitada sobre o xacemento, actualmente inédito. 389 Tres aras -unha consagrada a Iupiter (AFFE 2 22), outra de índole militar (AFFE 2 57) e a última dedicada ós Lares Viales (AFFE 2 138)- e dous miliarios, ún de Hadriano indicando a milla 51 (AFFE 2 458) e outro ilexible (AFFE2 524). 390 Son éstes os catro fustes de columna que soportan o arco da ábside -de mármore veteado azul e desiguais tamaños- e os dous respectivos capiteis corintios anteriores (os dous posteriores son mozárabes, do s. IX-X), estilísticamente ún deles "clásico" tardorromano -s. V d.C.- e o OUtrO de transición ó estilo visigótico -finais do s. VI ou inícios do VII d.C.- (NÚÑEZ RODRÍGUEZ 1976, 49-53; RODRÍGUEZ COLMENERO 1993a, 334-341). En mármore branca tamén hai un pedestal -erróneamente intrepretado como ara anepígrafa (AFFE 2 201)- e unha mesa de altar (RODRÍGUEZ COLMENERO 1993a, 471), así como un sartego monolítico liso coa respectiva tampa, popularmente atribuído á rumba de San Torcuato (IDEM. 1993a, 413). Por último, consérvase na igrexa un fragmento granítico de grupo escultórico dúplice -anverso: extremidades inferiores de tres figuras descalzas en marcha, unha ddas con túnica corta; reverso: parte inferior de figura sentada con túnica longa- que iconográficamente cadran ben no estilo paleocristián (IDEM. 1993a, 466-467). 391 A primeira fase visigótica da igrexa data da segunda metade do s. VII, reformada con aportes mozárabes no s. IX-X. O pretendido templo paleocristián primitivo debería datar, xa que lago, de algures entre o s. Vea primeira metade do VII d.C.

193

que en realidade prácticamente non hai datos que aseguren mínimamente esta procedencia392 . Trátase en ambos casos de pezas cultas importadas, seguramente de obradoiros exipcios (Alexandría); o balsamario podería datar do s. II d.C. (BOUZA BREY 1970b; ACUÑA CASTROVIE]O 1973b e 1988; RODRÍGUEZ COLMENERO 1993, 435-436).

Contextualización e interpretación A pesar de que son relativamente extensos e intensos os datos arqueolóxicos que acabamos de presentar, aínda é moi pouco o que podemos concluír acerca da disposición e organización interna do poboado. Partimos da base, plenamente aceptada por tódolos investigadores, de que no xacemento debe distinguirse claramente entre o asentamento militar -o campamento maila súa cannaba, de ubicación e cronoloxía moi concreta e específica- e o núcleo agrupado habitacional propiamente dito, totalmente independente do anterior a nivel físico -ubicación próxima pero separada-, cronolóxico -ampla pervivencia desde o s. I d.C. ata finais da romanidade- e funcional -esencialmente viario e termal-o Son precisamente estes dous últimos factores, especialmente o primeiro, os que deberon determinar a estructura interna do poboado: o paso da vía XVIII sen dúbida actuóu como eixo artellador, o cal tería desembocado nun típico poboado-rúa linear se non fose polas circunstancias topográficas -situación en valgada que obriga á vía a describir unha curva- e a ubicación das nacentes termais no fondo da mesma, resultando en consecuencia unha forma máis agrupada de tipo triangular [Fig. 53]. Os escasos edificios públicos -mansio e construcción(s) balnearia(s)- e seguramente tamén os privados -vivendas e tabernae-, ubícanse precisamente a carón da vía e nacentes termais, conformando posiblemente pequenos grupos separados por espacios valeiros, ou sexa, seguindo un patrón de distribución interna de tipo disperso e progresic.

392 Do balsamario só sabemos que foi atopado nas" cercanías" de Bande (¿Baños?, ¿Rubiás?); da figuriña de Harpócrates únicamente se pode asegura-la súa procedencia galega.

194

FERMfN PÉREZ LOSADA

•

• *+

Miliarios Epígrafes Poboados castrexos Xacementos romanos Achados aillados

- - Vía XVIII / ,...

Vía Bande-Lugo

ft~~~~r;sn~Tternat.)

........... Camiño comarcal ¡:¡::¡:¡::¡:¡ Conxunto arqueol.

l:!:±:l:±J Aquis Querquernis

ALTITUDES (MTS.)

500-600 600-700 700-800 800-900 900-1000

Área de inundación do encoro das Conchas (cota 550)

Fig.55 Territorio próximo de Baños de Bande (Aquis Querquernis): topografía, comunicacións e distribución de xacementos e materiais [Plano base 1:50000, IGC, 1942, follas 263 e 300301] [M] Miliarios; [C] Castros; [R] Xacementos romanos; [E] Epígrafes; [A] Achados aillados 1 [M] Ponte do Cadós (Bande). Referencia dubidosa (AFFE2 573) 2 [E] Igrexa de Santiago de Cadós (Bande). Estela funeraria (CIL 11 2520; IRG IV 130; AFFE 246; AFFE2 382) 3 [C] Castro de Rubiás (Cadós, Bande). Moi romanizado [E] Rubiás (Cadós, Bande). Dedicatoria honorífica (AFFE 441; AFFE 2 591) [E] Castro de Rubiás (Cadós, Bande). Guerreiro castrexo (CIL 11 2519; AFFE 244; AFFE 2 381) 4 [E] Ermida de Vilameá. Epígrafe honorífica (AFFE 460; AFFE 2 608) 5 [C] Castro de Xordos (Nigueiroá, Bande) 6 [C] Castro de Riveiro (Bande) 7 [M] Río Limia en Lovios (Paradela, Porqueira). Anepígrafo (inédito) 8 [E] Güín (Bande). Ara (IRG IV 65; AFFE 26; AFFE 2 24). 9 [C] A Coroa de Sta. Cristina (Montelongo, Lobeira). Romanizado. 10 [R] Maus (Baños, Bande). Villa/casal (?). 11 [M] Entre Maus e Baños (Bande). Adriano (?), milla 53 (AFFE2 462). 12 [M] Lobosandaus (Baños, Bande). Constancio 11 (AFFE2 496). 13 [E] Baños (Bande). Ara (CIL 11 2530; IRG IV 75; AFFE 57; AFFE2 67) [E] Baños (Bande). Ara (CIL 11 2531; IRG IV

97; AFFE 132; AFFE2 153) [E] Baños (Bande). Ara (AFFE 47; AFFE2 161) [E] Baños (Bande). Lápida funeraria paleocristiá (AFFE2 345) [M] Proximidades de Baños (Bande). Referencia dubidosa, milla 49 (CIL 11 4851b; IRG IV 56; AFFE 2 523) 14 [A] Illa de Pazos (Barxés, Muiños). Cerámica romana 15 [M] Entre Baños e Portoquintela (Bande). Ilexible (IRG IV 30; AFFE2 525) 16 [M] Proximidades de Portoquintela (Baños, Bande). Maximino e Máximo (lRG IV 30; AFFE 2 472) 17 [E] Sta. Comba de Bande. Ara (AFFE 24; AFFE 2 22) [E] Sta. Comba de Bande. Ara (CIL 11 2529; IRG IV 102; AFFE 44; AFFE 2 57) [E] Sta. Comba de Bande. Ara (CIL 11 2518; IRG IV 79; AFFE 119; AFFE 2 138) [E] Sta. Comba de Bande. Ara (lRG IV 112; AFFE 163; AFFE2 201) [M] Sta. Comba de Bande. Adriano, milla 51 (RIVAS 5; AFFE2 458) [M] Sta. Comba de Bande. Ilexible (CIL 11 4851; IRG IV 57; AFFE2 524) [A] Sta. Comba de Bande. Elementos arquitectónicos e artísticos tardorromanos 18 [M] Ermida do Viso (Lobeira). Ilexible (IRG IV 47; AFFE 418; AFFE2 572) 19 [A] Ermida da Caridade (Cadós, Muiños). Cerámica romana 20 [C] O Corisea (Muíños) 21 [A] Agrelo (Muiños). Tégula 22 [E] O Cruceiro (Barxés, Muiños). Placa funeraria (AFFE 185; AFFE2 219) [A] O Cruceiro (Barxés, Muiños). Tégula 23 [C] O Castelo de Taboadela (Barxés, Muiños). Romanizado 24 [R] Mato das Casas (Porqueirós, Muiños). Casal (?) 25 [R] Pardellas (Porqueirós, Muiños). Casal (?)

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

vo -edificios máis espallados canto máis lonxe do(s) punto(s) central (is)-, ben testemuñado en tantos outros poboados desta categoría. Obviamente, nada hai que faga supoñe-Ia existencia dun recinto delimitador (setos, cercas, foxos ou murallas). Infelizmente, tampouco contamos con indicios arqueolóxicos ou topográficos que revelen un urbanismo máis complexo (rúas secundarias, saneamento, etc.), o cal non implica necesariamente a súa inexistencia: o feito de que de aquí parta outra vía importante (Braga-Lugo por Ourense) e quizais tamén algún camiño comarcal (vid. infra) permite supoñe-Ia presencia de alomenos un cruzamento transversal de rúas. Esto obviamente en absoluto autoriza a calificar o poboado como urbano, pero sí deixa aberta a porta para consideralo de índole pre ou protourbana. Respecto á extensión, xa apuntamos que a área nuclear de ocupación atinxe unhas 4,4 has., cifra ésta que quizais poida elevarse ata as 5,5 se consideramos que o hábitat se estendese algo máis seguindo linealmente o trazado da vía (ata a igrexa de S. Xoán de Baños polo norte e ata prácticamente o campamento polo sur); un tamaño, en suma, de tipo reducido/medio segundo a comparación cos outros poboados galaicorromanos aquí estudiados. Non creemos, polo tanto, que a "cidade-mansión" fose tan extensa como creen os seus escavadores, "hasta el término de Mugueimes, por el sur, y hasta abarcar toda la gran concha que rodea las termas, con prolongación hacia los bosques cercanos, por el este" (RODRÍGUEZ COLMENERO/ HERVES REIGOSO 1992,22), calculando a súa área "urbana" en "no menos de 20 hectdreas" (RODRÍGUEZ COLMENERO 1995-96, 95) ou incluso "mds de treinta hectareas" (RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1998,907). Máis arriba xa enunciamos as nosas dúbidas de que se poida falar dun continuum cos vestixios aparecidos do outro lado do Limia, entendendo máis ben que se trate dun hábitat periurbano espallado e disperso. En calquera caso, tendo en conta o patrón de ocupación antes referido (ausencia de recintos, distribución interna progresivamente dispersa), resulta realmente moi difícil decidir exactamente onde empeza e onde acaba o poboado como tal.

195

Se ampliamos a nosa análise a un nivel rexional, relacionando o aglomerado co hábitat e comunicacións romanas da Baixa Limia [Fig. 55], fican bastante máis claros os contidos viarios e probablemente tamén político-administrativos (capital comarcal) do asentamento. Non é necesario insistir na súa identificación coa mansión denominada Aquis Querquernis/Querquennis (!t.Ant. 428, 2) ou Aquis Cercenis (Rav. 320, 3), terceira da vía XVIII Braga-Astorga sita a 53 millas da capital conventual, perfectamente testemuñada polas fontes epigráficas (miliarios) e arqueolóxicas (restitución do trazado da vía)393, pero sí no feito de que o lugar non é simplemente un punto de paso dunha vía importante, senón que tamén se configura como nó viario. Desde aquí deriva, en efecto, outro camiño cara ó norte por Bande, Celanova e Ourense (DÍEZ SANJURJO 1904-06, 340-341; RIVAS FERNÁNDEZ 1974b, 94, 111-115, 124125,135 e 139-144; RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 67), de percorrido ben balizado por miliarios 394 . Infelizmente, éstes son moi escasos e

393 Os miliarios atopados na zona son taxativos ó respecto: ún de Sta. Comba de Bande (AFFE2 458) marca a milla 51, e outro recentemente atopado xunto á vía entre Baños e Maus (AFFE2 rexistra precisamente a milla 53; confírmase así a ubicación exacta da mansio dentro do percorrido desta milla, máis ou menos contra a súa metade (RODRÍGUEZ COLMENERO 1995-96, 91). Outro miliario atribuído a Baños coa milla 49 probablemente é inexistente, producto dunha errónea transmisión da antiga referencia orixinaria (AFFE 2 523). Respecto ó percurrido xeral da vía, non hai demasiadas dúbidas do seu trazado pola marxe dereita do Limia, unha vez cruzado o río pola infelizmente asulagada Ponte Pedriña entre Parada de Ventosa e Tedós: desde aquí ata pasado Baños sigue grosso modo pola antiga estrada de Ourense a Portugal (actualmente baixo as augas do encoro das Conchas na súa meirande parte), abandona ésta para cruza-lo Cadós por outra desaparecida ponte (entre Maus e Nigueiroá) e continúa por Riveiro e Güín ata entrar na altiplanicie da Limia Alta polo estreito paso de Ponte Liñares (DíEZ SANJURJO 1904-06,270 e 319; cAAMAÑo GESTO 1995-

462)

96,51-58). . 394 Celanova: San Lourenzo de Cañón (CIL 11 4852; IRG IV 37; AFFE2 571), Vilanova das Infantas (AFFE2 574), Vilanova das Infantas (AFFE 2 568) e Barxiña (CIL 11 4876; IRG IV 17; AFFE2 567); A Merca: San Xés de Faramontaos (AFFE2 575); San Cibrao das Viñas: San Cibrao (AFFE 2 569) e A Farixa (AFFE2 570). Para os miliarios da cidade das Burgas e os da continuación da vía do outro lado do Miño (concellos de Amoeiro e Vilamarín) véxase o capítulo dedicado ó núcleo agrupado de Ourense.

196

FERMÍN PÉREZ LOSADA

dubidosos no treito inicial na terra de Bande395 ,

auténtico "punto central" (ou, se se quere, "capital

cos problemas que isto ocasiona á hora de restituí-

comarca!") da bisbarra da Baixa Limia: é o único

lo seu trazado a nivel local [Fig. 55]: tradicional-

asentamento importante catalogado na rexión,

mente lévase por Nogueira, Pazos e Cadós ata

explicándose o seu relativo desprazamento cara ó

Bande (DÍEZ SANJURJO 1904-06,340; LÓPEZ

norte por mor da procura dun punto estratéxico

CUEVILLAS/LORENZO FERNÁNDEZ 1937,

clave na rede de comunicacións da comarca.

95-96) -pasando así a carón dos importantes cas-

Especificando aínda máis esta afirmación, coida-

tros romanizados de Sta. Cristina de Montelongo

mos que deba ser considerado como capital de

e de Rubiás-, malia que, topográficamente, resul-

civitas, concretamente a dos Querquerni, coas con-

ta moito máis lóxico e doado que subise polo val

secuencias que isto implica a nivel político e admi-

do Cadós (Maus, Xordos e Vilameá) seguindo

nistrativo. Ninguén dubida da ubicación do popu-

grosso modo o trazado da estrada actual; ambas

lus orixinario nesta comarca (RODRÍGUEZ

opcións

excluíntes

COLMENERO 1972,215-216; TRANOY 1981,

(RODRÍGUEZ COLMENERO/HERVES REI-

72-73; TIR, K-29, 90), repetidamente citado

GOSO 1992, 6). En todo caso, non creemos que

tanto polas fontes escritas -Plinio (Nat.Hist.,

non

son

necesariamente

esta ruta constitúa a penas unha vía secundaria, tal

III,28) e Ptolomeo (Xeog., II,6,46)- como epigrá-

como habitualmente é calificada polos investiga-

ficas -Paddo dos Povos de Chaves (CIL II 2477; AFFE2 587) e placa honorífica de Vilameá (AFFE2

dores: considerámola, ó contrario, como de categoría estatal primaria (ligazón directa Braga-Lugo)

608)-, sendo precisamente o xeógrafo alexandrino

e de cronoloxía antiga, probablemente anterior á

quén transmite que só contan cunha única cidade

propia Via Nova 396 . Amáis desta bifurcación de vías principais, quizais tamén sexa posible que desde Baños partise un

no seu territorio denominada Aquis Querquernis. Non obstante, a localización de sendos epígrafes honoríficos no castro de Rubiás e inmediacións 397

camiño de carácter comarcal cara ó leste que, dis-

[Fig. 55, nO 2-4], unido á propia relevancia arque-

corren polo val do Salas e cruzando a serra de

olóxica que amosa o poboado en época romana398 ,

Larouco, enlazaría directamente coa cidade de

Aquae Flaviae (RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 67). Escasos e febles son, sen embargo, os argumentos que apoian a súa existencia: un dubi-

397 Placa honorífica aparecida en 1935 na parede dunha adega de Rubiás (IRG IV 7; AFFE 2 591): [fmp(eratori) Caes(ari)

doso miliario anepígrafo aparecido en Calvos de Randín (AFFE2 584), a hipotética ponte sobre o

N[erJvae Traiano Aug(usto) Ger(manico) Pont(ifici) Max(imo) [Trib(unicia) Pot(estate) V] P(atri) P(atriae) Co(n)s(uli) Ilf[ ..J;

Limia ó SE do campamento e unha certa concentración de asentamentos romanos nas súas proximidades [Fig. 55, nO 21,24 e 25]. Podemos afirmar, asemade, que o núcleo de

Aquis Querquernis constituíu en época romana un

395 Miliario ilexible da ermida da Nosa Señora do Viso en Lobeira (IRG IV 47; AFFE2 572), demasiado apartado da ruta proposta, co cal resulta máis probable que que proveña da vía XVIII, algo máis próxima [Fig. 55, nO 18]. Respecto a outro hipotético miliario referenciado na "ponte do Cadós" (AFFE2 573), podería ser, en efecto, a de Rubiás [Fig. 55, nO 1], pero tamén a das Cabras (por baixo de Xordos) ou, máis probablemente, a da vía XVIII entre Maus e Nigueiroá, todas elas sobre idéntico río. 396 Para unha meirande argumentación e razoamento destas apreciacións sobre a relevancia da vía, véxase o dito ó tratarmos de Ourense.

feita en honra de Traiano (ano 100-101 d.C.), falta infelizmente o nome do dedicante que sen embargo, en atención ás inmensas analoxías existentes coas lápidas de Nocelo da Pena (CIL 11 2516-2517;IRG IV 9-10; AFFE 445-446), perfectamente pode ser reconstruído como Civitas Querquernorum. Fragmento de epígrafe honorífica monumental descuberta en 1979 na capela de San Miguel de Vilameá, a 1,7 kms. ó leste de Rubiás na outra beira do Cadós (RIVAS FERNÁNDEZ 1979; AFFE2 608): [ ..Jarquern[ ..J; trátase sen dúbida do nome do dedicante, seguramente [QuJarquern[iJ ou mellor aínda [Civitas QuJarquern[orum).

398 Amáis da coñecida estela galaicorromana aparecida na inmediata igrexa de Cadós (CIL 11 2520; IRG IV 130; AFFE2 382), proceden do propio castro unha estatua de guerreiro con epígrafe (CIL 11 2519; AFFE2 381) e abondosas pezas de estatuaria e ornamentación artística castrexorromana (LÓPEZ CUEVILLAS/LORENZO FERNÁNDEZ 1937, 90-105; CALO LOURIDO 1994, 403-417). Tamén se sinala a presencia de ''fragmentos de tégulas y de otras clases de cerámica ( . .), una pequeña águila explayada de bronce, un capitel de columna y otros elementos arqueológicos" (DOMÍNGUEZ FONTELA 1935,

426).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

semellan indicar que aquí se ubica o caput civitatis, ou sexa, a onXlnana capital política dos Querquerni (RODRÍGUEZ COLMENERO 1995-96, 95; RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1998,908). O razoamento parécenos correcto, pero consideramos que esta situación debeu manterse durante pouco tempo: trala fundación de Aquis Querquernis nos inícios da dinastía flavia, moi cedo debéu asumir funcións de capital de Jacto malia que o castro aínda conservase a capitalidade de iure ata inícios do s. II d.C.; durante esta centuria culminaríase totalmente a transferencia de capitalidade, de xeito tal que cando Ptolomeo dí que os Querquerni só contan cunha cidade xa se está a referir a súa capital efectiva, ou sexa, Aquis QuerquerniS399. O proceso de conversión en civitas do primitivo populus Querquernorum, ou sexa, a disolución dos seus vínculos étnicos en favor doutros de índole política e administrativa que reorganizan á romana a poboación e territorio orixinarios, sen dúbida foi levado a cabo desde Aquis e non desde Rubiás. Resulta un tanto difícil facer unha aproximación ás bases socioeconómicas do enclave. Respecto ás segundas, e deixando á parte a compoñente militar característica dos primeiros tempos, consideramos que consisten preferentemente na prestación de servicios, tanto sexan de índole viaria (parada e fonda para viaxeiros), balnearia (termas de índole terapéutico-relixiosa que seguramente funcionaron a xeito de santuario de peregrinaxe para os habitantes da rexión), administrativa (residencia de funcionarios do cursus publicus, percepción de tributos) ou comercial (mercado comarcal de abastecemento e intercambio de productos agropecuarios e artesanais). Mansio, balneario e tabernae constitúen a representación material destes servicios, ós que en principio habería que engadir tamén os de índole política, derivados da súa condición de capital de civitas, malia que de momento carezan de calquera testemuño arqueolóxico.

399 Un proceso análogo, mellar testemuñado incluso, acorre na

veciña Civitas Limicorum entre Nacela da Pena e Xinzo. Casos similares, peor probados, tamén poden intuirse na civitas Gigurrorum (A Proba de Valdeorras), Tamacanorum (Verín) e Tudensis (Tui).

197

Non hai indicios que permitan supoñer unha vertente productiva ou industrial destacada (minería por exemplo), a excepción dunha hipotética especialización na producción cerámica -cerámicas pintadas e' bracarenses- que quizais habilitaron ó lugar como centro alfareiro comarcallrexional durante época flavia e primeiras décadas da segunda centuria. A ausencia de cantidades masivas de bens de consumo tampouco autoriza a consideralo, en palabras de]. Naveiro (1991, 153), un "centro de almacenamento e redistribución" de mercadorías propias ou alleas: comercio e producción artesanal (metalurxia do ferro, por exemplo) sen dúbida existiron e foron importantes, pero restrinxidas a un nivel comarcal. As bases sociais poden rastrexarse a partir do material epigráfic0 400 e, en moita menor medida, dalgúns obxectos arqueolóxicos. A análise antroponímica revela unha poboación intensamente romanizada, relativamente culta e selecta incluso, predominando claramente o elemento romano sobre o indíxena: etimolóxicamente tódolos nomes son latinos a excepción de ún - Lovessius, pai de Maxumo (AFFE2 138)-, detectándose a nivel socioxurídico dous ou tres cidadáns romanos seguramente de procedencia foránea -Quintus Maenius Asiaticus (AFFE 2 22), Lucius Didius Marinus (AFFE2 57) e quizais tamén a muller Tertia Flacilla (AFFE2 161)-, un probable cives latini con serie binominal -Boelius Rufus (AFFE 2 67)- e tan só dous peregrini con nome único -Maxumo (AFFE2 138) e Secundianus (AFFE2 153)-. Destaca especialmente a ara consagrada contra o ano 212 polo militar ~idio Marino (AFFE2 57), importante personaxe que, de non ser un viaxeiro, quizais estea revelando a presencia no enclave dun buro-

400 Os epígrafes útiles para este estudio son seis aras, todas elas procedentes de Baños ou Sta. Comba. Os seus textos son como seguen: Iovi D(eo) Optum[o} Max(umo) Q(intus) Maenius Asiati(cus) p(osuit) v(otum) l(ibens) [a(nimo)} (AFFE2 22); [Marti?} [p}ro salut[e} [I}uliae Aug(ustae) Matri [c}astror(um) et Aug(usti) o(ptio) Lu(cius) [D}idius Marinus [c(ohortis)} C(ivium) R(omanorum) (miliariae) D(elmatarum) d[edi}cavit(AFFE 2 57); Nymfis Boelius Rufus pro salute sua v(otum) s(olvit) (AFFE 2 67); Maxumus Lovessif(ilius) Laribus Vialibus v(otum) s(olvit) l(ibens) a(nimo) (AFFE2 138); [L}ari(bus)? Beflacis Secundi(anus) v(otum) s(olvit) (AFFE2 153); [ .. }asae T[e}rtia Flacilla ex voto

(AFFE2 161).

198

FERMÍN PÉREZ LOSADA

cratízado oficial con funcións de percepClOn da annona. Algúns achados arqueolóxicos singulares -fibula dourada "de ballesta", balsamario e figuriña broncínea de procedencia exipcia- tamén inciden na presencia aquí de cultas, poderosas e ricas personaxes romanas. O panteón adorado é lóxicamente algo máis conservador, detectándose sen embargo dous deuses xenuinamente romanos -Iúpiter e Marte (AFFE2 22 e 57)-, dous sincréticos -Ninfas e Lares Viales (AFFE 2 67 e 138)- e tan só outro par propiamente indíxena -Lares Beflacis e a ignota . .. asae (AFFE2 153 e 161)-. Unha poboación, en suma, maioritariamente romana que contrasta claramente coa da área rural envolvente, moito máis apegada ó medio indíxena de partida401 . Compre, por último, facer unhas breves e sintéticas apreciacións sobre a orixe e cronoloxía do enclave. Trátase obviamente dunha creación ex novo, sendo os seus motores orixinarios tanto o campamento militar como a construcción da VZa Nova. Tense dito con acerto (RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1998, 907) que seguramente foi previo o establecemento militar -lembremos que as datas de início poden cifrarse ó redor do ano 65 d.C.-, considerándoo como a principal base de operacións para a construcción da ruta (enxeñeiros militares, apoio loxístico, etc.), polo menos no seu sector bracarense: o periodo de obras da vía data efectivamente da década dos 70 (reinado de Vespasiano), sendo inaugurada e posta en servicio xa baixo reinado de Tito contra o ano 80 d.C. O lugar, sen embargo, non debeu ser terra ignota na etapa xulio-claudia precedente: a vía Braga-Lugo (por Baños e Ourense) seguramente é anterior á XVIII, trazada algures durante este periodo. Sobre estas bases, asistimos a unha primeira eclosión e fase de desenvolvemento do enclave durante as dúas últimas décadas do s. I e as tres ou catro primeiras do 11 d. C.: xérase unha cannaba nas

401 As sete persoas recolIidas nos tres epígrafes atopados no medio rural (Rubiás, Barxés e Güín) son peregrini, tres deles de onomástica propiamente indíxena -Medamus e o seu pai Arcisus (AFFE2 382), Camalus (AFFE 2 219)- e o resto xa con nomes únicos de raíz latina -Flavius e o seu filIo Flavinus (AFFE2 24), Fuscus e o seu filIo Fuscinus, ambos descendentes do indíxena Camalus (AFFE2 219).

inmediacións do campamento, e constrúense edificios públicos -entre e1as a mansio e probablemente tamén o balneario-, tendas e vivendas na área de Baños, necesarios tanto para atender as necesidades dos militares como, sobre todo, para . .. .. . . proporclOnar os servIclOs VIarIOS, comerClaIs e administrativos máis arriba citados. A marcha da unidade militar contra o 117 d.C. (e, con e1a, a poboación civil habitante da cannaba) sen dúbida supuxo un duro golpe para o normal desenvolvemento do poboado que, en todo caso, coas infraestructuras xa creadas e a vía en pleno funcionamento, conseguirá sobrevivir alomenos ata as primeiras décadas do s. 111 d.C.402. En época baixoimperial (ss. IV-V d.C.) asistimos presumiblemente a unha nova fase de moderado rexurdimento, arqueolóxicamente testemuñado pola ampliación e remode1ación da mansio e outras estructuras (tabernae de Baños-leste) e o achado dalgunhas pezas singulares: fibe1a "de ballesta" da mansio -finais do s. IV ou inícios do V d.C.- e miliario de Constancio 11 (337-361 d.C.) atopado en Lobosandaus (AFFE2 496). Non sabemos moi ben cando remata a vida do poboado, que en atención á lápida paleocristiá atopada en Baños 403 quizais poida cifrarse nos inícios da sexta centuria. Non existe ningunha mención do lugar nas fontes tardorromanas (o Parroquial Suevo, por exemplo) e o feito da creación dun importante núcleo eclesial na veciña Sta. Comba (un presumible oratorio paleocristián primeiro e a coñecida basílica visigótica do s. VII despois) seguramente determinóu un proceso de decadencia e abandono de Baños en favor do novo epicentro re1ixioso. En época medieval pérdese incluso o topónimo latino orixinario (e con él a conciencia colectiva do rico pasado romano do lugar) que agora pasa a denominarse simplemente

402

Carecemos de datos arqueoláxicos que testemuñen esta presumible pervivencia durante a segunda centuria, o cal non quere dicir que non existan. A suxerencia de que poida estenderse ata inícios do século terceiro baseámola na presencia dalgúns epígrafes datables nesta época: ara militar de Sta. Comba de Bande -ca. 212 d.C.- (AFFE2 57) e miliario de Maximino e Máximo (235-238 d.C.) aparecido entre Baños e Portoquintela (AFFE 2 472). 403 Recesset Alepius in nomene Xp(isti) annorum XVII X k(a)l(endas) novembris era DXLVII (AFFE 2 345). O xoven Alepio morreu, polo tanto, o 23 de outubro do ano 509.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Calicia

199

como Sanctus Martinus de Calidas (ROD RÍG UEZ COLMENERO et alii 1998, 895).

A PROBA (Forum Gigurrorum) O recente descubrimento dun núcleo agrupado romano no lugar de A Proba (O Barco de Valdeorras), de tamaño medio e características plenamente urbanas, veu introducir un novo e inesperado factor na rica, pero tamén moi complexa, arqueoloxía romana de Valdeorras [Fig. 56]. Nesta ben definida terra ubícase sen dúbida a civitas Gigurrorum e obviamente tamén a súa capital (Forum Gigurrorum), tradicionalmente identificada nas inmediacións da ponte da Cigarrosa, ben sexa na banda dereita (A Cigarrosa) ou esquerda (Petín) do Sil. Analizaremos a seguir estes xacementos desde o punto de vista arqueolóxico, tentando en última instancia contextualizar e interpretar estes datos desde unha perspectiva máis ampla (fontes escritas e epigráficas, sistema viario, poboamento, bases económicas): as conclusións obtidas apuntan cara a condición do xacemento de A Proba como núcleo capital da civitas Gigurrorum. Investigación e restos arqueolóxicos en A Proba A existencia dun xacemento romano nas inmediacións de San Salvador da Proba (O Barco) xa é coñecida desde finais da pasada centuria e inícios da actual gracias ó labor desenvolvido na zona polos membros da Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Orense e Manuel Díez Sanjurjo; así, en efecto, espalladas e sucintas novas documentan o achado de diversas estructuras e materiais romanos no lugar, aparecidos nos cortes producidos pala estrada e vía férrea: "... restos de alfarería romana, la sección de un muro y de una calzada o vía en el segundo desmonte de la vía férrea entre Barco y Rúa de Valdeorras" (NOTICIAS 1898a) ".. .pequeño objeto de bronce, de dificil clasificación, encontrado, entre otros muchos restos de la época romana, en un desmonte de la vía férrea entre Barco y Rúa de Valdeorras (regalo de D. Jesús Palacios)" (NOTICIAS 1899) "De D. Jesús Palacios: un trozo de vasija romana, encontrada entre Barco y Rúa de Valdeorras" (NOTICIAS 1900)

Fig.56 Localización de A Proba de Valdeorras (Forum Gigurrorum) en Galicia

"... un trozo de teja y uno de vasija hallados en la Pueblica (información de M. Díez Sanjurjo)" (NOTICIAS 1903) "Cerca de la Puebliña se han hallado cimientos de muros, restos de obras esmeradas de cerdmica, una dnfora, huesos y otros objetos, y como siempre, ladrillo y teja" (DfEZ SANJURJO 1904-06, 324) "... o los [restos arqueolóxicos] que corta la actual carretera, cerca de Puebliña" (DÍEZ SANJURJO 1904-06,66)

Desde principios de século ata os anos 70 non se coñecen novas achados significativoé04 ; a mediados deste decenio, os traballos de campo de X.M. Caamaño atopan no lugar algúns anacos de TSH, así como tamén se documenta unha necrópole -alomenos 20 tumbas rectangulares feitas de laxas ou mixtas de tégulasllaxas, acompañadas de abondoso material cerámico e óseo- aparecida por mor de obras de ampliación da estrada e construcción dunha nave industrial 405 (cAAMAÑo GESTO

404 Os traballos que fan referencia ó xacemento limítanse a repetir os datos xa coñecidos, por exemplo ESTEFANÍA ÁLVAREZ 1960,86 e 89. 405 A construcción da nave, orixinariamente de Seat e actualmente de madeiras, data de 1976; infelizmente tódalas estructuras e materiais aparecidos foran irremisiblemente perdidos.

200

FERMÍN PÉREZ LOSADA

1976 e 1988,38; SOTO ARIAS 1993-94,56; TIR, K-29, 90); nos anos 80, diversas prospeccións (cMMAÑo GESTO et alii 1984-1985) refrendan a existencia de estructuras romanas no lugar, recuperando asemade un importante conxunto de material cerámico tanto no propio xacemento como nas súas inmediacióné0 6. De todo este conxunto de achados superficiais, o lote de TS foi recentemente analizado de xeito monográfico (MENÉNDEZ LLORENTE n.p.), senda de destacar a súa cantidade e calidade, nidiamente superior á de calquera outro xacemento romano valdeorrés 407 . Malia que a obvia relevancia dos vestixios romanos na Proba xa fora destacada no seu día por algún investigador -calificando o xacemento de "importante núcleo de povoación" (GONZÁLEZ FERNÁNDEZ (E) 1988, 68)-, a realidade é que pasóu totalmente desapercibido -considerado a penas como un máis dos moitos xacementos romanos de Valdeorras, e nin sequera dos máis destacados- ata ben entrados os anos 90, data na que se dan a coñecer os sorprendentes resultados da ata agora única escavación arqueolóxica científica acometida na comarca valdeorresa. A escavación, can carácter de urxencia, foi executada nos meses de maio e xuño de 1991 baixo a dirección de P. Soto Arias; o motivo da mesma foi a apertura dunha langa e profunda vala (100 x 2 x 3 mts. aprox.) destinada a aloxar unha obra privada (tubería de augas residuais de Destilerías Rúa Vieja), sita xusto na beira sur da estrada C-536 406 A prospección dirixida en 1985 por X.M. Caamaño recupera, entre outros materiais, un importante lote de TSH, actualmente depositado na Casa da Cultura do Barco; outras prospeccións levadas a cabo polo infatigable investigador local José Fernández Pérez tamén localizan restos de estructuras (construcción do paso elevado da N-l20) e materiais (cerámica común eTS), amáis de individualizar dous novas xacementos inmediatos ó núcleo principal, ambos con abondosos vestixios cerámicos. 407 Da prospección superficial da Proba proceden alomenos 54 fragmentos estudiables -95 se engadimos os recuperados na escavación arqueolóxica- (MENÉNDEZ LLORENTE 1996 e n.p.), fronte ós 18 do Castelo de Valencia do Sil-remoción de terras realizada polo grupo "Escarbadores" contra 1970(MÉNDEZ REVUELTA 1974-75) ou os 13 atopados en prospección superficial no xacemento de As Modorras de Petín (MENÉNDEZ LLORENTE 1995 e n.p.; CAVADA NIETO n.p.); outros xacementos romanos con TS -p.e San Miguel do Outeiro, Arcos eA Gulpilleira- nunca chegan a supera-la decena de fragmentos en superficie (CAAMAÑO GESTO 1988, 37-38).

(antiga N-120). A intervención constatóu a infeliz destrucción de restos antigos producida pala instalación do colector, limitándose a regularizar perfís e ampliar mínimamente a área escavada naqueles sectores ande quedaran estructuras cortadas á vista. Malia esta grande parcialidade da escavación, os seus resultados permiten confirma-la existencia dun interesante conxunto arquitectónico antigo no lugar [Fig. 57]; resumiremos a seguir estes resultados con base nos datos publicados polo equipo escavador (SOTO ARIAS 1993-94; MENÉNDEZ LLORENTE et alii 1998). As estructuras aparecidas consisten esencialmente en elementos de infraestructura hidráulica -tres impoñentes colectores de saneamento máis unha pequena canalización-, unha calzada empedrada e algúns muros e pavimentos pertencentes a unha ou varias construccións asociadas. A comprensión e interpretación destas estructuras amósase bastante clara na metade leste da intervención [Fig. 57, I e Ir]: unha grande rúa empedrada (ca. 9 mts. de ancho) discorre aproximadamente en dirección EO, delimitada lateralmente por sendos canais de recollida de augaé0 8; inmediatamente ó sur delimítase un estreito (ca. 2,5 mts.) espacio lonxitudinal paralelo interpretado como un soportal ou pórtico aberto sobre a rúa409 ; a partir do muro meridional que pecha este espacio se estenderían en principio as edificacións propiamente ditas de ámbito doméstico ou comercial 410 . Meirande

408 A composición do pavimento da calzada é 6 característico desta clase de construccións, formada neste caso concreto por un baseamento de coios de río, unha camada de cantos rolados miúdos e unha superficie de pisado tipo glarea, ou sexa, terra e gravas compactadas e niveladas. As canles laterais son de solo de lousas, muretes de mampostería de xisto careados e recebados só pala face interna e desaparecida cuberta seguramente adintelada (laxas de pizarra e/ou tégulas); as súas medidas son moi considerables: 1,3 mts. de anchura total, 45 cms. de ancho interno e profundidade máxima conservada de ca. 1,4 mts. 409 Denotan a existencia deste pórtico os restos de pavimentos -versión pobre de opus signinum (morteiro de cal, gravas e tellas escasamente compactado) ou ben xabre granítico rubefactado-, o abondoso derrube de tégulas e ímbrices do tellado e, sobre todo, a presencia dun sillar cuadrangular de conglomerado asentado sobre o muro externo do canal que sen dúbida servíu de apoio para unha basa granítica de columna que aparecéu caída xusto ó seu pé. 410 A área exhumada, de moi reducido tamaño, permitíu únicamente constata-la existencia de restos de pavimento consistente nun leito de coios sobre o que apoia un morteiro bastante gro-

i2mts.

Muro

..'

12 mts.

Pa.vimento

[ll]

11111

12 mts.

~~b<j)~& C=al a.boveda.do

~~=;;-~-2~~~~

r------"""""-------'------------,

Planimetría da escavación de "vila de San Salvador"en A Proba de Valdeorras [SOTO ARIAS 1993-94]

Fig.57

C=a1

Muro

[!Yl

:.:.:.:-:.:.:.:.:.:.:...... .................

MTS

.. _-- ..

o . ~

:::::::;.:.. ~..' , ' "

2 mts.

o........

;:os

~ ~

": §.

;:os

....,

~ .~ ...,

o:-:¡

.~ ...,

§-

es,

'S-

1::>

1")

~ .....

202

FERMÍN PÉREZ LOSADA

complexidade presenta a comprensión das estructuras exhumadas na metade oeste [Fig. 57, nI e IV], situadas todas elas ó sur da calzada, pero infelizmente carentes da necesaria relación física coa mesma; podería intuirse quizais unha hipotética prolongación do pórtico (alomenos ata o sector In, dada a continuidade do muro de peche meridional), ande en principio enlazarían perpendicularmente (prácticamente en ángulo recto) os diversos fragmentos de muros aparecidos polo oesté 11 . O elemento máis sorprendente e dificultoso de interpretar no seu contexto consiste sen embargo na grande colector exhumado no sector In: orientado transversalmente en dirección ó río (malia que cunha sensible desviación respecto ós eixos de ortogonalidade do conxunto), a nivel constructivo é similar ás dúas canles laterais da calzada -muros de mampostería de xisto interiormente enfoscados-, pero neste caso amasa maior tamaño (l,5 mts. de ancho total e espacio interno de 55 x 140 cms.) e presenta cuberta abovedada (bóveda de canón feita de laxas de xisto), o cal a identifica claramente como unha cloaca de saneamento típicamente urbana. Polo seu tamaño, disposición e profundidade semella lóxico supoñer que funcionase como colector principal do asentamento -recollendo, entre outras, as augas das canles laterais da calzada412_, resultando máis problemático o feito de que non estea executada xusto por baixo do eixo central dunha rúa ou espacio público, tal como sería de esperar: Ó contrario, o seiro e deteriorado de opus szgmnum. Non apareceron sen embargo nin vestixios de derrube nin material moble. 411 O máis próximo (sector III), dado o seu considerable grosor (ca. 90 cms.) e certas diferencias constructivas cos demais, é interpretado polo equipo escavador como un posible peche final do edificio ou conxunto constructivo; relativamente ailladas, as estructuras exhumadas no sector IV -dous muros paralelos que delimitan unha especie de corredor (2 mts. de ancho) por onde discorre unha pequena canle adintelada- carecen polo de agora dunha explicación satisfactoria, quizais unha pequena ruela transversal entre casas. 412 O canal sur da calzada presen ta pendente oeste, ou sexa, cara a cloaca: facendo unha proxección da mesma e tendo en conta as cotas de base de ambas construccións (moito máis profunda a cloaca que o canal), o segundo verquería as súas augas aproximadamente a uns 50 cms. de altura sobre a base da primeira, enlace éste que probablemente foi solucionado mediante un rexistro ou arqueta. O canal norte da calzada, sen embargo, presenta pendente contraria (cara ó leste, ou sexa en dirección ó río), co cal é de supoñer que non verquía na cloaca a non ser que exista un cambio de rasante intermedio.

escaso treito exhumado discorre sorprendentemente por baixo do pórtico e estancias interiores dunha presumible edificación privada413 . Malia estes pequenos problemas interpretativos aínda por resolver satisfactoriamente, o importante é destacar que tanto o modelo de calzada con canles laterais e beirarrúas con soportais como, sobre todo, a presencia de cloacae de saneamento, son elementos típicos e exclusivos da cidadé 14 , ou sexa, que non se xustifica a súa existencia fóra dun ámbito claramente urbano. Deducimos en consecuencia que o xacemento da Proba, a pesar do limitado da intervención, pode definirse perfectamente como un núcleo agrupado ex novo de conformación urbana; aínda máis, a diferencia doutras enclaves similares aquí estudiados que amasan un urbanismo ou protourbanismo orgánico (ou sexa, non previamente programado), este caso sí que presenta indicios claros de planificación previa: doutro modo non sería posible que construccións privadas se levantasen sobre infraestructuras hidráulicas públicas sen damnificalas. A composición cualitativa e cuantitativé 15 do material moble atopado na escavación confirma en boa medida o alto nivel de romanización do asentamento e a súa condición urbana. Así se deduce de feitos tales como a grande proporción de cerámicas finas de mesa respecto ás omnipresentes

413 O muro de peche do pórtico pasa precisamente sobre a cloaca, asentando prácticamente sobre a súa bóveda; amáis disto, a uns 2,5 mts. polo sur e asentado a idéntica cota existe outro baseamento con dous piares cuadrangulares de mampostería, de ignorada funcionalidade, ubicado a escasos 40 cms. do teito da

cloaca. 414 Cinguíndonos ó Noroeste, baste con ver os casos das cidades de Astorga (MAÑANES PÉREZ 1983; GARCÍA MARCOS/VIDAL ENCINAS 1995) e Lugo (RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1995). Un paralelo prácticamente idéntico de cloaca, rúa con canles e soportais laterais é o descubeno nas rúas da Raíña e dos Cregos de Lugo (CARREÑO GASCÓN 1991a e 1991 b), coa única diferencia de que a cloaca discorre, tal como é o modelo normal, baixo o eixo central da calzada. 415 O total de fragmentos inventariados é bastante escaso (221) con respecto á área total exhumada. Compónse de cerámica común romana (159 frags.), TS (45 frags.), outras cerámicas finas de mesa (8 frags.), vidros (5 frags.), 1 pondus, 2 fichas de xogo en pizarra e 1 obxecto inidentificado de oso. Amáis disto, non inventariados, tamén apareceron algúns obxectos férricos (coitelos, cravos), broncíneos (probables apliques) e cinco moedas (SOTO ARIAS 1991).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

comúné 16 , a grande "romanidade" (ou sexa, escaso indixenismo) destas últimas 417 , a evidente calidade do lote de T5 respecto á procedente doutros xacementos valdeorreses 418 ou ben a selectiva composición dos restos alimentarios atopadoé 19 . A nivel cronolóxico, a secuencia estratigráfica, bastante sinxela, non amosa a existencia de superposicións, remodelacións ou reutilizacións, co cal se deduce que existe un único e xeneralizado nivel de ocupación, ou sexa que tódalas estructuras exhumadas son sensiblemente coetáneaé 20 . Non obstante, o estudio da T5 aparecida no xacemento revela que este único nivel de ocupación é bastante prolongado no tempo: as pezas máis antigas son dous anacos de T5G de La Graufesenque, seguida dun grupo maioritario de T5H de Tritium Magallum e por último un lote xa máis reducido de T5HT procedente dos alfares do val do Douro e, minoritariamente, tamén do val do Ebro 421 ; tradu416 Nada menos que un 24,4% respecto Ó conxunto cerámico total; se sumamos os vidros ó grupo a cifra ascende ata o 26,7%. 417 A meirande parte da cerámica común é, tanto por formas como por facturas, característicamente romana: cuncas, xerras, mortaria, dolia e, sobre todo, pratos/fontes de engobe vermello. As típicas olas de tradición indíxena son francamente minoritarias. 418 A porcentaxe de formas decoradas é moi considerable, sete veces superior por exemplo á da TS aparecida no castro de Valencia do Sil; amáis disto, a Proba é o único xacemento romano valdeorrés onde se constata a presencia de Drag.37 de borde en améndoa, peza extremamente coidada e selecta dentro do repertorio formal desta producción cerámica (MENÉNDEZ LLORENTE et alii 1998). 419 Nos restos óseos de macromamíferos predomina claramente o gando vacún seguido do porcino e, xa a moita distancia, do ovicaprino; tamén hai presencia de aves e especies cinexéticas (cervo e corzo). Esta composición revela unha dieta alimentaria típicamente romana e urbana, moi diferenciada da que se constata nos núcleos rurais de raíz indíxena (MENÉNDEZ LLORENTE et alii 1998). 420 O equipo escavador suxire que as estructuras do sector IV (muros paralelos que flanquean un pequeno canal) pertencen "a una

fase

ocupación

temprana

del

asentamiento"

(MENÉNDEZ LLORENTE et alii 1998). Non aportan, sen embargo, ningunha proba estratigráfica ou de cultura material que corrobore esta hipótese. 421 As pezas de TSG son unha Drag.15/ 17 e unha Drag.24/25, ambas de época claudia (unha delas procedente do inmediato xacemento do cemiterio da Proba); os anacos de TSH inclúen as formas lisas Drag.18, 27, 15/17, 24/25, 35 e 36, Ritt.8 e HispA e 7 e as decoradas Drag.29, 30 e 37, abranguendo o periodo comprendido entre a segunda metade do s. I d.C. e os inícios do s. III d.C.; as formas de TSHT son cuncas e grandes pratos (Drag.37t, Palol 4 e 5) datables nos ss. IV e V d.C. (MENÉNDEZ LLORENTE et alii 1998; MENÉNDEZ LLORENTE n.p.)

203

cido esto a termos cronolóxicos, podería deducirse unha etapa antiga, quizais previa ou preparatoria do asentamento, de época claudio-neroniana (4070 d.C. aprox.), un momento de esplendor e máximo desenvolvemento en época flavia e traianoadrianea (70-140 d.C. aprox.) residualmente continuado en época antonina e severa (140-220 d.C. aprox.), e por último unha nova etapa de moderado rexurdimento durante as dinastías constantina e teodosiana (340-400 d.C. aprox.) con prolongacións durante o s. V d.C.422; nalgún momento indeterminado deste século o asentamento, en principio, será pacíficamente abandonado. En suma, malia que con altibaixos, prácticamente 4 séculos de ocupación ininterrompida do lugar. Toda esta serie de datos, parciais pero altamente significativos, proporcionan as claves necesarias para proceder a unha primeira interpretación xenérica do xacemento, algo difícilmente factible antes da realización da intervención arqueolóxica. Da escavación se deduce claramente que se trata dun núcleo agrupado romano de características urbanas (infraestructura hidráulica, beirarrúas baixo soportais), onde seguramente a grande calzada descuberta funcionóu como eixo principal artellador do poboado. De feito, a prolongación rectilínea da mesma pode verse relativamente ben nun aliñamento fósil-lindes de parcelas- conservado ó leste do xacemento; seguindo esta mesma disposición e orientación cara ó oeste, a calzada pasaría xusto a carón da necrópole [Fig. 58]. Quizais puidera tratarse así dunha sinxela conformación urbana lonxitudinal tipo poboado-rúa, malia que tanto polas propias estructuras exhumadas, dispersión de restos en superficie e disposición do parcelario intuimos un urbanismo bastante máis amplo e complexo de tipo pseudo-ortogonal ou propiamente ortogonal. A existencia de rúas transversais semella bastante probable con base na orientación da cloaca e máis do parcelario agrícola, todo el claramente disposto nesta orientación; máis problemático resulta supoñe-Ia presencia de 422 As proporcións de TS por periodos son como seguen: 18,2% (2 tercio s. 1); 47,5% (último cuarto s. I e la metade do 11); 13,1% (2 a metade s. II e inícios do I1I); 0% (s. III d.C.); 6% (la metade s. IV); 15,2% (2 a metade s. IV e s. V) (MENÉNDEZ LLORENTE etalii 1998; MENÉNDEZ LLORENTE n.p.) 0

204

FERMíN PÉREZ LOSADA

Fig.58 Fotografía aérea da Proba de Valdeorras e fotointerpretación de vescixios antigos [Vóo IGN 1:30000, 1985, folla 190, pasada K, nO 7].

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

rúas secundarias paralelas á principal, sendo o único indicio revelador neste sentido un hipotético aliñamento discontínuo (cabeceiras de varias fincas) ubicado entre o río e a vía férrea [Fig. 58J. Esta calzada empedrada que cruza lonxitudinalmente o asentamento e preside o seu urbanismo consiste sen dúbida na vía XVIII Braga-Astorga do Itinerario de Antonino. Prácticamente tódolos investigadores coinciden trazala pola Proba (DÍEZ SAN]URJO 1904-06, 272-275; ESTEFANÍA ÁLVAREZ 1960, 11-35; CAAMAÑO GESTO 1995-1996, 70-72) e, amáis disto, a data de construcción (Vespasiano) e posta en servicio da mesma (Tito-Domiciano, ca. 80 d.C.) coincide perfectamente coa de fundación e desenvolvemento inicial do núcleo romano. A vía, xa que logo, debeu xogar un papel primordial no xurdimento e posterior consolidación do poboado. De tódolos xeitos, a Proba non foi simplemente un lugar de paso dunha calzada importante: xusto a partir de aquí a vía XVIII abandona as beiras do Sil en dirección NE (vales do Rubiá e Éntoma ata a serra de Aciñeira da Lastra) e xurde outra vía comarcal que continúa cara ó leste polo val do Sil en dirección á área mineira de Las Médulas. Intuímos que o punto concreto onde se produce esta bifurcación é xusto na saída leste do asentamento: o camiño comarcal continúa rectilíneamente cara ó Barco e a vía XVIII inflexiona ó NE -supoñemos que pasando polo actual núcleo da Proba e máis fronte ó seu cemiterio- en dirección a Vegamuíños e O Castro [Fig. 59J. O aglomerado sitúase en consecuencia sobre un importante enlace ou confluencia viaria. O tamaño atinxido polo poboado sen dúbida foi moi considerable. Resultan bastante claras as lindes oeste (necrópole e regato adxacente) e sur (curso antigo do río Sil)423, sendo máis difusas as do norte e leste que trazamos con base na dispersión de achados superficiais 424 . Delimítase así unha área de ocupación de forma sensiblemente trapezoidal que atinxe uns 400 mts. de longo por 423

Na fotografía aérea advírtense claramente cómo prácticamente todo o cuadrante SO do xacemento corresponde a un orixinario m~andra do río actualmente abandonado e colmatado [Fig. 58J. 424 A parte da escavación e da necrópole, as áreas principais ande foran atopados materiais de superficie foran as fincas sitas a ambos lados da C-536 (entre as naves industriais e atalude

ffEI Ocupación

• • • • • Vías

205

Xacementos periurbanos

Fig.59 Topografía, sistema viario e asentamentos romanos nas inmediacións de A Proba de Valdeorras [Plano base COTOP 1:10000, follas 190-2.3 e 3.3J

uns 190 de anchura media, ou sexa algo máis de 7,5 has. de extensión [Fig. 58J. Esta área seguramente sempre foi aberta (sen recintos físicos -p.e. cercas ou murallas- que a acoutasen) e probablemente de ocupación interna espallada e dispersa (ou sexa, incluíndo amplos espacios valeiros entre as diversas rúas e construccións), tal como acostuma a acontecer neste tipo de poboados. Outro detalle que revela en certo modo a importancia do aglomerado urbano é a existencia doutros pequenos asentamentos romanos nas proximidades, feito que interpretamos como reflexo dun hábitat disperso periurbano nas inmediacións do núcleo principal. Nun radio inferior a 1.000 mts. desde o poboado coñécense alomenos dous destas probables granxas ou casais suburbanos, denotados polo achado de materiais cerámicos en superficie: pequeno espolón e ladeira sobranceira ó xacemento polo norte e inmediacións do actual cemiterio da Proba [Fig. 59J.

A Cigarrosa (A Rúa) / As Modorras (Petín) A área da Rúa-Petín caracterízase a nivel arqueolóxico porque por aquí discorre a vía XVIII -destaactual da N-120), o cruzamento baixo ponte de ambas estradas, os taludes da vía férrea e máis algunhas fincas cultivadas ubicadas entre ésta última e o río.

206

FERMÍN PÉREZ LOSADA

cando especialmente o cruzamento do Sil mediante unha ponte- e a presencia de varios asentamentos romanos nas inmediacións de ponte e vía. O trazado en concreto da vía a nivel local [Fig. 60] é relativamente doado de restituir a partir do punto de paso obrigado que supón á moi remozada ponte romana de Petín, tamén chamada da Cigarrosé 25 . Cara a Astorga, a vía vai por A Rúa e A Rúa Vella en dirección a S. Miguel do Outeiro adoptando un trazado sensiblemente rectilíneo que en boa parte se atopa fosilizado no percorrido antigo da N-120 (CAAMAÑO GESTO 1988, 17 e 1995-96, 70; MARTÍNEZ VELASCO 1988,4243). Cara a Braga, a vía ascende en curva polo estreito val do Raspalioso ata Larouco, ben sexa pola marxe dereita do río (Petín, barrio de Santiago, as Modorras, Casasoa e Freixido de Arriba)426 ou ben pola marxe esquerda (percorrido da antiga N-120 por Freixido de Abaixo)427. É moi probable que neste sector de vía converxesen dous camiños da rede comarcal (vid. infra): ún cara a terra do Bolo á altura de Freixido e outro cara Quiroga e Lemos xusto na saída norte da ponte de Petín. Os principais xacementos romanos desta área son os da Cigarrosa na Rúa e o das Modorras en Petín, ámbolos dous xa coñecidos e referenciados desde finais do s. XIX. 425

A ponte ubícase no lugar idóneo -un corte relativamente estreito e profundo do Sil- permitindo así que, malia o tamaño do río, non fose necesario realizar unha obra excesivamente custosa e monumental. Orixinariamente debeu constar de catro arcos de medio punto -dous principais e dous secundarios- e medidas similares ás actuais (77 mts. de longo, 5 de ancho e 18 de altura máxima sobre o leito do río) pero infelizmente pouco resta da fábrica romana -a penas os baseamentos en opus quadratum almofadado das pilas 2 a e 4 a-, senda o resto da obra visible froito da reconstrucción medieval -verosímilmente do s. XIII ou XIV- e posteriores remodelacións dos ss. XVI, XVII, XIX e inícios do XX (CAAMAÑO GESTO 1988, 21-23; ALVARADO BLANCO et alii 1990, 73-79). 426 Este é o trazado "tradicional" (cAAMAÑo GESTO 1988, 17 e 1995-96,70; MARTÍNEZ VELASCO 1988,42-43), alicerzado na presencia de varios asentamentos romanos (As Modorras de Petín, O Pombal de Freixido de Arriba) e, sobre todo, no percorrido do antigo Camiño Real. 427 A proposta deste trazado é moi recente (ALVARADO BLANCO et alii 2000, 121-124), baseada esencialmente en que pola marxe dereita do Raspalioso o camiño medieval amosa pendentes variables e inadmisibles para a vía (do 7%, 10% e incluso 12%), mentres que pola marxe esquerda son moito máis axeitadas as condicionantes topográficas, cun sostido descenso en pendente do 5%.

O xacemento da Cigarrosa localízase a uns 450 mts. Ó ONO da ponte e vía, ubicado nunha pronunciada ladeira (ca. 50 mts. de desnivel) sobre o río [Fig. 60, na 2]. Os restos constructivos consisten en varias estancias pavimentadas de mosaico, especialmente fondos de piscinas. A primeira foi descuberta en 1896 froito dunha escavación levada a cabo pola Comisión de Monumentos Históricos y Artísticos de Orense (MACÍAS et alii 1898), consistente nunha piscina cuadrangular (4,4 x 4,4 mts.) co fondo e paredes revestidas de mosaico polícromo figurativo (motivos mariños), dotada de desaugue central e acceso lateral formado por tres escalóns feitos en ladrillo; a estancia continuaba a partir da parte superior das escaleiras tamén pavimentada de mosaico, agora xeométrico (axadrezado polícromo), por baixo do cal discorre unha pequena canalización abovedada. Outro fondo de piscina moi similar apareceu en 1969 froito dunha remoción de terras levada a cabo polo grupo arqueolóxico valdeorrés "Os Escarbadores", neste caso algo maior (ca. 25 m 2) pero de idénticas características constructivas: fondo e paredes revestidas de mosaico de tema mariño, orificio de desaugue, escalinata de acceso e abastecemento de augas mediante sendos tubos cerámicos empotrados nas paredes laterais (ACUÑA CASTROVIEJO 1972,469-470; cAAMAÑo GESTO 197778,128-129). Unha terceira estancia (4,2 x 3 mts.) pavimentada de mosaico xeométrico (composición de rombos) foi descuberta en 1973 por mor das obras de construcción da N-120, acompañada doutros moitos vestixios -muros e canalizacións, restos doutros mosaicos, fragmentos de capiteis e fustes marmóreos, cerámicas (TS e común), moedas (alomenos 5 pequenos bronces de Constancio e Constantino) e un soporte de sítula en bronceinfelizmente nunca estudiados e dos que a penas contamos con vagas referencias (CAAMAÑO GESTO 1977-78, 129-130; 1988, 27; FERNÁNDEZ IBÁÑEZ et alii 1998,58). A meirande parte dos mosaicos, tanto por seren de temática mariña como por revestir fondos de piscinas ou bañeiras, denotan claramente que nos atopamos ante un complexo termal, probablemente privado; o estudio estilístico dos mesmos revela asemade unha cronoloxía tardía -finais do s. III e iní-

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

207

Xacementos romanos (área de dispersión de vestixios)

Poboado castrexo

Vía XVIII (trazados alternativos)

Vía comarcal secundaria

Epígrafe romano

Fig.60 Sistema viario e distribución de xacementos antigos na área de Petín-A Rúa de Valdeorras [Fot. aérea IGN 1:30000, 1985, folla 190, pasada L, nO 3] 1 As Medorras/O Pombar/Barrio de Santiago (Petín). Probable hipocausto, abondosos e variados materiais (cerámica, bronces, etc.).

2 A Cigarrosa (A Rúa). Complexo termal con mosaicos, materiais; epígrafe funerario (CIL II 2610; IRG IV 115; AFFE 167). 3 Colexio Pablo VI (A Rúa). Vestixios indeterminados. 4 As viñas da Santa (Fontei, A Rúa). Lagar vinícola, materiais. 5 Castro de Sta. María de Manes (Petín).

cios do IV d.C. (ACUÑA CASTROVIEJO 1972, 476)-, obra dun especializado taller musivario itinerante que traballa en diversos puntos da Gallaecia nestas datas (BALIL ILLANA 1975). Amáis disto, da Cigarrosa procede unha magnífica placa funeraria en mármore, atopada no s. XVII e actualmente empotrada na parede dunha casa fronte á igrexa parroquial de S. Esteban da Rúa (CIL II 2610; IRG IV 115; AFFE 167). Debéu existir, xa que logo, unha necrópole ou tumba aillada nas inmediacións do asentamento, que pola forma e calidade da peza probablemente foi tipo mausoleo ou similar. O texto 428 rememora a un gigurro ilustre -Lucio Pompeio Reburro Fabro-, natural da ignota localidade de Calubriga,

facendo constar ante os seus paisanos a súa exitosa carreira castrense como suboficial nada menos que nas elitistas guarnicións pretorianas de Roma (BALIL ILLANA 1973; AFFE, pp. 266-268). Obviamente trátase dun cidadán romano, condición ésta que tamén ostenta o seu herdeiro testamentario -Lucio Flavio Flaccino- e quizais tamén

428 L(ucio) Pompeio L(uci) j(ilio) Pom(ptina tribu) Reburro Fabro Gigurro Calubrigen(se) Probato in coh(orte) VII Pr(aetoria) Beneficiario Tribuni Tesserario in C(enturia) Optioni in C(enturia) Signifero in C(enturia) Fisci Cu rato ri Cornicul(ario) Trib(uni) Evoc(ato) Aug(usti) L(ucius) Flavius Flaccinus H(eres) ex T(estamento). A calidade do texto é innegable: boa ordinatio, interpuncións a base de hederae e excelente caligrafía e graba-

ción das letras.

208

FERMÍN PÉREZ LOSADA

o seu pai Lucio 429 . Supoñemos que este militar,

opmlOn tradicional que sempre localizóu aquí o

unha vez licenciado, retornóu para morrer na súa

coñecido enclave viario valdeorrés denominado Forum Gigurrorum431 .

patria, aínda que tamén é posible que se trate sim-

O xacemento das Modorras, tamén referenciado

in absentia (RODRÍGUEZ COLMENERO 1995-96,97). O

como "O Pombar" ou "Barrio de Santiago", está

epígrafe data claramente de época imperial, s. 11

situado a uns

plemente

dunha

dedicatoria

d.C. segundo R. Colmenero (AFFE, p.

265),

700

mts. da ponte, neste caso sobre

a ladeira sur do río (ca.

mts. de desnivel); ubí-

entre Vespasiano e Septimio Severo segundo Balil

case polo tanto fronte ó da Cigarrosa, sendo

(1973, 137).

ambos lugares perfectamente visibles entre sí [Fig.

A escasa dispersión de vestixios indica en principio un área de ocupación bastante restrinxida que calculamos nunha media hectárea430 . Se a esto

60,

1].

Infelizlnente, nunca se teñen realizado

aquí escavacións arqueolóxicas: os vestixios coñecidos proceden exclusivamente de achados superfi-

sumamos outras características como o relativo

ciais (traballos agrícolas nos viñedos) ou ben de

afastamento da vía, a súa magnífica orientación e

ocasionais remocións do subsolo (obras acometi-

dominio visual do val e a propia entidade das

das nas casas do lugar). Os restos constructivos

estructuras descubertas (un complexo termal pri-

consisten nunha sepultura con enxoval aparecida no Pombar a finais do século pasad0 432 e un pro-

vado), non dubidamos en afirmar que se trata dunha

villa rural aparentemente de índole residen-

cial. Aínda máis, a presencia da placa funeraria nas inmediacións podería revelar o nome do seu

po-

ssessor -ben sexa o defunto Lucio Pompeio

bable hipocausto descuberto contra 1985 fronte a unha casa da aldea433 , amáis de fragmentos de mosaico, do

tessellae soltas e placas de mármore puliSAN]UR]O 1904-06, 322;

(DÍEZ

Reburro Fabro ou o dedicante Lucio Flavio Flaccino-, coincidindo plenamente o alto nivel sociopolítico e cultural destas persoas co evidente luxo e refinamento amosado polo xacemento (profusión de mosaicos nas termas, pezas arquitectónicas marmóreas) e redundando no seu presumible carácter residencial. A nivel arqueolóxico, polo tanto, resulta un tanto difícil considera-lo xacemento como

mansio viaria e máis aínda como

núcleo urbano, contradicindo así a estendidísima

429 Como é sabido, as tropas pretorianas nútrense exclusivamente de cidadáns romanos, nun principio recrutados exclusivamente en Italia. Cando Reburro ingresa neste carpo obviamente xa era cidadán, ca cal é de supoñer que tamén o fose o seu pai: Balil (1973,137) considera que se trata dun inmigrante itálico asentado en Valdeorras (ande naceu o seu filio), de aí a pertenza á tribu Pomptina, nada frecuente fóra de Italia; R. Colmenero (AFFE, p. 266) suxire sen embargo que fose un indíxena levado a Roma como cliente ou escravo, ande sería liberado por algún membro da gens Pompeia, adscrita á tribu Pomptina. A estructura trinominal do dedicante revela igualmente a súa condición de cidadán. 430 Resulta difícil facer un cálculo fiable do tamaño real do xacemento, xa que desde 1974 a meirande parte do mesmo atópase literalmente sepultado baixo os taludes da N-l20; os escasos restos que continúan a aparecer a ambos lados da estrada (especialmente no meridional) probablemente sexan xa de tipo marxinal.

431 A identificación Cigarrosa = Forum Gigurrorum foi proposta orixinariamente polos padres Sarmiento e Flórez (s. XVIII), senda recollida algunhas décadas despois por Ceán Bermúdez (1832, 198). Non obstante, serán os traballos de Díez Sanjurjo (1904-1906, 51-53) e, moito despois, de Caamaño Gesto (1977-1978a, 126-130; 1988, 25-27) os que, baseados tanto nas fontes como no coñecemento do terreo, dean consistencia e credibilidade a esta identificación, indefectiblemente asumida en prácticamente tódalas obras que versan sobre a romanización de Valdeorras. Soamente contados autores (BALIL ILLANA 1975, 261; GORGES 1979, 329) consideran o xacemento como unha simple viLLa. 432 "... una sepultura, dentro de la cual, y confUndidos con restos humanos, aparecieron: un vaso de arcilla gris (. . .), una medalla de bronce (. . .), JI un objeto, también de bronce (. . .). Dicho objeto (. . .) es un erinale, adorno femenino que Las romanas usaban para sujetar el cabello" (MACÍAS et aLii 1898, 6). 433 A descrición coa que contamos, malia que suficientemente reveladora, resulta bastante imprecisa e confusa. Trátase dunha estructura rectangular (alomenos 1,7 mts. de ancho), semiescavada na rocha, ande apareceron tres fiadas de arcos de ladrillo apoiados en columniñas de cachotería; encima de arcos e tímpanos había restos dunha "bóveda plana" sustentada sobre liñas de ímbrices dispostos en sentido transversal ós arcos. A carón desta estancia descubríuse asemade "una cueva, también excavada en la roca" que quizais poida ser interpretada como o praefurnium da construcción. Toda a estructura tiña evidentes pegadas de exposición ó lume, especialmente ladrillos" calcinados" e "vidriados" (PIÑEIRO CASTIÑEIRAS 1988, 84-85). M. Caamaño tamén referencia a existencia desta estructura, indicando lacónicamente que "recientemente se ha descubierto en la bodega de una casa un hipocausto"(CAAMAÑO GESTO 1988, 37).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

FERNÁNDEZ PÉREZ 1991, 45), abundantes anacos de tégula/ímbrice, e algunhas pezas arquitectónicas -un capitel e un sillar ou placa decorado (DÍEZ SAN]UR]O 1904-06, 322; CAAMAÑO GESTO 1988, 37)- reaproveitadas nas casas de Petín. Os achados de material moble son especialmente abundantes: "fíbulas, pesas, monedas, herramientas, lucernas y otros objetos" (DÍEZ SAN]URJO 1904-06, 322), así como tamén vidros, cerámica común romana, TS, escorias de ferro e varios obxectos metálicos -cravos férricos, pesos de rede en chumbo e un pequeno aplique broncíneo que representa unha cara humana- (FERNÁNDEZ PÉREZ 1991, 44-45; FERNÁNDEZ IBÁÑEZ et alii 1998, 61-62). O estudio das cerámicas finas de importación (MENÉNDEZ LLORENTE 1995 e n.p.; CAVADA NIETO n.p.) identifica a presencia de TSH de Tricio -formas Drag. 29, 30 e, sobre todo, 37- e máis un único fragmento de TSHT -Drag. 37t-, revelando xa que logo unha cronoloxía de ocupación claramente altoimperial -desde finais do s. I ata inícios do III d.C., especialmente na segunda centuria- con certa continuidade, aparentemente residual, durante o s. IV d.C. A área de dispersión de vestixios, sendo maior que a da Cigarrosa, tampouco semella ser excesivamente grande, aproximadamente 1 ha., 1,5 has. como máximo. Pola súa ubicación -media ladeira con amplo dominio visual do val- e tipo de vestixios atopados -esencialmente residenciais e con certo nivel de riqueza (mosaicos, hipocausto, etc.)- parécenos que o xacemento debería ser interpretado como outra villa similar e parella á da Cigarrosa, quizais neste caso máis marcadamente urbano-rústica, ou sexa, residencial e agropecuaria á vez. Non obstante, a posibilidade de que o xacemento estea situado sobre o trazado da vía XVIII -lembremos que, segundo estudios recentes (ALVARADO BLANCO et alii 2000) a vía vai próxima pero por outro sitio- é o que leva a M. Caamaño a consideralo como un enclave viario, concretamente o propio Forum Gigurrorum en detrimento da tradicional identificación na Cigarrosa (CAAMAÑO GESTO 1995-1996,70). Non nos parece, sen embargo, que o xacemento poida ser interpretado como núcleo agrupado

209

importante: a extensión atinxida resulta insuficiente e os vestixios atopados non revelan, alomenos de momento, ningún indicio claro de conformación protourbana ou urbana. Amáis dos xacementos da Cigarrosa e Modorras, tamén hai na zona algúns outros xacementos romanos de menor entidade, así como alomenos dous poboados castrexos. Os primeiros son As viñas da Santa en Fontei [Fig. 60, nO 4], sen dúbida un pequeno casal agropecuario especializado na producción vitícola434 , e o Colexio Pablo VI na Rúa [Fig. 60, nO 3], pequena e indeterminada construcción romana4 35 hipotéticamente relacionada coa vía que pasa ó seu pé. Os segundos son o Castro de Sta. María de Mones en Petín [Fig. 60, nO 5] e mailo Castrillón de Fontei na Rúa, ambos dun único recinto oval ubicado sobre sendos espolóns sobranceiros ó val e un tamaño considerable, especialmente o primeiro 436 ; o seu espolio revela unha cronoloxía de ocupación claramente romana437 : quizais conveña así interpretalos como poboados romanos de tradición castrexa máis que propiamente como "castros" indíxenas prerromanos.

434 Os vestixios consisten en tégula, cerámica común romana e restos orgánicos (osos, carbóns e sementes de uva) atopados nun recinto rectangular ou cuadrangular (esquinal de muros de mampostería) pavimentado de cal e area; dentro deste espacio aparecéu unha magnífica pesa de lagar feita en granito (FERNÁNDEZ PÉREZ 1993). 435 As referencias coas que contamos (QUINTANA PRIETO 1969, 25; CAAMAÑO GESTO 1977-78, 129) únicamente transmiten a descuberta de "cimientos de edificios antigüos y utensilios de época romana': 436 O de Fontei mide uns 125 x 65 rnts. (FERNÁNDEZ PÉREZ 1991,43); o de Sta. María de Manes aproximadamente 160 x 75 mts. 437 Do Castrillón proceden abundantes tégulas, ladrillos, muiños circulares, cerámica común romana, TSH -Drag.15/ 17-, pondera, unha moeda de Claudia e varios obxectos metálicos -un broche de cinto, unha agulla e unha posible pesa de rede en chumbo-, amáis do fragmento dun pé monumental de estatua interpretado como un posible "guerreiro" castrexo (CAAMAÑO GESTO 1988, 36; FERNÁNDEZ PÉREZ 1991,42-43; FERNÁNDEZ IBÁÑEZ etalii 1998, 64-65). No castro de Sta. María de Manes apareceron tégulas, cerámica común romana, vidros, TSH -Drag.27 con selo de alfareiro- e obxectos metálicos -vainas de coitelo, pesas de rede en chumbo-, así como varios sillares reaproveitados na actual igrexa -un deles grabado cun taboleiro de xogo e outro marmóreo decorado con relevos vexetais- indicativos da existencia dalgún importante edificio romano de descoñecida índole (cAAMAÑo GESTO 1988, 35-36; FERNÁNDEZ IBÁÑEZ et alii 1998, 63-64).

210

FERM(N PÉREZ LOSADA

Existe, xa que logo, unha certa densidade de asentamentos na área estudiada, o cal non significa un feito excepcional e único na terra de Valdeorras: concentracións similares e incluso maiores detéctanse igualmente noutras partes do val [Fig. 61], especialmente no concello de Larouco (FERNÁNDEZ PÉREZ 1989) ou no treito comprendido entre A Rúa Vella e A Proba

(CAAMAÑO GESTO 1988,35-38). Contextualizad6n e interpretad6n xeral Non hai ningunha dúbida de que a terra de Valdeorras, comarca perfectamente definida tanto a nivel xeográfico como histórico, foi o solar de ocupación da etnia indíxena dos gigurri (HÜBNER

1910; TRANOY 1981, 47-48; TIR, K-29, 58-59), tal como demostran claramente os argumentos toponímicos -"valdeorras" é a evolución patrimonial directa de * vallem (de) Gigurris438_, epigráficos -placa funeraria da Cigarrosa- e viarios -paso pola zona da vía XVIII e localización na mesma da mansión Forum Gigurrorum-. As fontes escritas antigas que documentan a existencia desde populus son certamente abundantes. Plinio no s. 1 d.C. é o primeiro en facelo, citándoo como un dos catro máis destacados existentes entre os Astures439 ; por estas mesmas datas, ou mesmo anteriores, na zona será recrutada unha unidade auxiliar do exército romano que porta o significativo nome de Ala 1 Gig(urrorumj40. No s. II d.C., Ptolomeo cita novamente ós gigurri dentro do listado dos pobos astures, indicando ademais expresamente que só contan cunha cidade no seu territorio denominada Forum Gigurrorum441 . Este

438 O etnónimo orixinario aparece citado no s. VI (Parroquial Suevo) baixo a forma Geurros e, no numerario visigótico do s. VII, como Georres ou Giorres. Na documentación medieval (s. XII) documéntanse as formas Guerres ou (Vál de) Jurris para, xa na época moderna, consolidarse como (Val de) Eorres unha vez perdida a "g" inicial (MORALEJO LASSO 1977,42).

439

"In

iis sunt

Gigurri,

Paesici,

Lancienses,

Zoelae"

(Nat.Hist.,III,28) [Entre estes (os Astures) están os Gigurros, os Paesicos, os Lancienses e os Zoelas]. 440 Epigráficamente testemuñada nunha controvertida ara atopada do Castro de Cabanca en Castrelo do Val (IRG IV 66; AFFE 12). 441 "Dos Gigurros (a cidade de) Foro dos Gigurros (nas coordenadas) 8° - 43° 45'" (Xeog.,II,6,37).

mesmo núcleo aparece citado asemade nas fontes viarias como mansio da vía XVIII (cuarta desde Astorga e oitava desde Braga): o Itinerario de Antonino (428,7) denomínaa Foro e sitúaa a 19 millas da anterior Nemetobrica e a 18 da posterior Gemesetario; idéntica posición ocupa no Anónimo de Rávena (320,8) -entre Nemetobrica e Ginistaria-, agora expresamente denominada como Foro Gigurnion. Por último, as fontes tardoantigas mentan o lugar no s. VI como ecclesia inserida no territorio da sede ourensá442 , ou ben na centuria seguinte como ceca de acuñación de moeda visigoda443 . Das fontes se deduce, xa que logo, que a etnia orixinaria dos gigurri foi temperá e intensamente romanizada reconverténdose en civitas, ou sexa, unha entidade territorial organizada ó xeito romano (sustitución dos vínculos étnicos por outros de índole política e administrativa) que se dota dun núcleo capital urbano denominado Forum Gigurrorum. O propio nome xenérico utilizado -ftrum- refrenda en boa medida esta condición capitalina, indicando claramente a existencia dun punto central da comunidade con funcións de índole política (organización e xestión da res publica, prestación de servicios administrativos) e, especialmente, económica (prestación de servicios productivos e comerciais)444. Segundo as fontes, este núcleo capital funcionaría ademáis como enclave viario, sendo escollido como lugar de asento dunha mansio oficial da vía XVIII. Partindo destas premisas -Forum Gigurrorum como capital comarcal da civitas homónima e mansión da vía XVIII- compre agora tentar localizalo sobre o terreo. A hipótese tradicional, defendida por prácticamente tódolos investigadores, parte da restitución do trazado da vía e a medición sobre a mesma das distancias totais e intermansionarias recollidas no Itinerario de Antonino.

442 Par.Suev.IX,6: Ad Auriensem sedem: ... Geurros... (DAVID 1947,39). 443 Ceca denominada Georres/ Giorres en numerario de Witerico (603-610), Sisebuto (612-621) e Suintila (621-631) (DíAZ 1994,647). 444 Outros casos paralelos aquí analizados son os do Foro Iriense (Iría) e mailo Forum Limicorum (Xinzo de Limia).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos (aglomerados secundarios" romanos en Galicia

----o

KM5

••

211

Xacementos romanos, mansións viarias, núcleo urbano Minas de ouro (de 0,1 a 1 milI. m 3 ; de 1 a 10 mili. m 3 )

Poboados castrexo-romanos Vía XVIII

Fig.61 A terra de Valdeorras en época romana: topografía, vías de comunicación, poboados castrexos, minas de ouro, epígrafes e xacementos romanos [C] Poboados castrexo-romanos, [M] Minas de ouro, [E] Epígrafes, [R] Xacementos romanos 1 [R] O Poulo (Larouco) 2 [C] Castro do Alto do Viso (Larouco) 3 [C] O Castrillón (Larouco) 4 [R] A Caseta (Larouco) 5 [R] Seoane (Larouco) 6 [C] A Trincheira (Portomourisco, Petín) 7 [R] O Pombal (Freixido, Larouco) 8 [R] Seadur (Larouco) 9 [C] Castro Cabanelas (Seadur, Larouco) 10 [M] As Chozas (Seadur, Larouco) 11 [M] Albaredos (Quiroga) 12 [M] Vilanuiz I (Quiroga) [M] Vilanuiz II (Quiroga) 13 [M] Montefurado (Quiroga) 14 [R] As Medorras, O Pombar, Barrio de Santiago (Petín) 15 [C] Castro de Sta. María (Mones, Petín) 16 [C] O Castrillón (S. Miguel de Mones, Petín) 17 [M] O Buraco (Sampaio, Mones, Petín) 18 [R] A Cigarrosa (A Rúa) [E] Placa funeraria da Cigarrosa (CIL II 2610; IRG IV 115; AFFE 167) 19 [R] As viñas da Santa (Fontei, A Rúa) [C] O Castrillón (Fontei, A Rúa) 20 [R] A Rúa Vella (A Rúa) [C] A Coroa (A Rúa) [M] A Pala (Somoza, A Rúa) 21 [R] San Miguel do Outeiro (Vilamartín) 22 [C] O Castelo (Valencia do Sil, Vilamartín) 23 [R] Vilamartín de Valdeorras [E] Ara de Vilamartín (IRG IV 99; AFFE 83) [C] Castro da Magdalena (Vilamartín) [M] Valdegodos (Vilamartín) 24 [C] Castro do Pendón (Cesures, O Barco) 25 [R] Arcos (Vilamartín) 26 [C] Castro da capela de San Lourenzo (Arcos) 27 [M] As Barreiras, Cova dos Mouros, Val de Vacas (Córgomo, Arcos) [M] O Pedregal (Portela, Arcos) 28 [C] Castro da Escrita (Santigoso, O Barco)

Epígrafes

Vías secundarias

29 [C] O Castro (Santigoso, O Barco) 30 [E] Ara de Viloria-O Barco (AFFE 113) 31 [E] Ara do Barco (AFFE 534) 32 [M] As Cobas (O Barco) 33 [C] O Castelo (Santurxo e Millarouso, O Barco) [M] Santurxo (O Barco) [E] Ara de Santurxo (CIL II 2611; IRG IV 72; AFFE 51) 34 [C] O Castro (Sta. María, O Barco) 35 [R] A Gulpilleira (Vilanova, O Barco) 36 [C] O Casteliño (Forcadela, O Barco) 37 [C] A Coroa do Xardoal (Forcadela, O Barco) 38 [C] Cabeza do Castro (Rubiá) [E] Ara de Rubiá (CIL II 685; IRG IV 95; AFFE 97) 39 [C] Castro do Xirimil (Entorna, O Barco) 40 [M] As Cobas (Entorna, O Barco) [M] O Forroxal (Entorna, O Barco) [M] A Raia (Entorna, O Barco) 41 [M] O Folo (Sobradelo, Carballeda) 42 [M] A Lagua (Vila de Quinta, Carballeda) 43 [M] Valdevila (Sobradelo, Carballeda) 44 [M] A Médua (San Xusto, Carballeda) 45 [R] Pumares (Carballeda) [C] Castro (Pumares, Carballeda) 46 [C] Castro da Portela do Trigal (Carballeda) 47 [M] A Meana, Foi Pidriña, O Subreiral (Quereño, Rubiá) [C] Castro (Quereño, Rubiá) 48 [C] Castro (Pte. de Domingo Flórez) 49 [M] Cheices (Pardellán, Rubiá) 50 [M] Balouta (Pte. de Domingo Flórez) 51 [M] Melgato (Pardellán, Rubiá) 52 [C] Castro (Pardellán, Rubiá) 53 [C] O Castelo (Barrio e Castelo, Rubiá) 54 [R] A Louxeira (Rubiá) 55 [R] As Portas (Veiga de Cascallá, Rubiá) 56 [M] As Perdigueiras (Pardellán, Rubiá) 57 [C] Castro (Covas, Rubiá) 58 [R] Biobra (Rubiá) 59 [R] A Cibdá (Robledo, Rubiá) 60 [E] Miliario da serra de Aciñeira da Lastra (CIL II 6223) 61 [M] A Sufreira (Carril, Carucedo) [E] Ara de A BarosaCarucedo (AFFE 536) 62 [M] O Cabalón (Frieira, Sobrado).

212

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Facendo OS cálculos oportunoé 45 , a mansión Foro teóricamente debería ir situada no actual núcleo da Rúa, de aí a estendidísima identificación no inmediato xacemento da Cigarrosa ou ben no relativamente próximo (2,5 kms. antes do punto teórico) das Modorras de Petín. Outro apoio viario indirecto a esta identificación podería ser que desta área xorden sendos camiños da rede comarcal (parece lóxico que a mansio sexa tamén un punto de confluencia ou converxencia de camiños), malia que os devanditos cruzamentos coa vía XVIII non se producen exactamente nin na Cigarrosa nin nas Modorras de Petín [Fig. 61]. O primeiro dos camiños comarcais parte do extremo norte da ponte de Petín en dirección oeste para, seguindo o curso do Sil, comunicar co val de Quiroga e posteriormente coa terra de Lemos (MARTÍNEZ VELASCO 1988, 50; FERRER SIERRA 1988,108); carece polo de agora de testemuños arqueolóxicos directos (p.e. pontes ou miliarios) pero está ben constatado en época medieval (FERREIRA PRIEGUE 1988,219,224 e 226), resulta imprescindible para comunicar as importantes explotacións auríferas da zona -Montefurado e Quiroga/San Clodio- e actúa como continuidade natural da vía Luco Augusti ad Dactionum recollida na T áboa II de Astorga. O segundo camiño parte da vía á altura de Freixido en dirección sur pola terra do Bolo (cAAMAÑo GESTO 1988, 21; MARTÍNEZ VELASCO 1988, 50; FERRER SIERRA 1988, 108) onde enlazaría na Gudiña coa vía tamén secundaria e comarcal Verín-Sanabria; apoian a súa existencia os testemuños medievais (FERREIRA PRIEGUE 1988, 213-215) así como a considerable importancia das explotacións auríferas da rexión (XUSTO RODRÍGUEZ 1993a). Non obstante, esta identificación Modorras/ Cigarrosa = Forum Gigurrorum, aparentemente

445 Foro está, segundo o Itinerario, a 81 millas de Astorga; dado que o miliario de Tito/Domiciano atopado nas inmediacións da Ponte Bibei (RIVAS 1974b, nO 1; AFFE 332) indica claramente a milla 94 desde esta capital conventual, obviamente a mansión debería estar a 13 millas de distancia da ponte; tomando o valor clásico de 1.480 mts. por milla e medindo as distancias sobre plano coa axuda dun curvímetro, os 19,2 kms. de distancia resultante cúmprense no punto indicado.

clara segundo as fontes itinerarias, amósase moi pouco consistente desde un punto de vista arqueolóxico, tanto sexa o estudio individual de xacementos como o xenérico de distribución e categorización de vías, minas e asentamentos existentes en toda a comarca [Fig. 61]. O problema deriva de que o Forum, amáis de mansión viaria, constitúe esencialmente a capital dunha importante e romanizada civitas, e como talo lóxico é supoñer que este lugar sexa un núcleo especialmente destacado en tamaño, conformación interna (urbana ou protourbana) e axeitada ubicación ("punto central") dentro do territorio da comunidade. Estas condicións en absoluto se cumpren nin na Cigarrosa nin nas Modorras (o primeiro nin sequera é viario e do segundo é dubidoso que estea sobre a propia vía) pero sí a 12 kms. de distancia seguindo a vía XVIII en S. Salvador da Proba. O asentamento é sobradamente extenso, amosa unha complexa e programada conformación urbana, presenta unha inmellorable situación estratéxica no centro xeográfico, económico e humano do val 446 e constitúe ademais tamén un nó de comunicacións terrestres, dado que desde aquí parte unha ben probada vía comarcal romana en dirección a Las Médulaé 47 . Por outra parte, éste é o único enclave urbano romano coñecido en toda a comarca, plenamente constituído como tal a partir de época flavia: 446 Non en van nesta mesma área sempre se ubicaron as capitais históricas da comarca valdeorresa: O Castro en época medieval e moderna e O Barco desde o s. XIX ata hoxe (GARCÍA TATO 1996, 104). 447 Non ternos dúbida algunha da romanidade e importancia atinxida por esta vía secundaria, avalada pola impoñente obra edilicia romana da Pontóriga sobre o Sil (ALVARADO BLANCO 1979,77-89; ALVARADO BLANCO et alii 1990, 95-99) e o considerable número de explotacións auríferas que comunica, algunha delas, como a da Médua, das de meirande tamaño da rexión. Diversos restos de pontes e camiños antigos, así como algunhas referencias na documentación medieval e moderna permiten reconstruir aproximadamente o seu trazado (FERRER SIERRA 1988,108; ALVARADO BLANCO 1979, 90-96): procedente do inmenso complexo mineiro das Médulas (desde onde enlazaría directamente coa vía XVIII-XIX-XX á altura de Cacabelos ou Ponferrada), cruza o río Cabrera en Puente de Domingo Flórez e continúa pola marxe esquerda do Sil ata cruza-lo río na Pontóriga; desde aquí segue pola marxe dereita pasando por Sobradelo, Entorna e O Barco ata A Proba, onde converxe novamente coa vía XVIII. Consideramos moi pouco probables algunhas alternativas propostas, como por exemplo que desde Entorna suba polo val do río homónimo ata enlazar coa XVIII en Gemesetario (DÍEZ SANJURJO 1904-06,

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

cando Ptolomeo indica no s. II que só existe unha cidade entre os gigurros, resultaría totalmente incomprensible que se estea referindo ás sinxelas villae da Cigarrosa ou as Modorras e non ó núcleo urbano da Proba. Desde un punto de vista arqueolóxico, non ternos dúbidas en afirmar que este asentamento constituíu en época antiga a capital comarcal de Valdeorras e polo tanto, cruzando este dato coa información ptolemaica, debería ser o

Forum Gigurrorum448 . Que Foro sexa A Proba resulta defendible incluso utilizando argumentos viarios: se en vez de medir distancias desde a Ponte Bibei o facemos a partir doutro punto ben identificado como é Bergidum Flavium (actual Cacabelos, tanto sexa a área de La Edrada como o Castro Ventosa), resulta que as 31 millas de distancia recollidas no Itinerario (13 de Bergido a Gemesetario mais outras 18 desde aquí ata Foro) cúmprense perfectamente no lugar da Proba e non na Rúa449 . Esto evidentemente non soluciona o problema da aparentemente excesiva distancia existente entre A Proba e Ponte Bibei -30 kms. reais (= 20 millas), ou sexa 10,5 kms. (= 7 millas) por enriba da súa presunta distancia teórica (13 millas = 19,5 kms.)-, a non ser que exista algún erro na mensuración transcrita no Itinerario, que o valor da milla sexa diferente do convencional ou unha combinación de ambas. Sexa como fose, á vista destes novos datos, creemos que debería reformularse o estudio global da vía XVIII na rexión, tanto respecto á restitución 67-68; cAAMAÑo GESTO 1988, 20) ou ben que continúe pola marxe esquerda do Sil para cruza-lo río en Viloria/O Barco (FERREIRA PRIEGUE 1988, 217-218; MARTÍNEZ VELASCO 1988,47-50); de existiren estes trazados non serían máis que camiños mineiros locais complementarios á ruta principal. 448 O único autor que, entre interrogantes, se atreve a suxerir esta identificación é Segundo Alvarado (ALVARADO BLANCO 1979, 92). Anos atrás, Mateu y Llopis tamén localizara a ceca suevo-visigoda Georres no lugar da Proba, infelizmente sen aducir ningún tipo de argumento probatorio (MATEU y LLOPIS 1942, 23-24). 449 Medición realizada con curvímetro seguindo o presumible trazado da vía sobre mapas 1:50.000; a distancia media obtida é de 46 kms., ou sexa exactamente 31 millas usando o valor standard de 1.480 mts. por milla (= 45,88 kms.). Esta mensuración abriga asemade a desplazar Gemesetario, que en vez de estar nas estribacións meridionais da serra (proximidades de Robledo), debería localizarse nas setentrionais, concretamente nas inmediacións de Ponela de Aguiar.

213

do seu trazado como especialmente á (re)localización das mansións comprendidas entre Geminas (Sandiás) e Bergido (Cacabelos), complexo traballo que evidentemente excede o ámbito e obxectivos do presente estudio. Nos congratula enormemente que, unha vez xa redactadas estas liñas, este estudio viario xa se teña producido (ALVARADO BLANCO et alii 2000). Os autores en efecto revisan o trazado da vía na rexión con sólida argumentación (prospección de campo, novos miliarios, programa técnico de deseño da vía, etc.), chegando á constatación de que o módulo da milla empregada entre Aquis Querquernnis e Bergido é de 1808 mts. e que, polo tanto, son distintas as ubicacións das mansiones entre Sandiás e Cacabelos. Conclúen taxativamente que

"negamos rotundamente que Foro estuviese en A Rúa o en A Cigarrosa como casi siempre se ha dicho, sino mas adelante en pleno centro de la comarca de Valdeorras': concretamente en A Proba de Valdeorras que é onde se cumpren as distancias medidas desde Braga (ALVARADO BLANCO etalii2000, 159-160). Xa que logo, non nos parece que exista ningún tipo de inconveniente "viario" para que o Forum Gigurrorum sexa efectivamente A Proba de Valdeorras. Outra hipótese barallada polos escavadores da Proba para explica-la presencia dun núcleo urbano no xacemento foi identificalo co ignoto lugar de Calubriga, epigráficamente testemuñado na placa funeraria da Cigarrosa (SOTO ARIAS 19931994, 66; MENÉNDEZ LLORENTE et alii 1998). Na nosa opinión, esta identificación carece de fundamento (en realidade non é máis que a consecuencia da "obrigatoriedade" de situar Foro na Cigarrosa, co cal necesariamente A Proba tiña que ser outro núcleo urbano diferente), a non ser que pensemos que Calubriga e Foro son equivalentes -nome prerromano e romano do mesmo lugar- (GARCÍA TATO 1996, 87), opción ésta que tampouco nos parece factiblé So . Pola compo-

450 Se Foro e CaLubriga fosen a mesma causa, resulta totalmente incomprensible que Pompeio Reburro no s. 11 d.C. se declare caLubrigense en vez do esperable forogigurrense, máxime cando nesta época consta fehacientemente que tanto o nome como o núcleo urbano da capital xa estaban perfectamente establecidos como tal. Ambos sitios deben ser, xa que lago, dous lugares gigurros diferentes.

214

FERMÍN PÉREZ LOSADA

sición do nome, especialmente o sufixo céltico briga (lugar elevado e fortificado), o lóxico é supoñer que Calubriga corresponda a calquera dos múltiples poboados castrexos da rexión, probablemente algún especialmente destacado 451 , aínda que non por esto necesariamente teña que ser a capital indíxena dos gigurri. Decidirse por algún castro en concreto non deixa de ser pura elucubración: se Pompeio Reburro construíu a súa villa nas inmediacións do sitio onde tiña nacido, quizais poida corresponder ó Castrillón de Fontei ou Ó castro de Sta. María de Mones 452 .; se efectivamente Calubriga fose a capital indíxena gigurra, semella máis lóxico buscala nas proximidades da capital romana, quizais en Sta. María do Castr0 453 . Concluímos, xa que logo, que existen suficientes argumentos para considerar A Proba como o Forum Gigurrorum, ou sexa, a capital urbana da civitas homónima (coas correspondentes funcións político-administrativas asociadas) e importante enclave viario (mansio oficial, cruzamento de vías). Nada sabemos, sen embargo, sobre as súas bases sociais e pouco é o que se pode dicir das económicas: a denominación forum xunto coa análise do material moble atopado no xacemento (considerable cantidade e calidade de cerámicas finas de importación) aconsella consideralo como un "centro comarcal" con funcións de mercado ou feira de intercambio dos bens primarios producidos na rexión e abastecemento de mercadorías alleas (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 153-160). Non obstante, amáis das razóns políticas e viarias antes apuntadas, o despegue e consolidación económica

451 Unha estatua de guerreiro aparecida no castro de Sta. Comba de Refojos de Basto presenta na caetra a inscrición Artífices Calubrigenses e(x)s Albiniis j(aciendum) c(uraverit), datable na segunda metade do s. I d.C. (SILVA 1986, 308). A presencia deste persoal especializado que trabaBa tan lonxe da súa terra reflexa en boa medida a importancia atinxida por Calubriga nestas datas. 452 Este último castro tamén é suxerido por Rodríguez Colmenero (1995-96, 97), malia que baseándose en que Foro é A Cigarrosa-Petín. 453 Máis que os restos arqueolóxicos en sí, xoga a favor desta localización o feito de que O Castro teña sido a capital histórica tradicional de Valdeorras. Esta identificación xa tiña sido establecida con anterioridade (QUINTANA PRIETO 1969, 25-26; GARCÍA TATO 1996,89), baseada en dubidosísimos argumentos toponímicos (* Calubrigarios > actual 'Calabagueiros') .

que se produce no poboado durante o Alto Imperio sen dúbida hai que poñelo está en relación directa co auxe e desenvolvemento coetáneo das explotacións mineiras. A Proba, en efecto, ocupa o centro xeográfico dun importante distrito aurífero (DOMERGUE 1987, 409-413; FERRER SIERRA 1988; SÁNCHEZ PALENCIA 1995), ubicada nas proximidades da minas de Córgomo, unha das de meirande tamaño da rexión (FERRER SIERRA 1989); dado que a minería é unha actividade directamente controlada polo Estado, seguramente A Proba fucionóu como centro técnico e administrativo regulador da producción comarcal, canalizando o tráfico do prezado metal cara Astorga ou Braga e, secundariamente, xerando un importante mercado comarcal destinado a abastecer ós múltiples poboados mineiros galaicorromanos da comarca [Fig. 61]. Coas infraestructuras xa creadas e consolidadas, cando a partir do s. III d.C. empece a decaer ostensiblemente a producción mineira, o mercado conseguirá subsistir e incluso desenvolverse gracias á obvia potencialidade agropecuaria do val (MENÉNDEZ LLORENTE et alii 1998; MENÉNDEZ LLORENTE n.p.): serán agora as dispersas villae e casais agrícolas -algúns deles probablemente de especialización vitícola-, xunto cos castros que pervivan, os principais axentes deste renovado e incluso amplificado mercado comarcal. Non sabemos a ciencia certa ata cando perdura o núcleo agrupado da Proba como tal. A mención do lugar nas fontes escritas e numismáticas tardoantigas dos ss. VI e VII d.C. non atopa polo de agora ningún tipo de refrendo nas arqueolóxicas: a parte escavada do xacemento difícilmente pode ser levada máis alá do s. V d. C.

XINZO DE LIMIA (Forum Limicorum) Os xacementos limiáns de Xinzo e Nocelo da Pena compiten na súa candidatura a capital da civitas Limicorum, o chamado forum Limicorum, unha das máis importantes civitates do convento bracarense segundo se deduce das abondosas e recorrentes mencións existentes na documentación escrita e epigráfica. De aí que optemos por unha análise

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

215

arqueohistórica conxunta de ambos malia á considerable distancia (12,5 kms. en liña recta) que os separa. O núcleo romano de Xinzo [Fig. 62] amosa un pequeno tamaño e unha configuración claramente viaria, tendo sido obxecto de varias intervencións arqueolóxicas, unha delas moi recente. Nocelo da Pena en cambio nunca foi escavado, sendo coñecido polos seus importantes epígrafes e algunhas referencias arqueolóxicas que semellan indica-la presencia dun posible poboado aberto sito a carón dun castro, ambos de vocación mineira.

Vestixios arqueolóxicos en Xinzo Non son moitos nin especialmente relevantes os vestixios arqueolóxicos de Xinzo, pero sí suficientemente indicativos da existencia dun núcleo agrupado romano no seu subsolo. As primeiras referencias remontan ós ss. XVIII, XIX e inícios do XX, concretamente o achado dun miliario de Maximino e Máxim0 454 , a nova transmitida por Ceán Bermúdez de que "hay en Ginzo piedras labradas, ladrillos grandes, fragmentos de sepulcros y de ldpidas, y se encuentran monedas de emperadores" (CEÁN BERMÚDEZ 1832,220) ou a aínda máis xenérica de Díez Sanjurjo de que" continúan los restos abundantes en Ginzo, muy cerca de la carretera"(DÍEZ SANJURJO 1904-06,350). Non será sen embargo ata prácticamente os nosos días cando estas vagas e illadas informacións orixinarias, carentes de continuidade durante sete décadas e normalmente esquecidas polos investigadores, adquiran a necesaria relevancia e contextualización arqueolóxica da mán de novos achados e, sobre todo, da realización das primeiras intervencións arqueolóxicas urbanas. A primeira foi levada a cabo en 1972 por X. Ferro Couselo na paraxe "O Regueiro", finca 454 A peza aparecéu contra 1759 enterrada nalgún punto indeterminado ó norte de Xinzo de Limia, desde ande foi levada para facer de apoio a un balcón dunha casa da vila (GONZÁLEZ DE ULLOA 1950, 120); aquí foi lida e editada por Vázquez Núúez (BCPMO, 1, 85) e Hübner (CIL 11 4853) antes da súa desaparición en 1898, de ande a toman tódalas edicións posteriores (IRG IV 32; AFFE 422). O texto é idéntico ó dos outros miliarios destes emperadores, carecendo de indicación de milla. Dátase no 235-238 d.C.

Fig.62 Localización de Xinzo de Limia (Forum Limicorum) en Galicia

"Cortiñela" [Fig. 63, nO 3] por mor do achado casual de dúas estatuas sedentes aparecidas durante a escavación dun pozo; os seus resultados foron sumariamente publicados nestas mesmas datas (FERRO COUSELO 1972; FERRO COUSELO/LORENZO FERNÁNDEZ 1976, 354), completándose anos máis tarde o estudio dos materiais depositados no Museo Provincial (FARIÑA BUSTO/XUSTO RODRÍGUEZ 1996, 62-67). A intervención consistíu na execución dunha sondaxe xusto no punto de achado das estatuas e outras máis en número indeterminado esparexidas pola finca: na primeira apareceu "un estrecho recinto de 0,95 de ancho, con un largo, que no puede determinarse, del que se conservan unos 4 m. y unas paredes de mampostería, de piedras de tamaño mds que mediano, con una altura total de 3 m. y todo ello asentado sobre vigas de roble, por ser un terreno en extremo fangoso y movedizo" (FERRO COUSELO 1972,331), e nas segundas "pavimentos de piedra menuda, cantos de río y ladrillo, pero sin el mds mínimo resto de paredes" (IDEM 1972, 333), todo elo asociado a diverso material romano entre o que se sinalan "tégulas, ladrillos, ímbrices y enormes tejones" e tamén "restos de vasijas... hechas a imitación de la sigillata" (IDEM 1972, 332 e

216

FERMÍN PÉREZ LOSADA

'* I

200 m.

Estructuras e materiais

•

Ara

Miliario

Fig.63 Distribución de achados romanos en Xinzo de Limia [Plano base 1:2000, COTOP, 1981, folla nO 264-3.2-3] 1 Escavación no adro e interior da Igrexa Vella. Estructuras e materiais. 2 Rúa Galicia esquina rúa Padrón. Ara a Reve. 3 Escavación na finca Cortiñela (O Regueiro). Miliario, estructuras, estatuas sedentes e outros materiais.

335), así como a un miliario dedicado a Galerio 455 aparecido con anterioridade formando parte do muro norte de peche da finca (IDEM 1972, 333335). Todos estes achados foron interpretados polos seus escavadores como pertencentes a unha villa baixoimperial (IDEM 1972,333), e como tal consta en múltiples publicacións posteriores (RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 167; GORGES 1979, 327; FERNÁNDEZ CASTRO 1982, 263; RIVAS QUINTAS 1985, 163; TIR, K-29, 110). A análise das pezas e materiais aparecidos na escavación, xunto cos novos achados e exhumacións posteriormente producidos en Xinzo, permiten afinar algo máis sobre a cronoloxía e funcionalidade das estructuras descubertas e reinterpretar a súa entidade. A presencia de cerámicas comúns romanas de cociña -pratos/fontes de engobe ver-

455: C(aio) Galerio Valerio Maximiano P(io) F(elici) No(bilissimo) C(aesari) ... [AFFE 421]. Dátase nos anos 293-305 d.C.

mello, cántaros e olas- e recipientes vítreos de servicio de mesa -asa estriada dunha botella cuadrangular- denotan claramente un ambiente doméstico, completado con outras actividades productivas artesanais asociadas como o tecido -pondera troncopiramidais- e a metalurxia -escorias de ferro(FARIÑA BUSTO/XUSTO RODRÍGUEZ 1996,65-66); a romanidade do edificio é evidente pola abondosa cerámica de construcción (entre as tégulas unha selada coa marca RUF!, coñecido productor cerámico da área limiá), destacando a presencia dun anaco de tubulus cerámico encaixable para conducción de augas limpas e outro fragmento de ladrillo pedalis ou bipedalis (IDEM 1996, 64-65) que ben puideran indicar a existencia dalgún tipo de construcción termal con hipocausto, tal como xa suxerira Ferro no seu día (FERRO COUSELO/ LORENZO FERNÁNDEZ 1976, 354). A cronoloxía destes achados é claramente baixoimperial (cerámicas comúns, estampilla tegularia), quizais do s. III d.C., época

Entre a cídade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Calicía

na que se data o anaco de botella vítrea (FARIÑA BUSTO/XUSTO RODRÍGUEZ 1996, 67). Respecto ós sedentes, típicos da estatuaria castrexa de época romana e en orixe probablemente de índole funeraria (CALO LOURIDO 1994, Il, 649-654 e 693-701), seguramente foron reaproveitados como material constructivo no edificio baixoimperia1 456 , denotando en todo caso un certo trasfondo indíxena para o mesmo. Parece claro, xa que logo, que as estructuras e materiais descubertos indican a presencia dun edificio baixoimperial de índole doméstica e artesanal, pero non tanto que estes restos pertenzan a unha villa -casa de campo productiva e residencial illada no medio rural- senón máis ben a unha domus ou similar integrada nun núcleo habitacional agrupado máis amplo. É obvio o seu contexto viario -presencia do miliario- e a constatación de solos de coios de río, pedra miúda e ladrillo ben puideran pertencer ó pavimento, tipo glarea, da propia vía ou dalgunha rúa interna menor do poboado (RIVAS FERNÁNDEZ 1983, 85; XUSTO RODRÍGUEZ 1998). A segunda intervención arqueolóxica urbana é moito máis recente, executada por M. Xusto Rodríguez en 1995-1996 na igrexa vella ou de Sta. Mariña, sita en pleno casco histórico de Xinzo [Fig. 63, nO 1], por mor da súa rehabilitación arquitectónica para o culto 457 . As estructuras romanas aparecidas [Fig. 64] consisten en varios fragmentos de muros de mampostería pétrea de traza ortogonal (orientación NO-SE e SO-NE) e algúns restos de pavimentos de opus signinum, conformando diversas estancias (cuadrangulares, rectangulares e unha absidiada) pertencentes a ún ou varios edificios de planimetría relativamente

456 As estatuas apareceron formando parte do muro leste da estructura constructiva exhumada por Ferro (FERRO COUSELO 1972,332). 457 A escavación en área (ca. 220 m 2), precedida das preceptivas sondaxes, foi executada desde o 8 de novembro do 95 ata o 2 de febreiro do 96, promovida e financiada polo Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, onde se atopan depositados os informes valorativos pertinentes. Non obstante, os seus resultados aparecen recollidos en varios artigos (XUSTO RODRÍGUEZ 1998; IDEM n.p.), complementados con abondosas informacións orais amablemente fornecidas polo seu escavador.

217

ampla e complexa. Non resulta doado interpretar axeitadamente a entidade e funcionalidade desta edificación, seguramente de índole doméstica (abondosa cerámica de cociña e mesa, posible baseamento de lareira ou forno culinario) e residencial (soleiras de portas, pavimentos, base ou capitel toscano depositado na igrexa). A presencia dun mal conservado esquinal dun depósito hidráulico, feito en morteiro coa súa característica moldura en cuarto de círculo, é interpretada polo escavador como pertencente ó hipotético impluVlum da domus en cuestión (XUSTO RODRÍGUEZ 1998), aínda que tamén puidera ser indicativo da existencia dun pequeno complexo termal privado (inmediato pavimento de ladrillos). Sobre o nivel romano se sobrepoñen intrusivamente unha necrópole de inhumación paleocristiá primeiro (tumbas de cabalete ou paralelepipédicas feitas en tégula, carentes de enxoval e orientadas NO-SE coa cabeceira a poñente) e múltiples estructuras constructivas e funerarias medievais e modernas despois 458 , ocasionando unha xeneralizada destrucción da edificación romana e reutilizando boa parte dos seus materiais. Entre éstes compre sinalar a presencia dalgúns sillares romanos almofadados, un deles con malla romboidal, e un fuste de gran módulo existente no pendello da casa Rectoral, claros indicios da probable presencia dun "grande edificio romano ou centro monumental" nas proximidades da área escavada (XUSTO RODRÍGUEZ 1998). A partir do estudio dos materiais, Xusto Rodríguez (1998) distingue dúas etapas na ocupación romana, unha altoimperial á que asocia dous fragmentos de muro localizados no adro, e outra baixoimperial na que inclúe todo o resto de estructuras constructivas aparecidas na escavación [Fig. 64]. Data a primeira entre o último cuarto do s. I e mediados do Il d.C. con base na presencia de

458 Os principais niveis arqueolóxicos posrromanos son os da primitiva igrexa prerrománica (ss. IX-XI) asociada a tumbas de bañeira, a ampliación románica (s. XII-XV) asociada a tumbas de fosa ou arquitectónicas en arco de paréntese, a total reconstrucción moderna da mesma (s. XVI) e os pequenos engadidos e modificacións dos ss. XVII e XIX, sempre asociados ós correspondentes niveis de inhumacións (XUSTO RODRÍGUEZ 1998; IDEM n.p.).

218

FERMfN PÉREZ LOSADA

....., ' . : :

:':0:

Tumbas

Muros altoimperiais Muros baixoimperiais

•

Pavimento de ladrillos

mmII

Pavimentos de opus signinum

[J]

Fondo de depósito hidráulico

Fig.64 Planimetría da escavación da Igrexa Vella en Xinzo de Limia [Plano orixinal inédito cedido por M. Xusto Rodríguez]

TSH lisa (Drag. 27, 35, 36 e 44; Hisp. 2 e 4) e decorada (Drag. 29 e 30), "paredes finas" (decoracións de lúnulas en barbotina), "cerámica cinzenta fina" e cerámica pintada (palmas estilizadas), mentres que sitúa a segunda xenéricamente nos ss. In e IV d.C. apoiada no achado de numismas de Galieno (260-268), Constantino I (307-337) e Constantino n (337-340) e, estrañamente, tamén de sigillatas hispánicas Drag. 37 e 15/17459 . Na nosa opinión, o feito de que só aparezan sigillatas hispánicas altoimperiais sumado á total carencia de produccións tardías (especialmente TSHT) inclínanos a pensar que o principal nivel de ocupación é precisamente o altoimperial (desde época

459 Non sabemos porqué Xusto Rodríguez eleva tanto a cronoloxía destas pezas, que para os especialistas no tema (MAYET 1984,70-71 e 84; NAVEIRO LÓPEZ 1991, 36 e 41) difícilmente sobrepasan a segunda centuria. A Drag. 37 descrita, con borde amendoado triangular, semella ser ademais un morfotipo típico de finais do s. 1 d.C. Algunhas das outras formas citadas, especialmente a Drag. 27 e a 36, poderían atinxir cronoloxías serodias (ata inícios do s. IV segundo MEZQUIRIZ 1961,6163), opinión que non comparten especialistas posteriores (MAYET 1984,72-74; NAVEIRO LÓPEZ 1991, 36-38) que as sitúan maioritariamente no séculos altoimperiais.

flavia ata finais da segunda centuria), quedando en entredito a hipotética preponderancia do baixoimperial que a penas está testemuñado polas moedas. A necrópole paleocristiá, de feito, non respeta as estructuras constructivas previas (tres das seis tumbas se realizan sobre os muros), indicando que éstas xa estaban totalmente arruinadas e enterradas no momento de implantación da mesma460 . Por último, en 1983 tamén aparecéu en Xinzo unha ara ó faceren unha casa na esquina da rúa Padrónlrúa Galicia [Fig. 63, nO 2]. O epígrafe está dedicado á divindade indíxena Reve, calificada cos epítetos Amoaego Arcuniiu, por un tal Silvanus, amosando polo tanto unha clara compoñente indíxena que supoñemos será a base para datala de finais do s. I ou inícios do n d.C. (FARIÑA BUSTO/ XUSTO RODRÍGUEZ 1996,67-68).

460 A necrópole podería datarse no s. V ou VI d.C. con base nun fragmento de prato con decoración estampillada de palmetas que imita ás produccións de sigillatas tardías norteafricanas ou gálicas (XUSTO RODRÍGUEZ n.p.). Tendo en conta o morforipo das tumbas, especialmente as de cabalete, quizais se poida retrotraer incluso ata o s. IV d. C. (GONZÁLEZ FERNÁNDEZ (X) 1985-86,216).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

Completan esta reducida nómina de restos romanos algunhas referencias orais de veciños e constructores a outros vagos e imprecisos achados "antigos" producidos no casco vello da vila (FARIÑA BUSTO/XUSTO RODRÍGUEZ 1996,69), confirmando así a entidade e extensión do orixinario núcleo agrupado romano. Presentados os vestixios, compre agora contextualizalos e interpretalos en conxunto. A súa localización sobre o plano da vila [Fig. 63] amosa unha distribución lineal ó longo da rectilínea rúa Galicia-Constitución-Lepanto, eixo artellador e xerador da cidade medieval e moderna como ben se pode percibir no plano elaborado por Francisco Coello en 1856. Tal configuración urbana sen dúbida non fai máis que fosilizar a do orixinario enclave romano, resultando ben significativo ó respecto que as estructuras aparecidas na Igrexa Vella adopten idéntica orientación que a devandita rúa. Deducimos en consecuencia que éste foi do tipo poboado-rúa, resultando bastante dificultoso atribuirlle un tamaño determinado dado o escaso número de restos disponibles: posiblemente abranguese desde a Praza Maior ata o final da rúa Galicia (uns 500 mts. de longo por uns 801100 de anchura), ou sexa, unhas 4 ou 5 has. de extensión [Fig. 65]. Obviamente este esquema lineal corresponde ó paso da vía estatal secundaria Chaves-Ourense á que pertencerían os dous miliarios xinzenses. O percorrido xeral da mesma, ben balizado de miliarios, é abordado ó tratarmos dos núcleos de Verín e Ourense, sendo de destacar a proximidade de Xinzo ó seu cruzamento coa vía XVIII, feito que acontece á altura da mansión Geminas (Sandiás) unha vez salvado o río da Antela pola Ponte das Poldras 461 [Fig. 67]. Sobre a vía se distribuirían, seguramente de xeito disperso e irregular, as distintas construccións romanas, polo de agora únicamente constatadas de

461 Antigo camiño chamado "dos Arrocheiros" ou "de Antioquía'; a antiga ponte, hoxe desaparecida, era de dezaoito arcos de fábrica medieval e ó seu carón existía un miliario (ALVARADO BLANCO et alii 1992, 76-77 e 91). Estes autores tamén admiten a posibilidade de que a unión Xinzo-Sandiás se fixese pola Ponte de Antela (actual N-525), opción que consideramos pouco probable.

219

tipo doméstico e habitacional (Regueiro, Igrexa Vella) , sen esquecer a posibilidade de que nas inmediacións desta última puidese ter existido algún edificio de carácter público e monumental (sillares almofadados e fuste de gran módulo). Con tan poucos datos, parécenos demasiado arriscado deducir que o Xinzo romano tivo unha programada estructura hipodámica urbana, con múltiples arruamentos paralelos e transversais ó presumible decumanus maximus (a vía) que delimitan insulae e domus típicamente urbanas (XUSTO RODRÍGUEZ 1998), inclinándonos de momento por unha configuración moito máis sinxela (poboado-rúa) á que calificariamos como máximo de protourbana. Parécenos distinguir na fotografía aérea algúns aliñamentos transversais á vía principal que quizais fosilicen antigas rúas internas do poboado, conformado así unha típica planimetría linear en "espiña de peixe" [Fig. 65]. Podería apoiar esta idea dun urbanismo máis complexo a constatación de Xinzo non só como lugar de paso dunha vía importante, senón tamén como punto de converxencia e cruzamento doutros camiños menores da rede comarcal [Fig. 67]. O máis probable cruza transversalmente Xinzo en dirección N-S, suxerido por varios investigadores viarios (DÍEZ SANJURJO 1904-06, 350; RODRÍGUEZ COLMENERO 1977,66; ALVARADO BLANCO et alii 1992, 75-76) e testemuñado por dous miliarios ilexibles aparecidos en Lamas (AFFE 404) e Ganade (AFFE 404bis) ó SO da vila; a súa funcionalidade parece clara pola necesidade de comunicar o núcleo romano coas terras da banda sur da lagoa de Antela, supoñendo así un axeitado complemento á vía XVIII que fai o propio pola banda norté 62 . Outro posible camiño partiría cara o SE en dirección a Chaves -miliario de Xuliano de Seoane de Oleiros (AFFE 403)-,

462 O camiño parte da vía XVIII na milla 60 (Feira Nova), onde cruza o Limia pola desaparecida Ponte Liñares e atinxe Xinzo por Porqueira, Ganade e Lamas (DÍEZ SANJURJO 1904-06, 350; ALVARADO BLANCO et alii 1992, 75); desde aquí probablemente continuase por Morgade, Pena e Cortegada ata Vilar de Barrio, desde onde enlazaría novamente coa vía XVIII á altura de Baños de Molgas. Tal comunicación está ben testemuñada en época medieval (FERREIRA PRIEGUE 1988, 181-182).

Fig.65 Fotografía aérea de Xinzo de Limia e fotointerpretación de vestixíos amigos [Vóo IGN 1:30000, 1985, folla 264, pasada L, nO 5]

""O

tTl

'Tj

N O

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

que supoñemos unha especie de "atallo" complementario á vía principal evitando así o rodeo que supón o paso por Verín. Prácticamente nada podemos concluir sobre a funcionalidade e caracterización socioeconómica no núcleo agrupado xinzense, a non ser destacar a súa obvia compoñente viaria refrendada por un inmellorable posicionamento xeoestratéxico no centro da terra limiá. As súas orixes seguramente están en relación directa con estes feitos, implicando a emerxencia dun enclave de fundación ex novo que posiblemente fose surtido pola poboación indíxena dos castros inmediatos 463 . O núcleo como tal xurde claramente en época flavia, amosando un certo desenvolvemento en época altoimperial e perdurando cando menos ata mediados do s. IV d.C.

Nocelo da Pena

O xacemento romano de Nocelo da Pena localízase a 1 km. ó norte desta aldea do concello de Sarreaus, na paraxe coñecida xenéricamente como "Monte do Viso" e máis concretamente como ''A Cidá", sito polo tanto na vertente occidental da dorsal montañosa que delimita polo leste a altiplanicie limiá. As novas arqueolóxicas do lugar remontan ós ss. XVIII e XIX. Os padres Pedro González de Ulloa e Henrique Flórez son os primeiros que o dan a coñecer no último tercio do XVIII (GONZÁLEZ DE ULLOA 1950,131-132; FLÓREZ 1763,1114), destacando a descuberta de dúas importantes lápidas honoríficaé 64 a partir das cales deducen a

463 O máis próximo é o chamada "Cauto de Baronzás", prácticamente sobranceiro a Xinzo polo NE, malia que o máis destacable por restos e dimensións é a denominada "Cidá de Morgade", localizado a 3,5 kms. en idéntica dirección (GARCÍA VALDEIRAS 1998, 12; FARIÑA BUSTO/XUSTO RODRÍGUEZ 1996, 61-62). A compoñente indíxena de Xinzo está reflexada pala ara e as estatuas sedentes. 464 [Imp(eratori) Caes(ari) Divi Traiani F(ilio) Divi Nerv}ae Nep(oti) Traiano Hadriano Aug(usto) Pontif(ici) Max(imo) Trib(unicia) Pot(estate) XVI Co(n)s(ufi) 111 P(atri) P(atriae) Civitas [Limicorum} [CIL 11 2516; IRG IV 9; AFFE 446J. [I}mp(eratori) Caes(ari) Divi H[ad}riani F(ilio) Divi Traian[i P}arthici Nep(oti) Divi Nervae Pronep(oti) Aelio Hadriano

221

ubicación no lugar do Forum Limicorum, ou sexa a capital da civitas Limicorum. Esta idea será retomada e amplificada un século máis tarde por Marcelo Macías nun coñecido estudio monográfico (MACÍAS 1898-99), sentando as bases da identificación Nocelo da Pena = Forum Limicorum que será repetida en múltiples publicacións posteriores ata a actualidade (RODRÍGUEZ COLMENERO 1972, 212-215; IDEM 1977, 91-93; TRANOY 1981, 70-71; RIVAS QUINTAS 1985, 190-192; TIR, K-29, 57). A relación de restos arqueolóxicos anotados por estes pioneiros é prácticamente coincidente, describindo o lugar como unha ampla chaira chea de vestixios romanos (tégulas, ladrillos, moedas, pedras traballadas e sepulcros) a carón dun poboado fortificado castrexo 465 . A partir de aquí ata hoxe non se producen novos achados, a

Antonino Aug(usto) Pio Pont(ifici) Max(imo) Trib(unicia) Pot(estate) IJII Co(n)s(uli) JII P(atrz) P(atriae) [C}ivitas Limicorum [CIL 11 2517; IRG IV 10; AFFE 445J. A primeira está dedicada a Hadriano e dárase no 131 d.C, a segunda a Antonino no ano 140 d.C. 465 "A un cuarto de legua del lugar [Nacela da PenaJ, en un alto y en el pecho del monte, que se llama do Viso, hay un llano, como de dos millas de circunfirencia, que nombran la Cidade. En medio de este plano, está una ermita dedicada {ti apóstol San Pedro, y en su frente, a los dos lados de la puerta, hay dos inscripciones muy legibles con caracteres romanos [=CIL 11 2516-2517J (. .. ). Encuéntranse en este sitio varias monedas antiguas de plata y bronce (. . .). Hállanse también por aquel recinto varias cuevas subterráneas, hornillos de ladrillo y muchas urnas de piedra. Aún acuerdo allí un pedazo de torre bien fabricada de unas cinco varas de alto que acabaron por deshacer algunos sedientos de oro (. ..) pero solamente encontraron el desengaño universal en un sepulcro de piedra con su cubierta y alguna tierra dentro. He medido varias veces esta piedra y tenía el hueco de más de diez palmos de los míos (. . .). Vénse (. . .) otras varias antiguallas. (GONZÁLEZ DE ULLOA 1950, 131-132). "... un monte llamado do Viso, que ácia Poniente tiene un llano como de dos millas de circunfirencia, que domina y registra la planicie del valle, y llaman á dicho sitio la Ciudad, aunque solo persevera una ermita dedicada á San Pedro (. . .) Tiene también el sitio diferentes fragmentos de sepulcros, piedras labradas, ladrillos, y aún monedas antiguas, que todo califica la población, y sería en aquel tiernpo fortaleza de las principales, porque demás de lo que domina al valle, se levanta al sudeste del monte un pequeño cerro, cuya parte superior es llana con una mifla de circunfirencia, cercada al rededor de foso y contrafoso" (FLÓREZ 1763, 12-13). "... monte do Viso, y en él hay, á la parte occidental, una planicie de unas dos millas de circunfirencia, conocida entre los naturales del país con el nornbre de a Cibdá, en la cual aparecen con frecuencia piedras labradas, restos de columnas, sepulcros, ladrillos, tégulas, monedas romanas, etc., y al sudoeste un pequeño cerro aplanado, con claros vestigios de foso y contrafoso que en otro tiempo le rodeaban" (MACÍAS 1898-99, 89)

222

FERMfN PÉREZ LOSADA

excepclOn dalgúns epígrafes 466 ; O xacemento nunca foi obxecto de calquera intervención arqueolóxica científica. Recentes traballos monográficos (GARCÍA VALDElRAS 1998; IDEM n.p.)467 permiten sen embargo caracterizar e definir algo mellor a ocupación romana do lugar. O topónimo "Monte do Viso"I"A Cidá" abrangue en realidade unha moi extensa área -Ulloa, Flórez e Macías falan de "dos millas de circunferencia': ou sexa, uns 3 kms. de extensión- na que compre distinguir unha serie de xacementos diferenciados: un poboado castrexo ("A Cerca"), unha necrópole/asentamento romano (punto central de ''A Cidá" a carón da desaparecida capela de San Pedro) e varias explotacións mineiras antigas de estaño nas inmediacións [Fig. 66]. O primeiro, ubicado sobre un espolón da serra, presenta un único recinto de considerables dimensións (ca. 100/120 mts. de diámetro) protexido por importantes obras defensivas -murallas térreas de ata 4 mts. de altura- especialmente destacadas pola banda de unión coa serra, amosando polo tanto unha configuración típica dos castros mineiros. Máis difícil resulta caracterizar o segundo, ubicado nas ladeiras noroccidentais do castro: polos restos descritos por González de Ulloa e outros vestixios referenciados con posterioridade o lugar semella constituir unha necrópolé 68 , malia que a presencia

466

Amáis das dúas lápidas honoríficas xa citadas, no s. XIX tamén apareceron nas inmediacións da capela de S. Pedro unha ara a Nabia dedicada por Tiberius Lagius (CIL II 5622; IRG IV 80; AFFE 87), outra a Júpiter consagrada quizais por un tal Rufonius (IRG IV 68; AFFE 37) e máis outro controvertido epígrafe tradicionalmente interpretado como ara -dedicada a Tricivitatem Claudunum Aobrigese et Tamacanorum (IRG IV 1), Laribus Civitatis Limicorum (LE ROUXITRANOY 1975, 270274) ou Matribus Civitatis (Limicorum) (AFFE 90) - pero que probablemente non sexa máis que unha estela funeraria decorada bifronte (RIVAS FERNÁNDEZ 1983, 84-93), malia que a reconstrucción do texto neste sentido tampouco resulte excesivamente convincente. Moi posteriormente localizaranse nas inmediacións do xacemento outros catro epígrafes: a ara romana de Louviño (AFFE 96) e outros tres fragmentos aparecidos en Lodoselo (AFFE 193, 194 e 208), prácticamente ilexibles e de cronoloxía posiblemente xa altomedieval. 467 Agradecemos a este xoven investigador a amabilidade de permitirnos consulta-los seus traballos, de momento aínda inéditos. 468 Os "hornillos de ladrillo ': "urnas de piedra" e a "torre bien fabricada" descritas por González de Ulloa parecen corresponder a tumbas e incluso pequenos mausoleos funerarios. Nos tempos

dos epígrafes votivos e honoríficos e outros materiaié 69 poderían tamén indicar a existencia dun asentamento máis amplo (habitacional, cívico-relixioso ou ambas cousas á vez) que polo de agora non resulta posible definir con precisión. As explotacións mineiras, por último, consisten en varias minas e lavadoiros de estaño, executadas as primeiras tanto a ceo aberto como en galerías sobre filóns primarios de casiterita -Mina Grande de Lodoselo (tamén chamada de Louviño) e Mina Pequena de Lodoselo ó norte, Mina das Ermidas e Mina da Cerca na propia paraxe de ''A Cidá"- e ubicados os segundos sobre sendos regatos -Regueiro do Lobo en Lodoselo e Rego do Roupeiro en Nocelo da Pena- onde se acumulan importantes depósitos aluviais tamén ricos neste mineral (DOMERGUE 1987, 413-414; GARCÍA VALDElRAS n.p.; IDEM 1998, 23-29). A romanidade destas explotacÍóns, todas elas beneficiadas nos anos 50 para obter volframio, ven demostrada polo aparecemento nas mesmas de abondosas "olas, cacharros de barro, moitos cans (moedas pequenas) e algunha moeda grande de prata" (restos hoxe perdidos pero que aínda rememoran os antigos traballadores mineiros do lugar), así como por unha ara atopada na mina de Louviño que, segundo unha recente reinterpretación da peza (GARCÍA VALDElRAS n.p.), está dedicada polo liberto imperial Ulpius procurator metallorum47o ; o coñecido teso uro

actuais, sinálase a presencia de abondosas tégulas no lugar (DOMERGUE 1987, 414) e máis unha sepultura rupestre antropomorfa trapezoidal aínda in situ (GARCÍA VALDEIRAS

1998,45-46). 469 García Valdeiras (n.p. e 1998, 20-21) sinala o achado de "cerámica común romana e castrexa decorada, escorias de ferro, tégulas, ímbrices, sigillatas, vidros, ladrillos de forno e muiños circulares" na paraxe denominada "Fonte do Mouro" a uns 200 mts. ó oeste da capela de San Pedro. Considera estes materiais como de arrastre da parte superior da ladeira, posto que nunha longa gabia de rego escavada no sitio non se recoñece ningún nivel arqueolóxico. 470 A lectura proposta por este investigador é a seguinte: Ulpius Proc(urator metallorum) L(ibertus) Aug(usti) V(otum) L(ibens) A(nimo) Cal(endas) Iul(i)as. Se así fose, este Ulpius quizais sexa o mesmo que M. Ulpius Euthyces, procurator metalli Alboc(arensis), que dedica outra ara a Iuppiter nalgún lugar incerto do Noroeste en epoca de Traiano/Hadriano (CIL II 2598; TRANOY 1981, 186 e 305). As lecturas transcritas polos epigrafistas (AFFE %) son, sen embargo, sensiblemente diferentes: Rebrus pro Cl(audius) Nus(ius) Ulc(i) (filius) Cal(aicus) V(otum) L(ibens) A(nimo) S(olvit).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

Minas de estaño

Poboado castrexo ("A Cerca")

Lavadoiros de mineral

Área de concentración de vestixios (Ermida de S. Pedro, Fonte do Mouro)

Tesouro do Roufeiro

Fig.66 Distribución de vestixios romanos en Nacela da Pena (Monte do Viso, A Cidá) [Datos de prospección tomados de GARCÍA VALDElRAS 1998]. 1 Mina Grande de Lodoselo ou Louviño

2 3 4 5 6

Regueiro do Lobo Mina Pequena de Lodoselo Mina das Ermidas Mina da Cerca Rego do Roupeiro

223

224

FERMÍN PÉREZ LOSADA

prehistórico aparecido en 1911 no "Roufeiro" -un conxunto de armas de cobre datadas no Bronce inicial (LÓPEZ CUEVILLAS 1925)-, posiblemente tamén poida relacionarse con este contexto mineiro: o feito de que aparecese asociado a moedas e escorias de ferro semella indicar que se trata simplemente dun acobillo de chatarra metálica destinada á refundición, ocultado posiblemente na propia época galaicorromana (GARCÍA VALDEIRAS n.p.; IDEM 1998,21-23) Deste xeito, parece claro que é a actividade mineira a que preside e articula a ocupación romana do lugar. O poboado de ''A Cerca" sería xa que logo un típico "castro mineiro" galaicorromano habitado polos traballadores das minas, e o presumible poboado aberto de "A Cidá", caso de que exista realmente e non sexa a penas unha necrópole, salvando as distancias podería paralelizarse con outros núcleos abertos moi romanizados, centros de control administrativo e técnico das minas, como por exemplo o de Pedreiras de Lago na área berciana de Las Médúlas (SÁNCHEZ PALENCIA 1995, 149-150).

Contextualización e interpretación xeral Tanto Xinzo de Limia como Nocelo da Pena insírense na área pertencente ó populus dos Limici, etnia indíxena da que non hai ningunha dúbida que ocupóu a rexión da cunca superior do río homónimo, ou sexa, toda a altiplanicie centrada ó redor da desaparecida lagoa de Antela (SCHULTEN 1926; RODRÍGUEZ COLMENERO 1972, 212-215; IDEM 1977, 23-24 e 91-93; TRANOY 1981, 70-71; TIR, K-29, 66). Plinio no s. I menciónaa no listado das sete civitates máis destacadas existentes entre as 24 do convento bracarensé 71 , e Ptolomeo no século seguinte (Xeog., II,6,43) apunta unha única cidade dentro do seu territorio á que denomina Forum Limicorum. Máis

471 Nat.Hist., III,28: "... Bracarum XXIII! civitates CCLXXXV capitum, ex quibus praeter ipsos Bracaros, Bibali, Coelerni, Callaeci, Equaesi, Limici, Querquerni citra ftstidium nominentur':

abondoso aínda é O seu rexistro epigráfico: como tal civitas aparece recollida no coñecido Padráo dos Povos de Chaves (CIL II 2477; AFFE 437), nas dúas lápidas honoríficas de Nocelo da Pena (CIL II 2516-2517) e quizais tamén no controvertido epígrafe decorado (IRG IV 1; AFFE 90) de idéntica procedencia (vid. supra). Como mención de origo persoal está recollido en múltiples epígrafes repartidos por toda a xeografía peninsular: Chaves (CIL II 2477), Friáes en Chaves (CIL II 2496), S. Joao da Pesqueira en Viseu (CIL II 434), Cerdeira de Coa na BeiraAlta (DAP, XXVIII, 1928-29,213), Oliva en Cáceres (CIL II 827), Zarza de Granadilla en Cáceres (CMCáceres, 211), Alcalá de Henares (CIL II 3034), Valera de Arriba en Cuenca (CIL II 3182), Antequera en Málaga (CIL II 2049) e Riotinto (CIL II 4963=6246), Calañas (CIL II 5953), El Repilado (LUZÓN 1975, nO 38) e Villanueva de los Castillejos (LUZÓN 1975, nO 63), as catro na provincia de Huelva472 . En época tardía, a única mención existente é a de Hidacio de Chaves (s. V d.C.), indicándonos que él mesmo nacéu "in Lemica civitate" (Chron., Pref. 1). As fontes escritas e epigráficas reflexan, polo tanto, que o orixinario populus dos límicos foi prontamente (a partir do s. I d.C.) organizado en civitas, dotándose dun núcleo capital (forum Limicorum) e acadando unha considerable relevancia a nivel galaico e peninsular (gran cantidade de emigrantes, moitos deles cidadáns romanos e algúns tan importantes como M. Flavio Sabino ou o propio bispo Hidacio). A inscrición que cita a este penúltimo individu0 473 permite deducir, ademáis, que a civitas acadóu o estatuto xurídico municipal moi probablemente en época flavia (LE ROUX/TRANOY 1973, 223; TRANOY 1981, 205; RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 259266). Como tal civitas Limicorum debeu perdurar

472 Tres destas inscricións (Calañas-Huelva, Cerceira de Coa e El Repilado-Huelva) permiten ademáis coñece-lo nome dalgúns poboados casrrexos existentes no territorio dos Iímicos, respectivamente o castello Berensi, c(astellum) Arcuce e c(astellum) Tr:tlabric(a). 473 Atopada en Tarragona, o seu texto reza P(rovincia) H(ispania) C(iterior) M(arco) Flavio M(arci) f(ilio) Quir(ina) Sabino Limico 11 viro sacerdoti Convent(us) Bracari flamini P(rovinciae) H(ispaniae) C(iterioris) (CIL 11 4215]. O cursus honorum deste impor-

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

ata polo menos o s. V d.C. (Hidacio), desaparecendo en épocas posterioreé 74 . A única "cidade" existente na civitas foi, segundo Ptolomeo, o forum Limicorum, centro cívico de reunión, administración e transacción comercial da mesma tal como indica o termo empregado polo xeógrafo. A cuestión radica agora en ónde localizar este núcleo capital, en Nocelo da Pena ou en Xinzo. Xa dixemos que a interpretación tradicional é a de ubicalo en Nocelo da Pena, baseado no achado das dúas lápidas honoríficas dedicadas pola propia civitas a Hadriano e Antonino, e así consta en prácticamente toda a bibliografía ó respecto. O testemuño das lápidas parece ser suficientemente claro neste sentido, posto que aínda que tomemos o termo civitas nun sentido estrictamente xurisdiccional e non locacional (posibilitando así en teoría que a civitas como tal puidese honrar ós emperadores en calquera punto do seu territorio), resultaría bastante estraño que estes epígrafes tan claramente "oficiais" se erixisen nun lugar diferente ó da capital política e administrativa. Outros argumentos recentemente formulados para identificar aquí o forum -centro económico e santuario relixioso intertribal (GARCÍA VALDEIRAS n.p. e 1998,51-59)- parécennos pouco consistenteé75 .

tante personaxe indica que foi en primeiro lugar duumvir da súa cidade de orixe (civitas Limicorum), despois sacerdos en Braga do convento bracaraugustano e por último flamen provincial en Tarragona, capital da Hispania Citerior. A adscrición do individuo á tribu Quirina e o seu nome flavio, rasgos característicos do proceso de municipalización do Noroeste, refrendan a promoción xurídica da civitas Limicorum. O epígrafe dátase en época antoniniana, entre o 138 e o 180 d.C. 474 Non aparece citada, por exemplo, nin no Parochiale Suevuum (s. VI d.C.) nin en calquera outra documentación eclesial suevo-visigótica. Nun documento do ano 886, Alfonso III dona a Ourense os termos das igrexas de Pala Aurea, Limia, Berrugio, Lemaos, etc (MACÍAS 1898-99, 120), referíndose quizais á antiga sede da civitas Limicorum; non obstante, toda a documentación dos ss. XII e XIII, cando emprega o termo Limia o fai no sentido de comarca ou rexión - per totam Limiam (1133), erat in Limiam (1137), tenente Limiam (1228), venit in Limiam (Ha Compostelana), etc.-, sen se referir a ningún punto en concreto (MACÍAS 189899, 120-121; RODRÍGUEZ COLMENERO 1977,93). 475 Este investigador basea a súa hipó tese na vella teoría de Caro Baroja de que os jora deberían ir situados en áreas fronteirizas comúns a varias etnias e comarcas, quizais válida para o mundo indíxena pero de moi dubidosa aplicación no caso romano. Por outra parte, o factor relixioso do asentamento a penas está baseado na ara a Nabia, nas múltiples lendas asociadas coa "Pena" (inmenso batolito granítico presente no xacemento) e máis no hipotético nacemento do mítico Limia no lugar.

225

O conxunto dos datos arqueolóxicos, viarios e xeográficos referentes a ambos xacementos apuntan precisamente en sentido contrario. O xacemento de Nocelo da Pena amosa unha clara compoñente indíxena (castro), unha moi dubidosa conformación urbana e incluso agrupada (hipotético hábitat romano en ladeira, aparentemente disperso) e, sobre todo, unha obvia e exclusiva funcionalidade mineira, datos éstos ós que habería que engadir unha ubicación claramente marxinal dentro do territorio limián e, especialmente, o seu considerable afastamento da rede viaria; Xinzo, en cambio, presenta un núcleo suficientemente desenvolvido de conformación protourbana, está perfectamente situado no centro xeoestratéxico da altiplanicie limiá e amosa ademáis un relevante papel como enclave viario tanto a nivel das comunicacións estatais a longa distancia (vía ChavesOurense e inmediatez da XVIII) como da rede comarcal de camiños secundarios [Fig. 67]. Estes datos poderían resultar suficientes como para ubicar aquí o núcleo capital do forum Limicorum, hipótese xa suxerida no seu día por J.C. Rivas Fernández (1979, 61-62; 1983, 84-85) á que se teñen adherido recentemente outros investigadores (ALVARADO BLANCO et alii 1992, 75; FARIÑA BUSTO/XUSTO RODRÍGUEZ 1996, 69; XUSTO RODRÍGUEZ 1998). Na nosa opinión (PÉREZ LOSADA 1998), intuímos neste caso concreto unha especie de modelo dual onde a capitalidade política semella ser retida durante un certo tempo por Nocelo da Pena -ben sexa porque o castellum de ''A Cerca" xa desempeñaba orixinariamente esta función sobre o populus dos límicos, ben porque a residencia de importantes funcionarios oficiais das minas así o aconsellaba á administración romana-, mentres que a socio-económica é ocupada polo novo asentamento romano de Xinzo, moito mellor situado e habilitado para desempeñar este papel. Durante unha primeira etapa (s. 1 e primeiro tercio do 11 d.C.) o primeiro sería así a reticente e conservadora capital "oficial" a penas de iure, en competencia co segundo que só seria "oficiosa" pero, a moitos outros niveis, seguramente xa a capital de jacto; pasado o tempo, con seguridade a partir de mediados da segunda centuria, esta última asumirá total-

226

FERMfN PÉREZ LOSADA

Vía XVIII Vía ChavesOurense Camiños comarcais

•

Fig.67 Territorio dos Limici (Limia Alta) en época antiga: núcleos principais, sistema viario, miliarios e xacementos romanos [Mapa base SGE 1:100000, 1953, folla 65] Miliarios: 1 As Pedrosas (Penelas). Dous exemplares (ilexibles ou anepígrafos) [ALVARADO/RIVAS/VEGA 1992, nO 1-2] 2 Os Cantos (Casas da Veiga). Catro exemplares (ilexibles ou anepígrafos) [ALVARADO/RIVAS/VEGA 1992, nO 3-6] 3 Fonte Carballa (Vilar de Santos). Cinco exemplares (ún de Hadriano, outro quizais de Maximino e Máximo, tres ilexibles/anepígrafos) [ALVARADO/RIVAS/VEGA 1992, nO 711] 4 Vilariño das Poldras. Ilexible [ALVARADO/RIVAS/VEGA 1992, nO 12] 5 As Antas (Couso deLimia). Treboniano e Volusiano [ALVARADO/RIVAS/VEGA 1992, nO 14] 6 Carga. Galerio [ALVARADO/RIVAS/VEGA 1992, nO 15] 7 Zadagós. Maximino e Máximo [ALVARADO/ RIVAS/ VEGA 1992, nO 16] 8 Leira dos Padrós (Busteliño). Tres exemplares (Hadriano, Probo e ilexible/anepígrafo) [ALVARADO/RIVAS/VEGA 1992, nO 17-19] 9 Busteliño. Dous exemplares (ilexibles/anepígrafos) [ALVARADO/RIVAS/VEGA 1992, nO 20-21] 10 Ponte das Poldras. Ilexible/anepígrafo [ALVARADO/ RIVAS/ VEGA 1992, nO 13]

11 Xinzo de Limia. Dous exemplares (Galerio, Maximino e Máximo) [AFFE 421-422] 12 Pardieiros. Dubidoso [AFFE 425] 13 As Estivadas. Referencia antiga [BAur. 7, 1977,69] 14 Seoane de Oleiros. Xuliano [AFFE 403] 15 Barrio (Lamas). Ilexible [AFFE 404] 16 Ganade. Ilexible [AFFE 404bis] 17 Alberguería. Ilexible [AFFE 432] Xacementos romanos: 1 Amiadoso (Allariz) 2 Allariz 3 Valverde (Allariz) 4 Fondo de Vila (Xunqueira de Ambía) 5 Bobadela (Xunqueira de Ambía) 6 Seiró (Vilar de Barrio) 7 Parada de Outeiro (Vilar de Santos) 8 Sáa (Vilar de Santos) 9 Ouvigo (Blancos) 10 Damil (Xinzo) 11 Paredes (Xinzo) 12 Chamusiños (Trasmiras) 13 Mosteiro (Xinzo) 14 Vilar de Rei (Trasmiras) 15 Escornabois (Trasmiras) 16 Pidre (Xinzo) 17 Perrelos (Sarreaus)

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

227

mente o papel de capital rea1 476 . Un modelo moi semellante a éste pode rastrexarse igualmente noutras civitates galaicorromanas, como a Querquernorum por exemplo. Deducimos, en consecuencia, que cando o xeógrafo alexandrino fala no s. II d.C. do forum Limicorum como única cidade dos límicos, xa se está a referir a capital real nestes tempos, ou sexa Xinzo de Limia e non N ocelo da Pena.

VERÍN

o núcleo romano existente baixo a actual vila de Verín resulta pouco coñecido dada a parquedade e dispersión das novas arqueolóxicas verinesas e a carencia de calquera mención documental antiga ó respecto. Non obstante, recentes traballos e intervencións arqueolóxicas urbanas teñen reactivado a súa importancia como núcleo agrupado de tamaño medio, de configuración moderadamente urbana e marcado carácter viario, sociopolítico e comercial [Fig. 68]. Historia da investigación

o desenvolvemento da investigación arqueohistórica romana verinesa é sinxelo e recente, sempre centrado no labor do infatigable investigador verinés Xesús Taboada Chivite. Nos seus múltiples traballos, publicados desde os anos 40 ata finais dos 70, pódense escolmar abondosas referencias sobre tódolos restos e achados romanos producidos tanto na vila coma na veciña Monterrei nestas décadas (TABOADA CHIVITE 1945, 1947, 1949, 1952, 1968, 1970, 1971 e 1976; LORENZO FERNÁNDEZ/TABOADA CHIVITE 1962). Con anterioridade únicamente compre

476 Recentemente, A. Rodríguez Colmenero (l997a, 171) tamén participa desta idea, distinguindo entre o flrum Limicorum -que agora sitúa en Xinzo rectificando o que tiña dito con anterioridade (IDEM 1977, 92)- e o caput civitatis -Nocelo da Pena- e advertindo que o primeiro pronto "desprazaría en importancia urbanística" ó segundo.

Fig.68 Localización de Verín en Galicia

suliñar un pequeno artigo dos anos 20 que suxire a importancia do Verín romano en relación co paso da chamada "vía do T ámega" (FERNÁNDEZ COSTAS/FUENTES CANAL 1926). T ódolos traballos posteriores que citan Verín (ESTEFANÍA ÁLVAREZ 1960, 96; RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 165; GORGES 1979, 329-330; FERNÁNDEZ CASTRO 1982, 276 e 278) non fan máis que recollelas informacións orixinarias de Taboada, incluso ás veces con certos erros (TIR, K-29, 106), pero sen aportar ningún dato máis ó respecto, a non ser algúns posibles novos epígrafes (AFFE 399 e 402). Infelizmente, ningunha das novas arqueolóxicas recollidas por Taboada procede dunha escavación científica, tratándose simplemente de achados casuais tanto de pezas ailladas -epígrafes, moedascomo de estructuras in situ -tégulas, muros, cerámicas- detectadas en remocións de terras por mor de obras diversas (construcción de casas, infraestructura e saneamento). A arqueoloxía científica romana verinesa é moito máis recente e, polo de agora, extremamente limitada: tan só dúas intervencións de urxencia desde o início dos 90 ata hoxe. A primeira consistíu na escavación dos solares nO 21-25 da Rúa Maior -dirección de M. Xusto Rodríguez (fase de sondaxes, 1993) e J.

228

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Naveiro López (fase de escavación en área, 1994)-, exhumándose importantes estructuras e material moble de época romana (XUSTO RODRÍGUEZ 1993b e IGLESIAS DIÉGUEZ/NAVEIRO LÓPEZ 1994 -informes valorativos inéditos-; NAVEIRO LÓPEZ/PÉREZ LOSADA 1997 -artigo monográfico-). A segunda consiste nunhas sinxelas sondaxes valorativas (a escavación en área aínda está pendente de execución) realizadas nun solar en construcción sito na esquina da praza da Mercede coa Avda. Luis Espada -dirección de M. García Valdeiras, xuño do 2000-, localizándose un pozo e diversos materiais romanoé 77 . Anceiamos que estas escavacións urbanas continúen e se fagan máis frecuentes no futuro iniciando así unha nova e prometedora fase no coñecemento do Verín antigo. Polo de agora, unha primeira tentativa de interpretación xeral do núcleo romano verinés foi recentemente presentada nun coloquio científico galaico-portugués (PÉREZ LOSADA/NAVEIRO LÓPEZ n.p.). Vestixios arqueolóxicos

Os restos arqueolóxicos romanos verineses localízanse maioritariamente no que constitúe o casco histórico antigamente amurallado -s. XVlI- da vila [Fig. 69]. Dentro deste recinto, a súa distribución e entidade é a seguinte: cerámicas, ímbrices, tégulas e muiños circulares apareceron en 1960 e 1967 por mor das obras de traída de augas e saneamento nas rúas Domínguez Hervella -actual Rúa Maior- e Blanco Rajoy -actual Rúa Lisa- (TABOADA CHIVlTE 1968, 201; 1970, 684; 1976, 19) . IdénticQs restos referéncianse nas obras de cimentación da casa de D. Casiano Vázquez, sita na esquina das actuais rúa Lisalrúa da Cruz (TABOADA CHIVlTE 1970, 684). Nos solares nO 21-25 da Rúa Maior, prácticamente enfronte da igrexa de Sta. María e con extensión polo interior da mazá de casas ata as traseiras das da Avda. Luis Espada (estrada Nacional 525 Vigo-Villacastín) é precisamente onde se acometeu a escavación

477 Información oral do director da intervención, Manolo García Valdeiras, a quén agradecemos a colaboración prestada.

arqueolóxica antes suliñada que máis abaixo abordaremos. Os vestixios continúan aparecendo cara ó norte e leste, concretamente na inmediata Praza da Estrela -actualmente de García Barbón- e máis nas próximas rúas da Muralla e da Mercede. Na primeira compre destaca-lo achado dun mediano bronce de Diocleciano (284-305 d.C.) (TABOADA CHIVlTE 1976, 20) e mailo ''fragmento de um fuste de grande diametro, que parece ser o resto de um grande milidrio" atopado "nas fundafóes de uma casa" (AFFE 402). En varios puntos da rúa da Muralla apareceron muiños circulares -concretamente na finca de D. Bienvenido Cortés, reutilizados na cimentación da antiga muralla- e máis dous numismas -un denario de Augusto (27 a.C.14 d.C.) e outro mediano bronce imperial romano deteriorado e ilexible- recuperados igualmente "escarbando ao pé do recinto mural' a carón da porta norte do recinto -actual saída da estrada da Veiga- (TABOADA CHIVlTE 1945, 128; 1949, 61 e 68; 1970, 682; 1976, 20). Na actualmente desaparecida capela da Misericordia -sita na rúa da Mercede esquina rúa da Cruz- tamén apareceu reutilizada unha ara granítica baixo a mesa do altar, desgraciadamente desgastada e ilexible (LORENZO FERNÁNDEZ/TABOADA CHIVlTE 1962, 201; IRG IV 106; AFFE 13). Por último, na esquina da praza da Mercede coa Avda. Luis Espada é onde se fixeron recentemente as sondaxes arqueolóxicas máis arriba citadas. A área de vestixios, sen embargo, non se circunscribe exclusivamente ó antigo espacio intramurado do XVII. Prácticamente inmediato á esquina SE do recinto, na Avda. de Luis Espada (Estrada Nacional 550) á altura da actual Estación de Autobuses, compre destaca-lo achado de importantes estructuras romanas in situ por mor das obras de cimentación de sendas vivendas construídas nos primeiros 40 a ámbalas dúas marxes da estrada478 . Consistían en restos de muros de sim-

478 Concretamente os xa desaparecidos chalet de D. José Santamarina -actual edificio a carón da Delegación de Facenda na banda meridional da rúa- e maila casa de D. Juan José Regueiro -edificio hoxe colindante ca Cine Buenos Aires xusto enfronte do ,anterior no lado aposta da estrada-o

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

229

500 m.

390

1oi1iiiíilo-----t

*•

•1

Estructuras construcción Materiais (idem. localización dubidosa) Epígrafes Sepulturas Miliarios

Fig.69 Topografía, vías e distribución de vestixios romanos en Verín [Plano base 1:25000, IGN, 1989, folla 303-1] 1 Escavación da Rúa Maior 21-25. Estructuras e materiais. 2 Rúas Maior e Lisa (localización xenérica). T égulas, cerámicas e muiños. 3 Rúa Lisa esquina Cruz. Tégulas e cerámicas. 4 Rúa da Mercede esquina Cruz (antiga capela da Misericordia). Ara [AFFE 13] 5 Praza de García Barbón. Moedas. 6 Praza de García Barbón. Miliario (?) [AFFE 402]. 7 Rúa da Muralla esquina estrada da Veiga. Moedas. 8 Rúa da Muralla (localización xenérica). Muiños.

Poboado castrexo Área de ocupación ¿Área de necrópole? Sistema viario

9 Sondaxes na esquina rúa da Mercede/Avda. Luis Espada. Estructuras e materiais. 10 Avda. Luis Espada (área da actual Estación de Autobuses). Estructuras e materiais. 11 Balneario da Fontenova. Estructuras (?). 12 Barrio de San Lázaro (localización xenérica). Miliario [AFFE 401]. 13 Rúa da Costa esquina Avda. de Vences. Tégulas. 14 Beiras do T ámega (localización xenérica). T égulas. 15 Muiño da Pedreira (estrada Verín-Vences). Sepulturas.

230

FERMfN PÉREZ LOSADA

pIe mampostería granítica, "con somera labra y mortero flojo", constituíndo "restos de edificaciones de tipo rectangular' (TABOADA CHIVITE 1970, 683), acompañadas de abundante tégula e ímbrice, pezas arquitectónicas, muiños circulares, cerámicas e moedas 479 , interpretados polo seu descubridor como pertencentes a unha villa romana (TABOADA CHIVITE 1968, 201; 1970, 683), idea ésta con amplo eco en toda a bibliografía posterior (RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 165; GORGES 1979, 329-330; FERNÁNDEZ CASTRO 1982, 276 e 278). Estes vestixios probablemente se estendesen pala área próxima dos solares mencionados, dado que o propio Taboada sinala que" muy cerca de este lugar se había encontrado, también, un dnfora y monedas romanas del Bajo Imperio" (TABOADA CHIVITE 1970,683). Xa algo máis afastados e aparentemente de menor entidade, compre suliña-Ia presencia de presumibles "cimentaciones romanas" no balneario de Fontenova, sito a uns 500 mts. ó SE do recinto amurallado (TABOADA CHIVITE 1970, 684; RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 165), e tamén polo Oeste, xa do outro lado do río (barrio de San Lázaro), ande se referencia o achado de tégulas e ímbrices ó construíren no início da década dos 40 a casa de D. Jerónimo Gómez -actual esquina Rúa da Costa/Avda. de Vences- (TABOADA CHIVITE 1945, 127; 1949,61; 1968,201) e máis na imprecisa localización "en las orillas del Tdmega" (TABOADA CHIVITE 1970, 684). A aproximadamente 250mts. cara ó norte -estrada

479 fu pezas arquitectónicas (casa Regueiro) consisten en "dos fragmentos de columnas adosadas, de media caña: una de ellas con basa de dos toros, escocia y fuste liso" (TABüADA CHIVITE 1970,683), tamén referenciados como "una basa, un fuste cuadrangular con semicolumna adosada" (IDEM 1949, 61). Pala

descrición debe tratarse dunha pilastra con semicolumna adosada, dotada ésta de base de tipo ático. Respecto ás moedas (chalet Santamarina), a primeira noticia fala de "seis monedas: una de imposible identificación por su mal estado, otra de la dinastía flavia, dos de Valeriano, una de Maximino JI, Daza? (sic.) y otra muy posterior (1664)" (IDEM 1945, 127), malia que posteriormente fálase de que os cinco bronces romanos son "o máis antigo de Adriano, o resto da Tetrarquía" (IDEM 1970,683; 1976,20). Ü

presumible material cerámico (casa Regueiro) descríbese lacónicamente como "adobe de pasta fina, al parecer caolín" (IDEM 1945, 127) ou ben "trozos de adobe y ladrillos de pasta fina y blanca" (IDEM 1970,683).

de Verín a Vences, fronte ó muiño da Pedreiraapareceron varias "sepulturas romanas" (TABOADA CHIVITE 1970, 683; 1971, 62). Deste mesmo barrio de San Lázaro procede asemade un miliario, ilexible pero probablemente tardío (IRG IV 48; AFFE 401), reutilizado como soporte dun corredor dunha "casa blasonada del XVIII, perteneciente a la familia de los Castros y reformada de otra mds antigüa" (TABOADA CHIVITE 1945, 127). Por último, dados como atopados en Verín pero sen que sexa posible sabe-lo lugar concreto do achado, tamén se indica a presencia de "cistas de enterramientos" (!) e "fragmentos de columnas" (RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 165), un hipotético miliario anepígrafo (AFFE 399), así como tres moedas romanas saltas: unha inclasificable, outra un pequeno bronce baixoimperial -quizais de Rómulo, filIo de Majencio- e máis un as imperial dos chamados "do tauro" e emperador ilexible (TABOADA CHIVITE 1976,20-22). Contamos en principio, xa que lago, cun relativamente importante conxunto de referencias arqueolóxicas para indaga-la entidade, cronoloxía e características do núcleo romano verinés, pero tamén é verdade que poucas son as que nos poden proporcionar datos relevantes e fiables ó respecto. Neste sentido, adquire especial relevancia a escavación realizada nos solares na 21-25 da rúa Maior (NAVEIRO LÓPEZ/PÉREZ LOSADA 1997). As estructuras aquí exhumadas [Fig. 70] localízanse no sector norte do solar -fachada á rúa Maior- e consisten en diversos tramos de muros de mampostería granítica correspondentes a un único edificio de planta rectangular inclinada -orientación N-S e OSO-ENE-, grandes dimensións -alomenos 15 x 16 mts. na parte descuberta-, e sinxela compartimentación interna en tan só tres estancias independentes. A maior (8 x 10 mts.) e única completa é a da esquina do edificio, caracterizada por posuir un pequeno pozo circular no ángulo suroccidental e máis abondosos restos dun magnífico pavimento de terra apisoada e queimada (ande apareceu unha meta de muiño circular aínda in situ), perfectamente selado baixo unha capa de derrube de tégulas. As outras dúas estancias son máis estreitas (ca. 5-5,5 mts. de ancho) e rodean á primeira polo leste e sur. Polo

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

o II!i!i!I!!I!11

Pavimentos de opus signinum

Derrumbe de tégulas

+ I±l

231

Mts.

+ Pondera

-==@ Muiño

Soleiras

Fig.70 Planimetría e reconstrucción hipotética do edificio romano escavado na Rúa Maior nO 21-25 de Verín [NAVEIRO LÓPEZ/PÉREZ LOSADA 1997]

232

FERMÍN PÉREZ LOSADA

exterior da construcción, encostados ós muros norte e oeste, apareceron asemade algúns restos de pavimento de opus signinum. O detalle arquitectónico máis salientable e revelador é sen embargo a existencia de catro grandes vanos nas fachadas norte e oeste do edificio (dous na estancia principal e un en cada unha das laterais) denotados por unhas magníficas soleiras feitas en pedra de cantería. O seu considerable tamaño -ca. 4 mts.- unido á presencia dun específico sistema de uso -canallonxitudinal continuo que as atravesa na súa totalidade- indica claramente que se trata de algo máis complexo que unhas sinxelas portas peatonais. Estes específicos vanos proporcionan a clave para a interpretación xeral do edificio: trátase de tres tabernae (ou sexa, locais de destinados a uso comercial e artesanal, típicos dos ámbitos urbanos), caracterizadas precisamente por teren grandes vanos dispostos sobre a rúa nos que se emprega un inxeñoso sistema de peche consistente en paneis de madeira encastrados e desmontables. Por tras deste paneis iría un mostrador para os diversos productos (de aí o baseamento cuadrangular aparecido no interior da esquina NE da porta da estancia leste), e a apertura Ó exterior probablemente fose sobre unha beirarrúa perimetral cuberta cun estreito aleiro tellado (de aí os restos de opus signinum). O estudio do material moble asociado confirma en boa medida esta interpretación comercial do edificio. Trátase exclusivamente de cerámicas de mesa -sobre todo fina importada (T5H e "paredes finas") e, en moita menor medida, algunha común de producción locallrexional (xerras brunidas, cuncas de engobe vermello)-, toda ela prácticamente nova (sen pegadas de uso e con moitísimas fragmentacións in situ) , ó que habería que sumar a total ausencia de menaxe de caciña ou de lixos alimentarios propios dun uso doméstico e habitacional. Acompañan a estas cerámicas catro pondera cerámicos troncopiramidais (todos eles aparecidos no fondo da estancia sur, onde en principio iría ubicado un tear), reflexando así a fabricación no local de manufacturas artesanais -tecidos-o A nivel cronolóxico, os materiais indican un periodo de ocupación moi concreto e limitado comprendido desde a dinastía Flavia ata inícios da

Antonina, preferentemente as dúas últimas décadas do s. 1 e as dúas primeiras do II d.C. 48o . A escavación propiamente dita foi acompañada dun exhaustivo control de obra na metade sur do solar -antiga zona de horta- detectándose un potente nivel de terra orgánica escura sobre as camadas naturais de sedimentación aluvial con aillados e dispersos restos de tégulas e cerámicas romanas, achados estos que se concentraban considerablemente xusto no límite meridional do mesmo ande foi localizado un esquinal de muros de mampostería que se prolongaban baixo o solar colindante -parte posterior das casas da Avda. Luis Espada-. A considerable distancia que separa estes restos das tabernae (ca. 30 mts.) indicaría en principio a presencia doutras novas construccións romanas no sector. Da outra escavación de urxencia -solar praza da Mercede esquina Avda. Luis Espada-non podemos dicir gran cousa dado o limitado da intervención (a penas unhas sondaxes valorativas) e da información disponible (información oral do director da escavación). O nivel romano estaba prácticamente arrasado, pero en todo solar apareceron múltiples anacos de tégula en deposición secundaria que, polo menos, testemuñan a ocupación romana do lugar. A única estructura romana localizada foi un profundo e colmatado pozo con revestimento interno de cachotería; da escavación parcial deste pozo (non se chegóu a exhumar en toda a súa profundidade) proceden precisamente os materiais cerámicos romanos, entre eles cerámica común, T5H e anacos de dolium. Contextualización e interpretación A instalación en Verín dun aglomerado secundario en época romana obedece, ó naso entender, a un conxunto de factores -xeográficos, viarios, sociopolíticos e outros de índole local- que tentaremos analizar a continuación. O lugar elixido ocupa de feito unha posición inmellorable no

480 En TSH contabilízanse as formas lisas Drag. 15/17,27,36 e 46, e a decorada Drag. 29 con estilo metopado. Identificáronse asemade dous selos de alfareiro, desgraciadamente ilexibles, sobre o fondo interior de sendas Drag. 27. Tódalas pezas son produccións rioxanas procedentes dos omnipresentes alfares de Tricio (NAVEIRü LOPEZ/PÉREZ LOSADA 1997, 13-14).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Calicia

curso medio-alto do Támega, constituíndo prácticamente o centro xeográfico dunha comarca -val ou tara de Monterrei- moi ben definida tanto física como históricamente. Esta privilexiada ubicación non sería sen embargo razón de abondo para explica-lo xurdimento do núcleo romano se non fose porque tamén funciona como importante enclave de comunicacións terrestres [Fig. 71]. Verín sitúase, en efecto, sobre o trazado dunha importante vía secundaria da rede oficial (ChavesOurense por Xinzo), precisamente na inflexión que nesta ruta se produce cara o NE no punto de paso obrigado que implica o cruzamento do Támega. Tradicionalmente coñecida como "vía do Támega" no seu primeiro tramo (FERNÁNDEZ COSTAS/FUENTES CANAL 1926; TABOADA CHIVITE 1945), o seu trazado non ofrece dúbidas entre Chaves e Verín -marxe leste do río coincidindo grosso modo coa actual estrada C-532-, bolizada por numerosos miliarios 481 . Unha vez atinxido Verín -posibles miliarios da Pza. da Estrela e indeterminado- e franqueado o Támega -miliario ilexible do barrio de San Lázaro-, a calzada continuaría aproximadamente polo percorrido da actual estrada N-550 ata Xinzo, balizada igualmente de abondosos miliarios 482 , cruzando a

481 Son éstes o de Sta. Marta (Vila Frade, Chaves) adicado a Carino (CIL 11 4795; AFFE 405), o ilexible -¿Constantino?- de Tarnaguelos en Verín (IRG IV 49; AFFE 400) e o tamén ilexible do barrio de O Perú a pouco máis de 1 km. ó sur de Verín (TABOADA CHIVITE 1945,126; 1966-68, 192). Outros dous miliarios -o anepígrafo de Rabal (AFFE 545) e o de Delmácio atopado en San Cibrao (AFFE 424)-, malia teren aparecido do outro lado do río (concello de Oimbra), pala súa proximidade-2 kms. o primeiro e 750 mts. o segundo- quizais deban ser considerados aínda como pertencentes á esta mesma ruta. 482 Pazos (Verín): catro miliarios reutilizados como marcos divisorios entre Verín e Monterrei, ún de Claudia 11 en ''As Lagoas" -entre Vilaza e Queizás a 150 mts. do río BúballVilaza(RIVAS FERNÁNDEZ/VEGA PATO 1977, 69-72; AFFE 431), dous anepígrafos (un deles dubidoso) en "Os Padrós" -entre Pazos e Albarellos a carón mesmo da estrada N-550(RIVAS FERNÁNDEZ/VEGA PATO 1977, 72-73; AFFE 426), e outro ilexible e dubidoso en "Seixo Blanco" a 750 mts. Ó norte dos anteriores (RIVAS FERNÁNDEZ/VEGA PATO 1977,73). Rebordondo (Cualedro): ún de Constantino en "Os Mallos" (IRG IV 42; AFFE 423) e outro ilexible (IRG IV 50; AFFE 430). Alto das Estivadas (Cualedro): referencia de varios miliarios nas memorias da viaxe realizada por Cornide en 1765 (RIVAS FERNÁNDEZ/VEGA PATO 1977, 69-70). Pardieiros (Trasmiras): anepígrafo e dubidoso (AFFE 425).

233

vía XVIII á altura de Sandiás para despois dirixirse a Ourense vía Allariz e Taboadela. Optamos por esta proposta de trazado por se-la máis lóxica e mellor probada, malia que a presencia dalgúns outros miliarios na rexión semella suxeri-la existencia doutras ligazóns alternativas entre Chaves e Xinzo (RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 65-69, RIVAS FERNÁNDEZ 1972, 158-165; RIVAS FERNÁNDEZ/VEGA PATO 1977,70). As rutas máis verosímiles a partir de Chaves son a de Calvao (Chaves) -dubidoso miliario anepígrafo (AFFE 433)-, Videferre (Oimbra), A Madalena (Monterrei), Lucenza (Cualedro) -dubidoso miliario anepígrafo de Sta. Marta (AFFE 403bis)-, Gudín (Baltar), Seoane de Oleiros (Xinzo) -miliario de Xuliano (AFFE 403)-, Moreiras (Xinzo) e finalmente o propio Xinzo, ou ben a dun ascenso desde Chaves pola banda occidental do T ámega -miliario anepígrafo de Rabal (AFFE 545), de Delmacio en San Cibrao (AFFE 424) e de Claudio II entre Queizás e Vilaza (AFFE 431)- ata enlazar coa nosa proposta de trazado á altura de Albarellos. Interpretámolos como "atallos" complementarios á ruta principal, probablemente tardíos; supoñen en efecto un camiño máis rápido e directo para aqueles que desde Chaves se dirixan a Xinzo, Ourense ou Lugo, evitando así o innecesario rodeo que implica o paso por Verín. De Verín partirían asemade outros camiños menores da rede comarcal, conferíndolle así non só un papel de mero lugar de paso senón tamén unha certa importancia como pequeno nó viario. O máis claro partiría cara Ó norte polo alto val do Támega -vía Castrelo do Val e Laza- continuando polo curso alto do Arnoia ata enlazar coa vía XVIII á altura de Baños de Molgas, testemuñado por alomenos dous miliarios 483 ; trátase obviamente da metade setentrional da chamada "vía do T ámega" (FERNÁNDEZ COSTAS/FUENTES CANAL

Xinzo de Limia: ún de Galerio (AFFE 421) e outro de Maximino e Máximo (CIL 11 4853; IRG IV 32; AFFE 422) atopado en "un lugar al N de Xinzo de Limia". 483 Miliario de Caro aparecido no muiño da Veiga, en Vilela -a pouco máis de 2 kms. ó norte de Verín- (IRG IV 40; AFFE 398) e miliario anepígrafo de Alberguería (AFFE 543) en Vilar de Barrio.

234

FERMÍN PÉREZ LOSADA

\ \

\ 21\

, ,

- -, -

Vías estatais primarias (XVII e XVIII) Vía estatal secundaria (Chaves-Ourense)

'11

Camiños comarcais "Atallos" á vía Chaves-Ourense

Fig.71 Terra de Monterrei (val medio-alto do Támega) en época antiga: núcleos principais, sistema viario (miliarios) e explotacións mineiras Miliarios: 1 Sta. Marta (Vila Frade, Chaves). Carino [AFFE 405] 2 San Cibrao (Oimbra). Delmácio [AFFE 424] 3 Tamaguelos (Verín). Constantino (?) [AFFE 400] 4 Rabal (Oimbra). Anepígrafo [AFFE 545] 5 As Lagoas (Vilaza-Queizás, Verín). Claudio II [RIVAS FERNÁNDEZ/VEGA PATO 1977,69-72] 6 Barrio do Perú (Verín). Ilexible [TABOADA CHIVITE 1945, 126] 7 Verín-cidade. Anepígrafos e dubidoso [AFFE 399] 8 Verín-cidade. Anepígrafo e dubidoso [AFFE 402] 9 Barrio de San Lázaro (Verín). Ilexible [AFFE 401] 10.Seixo Blanco (Pazos, Verín). Ilexible e dubidoso [RIVAS FERNÁNDEZ/VEGA PATO 1977, 73] 11 Os Padrós (Pazos-Albarellos, Verín). Dous anepígrafos [AFFE 426] 12 Muiño da Veiga (Vilela, Verín). Caro [AFFE 398] 13 Rebordondo (Cualedro). Constantino e ilexible [AFFE 423 e 430]

14 Alto das Estivadas (Cualedro). Inidentificados [RIVAS FERNÁNDEZ/VEGA PATO 1977,69-70] 15 Pardieiros (Trasmiras). Anepígrafo e dubidoso [AFFE 425] 16 Xinzo de Limia. Galerio [AFFE 421] 17 Xinzo de Limia. Maximino e Máximo [AFFE 422] 18 Barrio (Lamas, Xinzo). Ilexible [AFFE 404] 19 Ganade (Xinzo). Ilexible [AFFE 404bis] 20 Seoane de Oleiros (Xinzo). Xuliano [AFFE 403] 21 Sta. Marta (Lucenza, Cualedro). Anepígrafo e dubidoso [AFFE 403bis] 22 Calvao (Chaves). Anepígrafo e dubidoso [AFFE 433] 23 Alberguería (Vilar de Barrio). Anepígrafo [AFFE 543] 24 Barxa (A Gudiña). Moi dubidoso [AFFE 408] 25 Tameirón (A Gudiña). Ilexible [AFFE 411] 26 Esculqueira (A Mezquita). Carino (?) e ilexible [AFFE 406 e 412] 27 Lubián (Zamora). Tres ilexibles [AFFE 407,409-410] Minas de estaño: 1 Nocelo da Pena (Sarreaus) 2 Arcucelos (Laza) 3 Gondulfes (Castrelo do Val) 4 Vilar de Cervos (Vilardevós)

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

1926; TABOADA CHIVITE 1945), de controvertida interpretación no marco xeral do sistema viario galaicorroman0 484 . O segundo camiño xa é bastante máis dubidoso: partiría cara ó leste aparentemente en dirección Puebla de Sanabria (Zamora), sendo precisamente nesta tan afastada área fronteiriza entre Ourense e Zamora onde se localizan os únicos miliarios presumiblemente pertencentes a esta ruta485 ; os datos cos que contamos son demasiado febles e arriscados como para establecer un trazado mínimamente fiable para a mesma, presentando asemade complexos problemas de interpretación xeral difícilmente resolubles polo momento 486 .

484 Na nosa opinión debe ser simplemente un camiño comarcal coa función primordial de comunicar coa parte alta do val e o sector setentrional da vía XVIII, permitindo así indirectamente unha ligazón norteña de Verín e Chaves coa afastada Astorga en alternativa á que xa existe polo sur (vía XVII). Outros autores consideran sen embargo que o sentido principal desta vía excede claramente o ámbito comarcal, ben sexa a ligazón de Chaves/Verín con Ourense (RIVAS FERNÁNDEZ 1972, 158) -posible pero en todo caso de moita menor importancia da que se produce por Xinzo- ou ben a comunicación directa de Chaves/Verín con Lugo vía Monforte e Sarria (RODRÍGUEZ COLMENERO 1977,65-68; RODRÍGUEZ COLMENERO et aHi 1995, 79) -tamén posible pero asemade de moitísima menor relevancia que a ruta principal por Ourense-. 485 Esculqueira (A Mezquita): ún quizais de Carino (AFFE 406) e ourro ilexible (AFFE 412); Tameirón (A Gudiña): ún ilexible (AFFE 411); Lubián (Zamora): tres posibles miliarios ilexibles (AFFE 407, 409 e 410); Barxa (A Gudiña): lousa triangular coas letras XL, de moi dubidosa interpretación como miliario (AFFE 408). Máis ó norte, antigas referencias decimonónicas tamén falan da existencia de miliarios na Serra Segundeira, un deles recentemente atopado en Cepedelo (Viana do Bolo) pero tamén de moi dubidosa entidade como miliario -columna rectangular anepígrafa- (XUSTO RODRÍGUEZ 1993a, 111). 486 Como hipóteses de trazado, pódese establecer un percorrido por Fumaces, Navallo, A Gudiña e Lubián -grosso modo a actual estrada N-550-, testemuñado en época medieval (FERREIRA PRIEGUE 1988, 180-1), ou ben máis ó sur por Vilardevós, Castrelo, Tameirón, A Mezquita e Lubián, mellor adaptado á ubicación concreta dos miliarios antes mencionados (RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 65). En canto á súa interpretación, trátase aparentemente dun camiño paralelo e intermedio entre as vías XVII e XVIII, con orixe en Verín ou Chaves -ou ambos, converxendo posteriormente- e enlace final coa vía XVII algures na provincia de Zamora (Veniatia?); o panorama complícase, sen embargo, precisamente na área de achado dos miliarios, dado que por aquí posiblemente cruzase outro camiño comarcal de unión N-S das vías XVIII e XVII pola terra do Bolo -importante distrito aurífero- e mailos vales altos do Rabac;:al ou do Tuela.

235

Esta función do núcleo antigo vermes como enclave viario sen dúbida resultou determinante no que respecta á conformación e estructuración interna do poboado. A análise da topografía urbana actual e antiga (plano de 1856 elaborado por Francisco Coello), fotografía aérea e maila distribución dos vestixios atopados [Fig. 72] inclina a pensar que as actuais rúas Lisa, Pza. García Barbón, Trav. da Veiga e as transversais Rúa Maior e da Cruz fosilizan o orixinario trazado das vías romanas -feito xa parcialmente intuído no seu día por Taboada (TABOADA CHIVITE 1945, 126)-, producíndose o seu cruzamento ortogonal significativamente á altura da antiga Praza Maior. O aliñamento da rúa Maior, de existencia ben testemuñada gracias á escavación do solar nO 21-25 (o edificio exhumado ten fachada adxacente e paralela a esta rúa), sería precisamente o que prolongaría o paso marcado pola infelizmente desaparecida ponte sobre o Támega487 . O aglomerado, xa que logo, amosa unha morfoloxía "nuclear" (forma sensiblemente triangular alombada) disposta a partir do cruzamento central de camiños. Non obstante, existen algúns indicios de que sobre esta sinxela estructura urbana de vías en cruz se organizou unha malla pseudoortogonal máis ampla e complexa de rúas internas: a escavación do solar da rúa Maior testemuña alomenos unha de dirección N-S orixinada a partir da principal, e na fotografía aérea distinguimos outro aliñamento claro -rúas da Mercede e do Pozo- que sigue as mesmas pautas de orientación e ortogonalidade, tamén apoiado por vestixios romanos (ara da capela da Misericordia e escavación da praza da Mercede). A carón das vías de paso e das rúas internas probablemente se distribuísen de xeito discontinuo e espallado as diversas construccións (lémbrese que na escavación de rúa Maior hai un considerable espacio valeiro entre as tabernae da banda norte e

487 A ponte actual data de 1856, construída canda o trazado da estrada nacional. A desaparecida ponte antiga -construída baixo o reinado de Felipe II e reformada en 1795- sería de 6 arcos e perfil apuntado, ubicada poucos metros ó sur da actual, concretamente á altura do nO 12-14 da rúa de Elle. Esta última ponte é a que se supón cimentada sobre as ruínas doutra precedente romana, tradicionalmente atribuída á época de Traiano (TABOADA CHIVlTE 1949,69-70).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galieia

as indeterminadas edificacións da banda sur), rarificándose progresivamente nas áreas periféricas (estructuras exhumadas por Taboada na Avda. Luis Espada e, xa bastante máis lonxe a ailladas, as dubidosas "cimentaciones romanas" da Fontenova). Se a esto sumamos que o aglomerado verinés seguramente sempre foi aberto, desprovisto de calquera recinto delimitador defensivo -as únicas murallas coñecidas datan de mediados do s. XVII (TABOADA CHIVITE 1949, 63-65)resulta realmente difícil avaliar o seu tamaño e extensión "real" que preliminarmente, tendo en conta a distribución de vestixios e aliñamentos fósiles, calculamos nunhas 7 ou 8 has. Respecto á arquitectura, non coñecemos en Verín ningunha edificación pública propiamente dita (a excepción quizais do hipotético balneario romano da Fontenova) pero sí un edificio privado de uso público -prestación de servicios á comunidade- que é como interpretamos as tabernae exhumadas na rúa Maior. A necrópole debeu estar situada no barrio de San Lázaro, tal como se deduce da súa adecuada ubicación -xunto á vía e inmediata ás lindes da área habitada, río por medio- e entidade dos achados -exclusivamente tégulas e ímbrices na casa de D. Jerónimo Gómez e máis nas beiras de Támega, propiamente sepulturas no muíño da Pedreira-, atinxindo aparentemente unha moi ~onsiderable extensión (ca. 2/3 has.). Do resto dos achados verineses podemos intuir a presencia de pobres e sinxelas construccións de índole doméstica/habitacional que soamente no caso das estructuras da Avda. Luis Espada (chalé Santamarina-casa Regueiro) semellan acadar un certo nivel de riqueza -bases e fustes de columna ou pilastra-; quizais se trate en efecto da pretendida villa, só que neste caso non rural senón suburbana, de ubicación inmediata ó núcleo principal do aglomerado. Outros factores de índole máis marcadamente local sen dúbida tamén influíron na ubicación e conformación do Verín romano. Moi probablemente non sexa fortuíto nin gratuíto o feito de que o asentamento romano estea situado precisamente no sopé suroriental do impoñente monte -526 mts. de cota absoluta e ca. 140 mts. de altura sobre Verín- onde se asenta a actual acrópole de

237

Monterrei [Fig. 69], antigo castrum Baroncelli (s. X), castro de Vérin ou castro de Monterrey (s. XIII) da documentación medieval (TABOADA CHIVITE 1956, 80-89; 1968, 201-202) e sen dúbida un importante asentamento castrexo indíxena e galaicorromano, tal como testemuñan os escasos restos arqueolóxicos que sobreviviron á intensa ocupación medieval do outeim 488 . Non sería de estrañar, polo tanto, que os primeiros efectivos poboacionais do núcleo verinés proviñesen do mesmo, manténdose como hábitat residual e marxinal durante o subseguinte período romano. Esta evidente relación Verín-Monterrei tamén sirve de base para suxeri-Ia hipótese de que o novo asentamento romano teña funcionado como capital de civitas, concretamente a dos Tamagani ou Tamacani. A existencia desta entidade territorial galaicorromana, malia que ignorada polas fontes escritas, resulta sen embargo suficientemente probada con base nos testemuños epigráficoé 89 , sendo a súa ubicación máis probable precisamente o val ou terra de Monterrei, feito no que coinciden practicamente tódolos investigadores dedicados ó tema desde o século pasado ata hoxe (TABOADA CHIVITE 1955, 348 e 1970, 677-680; RODRÍGUEZ COLMENERO 1972, 216-218; TRANOY 1981, 73; TIR K-29, 100) aducindo diversos argumentos probatorios de índole toponí-

488 Os máis amigos son anacos de "cerámica castreña", "algún trozo de las murallas primitivas" (TABOADA CHIVITE 1968, 201) e dous posibles numismas de ceca iberorromana (IDEM 1976, 17-18). Como restos máis propiamente romanos sinálase a presencia de cerámica, moedas, tégulas, muíños circulares -entre eles un catillus coa inscrición LXXIII S (AFFE 478) aparecido nas ladeiras do outeiro- e dúas estelas funerarias, decoradas pero anepígrafas, datadas nos ss. U-IV d.C. (IDEM 1947, 27-28; 1968, 201-204; 1970, 684). Na acrópole tamén se documentan varios sartegos pétreos, rectangulares e antropo(LORENZO morfos, de cronoloxía altomedieval FERNÁNDEZ/TABOADA CHIVITE 1962,200-201). 489 Directamente testemuñado como civitas Tamagani no coñecido Padrao dos Pavos de Chaves (CIL U 2477; AFFE 437) e como indicación de origo persoal noutros tres epígrafes atopados en Segovia (CIL U 5786) -Ta(maga)nicum-, Sta. Eufemia de Ambía (IRG IV 76; AFFE 55) - Tam(acanus)- e Castrelo do Val (IRG IV 66; AFFE 12) -Tam(acanus)-. A lectura deste mesmo etnónimo noutros dous epígrafes ourensáns -a controvertida ara de Nacela da Pena en Sarreaus (IRG IV 1) e a estela funeraria de Florderrei Vello en Vilardevós (IRG IV 121)resulta altamente improbable segundo posteriores investigacións (AFFE 90 e 173 respectivamente).

238

FERMÍN PÉREZ LOSADA

mica e histórica490 . A capitalidade deste populus indíxena obviamente debeu ser ostentada por algún dos importantes castros catalogados na comarca (TABOADA CHIVITE 1955,337-342), sendo o principal candidato precisamente o de Monterrei en atención ó seu tamaño, importancia e, sobre todo, a súa inmellorabie posición estratéxica dominante no centro do val (CEÁN BERMÚDEZ 1832,215). Deste xeito, non resultaría extraño pensar que, unha vez transformado o antigo populus indíxena en civitas romana a partir da concesión do ius latii, esta capitalidade fose transferida de Monterrei a Verín, senón de iure (capitalidade político-administrativa) si polo menos de Jacto (capitalidade socioeconómica)491. Se así fose, implicaría xa que logo a concorrencia, xunto Ó elemento viario, doutro importante factor na emerxencia e desenvolvemento do poboado, neste caso por desgracia dificilmente rastrexable e valorable ó través da lectura do, polo de agora aínda moi escaso, rexistro arqueolóxico verinés. Un último factor local de fixación e desenvolvemento podería ter sido a grande riqueza de Verín e inmediacións en nacentes acuíferas minero-medicinais e/ou termaié 92 , tan atractivas e valoradas polos romanos e de crucial importancia noutros aglomerados secundarios galaicorromanos (Baños

490 Análise de distribución xeográfica das

dez civitates citadas no Padráo dos Pavos e presencia na zona, concreramente Ó sur de Verín, de varios topónimos derivados do etnónimo, tales como "Tamagos" -evolución patrimonial directa de tamaganos, así testemuñado na documentación medieval- ou "Tamaguelos" (TABOADA CHIVITE 1970, 678; RODRÍGUEZ COLMENERO 1972,217-218). O feito de que o dedicante da ara de Castrelo do Val faga consta-lo seu origo dentro do seu propio territorio, obviamente anómalo e aparentemente contraindicativo da ubicación proposta, ten sen embargo doada explicación en atención ó contexto relixioso da peza (é unha ara e non unha inscrición funeraria), ande o seu dedicante -un militar veterano retornado á súa terra- tenta destacar ante os seus paisanos o feito de que un simple tamagano teña realizado unha tan completa carreira castrense (TRANOY 1981, 73). 491 Suxerimos esta hipótese con base noutros paralelos galaicos estudiados neste libro, especialmente Tui! castellum TjJde, Xinzo/Nocelo da Pena e Baños de Bande/castro de Rubiás. 492 Fontes de Fontenova (500 mts. ó SW de Verín), Fonte do Sapo (750 mts. dirección NE), Sousas (850 mts. ó E), Cabreiroá (1,8 kms. cara ó SE), Vilaza (4 kms. polo SW) e Caldeliñas (2 kms. dirección N) -neste último caso de carácter termal-, todas elas froito dun mesmo fenómeno xeolóxico chamada falla ou fractura da Carga.

de Bande, Ourense, Caldas de Reis) , aínda que neste caso só de xeito moi relativo e secundario, posto que ningunha se sitúa exactamente en Verín e, de todas elas, soamente a de Fontenova conta con vestixios romanos asociados. A ausencia de epígrafes asociados impide facer calquera valoración respecto ás bases sociais verinesas. No que atinxe ás económicas, dada a ausencia doutras alternativas claras -producción especializada de manufacturas, almacenamento e redistribución masiva de bens de importación, centro relixioso e/ou termal, industria mineira493 _, considerámolo ante todo como un "centro local!comarcal" con funcións de mercado ou feira de intercambio dos productos primarios da rexión e abastecemento de mercado rías alleas (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 153-160) -de aí as tabernae da rúa Maior-, prestación de servicios viarios (comida e fonda, se cadra incluso mansio ou mutatio oficial) e quizais tamén centro cívico de reunión e administración da dispersa e rural comunidade dos Tamacani (¿capital, oficiosa ou oficial, de civitas?). Respecto ó factor comercial, evidentemente resulta moi difícil saber cáles eran as mercadorías concretas comercializadas nas tabernae verinesas: o rexistro arqueolóxico unicamente reflexa a venta de vaixela de mesa -tanto fina importada (TSH e "paredes finas") como común de producción local!rexional-, probablemente manufacturas artesanais -tecidos- e quizais tamén productos agrícolas -fariñas-, ámbolos dous elaborados no propio local -tear da estancia sur e muíño da estancia principal-o A total ausencia de ánforas indicaría en principio que non foron comercializados productos alimentarios alleos típicos do transporte marítimo -viño, aceite e salazóns de peixe-, aínda que tamén é verdade que estes poderían ter chegado a un punto tan interior como Verín noutros tipos de contentores non cerámicos -barricas e toneis de 493

Dispersas pala terra de Monterrei [Fig. 71] existen algunhas explotacións mineiras de estaño -Portozón (Gondulfes, Castrelo do Val), Arcucelos (Retorta, Laza), Vilar de Cervos (Vilardevós)- presumiblemente xa beneficiadas en época romana (RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 209), ás que se podería sumar a mellar coñecida de Nacela da Pena xa na Limia Alta. Quizais Verín e Xinzo canalizasen e controlasen esta riqueza mineira da comarca, supoñendo así un factor complementario do seu desenvolvemento económico.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

madeira- que dificilmente deixan pegada no rexistro arqueolóxico. Intuímos en consecuencia que estas tendas non terían unha especialización moi marcada, abranguendo un amplo abano de bens tanto de importación terrestre -especialmente cerámicas- como de producción local!rexional -manufacturas e productos agropecuarios-o Verín amósase, en resume, como un aglomerado secundario de tamaño medio, configuración protourbana (morfoloxía nuclear, planimetría pseudohipodámica sobre cruzamento de vías, modestos edificios de uso público) e marcado carácter viario, económico (especialmente comercial) e probablemente tamén sociopolítico (capital de civitas). Moi pouco é o que podemos dicir sobre cronoloxía. As orixes posiblemente estean en relación coa civitas Támacanorum, quizais con transferencia poboacional desde o inmediato castro de Monterrei, conformando un precoz e pequeno enclave xa durante o Alto Imperio -especialmente desde finais do S. I d.C. ata inícios do III d.C.494_ que se desenvolverá paseniñamente durante a subseguinte etapa baixoimperial -s. III e primeira metade do IV d.C.495_ sen dúbida en relación coa articulación e relevancia adquirida polo sistema viario comarcal nestas mesmas datas 496 . O poboado como tal debeu esmorecer

494 Datación das estructuras escavadas na Rúa Maior (época Flavia-mediados do s. 11 d.C.) eposiblemente tamén do pozo da praza da Mercede (presencia de TSH), confirmada por outros achados numismáticos espallados por Verín: denario de Augusto na rúa da Muralla, moedas dos Flavios ou Hadriano na Avda. Luis Espada, numismas imperiais non clasificados noutros puntos sen determinar da vila. 495 Estructuras exhumadas na Avda. Luis Espada, posiblemente baixoimperiais dada a presencia de moedas de Valeriano (253260 d.C.) e Maximino Daia (305-324 d.C.). Ademáis, na Praza da Estrela apareceu un numisma de Diocleciano (288-305 d.C.) e noutros puntos verineses non identificados outros pequenos bronces baixoimperiais. 496 Tódolos miliarios datables (lO) da comarca verinesa son tardíos, comprendidos entre o de Maximino e Máximo (235-238 d.C.) de Xinzo e o de Juliano (361-363 d.C.) de Seoane de Oleiros, abonando así para as diversas vías que pasan por Verín e inmediacións unha cronoloxía constructiva non anterior á primeira metade do s. III d.C. (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 144147). Non obstante, dado que o núcleo xa existe como tal desde finais do s. I d.C., habería que supoñer unha maiar antigüidade alomenos para a principal Chaves-Ourense por Verín e Xinzo (lembremos que o aglomerado xinzense tamén xurde en época flavia), presumiblemente xa trazada no século 11 d.C. e soamente oficializada con miliarios durante as primeiras décadas da seguinte centuria.

239

contra mediados ou finais da cuarta centuria (quizais a emerxencia de "atallos" alternativos á ruta principal teña algo que ver neste declive, ó permitir novos camiños que deixan de lado o paso por Verín), non deixando de ser altamente significativa a total ausencia de restos directamente atribuíbles á etapa suevovisigótica. Tras longos séculos de silencio, cando Verín rexurda de novo nos séculos altomedievaié 97 será prácticamente unha fundación ex novo.

VIGO (Vicus Elanet?) A constatación da existencia dun enclave romano baixo a actual cidade de Vigo (zona do Areal e Casco Vello) é unha das' maiores novidades da arqueoloxía galaicorromana actual, proporcionada gracias á emerxencia e consolidación da arqueoloxía urbana viguesa desde o ano 1992 en adiante. Antigas referencias e achados, especialmente o importantísimo conxunto epigráfico descuberto en 1953 na rúa Pontevedra/Hospital, teñen adquirido así a súa necesaria contextualización arqueolóxica, á vez que se ten complementado considerablemente o coñecemento das orixes da cidade, ata a data exclusivamente centrado no importante asentamento galaicorromano do Castro de Vigo. Prácticamente carente de fontes literarias antigas, o protagonismo correspóndelle obviamente ás arqueolóxicas; non obstante, o recente destas intervencións -case todas pendentes de estudio e publicación- non permite polo de agora un estudio cabal da estructura e características do enclave romano vigués, pero sí unha primeira aproximación; sen dúbida, éste acadóu un tamaño considerable e unha especial relevancia a nivel productivo e comercial [Fig. 73]. 497 As mencións documentais máis antigas son do s. X, amosando un cerro desenvolvemento durante os séculos XI-XV ó abeiro de Monterrei ata o seu despegue urbano definitivo desde o s. XVI en adiante (TABOADA CHIVITE 1949, 62-63; 1956, 85-89). O mesmo topónimo, malia a súa etimoloxía latina -de (villa) Verini, propiedade rural dun tal Verinius (PIEL 1947, 381)- debe ser polo tanto propiamente medieval -a primeira mención como tal é do 931 (TABOADA CHIVITE 1970, 683-684)-, sendo prácticamente nulas as posibilidades de que remonte ata época romana (PÉREZ LOSADA 1995a, 163164), tal como ás veces se ten suxerido (RODRÍGUEZ COLMENERO 1977, 141).

240

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Historia da investigación

Como ben sinala Antonio de la Peña (PEÑA SANTOS 1999) é un lugar común na historiografía viguesa sinalar que as orixes da cidade son recentes, desprovistas dun pasado histórico antigo; así o afirmaba Murguía (MARTÍNEZ MURGUÍA 1888, 735), malia que outros autores previos ou coetáneos tiñan identificado aquí a cidade de Lambriaca citada por P. Mela (HUERTA Y VEGA 1733, 5), destacado as súas míticas orixes célticas, semíticas e/ou gregas (SANTIAGO Y GÓMEZ 1896, 41-80; FERNÁNDEZ DE LA GRANJA 1882, 100-101; GARCÍA DE LA RIEGA 1904, 492-493) ou ben localizado en Vigo a mansión Vico Spacorum da vía :xx do Itinerario de Antonino, idea ésta non só defendida pala maioría dos eruditos dos ss. XVIII e XIX (Sarmiento, Saavedra, Fulgosio, Fita e Fernández Guerra, García de la Riega, Taboada y Leal, Santiago y Gómez, etc.) senón tamén por boa parte da investigación actual (L. Monteagudo, Filgueira Valverde, Martínez Tamuxe, A. Tranoy, Sá Bravo e Arias Bonet) ata moi recentes datas (TIR, K-29, 107)498. A nivel propiamente arqueolóxico, a primeira referencia á existencia de restos romanos en Vigo debémoslla ó historiador local Taboada y Leal (1840, 171-173), localizando a primitiva poboación no actual barrio do Areal desde ande posteriormente se desprazaría ás ladeiras marítimas do monte do castro. Un esquema idéntico, aínda que sen indicar expresamente a presencia de ruínas arqueolóxicas, xa tiña sido proposto medio século antes polo padre Flórez (1799, 191). Esta información orixinaria será durante o s. :xx pouco a pouco complementada con novas noticias de achados casuais, todas elas moi breves e difusas, recollidas por investigadores tales como Sampedro y Folgar (1912, 58-59), Álvarez Limeses (1936, 61, 882 e 926) e, especialmente, Filgueira Valverde e García Alén (1956, 186-188), José María Álvarez Blázquez (IRG IIISup., p. 8-11; ALVAREZ

498

Sobre esta hipótese, sen dúbida un erro histórico, véxanse os traballos de A. de la Peña (PEÑA SANTOS 1990-1991; IDEM. 1999) coas oportunas e exhaustivas referencias bibliográficas ó respecto.

Fig.73 Localización de Vigo (vicus Elanez?) en Galicia

BLÁZQUEZ et alii 1980, 42-45), Pedro Díaz Álvarez (RODRÍGUEZ SEOANE/DÍAZ ÁLVAREZ 1973, 65-66; DÍAZ ÁLVAREZ 1981, 23-42), F. Acuña Castroviejo (1979, 39-53) e ].M. Hidalgo Cuñarro (1984c, 83-84; 1986a, 81-84; 1986c, 7374). Estas novas xa non se refiren exclusivamente á zona do Areal, ampliando a presencia de restos romanos noutros puntos próximos do sopé noroccidental do castro (Gamboa, San Francisco, Marqués de Valterra), submariños nas dársenas do porto, ou xa máis afastados pero aínda actualmente urbanos como Coia, Bauzas e A Oliveira de Teis. De todas, destaca especialmente o achado en 1953 do coñecido conxunto de 30 estelas funerarias atopadas nunha casa da rúa Pontevedra (zona do Areal), notificadas pouco despois da descuberta (ÁLVAREZ BLÁZQUEZ 1955) e que mereceron importantes estudios monográficos, tanto de carácter formal/ decorativo como epigráfico (especialmente IRG IlISup., publicado en 1961, e JULIÁ 1971). Ata a década dos 90, polo tanto, a presencia dun núcleo romano baixo a actual cidade viguesa aínda non era máis que un deslabazado conxunto de pequenas e difusas referencias arqueolóxicas, difícilmente interpretables en conxunto malia ás encomiables tentativas realizadas (ACUÑA CASTROVIEJO 1979, 39-53; ÁLVAREZ BLÁZQUEZ et alii 1980, 41-47; HIDALGO

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

CUÑARRO 1986a); as historias locais (ESPINOSA RODRÍGUEZ 1949; BLANCO AREÁN 1978; OTERO RICART 1996) prácticamente eluden mentar a etapa antiga da cidade ou ben repiten os tópicos historiográficos decimonónicos. Este panorama cambiará radicalmente nos anos 90 gracias á emerxencia e desenvolvemento da arqueoloxía urbana, iniciada a mediados do ano 91 coa escavación do "Edificio Ferro" (zona do casco vello) e pouco despois -de novembro do 92 a febreiro do 93- coa realización de amplas sondaxes nas

241

rúas Hospital, Roupeiro e Rosalía de Castro (zona do Areal). Desde aquí ata 1998 téñense realizado alomenos 24 intervencións de moi diversa índole -controis de obra, sondaxes ou escavación en áreaque localizaron estructuras elou materiais romanos, desigualmente repartidas en tres sectores urbanos moi concretos e específicos: seis no casco vello, dezaseis na zona do Areal e dúas na área de Marqués de Valterra/Torrecedeira á altura de Juan Ramón Jiménez. As táboas seguintes recollen de xeito resumido a súa localización, características e resultados:

ZONA DO AREAL Localización

Intervención

Data

Resultados

Dirección

Bibliografía

Rúas Hospital, Roupeiro e Rosalía de Castro.

Sondaxes moi amplas (ca. 600 m 2).

1992-93

Niveis naturais con esporádico material de arrastre. Catas 1 e 10: vestixios de estructuras e importante depósito de material tardorromano.

Purificación Soto Arias

SOTO ARIAS 1993 e NAVEIRO 1994; LÓPEZ/SOTO ARlAS 1996; SOTO ARIAS et alii 1993

Parcela nO 19 da U.E. Rosalía de (rúa Castro Pontevedra) .

Escavación en área (128 m 2 ).

1997

Calzada, estructuras constructivas e necrópole. Materiais tardorromanos.

Anta de Moura S.L. (Ma.s. Prieto Robles).

ANTA DE MOURA 1997c

Parcela nO 23 U.E. da Rosalía de (rúa Castro Pontevedra).

Escavación en área (50 m 2 ).

1998

Fosas no substrato natural colmatadas con algúns materiais.

Anta de Moura S.L. (Ve. Torres Bravo).

ANTA DE MOURA 1998a

Parcela nO 22 U.E. da Rosalía de (rúa Castro Rosalía de Castro).

Sondaxes

1997

Material esporádico e descontextualizado.

Anta de Moura S.L. (J. e. Castro Carrera)

ANTA DE MOURA 1997d

Parcela nO 21 U.E. da Rosalía de (rúa Castro Hospital)

Sondaxes

1996

Niveis naturais

Tomos S.L. (S. Vázquez Collazo)

Parcela nO 20 U.E. da Rosalía de (rúa Castro Hospital)

Escavación en área (40 m 2 )

1998

Calzada e estructuras constructivas. Materiais tardorromanos.

Adro Arqueolóxica S.L. (R.Ma. Paz Lobeiras)

Rúa Rosalía de Castro

Control arqueolóxico (parking subterráneo).

1994

Niveis naturais. Esporádico material de arrastre.

Museo Municipal (R. Viñas Cué)

PAZ 1998b

LOBEIRAS

242

FERMÍN PÉREZ LOSADA

ZONA DO AREAL Localización

Intervención

Data

Resultados

Dirección

Bibliografía

Inmoble rúa Hospital nO 5

EscavacÍón en área (865 m 2 ).

1995

Necrópole tardorromana, estructuras (calzada, fomo), estanques de salinas, camada de area subxacente con ánforas.

Adro Arqueoló(A. xica S.L. Acuña Piñeiro)

PIÑEIRO ACUÑA 1996a; e 1995b ACUÑA PIÑEIRO /PAZ LOBEIRAS 1996

Parcela nO 13 da U.E. Rosalía de (rúa Castro Rosalía de Castro).

Escavación en área (432 m 2 ).

1997

Necrópole tardorromana, salinas, nivel de praia con ánforas.

Anta de Moura S.L. (Ma.s. Prieto Robles)

ANTA DE MOURA 1997b

Parcela nO 14 da U.E. Rosalía de Castro (rúa Rosalía de Castro).

Sondaxes

1998

Salinas, nivel de praia con ánforas.

Anta de Moura S.L. (J.e. Castro Carrera)

ANTA DE MOURA 1998c

Parcela nO 6 da U.E. Rosalía deCastro (rúa Rosalía de Castro).

Escavación en área (30 m 2)

1998

Materiais ceramICOS, maioritariamente ánfora.

Adro Arqueolóxica S.L. (R.Ma. Paz Lobeiras)

PAZ 1998a

R ú a s Pontevedra e Hospital.

Control arqueolóxico (gabias de infraestructura urbana)

1995

Materiais cerámicos e vestixios de estructuras (rúa Pontevedra).

Adro Arqueoló(A. xica S.L. Acuña Piñeiro)

ACUÑA 1996b

PIÑEIRO

Inmoble rúa Colón nO 3-5.

EscavacÍón en área (26 m 2).

1995

Estructuras habitacionais asociadas a material.

Adro Arqueoló(A. xica S.L. Acuña Piñeiro)

ACUÑA 1995a

PIÑEIRO

Inmoble nO 4 da rúa Ponteyedra.

Sondaxes

1997

Material ceramICo descontextualizado e esporádico.

Tomos S.L. (S. Vázquez Collazo)

Parcelas nO 1, 2 e 8 da U.A. (rúa Fraga G a r c í a Barbón).

Sondaxes

1998

Nivel natural con escaso material cerámico de arrastre.

Adro Arqueolóxica S.L. (R.Ma. Paz Lobeiras)

PAZ 1998c

Ampliación do Rectorado da Univ. Vigo (rúa Oporto, nO 1)

Control arqueolóxico

1997

Sedimento natural con escaso material cerámico.

Anta de Moura S.L. (J.e. Castro Carrera)

ANTA DE MOURA 1997a

LOBEIRAS

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos «aglomerados secundarios" romanos en Galicia

243

ZONA DO CASCO VELLO Localización

Intervención

Data

Resultados

Dirección

Bibliografía

"Edificio (rúa Ferro" F e r m í n Penzo!).

Escavación en área (47 m 2 )

1191

Vestixios de estructuras constructivas asociadas a materiais.

Museo Municipal (J.M. Hidalgo Cuñarro)

H I D A L G O CUÑARRO 1990-91, 194-195; 1992b, 227228

Rúa Fermín Penzol

Control arqueolóxico (gabias de infraestructura urbana)

1993

Materiais romanos (cerámica e tégula)

Adro Arqueoló(A. Xlca S.L Acuña Piñeiro)

ACUÑA 1997

PIÑEIRO

Rúa Laxe

Control arqueolóxico (gabias de infraestructura urbana)

1994

Tégula e ánfora (deposición secundaria)

Adro ArqueolóXlca (A. S.L Acuña Piñeiro)

ACUÑA 1997

PIÑEIRO

Rúa Carral

Control arqueolóxico (gabias de infraestructura urbana)

1998

Tégula

Adro Arqueolóxica (V S.L Caramés Moreira)

"Casa de Arines " (rúa Real esquina Pza. de Almeida)

Escavación en área

1994

Tégula (deposición secundaria) nun punto único e localizado da escavación

Anta de Moura S.L. (J.e. Castro Carrera)

ANTA DE MOURA 1994

1998

Vestixios de estructuras asociadas a material.

Anta de Moura S.L. (XX. Constela Doce)

ANTA DE MOURA 1998b

Inmoble na 6 da Pza. da Constitución

Sondaxes (80 m 2 )

ZONA DE MARQUÉS DE VALTERRA Localización

Intervención

Data

Resultados

Dirección

Bibliografía

Inmoble da rúa Marqués de Valterra

Sondaxes

1996

Niveis naturais

Anta de Moura, S.L. (J.e. Castro Carrera)

ANTA DE MOURA 1996

Inmoble rúa Torrecedeira na 65

Sondaxes

1998

Vestixios de estructuras; escaso material.

Adro Arqueolóxica S.L. (R.Ma. Paz Lobeiras)

244

FERMfN PÉREZ LOSADA

Todas estas intervencións urbanas aportan un inmenso caudal de información arqueolóxica que, dado o carácter de urxencia das intervencións e a recente data de realización das mesmas, evidentemente aínda se atopa en proceso de análise e valoración. Algunhas sínteses recentes (HIDALGO CUÑARRO/VIÑAS CUÉ 1996; IDEM 1998; PEÑA SANTOS 1999) recollen moi parcialmente algúns dos seus resultados; sen dúbida, o seu estudio detallado, tanto de estructuras como sobre todo de materiais, implicará un cambio radical no coñecemento e interpretación do núcleo romano de Vigo, que aquí a agora simplemente presentaremos de xeito claramente preliminar499 . Unha vez xa redactado este capítulo, tense publicado un excelente catálogo dos xacementos arqueolóxicos vigueses que, entre outras causas, tamén inclúe unha historia da arqueoloxía viguesa e máis unha actualizada visión e intrepretación do Vigo romano que xa contempla a maioría das intervencións citadas (CARBALLO ARCEO et alii 1998). Senda un traballo paralelo ó naso e ca que non tivemos contacto ata meses despois da súa publicación, congratulámonos de que as conclusións aquí obtidas sexan plenamente coincidentes coas nasas. Nesta breve historia da investigación excluímos deliberadamente ó castro de Vigo, non tanto porque non implique un destacado factor na emerxencia do aglomerado romano e nas propias orixes da cidade, senón simplemente porque o seu estudio e interpretación resulta sobradamente coñecido gracias ás múltiples publicacións ó respecto. Citado xa como tal polos eruditos locais do s. XIX (SANTIAGO Y GÓMEZ 1896, 59), as primeiras escavacións e achados datan da primeira metade do XX (MONTEAGUDO GARCÍA 1945; LOSADA DIÉGUEZ et alii 1955; LÓPEZ CUEVILLAS 1958), completadas con novas intervencións e descubertas nas décadas do 50 ó 70 a cargo de ] .M. Álvarez Blázquez e Pedro Díaz

499 Agradecemos encarecidamente a P. Soto Arias, A. Acuña Piñeiro, J.e. Castro Carrera e J.M. Hidalgo Cuñarro a colaboración prestada, ben sexa permitindo consultar os informes inéditos das súas intervencións, a análise visual do material ou proporcionando múltiples informacións orais sobre achados e escavacións. Sen esta desinteresada colaboración, a imaxe do Vigo romano sería realmente moi pobre e sesgada.

(RODRÍGUEZ SEOANE/DÍAZ ÁLVAREZ 1973, 63-75; DÍAZ ÁLVAREZ 1981, 23-25; ÁLVAREZ BLÁZQUEZ et alii 1980, 29-39); a partir de 1981 e ata 1990, ].M. Hidalgo Cuñarro executa a escavación sistemática do xacemento, publicando amplamente os seus resultados e materiais en numerosísimos traballos (HIDALGO CUÑARRO 1981, 1983, 1984a, 1984b, 1984d, 1985a, 1985b, 1985c, 1986b, 1986c, 1987a, 1987b, 1987c, 1987d, 1989a, 1989b, 1991a, 1991 b, 1992a; HIDALGO CUÑARRO/VIÑAS CUÉ 1992-1993, 1994-1995).

Restos arqueolóxicos Deixando á parte o hábitat galaicorromano do Monte do Castro, xa dixemos que os vestixios romanos do núcleo romano vigués distribúense concentrados en tres sectores urbanos: zona do Area!, área do casco vello e rúas Marqués de Valterra/Torrecedeira á altura do seu cruzamento con Juan Ramón ]iménez. O máis importante e que ten proporcionado meirande cantidade e calidade de restos romanos é o do barrio do Area!, especialmente as rúas Pontevedra, Hospital, Rosalía de Castro e solares colindantes. Esta zona, tamén coñecida como "Roupeiro", non foi urbanizada ata inícios da presente centuria, constituíndo nos ss. XVIII e XIX a penas un pobre e reducido suburbio marxinal da cidade de índole aínda esencialmente rura¡5oo; nesta época, os restos romanos aínda debían ser obvios e abundantes a xulgar pala minuciosa descrición proporcionada por Taboada y Leal (as negritas son nasas): "En medio de todo, parece también evidente que mds abajo y al lado de la que hoyes ciudad, ecsistió anteriormente una población que ocupaba parte del Arenaly una gran porcion del paraje en que solo se conservan algunas casas pertenecientes d la parroquia de Santiago de Vigo (. . .) Nada lo comprueba tanto como los vestigios de edificios arruinados, varios utensilios y hasta monedas que se han encontrado en las escavaciones casuales hechas en diversos puntos

500 Véxase a este respecto a relativamente abundante cartografía histórica existente sobre a cidade, especialmente o excelente plano elaborado por Francisco Coello en 1856.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos «aglomerados secundarios" romanos en Calicia de aquella dilatada línea. Entre los muchos vecinos del barrio del Arenal, que han descubierto algunos de estos objetos, puedo citar a los Sres. Teling y Tapias que han hallado piedras de molinos de mano, otras labradas, ladrillos massaries, barros, tejas, escorias de herrero y pequeñas monedas de cobre que yo mismo he visto hace poco (. ..) Creo que si se emprendiesen escavaciones formales en estos sitios se encontrarían objetos muy curiosos e interesantes para la historia y gloria del país. Aquí me detendré a hacer mención de un manuscrito del último tercio del s. XVII que esiste en mi poder y copiaré literalmente lo que dice sobre este asunto: «Era esta villa de Bigo en los tiempos antiguos muy larga y dilatada y de mucha poblacion, que llegaba por la parte que mira al oriente hasta el sitio que hoy se dice del Roupeiro, que, por estar algo desviado de la mar para la pesca, se despobló; y todavía quedaron allí algunos moradores que en él habitan con su iglesia parroquial, que hoy llaman Santiago de Bigo, en la cual hay algunas sepulturas de alabastro y piedras labradas traducidas alli de los antiguos monumentos y entierros de los pobladores de aquel tiempo gentiles, con otras muchas laminas y piedras curiosas, que de estos sepulcros se quitaron y se ven hoy en otros edificios con sus letras y señales antiguas; y de ordinario se descubren otros debajo de tierra. Llegaba ansí mesmo su poblacion dende dicho sitio de Roupeiro por donde agora está fundado el convento de monjas desta villa por toda aquella ladera, que así se llama oy, que estaba antiguamente poblada de casas, edificios y arboleda hasta donde baja agora la marea, y con las inundaciones de la mar, inchientes de ella y avenidas de las agüas de los montes, terremotos y tempestades, que muchas veces se ofrece venir todo junto, se fué desaciendo y arruinando, con que ya oy selo cubre la mar y con la menguante de sus mareas da lugar á que los navegantes con mucha comodidad den carena á sus navios dejandoles en seco en el sitio que antes era poblacion de casas, edificios y huertas de mucha estimación y recreo: lo sujetó y deshizo la mar, descubriendo cada día adelante muros de casas, monumentos, hornos de piedra de vobeda y otros de ladrillo por debajo de tierra que pregonan la antigüedad de sus primeros fundadores, como ay se reconoce en el transito que de esta villa va á las religiosas: toda esta población tenía antigüamente la villa de Bigo hasta que recelosos sus naturales de las ruínas de los arrabales se quedaron en la eminencia de ella, donde agora está fuera de tales daños á la falda de su Castelo do Penso, donde ya oy está edificado otro no de menos utilidad para su defensa con los adherentes para su fortificación». De todo lo espuesto se deduce que en la antigüedad ha ecsistido indudablemente una poblacion situada al E. de la actual ciudad, y casi en la misma dirección y terreno en que se proyecta la nueva ciudad marítima" (TABOADA y LEAL 1840, 171-173).

Taboada refire, xa que logo, restos que podemos interpretar como de índole habitacional (muiños, cerámica, tégulas e ladrillos, moedas, muros) e funeraria (sepulturas, epígrafes, "hornos de piedra de vobeda y otros de ladrillo"), sen que sexa posible precisar a súa entidade e ubicación concreta. A nova proporcionada por Sampedro Folgar (1912, 58-59) de que ((en cierta edificación del

245

Arenal se descubrieron .fragmentos de tégulas y varias monedas romanas de los siglos JJ y JJI; Y en las trincheras de la estación del ferrocarril) dos o tres ánftras) una de ellas con el nombre latino del alfarero: FAVR.') en pouco amplía e precisa o dito por Taboada s01 . O descubrimento en 1953 do coñecido conxunto de estelas funerarias viguesas e as posteriores escavacións e controis emprendidas desde 1992 en diversos solares e rúas da zona, pouco a pouco irán contextualizando e dando sentido a estas difusas informacións orixinarias. As estelas apareceron na parte posterior dun solar en construcción da rúa Pontevedra (fronte á antiga liña do tren portuario xusto na confluencia coa rúa Hospital) a uns 2,5 mts. de profundidade, case todas deitadas boca abaixo conformando unha especie de camiño ou pasaxe S02 ; nas terras que as cubrían apareceron fragmentos de tégulas, cerámicas (entre elas un pivote de ánfora e "gran parte de una urna acaso funeraria') e máis un anaco de catillus, deducindo en consecuencia os seus escavadores que a necrópole de procedencia debería atoparse moi próxima do lugar do achado (ÁLVAREZ BLÁZQUEZ 1955,462-472; IRG IIISup., pp. 56), feito confirmado por posteriores escavacións. Recuperáronse un total de 30 pezas (IRG IIISup 1 a 30; CIRG II 38 a 67) -1 ara funeraria, 19 estelas completas, 3 incompletas, 2 remates de estela e 5 anacos soltos-, sete delas actualmente perdidas. Forman un conxunto moi homoxéneo no que se

SOlAs "ánforas" citadas son en realidade vasillas de cerámica común, unha delas dotada de grafito de propiedade. A súa procedencia das trincheiras da Estación de FECe. (Casablanca) resulta un tanto sorprendente, dado que indicaría unha ampla extensión do poboamento romano pala ladeira superior do Areal, non confirmada por ningún outro achado. Quizais se trate dunha confusión e o devandito material proceda da antiga vía férrea que discorría pala rúa Hospital en dirección á zona portuaria. 502 Este camiño foi identificado polos descubridores como "el tránsito que de esta villa va a las religiosas" -documento do s. XVII citado por Taboada y Leal-, ou sexa, o Convento de Franciscanas fundado no Areal en 1553 e posteriormente (1847) reconvertido en Hospital Militar ata a súa demolición en 1911, salvando así a parte inferior da valgada por ande discorría o antigo regato do Hospital. As estelas polo tanto estaban en deposición secundaria, reutilizadas como magnífico pavimento deste camiño alomenos xa desde o s. XVI. (IRG I1ISup., pp. 6-7).

246

FERMÍN PÉREZ LOSADA

refire ó aspecto formal (pezas monolíticas de grandes dimensións concibidas para seren chantadas no solo e pegadas a unha parede; estructuración en ata catro rexistros sucesivos, o superior sempre de remate semicircular salvo a ara e unha única estela; todas decoradas excepto catro), ós motivos decorativos (temas astrais -crecente lunar normalmente asociado con discos e rosáceas- en 13 casos, arquerías en 6, un gran triángulo en 2 e representacións humanas figurativas noutras 7 pezas)503- e máis os propios textos epigráficos (estructura e fórmulas empregadas):

D(is) M(anibus) S(acrum) Pub(lius) Ursus Pub(liae) matri et Pester(a)e c(uravit) f(aciendum) an(norum) XXXV [CrRG II 44]. Pub (licia) matri segundo lectura de RODRÍGUEZ COLMENERO 1993,403. D(is) M(anibus) S(acrum) Rufa Iuni (filia) Iuni(ae) f(iliae) p(ientissimae) an(norum) XX R(ufa) c(uravit) f(aciendum) [CrRG II 45] D(is) M(anibus) S(acrum) p(osuit) Severa matri Rufinae [CrRG II 46] Unc!itus Amandi f(ilius) annorum XX hic situs est mater fa(ciendum) curavit Atimeta o(pto) t(ibi) t(erra) l(evis) [CrRG II 47]. Végetus en vez de Unc!itus segundo lectura de RODRÍGUEZ COLMENERO 1992,23.

D(iis) M(anibus) S(acrum) Flaccinia(e) pi(entissimae) an(n)o(rum) XV Filo an(n)o(rum) XXVIII pro pietate Flac(cinius) p(ater) e(orum) f(aciendum) c(uravit) [CrRG II 38]. Lectura alternativa: oo .Flaccinia Beano Anfii (filio) ... Flac(cinius) p(ater) e(ius)... (RODRÍGUEZ COLMENERO 1992,22).

Valeria Alla Titi f(ilia) Clun(iensis) an(norum) XXI h(ic) s(ita) e(st) s(it) t(ibi) t(erra) l(evis) Q(uintus) Arrius Mi(. . .) uxsori f(aciendum) c(uravit) [CrRG II 48]. O dedicante é desenvolvido como Q(uintus) Arrius M(arci) F(ilius) segundo interpretación de RODRÍGUEZ COLMENERO 1993, 395.

Q(uintus) Arrius Cn(aei) (filius) Mans(uetus) Clun(iensis) an(norum) XL Aurelia Materna viro [CrRG II 39]. Gal(eria tribu) en vez de Cn(aei filius) segundo outras lecturas (JULIÁ 1971, 6; RODRÍGUEZ COLMENERO 1993,399).

[Fla}ccus Fl[a}vi f(ilius) Oc[ul}atio Au{ ..}su{ ..} [CrRG II 49]

Attilia Ammio C(ai) f(ilia) Cluniens(is) an(norum) LXX h(ic) s(ita) e(st) s(it) t(ibi) t(erra) l(evis) Q(uintus) A(rrius) M(ansuetus) matri f(aciendum) c(uravit) [CrRG II 40]

[oo .}reis [oo.} Cilen(us) {oo}ru [oo .}v {oo} [CrRG II 51]

D(is) M(anibus) G(aius) Licinius Florus G(aio) Licinio Rufo filio an(norum) 111 [CrRG II 41] S(acrum) D(is) M(anibus) Marítimo filio ann(orum) XXV mater posuit in paeregrae [CrRG II 42] D(is) M(anibus) S(acrum) Placidus et Pollio p(ossuerunt) Reb(i)lo ann(orum) LX R(ebilo) c(uraverunt) f(aciendum) [CrRG II 43]

503 Os motivos astrais e as arquerías son temas moi comúns na plástica romano-provincial do Noroeste, demostrando a súa orixe esencialmente indíxena malia que posiblemente reinterpretando elementos da simboloxía oriental -temas astrais- ou propiamente romana -arquerías como símbolo das portas do Hades ou ben transposición monumental á peza do concepto de arco honorífico-o Algo semellante ocorre coas figuras humanas togadas, sempre baixo nichos ou arquerías e formalmente moi próximas á plástica castrexa, destacando a curiosa plasmación indíxena provincial do tema clásico de Dionisos e Ampelos na estela CrRG II 52 (GARCÍA y BELLIDO 1967 e 1969; ACUÑA CASTROVIE]O 1974 e 1979,49-50; ]ULIÁ 1971, 24-37; BALIL 1974). Máis problemática é a interpretación dos enigmáticos triángulos: "escuadras de albanel" de orixe oriental (rRG msup, p. 17), deformación do signo de Tanit (JULIÁ 1971, 29-30) ou simple motivo ornamental (ACUÑA CASTROVIE]O 1979,50-51).

D(is) M(anibus) S(acrum) an(norum) { ..} [CrRG II 50]

P(. ..)

(. . .)voa(. . .)

D(is) M(anibus) S(acrum) Ursa Sev[era} { ..} [CrRG II 52] D(is) M(anibus) Cl(. . .) Au(. ..) M(. ..) { ..} [CrRG II 53]

A análise antroponímica revela a presencia dunha poboación de orixe indíxena pero fortemente romanizada. Así o demostra a estructura nominal empregada -variable entre a característicamente indíxena (nome propio único seguido da filiación, p.e. Rufa ¡unz) e a propiamente romana (trianomina coa filiación intercalada entre nomen e cognomen, p.e. Quintus Arrius Cnaei Mansuetus)- e a propia etimoloxía dos nomes, maioritariamente latinos (Aurelia Materna, Flacciniusl Flaccinia, Caio Licinio Floro, Caio Licinio Rufo, Maritimo, Placidus, Pollio, Rebillo, Publius Ursus, Rufa, ¡unia, Severa, Rufina, Unclitusl Végetus, Amandus, Flaccus Occulatio, Flavio, Ursa Severa), pero incluíndo tamén algúns de clara raíz indíxena (Arrius, Attilia Ammio, Alla, Pestera, Beano) todos eles típicos da Meseta Norte peninsular. A nivel sociopolítico, a poboación repártese entre bastantes cidadáns

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Calicia

romanos con trianomina (con seguridade Quinto Arrio Mansueto, Caio Licinio Rufo/Floro -filIo e pai-, Flacco Occulatio Au(. ..) e Claudio Au(. ..) M(. ..); con dúbidas Ursa Severa e toda a familia de

Arrio Mansueto: as súas esposas sucesivas Aurelia Materna e Valeria Alla, a súa nai Attilia Ammio e o seu pai Cneo ou Marco), alomenos tres individuos de orixe servil denotados pola etimoloxía dos seus nomes (Filo, Atimeta e Publicia)504 e tamén algúns casos de simples peregrini que a penas portan nomina singularis (Flaccinia/

Flaccinius, Maritimo, Placido, Pollio, Rebilo, Rufa e Severa). Existen catro mencións expresas de origo: a familia formada por Quinto Arrio Mansueto, Attilia Ammio e Valeria Alla procede de Clunia (Coruña del Conde, Burgos), condición que quizais sexa extensible a Maritimo, expresamente calificado como morto in paeregrae, ou sexa fóra da súa terra de orixe; o ignoto defunto de estela CIRG II 51 é Cilenus (área de Caldas de Reis). De todo este conxunto de datos se deduce que moi probablemente toda a poboación defunta e dedicante é inmigrante, procedente na súa maioría da Meseta Norte (clunienses) e, en moita menor medida, doutras rexións próximas da Callaecia (celenenses). Así se explicaría a grande homoxeneidade formal das pezas, sen dúbida realizadas por obradoiros galaicorromanos locais 505 pero que trabaIlan para un grupo alleo de gustos distintos e moderadamente refinados que aportan a súa propia e específica concepción decorativa e epigráfica. As estelas, polo tanto, constatan a existencia dun importante e relativamente masivo movemento demográfico inmigratorio cara a Vigo (GARCÍA MERINO 1973), resultando extremamente inte-

504 Atimeta (CIRG

11 47) e a hipotética Filo (CIRG 11 38) son nomes de raíz grega característicos da poboación servil; o antropónimo Publicia (CIRG 11 44) é típico de escravos públicos, pertencentes a unha comunidade ou institución (RODRÍGUEZ COLMENERO 1993a, 403). Todos eles indican xa que lago unha orixe servil, ben sexa deles mesmos ou dos seus ascendentes próximos. 505 D. ]uliá (1971, 19) suxire que tódalas pezas proveñen dun mesmo e único taller; F. Acuña Castroviejo (1979, 5I) cree sen embargo que poden individualizarse varios grupos productivos -especialmente CIRG 11 40/41/48 e CIRG 11 43/45/50-, quizais varios talleres emparentados ou diferentes máns dentro dun mesmo taller dado que "no hay duda de que todas estas piezas se labraron en Vigo ':

247

resante preguntarse polas causas deste proceso. Posiblemente a poboación local non fose de abondo ou suficientemente preparada para atende-Io considerable nivel adquirido polo núcleo romano a nivel productivo e comercial, precisando así de cadros administrativos/técnicos, ou mesmo de trabaIladores especializados, vindos de fóra (GARCÍA MERINO 1973, 13-16; ACUÑA CASTROVIEJO 1979, 48; RODRÍGUEZ COLMENERO 1993, 399), malia que tamén se teñen suxerido outras interpretacións como que a mención de origo cluniense non reflexa un movemento migratorio real senón simplemente un privilexio fiscal concedido ós individuos orixinarios desta civitas burgalesa (JULIÁ 1971, 22-23). A nivel cronolóxico, tódolos investigadores coinciden en data-lo conxunto epigráfico no s. III d.C. (CIRG II, p. 103; JULIÁ 1971, 19-21; RODRÍGUEZ COLMENERO 1993,399). Tomando o lugar de achado das estelas como punto de referencia, as estructuras e materiais romanos continúan aparecendo cara o sur, leste e oeste, dispersos nunha ampla zona delimitada polas actuais rúas Colón, Areal, Oporto e García Barbón. As dezaseis intervencións arqueolóxicas ata hoxe realizadas neste rectángulo permiten coñecer coa suficiente seguridade a secuencia de ocupación romana do sector, así como a antiga topografía litoral, moi diferente da actual [Fig. 74]. Vexamos a seguir os seus principais resultados. Tres intervencións -cata nO 10 de P. Soto, parcela na 19 de Anta de Moura, parcela na 20 de Adro Arqueolóxica- foron inmediatas ó punto de achado das estelas (ángulo norte do triángulo delimitado por Pontevedra, Hospital e Rosalía de Castro), localizando todas elas vestixios constructivos e abondoso material. Na sondaxe nO 10 da rúa Hospital apareceron dous fragmentos de muros de mampostería formando esquina asociados a vestixios de pavimento de arxila rubefactada e derrubes de tégula, amáis doutro muro de similares características que delimita unha rúa pavimentada con pequenas pedras (SOTO ARIAS 1993, 9-10; 1994, 4-5); esta mesma rúa foi exhumada nas parcelas 19 e 20, permitindo coñecer mellar as súas características constructivas: anchura algo superior ós 4 mts. delimitada por sendos muros marxinais e

248

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Dominio marítimo antigo (praia e marisma)

Salinas

Área de ocupación

Escavacións en área

Sondaxes e/ou controis

200 MT5.

Fig.74 Topografía marítimo-terrestre antiga e distribución de intervencións arqueolóxicas no barrio do Areal ou Roupeiro de Vigo [Plano base 1:2000, MOPU, 1980, folla 223-3-D]

coidado pavimento tipo g/area formado por cantos cuarcíticos, fragmentos de tégulas e pedras miúdas amalgamadas e compactadas con arxilaS06 . Na parcela nO 20 tamén apareceron estructuras constructivas asociadas á rúa, concretamente unha estancia rectangular paralela á mesma (vestixios de tres muros e pavimento interior de arxila rubefactada ou ben de pedra miúda compactadaS07 ) e máis

S06 As alomenos dúas camadas que se observan na composición do pavimento son interpretadas por Paz Lobeiras (l998b, 19) como capas preparatorias (statumen, rudus), mentres que Prieto Robles (ANTA DE MOURA 1997c, 17) considera que se trata de fases ou reformas constructivas. 507 O fragmento de muro que pecha meridionalmente a estancia quizais corresponda a unha reforma do edificio, coetánea co segundo pavimento interno de pedra miúda. Tamén puidera pertencer a esta presunta remodelación outra estructura que aparece polo sur, u'nha especie de pequeno tanque cuadrangular de mampostería granítica (ANTA DE MOURA 1997c, 18-20).

outro muro perpendicular e pequenos fragmentos doutros dous asociados a un solo de arxila pisada s08 . Por baixo deste pavimento, escavadas no sustrato arxiloso natural, foron localizadas tres tumbas de inhumación en fosa. T2 (orientación noroeste/sureste) e T3 (noreste/suroeste) conservan perfectamente a pegada rectangular dos respectivos ataúdes de madeira; TI carece de caixa e é inmediatamente anterior, parcialmente cortada por T2. Todas elas presentan enxoval cerámico -sendos vasos piriformes de pasta ocre clara (T 1 e T3) ou ben unha xerra globular monoasada de borde marcadamente carenado acompañado 508 Resulta difícil interpretar a funcionalidade destes muros, prácticamente adxacentes uns a outros e moi fragmentarios. Quizais reflexen diversas fases constructivas do edificio ou ben estean en relación cun uso tardío do nivel previo de necrópole (ANTA DE MOURA 1997c, 20).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

dunha cunca subhemiesférica, ambos de engobe vermello (T2)- e máis en TI recuperáronse 76 doas de diferentes formas, cores e materiais (sobre todo pasta vítrea) pertencentes ó colar da defunta. Por baixo do pavimento interno da estancia rectangular veciña apareceu asemade unha ampla fosa (algo máis de 3 mts. de diámetro) que, pola súa ubicación estratigráfica (escavada no sustrato natural) e terras de recheo (material cerámico, osos e carbóns), seguramente pertenza tamén ó horizonte funerario [Fig. 75J Tanto a calzada como as estructuras constructivas asociadas amosan unha cronoloxía tardorromana (ss. IV a VI d.C.) ben demostrada polos materiais mobles atopados, especialmente os de importación: ánforas (orientais, lusitanas e norteafricanas) e TS (norteafricana, oriental e quizais tamén hispánica)509. Máis dificultoso resulta interpretalas a nivel funcional: a calzada podería constituír un típico vial urbano do núcleo tardorromano, tal como se deduce tanto da súa estructura como do seu trazado xeral que comunicaría a presumible zona habitacional do sopé da ladeira do castro coa área productiva, portuaria e comercial sita na liña de praia; quizais o pavimento de estelas descuberto en 1953 formase parte da mesma 51O , co cal sería de cronoloxía tardorromana e non medieval ou posterior tal

509 Do material, actualmente en proceso de estudio, únicamente contamos con breves referencias xenéricas e preliminares (SOTO ARIAS 1993, 10-11; NAVEIRO LÓPEZ/SOTO ARIAS 1996; ANTA DE MOURA 1997c, 21-22; PAZ LOBEIRAS 1998b, 22-23). Nas ánforas, destaca especialmente o grupo das chamadas "bizantinas", producidas nas costas do Mediterráneo Oriental desde Exipto ata o Mar Negro e caracterizadas polos seus típicos perfís escalonados, ondulados ou estriados; identifícanse as formas Peacock/Williams 43, 44 e 46, datables nos ss. V-VI d.C., unha delas aparecida xusto no nivel inferior da calzada. En menor medida tamén hai salazoneiras tardías lusitanas (forma Almagro 50, ss. IV-V d.C.) e cilíndricas norteafricanas tardías. Respecto á TS, predomina claramente a oriental, tanto sexa norteafricana (TSC-D) -incluíndo excelentes pezas decoradas con palmetas, cruces gregas e incluso composicións figurativas- como focense (TSFT) -decoracións á rodiña no beizo-; tamén se sinala sen embargo a presencia de posibles pezas de producción hispana (TSH). 510 O punto concreto de achado das estelas debeu ser o espacio comprendido entre a esquina setentrional da parcela nO 19 e as sondaxes 1 e 10 executadas na rúa; de feito, no perfil NO da ampliación da cata nO 10 da intervención de P. Soto apareceu unha ampla intrusión moderna que a autora identifica como producida pala devandita escavación (SOTO ARIAS 1993,9-10).

249

como crían os seus descubridores. Respecto ás estructuras constructivas, a ausencia de vestixios domésticos claros -p.e. lareiras ou basureiros de lixos alimentarios- sumado á relativamente escasa proporción de cerámica común de cociña fronte á de ánforas e vaixela fina de mesa 511 , inclinan a pensar que se trata máis de ámbitos comerciais, tipo tenda ou almacén portuario, que propiamente de vivendas habitacionais. No que atinxe ó horizonte funerario, resulta obvio que éste é anterior ó da calzada e estructuras, cuberto a amortizado por sendos pavimentos de ocupación. O estudio dos enxovais cerámicos, típicos das necrópoles galaicorromanas tardías de inhumación 512 , induce a pensar nunha cronoloxía baixoimperial (ss. lII-IV d.C.), momento que coincide perfectamente coa data proposta para as estelas (s. lII). Parece estraño que unha zona funeraria, e polo tanto sagrada, sexa amortizada e reconvertida en "comercial" en tan pouco espacio de tempo, pero así semella indicalo o rexistro arqueolóxico. O resto das intervencións realizadas no triángulo Pontevedra/HospitallRosalía de Castro (sondaxes nas parcelas na 19, 20, 21, 22 e 23; sondaxes e controis nas rúas Pontevedra e Hospital) foron negativas a nivel de localización de estructuras romanas, a excepción dun fragmento de muro localizado na beirarrúa da rúa Pontevedra513 . As

511 Na escavación da parcela nO 20, dos 144 fragmentos cerámicos atopados o 35% son ánforas e TS, senda o resto cerámicas comúns maioritariamente de mesa -xerras, pratos e tazas- fronte ás de cociña -olas e cuncas- (PAZ LOBEIRAS 1998b, 21-22). Moito maior foi o volume de achados producidos na cata nO 10 da rúa Hospital-2083 fragmentos en a penas 50 m2_, repartidos entre ánforas, TS, cerámica fina de mesa -xerras e tazas-, cerámica común -mortaria, dalia, cuncas con tapadeira de producción africana- e recipientes vítreos; o grupo de cerámicas comúns tradicionais de cociña é francamente minoritario (SOTO ARIAS 1993, 10-11; NAVEIRO LÓPEZ/SOTO ARIAS 1996). Algo semellante parece acorrer tamén na escavación da parcela nO 19, ande os grupos maioritarios son as ánforas, recipientes vítreos tardíos e cerámica común romana, descrita ésta como "de mesa y almacenaje" (ANTA DE MOURA 1997c, 21-23). 512 Por exemplo Lomba, Amas, Mte. Mozinho e Vilarinho no norte de Portugal e A Lanzada en Galicia (NAVEIRO LÓPEZ 1991,98-99). 513 O muro apareceu no control arqueolóxico dunha gabia de infraestructura urbana á altura da parcela nO 19. A súa romanidade resulta incerta malia estar asociado a niveis ande aparece material romano -tégula, ánfora e cerámica común- (ACUÑA PIÑEIRO 1996b, 18).

250

FERMÍN PÉREZ LOSADA

METROS O

Área de achado das estelas funerarias

O Z

-l

Parcela nO 19

;;O

Parcela nO 20

Muro e material romano (zanxa na rúa Pontevedra)

Nivel funerario:

•

Tumbas

Nivel ocupacional:

\í!íí'~ Muros

~ Fosas

Pavimentos

1::::::::1

Calzada

~ Fosa

Fig.75 Planimetría da escavación das parcelas nO 19 e 20 da Unidade de Execución Rosalía de Castro e máis das catas nO 1 e 10 da rúa Hospital de Vigo [Composición de planos inéditos tomados de ANTA DE MOURA 1997c, PAZ LOBElRAS 1998b e SOTO ARIAS 1993 e 1994]

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

estructuras, xa que lago, infelizmente moi arrasadas e discontínuas, parecen circunscribirse á metade norte do triángulo, senda o resto zonas abertas en principio carentes das mesmas, o cal non quere dicir que non fosen aproveitadas e utilizadas en época romana. De feito, recuperáronse materiais (tégulas, ánforas, cerámica común e TS, case todos tardorromanos) por todo o sector, a maioría procedentes de niveis revoltos de deposición secundaria pero tamén de sedimentos de ocupación: na escavación en área da parcela na 23 apareceron varios rebaixes informes escavados na arxila ou xabre do substrato natural, interpretados como vestixios de extracción antiga destes productos, así como unha fosa escavada igualmente no substrato e rechea de carbóns, anacos cerámicos e osos de animais, interpretada como un posible basureiro (ANTA DE MOURA 1998a, 13-17). Cara ó leste, destaca esencialmente a escavación emprendida no solar na 3-5 da rúa Colón. Os restos consisten en dous fragmentos de muros pétreos dispostos en ángulo recto que delimitan un espacio interno pavimentado dun solo de tégula machucada sobre o que se dispón un potente sedimento de ocupación. Ún destes muros, o que discorre en dirección N-S, presenta un alzado superior claramente diferenciado da banqueta inferior (muro orixinario), suxerindo así un segundo momento constructivo que estaría en relación cos restos dun pavimento exterior realizado en tégulas; sobre este pavimento e cruzando o muro aparecéu un curioso colector!canalización labrado nun sillar granítico (ACUÑA PIÑEIRO 1995a, 14-15). O tipo e características de muros e pavimentos, unido á presencia dun abundantísimo espolio (4000 fragmentos en a penas 40 m 2 ) non semella deixar dúbidas da índole doméstica e habitacional das estructuras descubertas. De feito, entre o material recuperado destaca especialmente o grupo da cerámica común de uso culinario (cociña e mesa), tanto sexa de tradición indíxena -olas con pegadas de exposición ó lume- como máis propiamente romana -cuncas, pratos e xerras-. Os outros materiais atopados son ánforas -identificadas as "bizantinas" e quizais tamén salazoneiras tardías lusitanas-, vidros -bordes en cabeza de fósforo, decoración de gotas aplicadas-, tres moedas

251

inclasificables, unha pequena agulla de bronce e anacos de TSH -formas Drag. 15/17, 24/25, 29 e 29/37-, TSHT e TSC-D (ACUÑA PIÑEIRO 1995a, 16-17). Esta somera análise preliminar denota claramente dous momentos cronolóxicos na ocupación, ún claramente tardorromano (ss. IV-VI d.C.) e outro evidentemente anterior (¿s. IlIII d.C.?), correspondéndose ben coas dúas presumibles fases constructivas do edificio. Infelizmente, non resulta posible coñecer a extensión e entidade desta construcción, a penas conservada nun sector moi reducido do solar. O resto do mesmo, totalmente arrasado, foi negativo a nivel arqueolóxico, recuperándose a penas algunhas tégulas e cerámicas en niveis revoltoso As sondaxes efectuadas no langa solar adxacente con fachada á rúa Pontevedra (actual inmoble na 4) produciron idénticos resultados (total arrasamento con material cerámico descontextualizado e esporádico), impedindo así verificar a presumible continuidade ocupacional entre estas estructuras e as atopadas na confluencia Pontevedra/ Hospital. Cara Ó oeste, na franxa norte das rúas Hospital e Rosalía de Castro, é onde se sitúan as escavacións en área máis amplas e de mellares e máis complexos resultados arqueolóxicos: inmoble na 5 de Hospital (ACUÑA PIÑEIRO 1995b, 1996a) [Fig. 76] e parcelas na 13 e 14 de Rosalía de Castro (ANTA DE MOURA 1997b, 1998c) [Fig. 77]. Ambas localizan unha secuencia de ocupación romana prácticamente idéntica -necrópole, salinas e nivel de praia con ánforas- que analizaremos en conxunto. A necrópole concéntrase especialmente en Hospital 5. Apareceron aquí unhas 50 tumbas con estructura ás que habería que sumar un número indeterminado de inhumacións en fosa, algunha delas quizais osarios colectivos. T ódalas tumbas, agás catro (T6, T12, T29 e T43), presentan a orientación canónica de cabeceira a poñente, concretamente NO-SE, e son maioritariamente do tipo prismático-rectangular e fábrica mixta de laxas, pedras, tégulas, ladrillos e, ás veces, tamén anacos de ánfora e dolia; dous únicos casos (T 13 e T52) son de fábrica íntegramente tegularia coa característica disposición en cabalete, e outras sete

252

FERMíN PÉREZ LOSADA

(Al a Al) son inhumacións en ánfora, seguramente infantís, por primeira vez documentadas no Noroeste. A este horizonte funerario se asocia con certa seguridade unha única estructura constructiva -muretes de mampostería pétrea que delimitan un espacio pechado cuadrangular-, interpretada como un probable edículo ou mausoleo funerari0 514 . Idéntico nivel de necrópole foi identificado en Rosalía de Castro 13, malia que xa de xeito claramente marxinal: soamente apareceron dúas tumbas en batería orientadas ONO-E5E, prismáticorectangulares feitas en mampostería pétrea, así como varias fosas, escavadas no substrato e recheas de material cerámico e carbóns, interpretadas como probables osarios ou basureiros. A necrópole como tal non apareceu no solar adxacente polo oeste (Rosalía de Castro 14), pero só coñecemos os resultados da fase de sondaxes e non os da posterior escavación en área. Ningunha das inhumacións presentaba enxoval funerario propiamente dito, a excepción dunha moeda aparecida no interior da ánfora funeraria A4 e, sobre todo, dúas xerriñas coidadosamente colocadas en cabeceira e pés da TIO; alomenos dous dos defuntos/as portaban, sen embargo, obxectos de adorno persoal: dous colares (ún de diminutas doas discoidais e toneliformes maioritariamente de pasta vítrea e outro de doas de ámbar discoidais en forma de champiñón)515 e un ane! de pasta vítrea no inhumado na TIO, un ane! na mán esquerda do inhumado na T43. A nivel cronolóxico, non hai dúbida de que tódalas inhumacións son tardorromanas, abranguendo un amplo periodo de utilización -en Hospital 5 son comúns as sobreimposicións elou destruccións dunhas tumbas por outras-

514 A estructura alberga xusto no seu centro a tumba T14 e máis outras dúas (T13 eT28) de ubicación adxacente, aparentemente posteriores á primeira; tanto tumbas como estructura están asentadas sobre idéntico nivel estratigráfico de arxila amarela. 6s pés da Tl3 apareceu, reutilizado, un bó fragmento de estela funeraria decorada -figura togada estante de basta labra e relevo plano-, formalmente moi semeIlante ás descubertas en 1953 na rúa Pontevedra/Hospital (ACUÑA PIÑEIRO 1996a, 30; HIDALGO CUÑARRO/RODRÍGUEZ SOBRAL 1997, 85). 515 Estas pezas contan cun estudio monográfico (CASAL GARCÍA/PAZ LOBEIRAS 1997) onde se suxire unha procedencia de ámbitos "xermánicos" centroeuropeos (especialmente as doas de ámbar) e se confirma a súa cronoloxía tardía (ss. IVVI d.C.).

que preliminarmente consideramos debeu iniciarse no s. IV e prolongarse ata o VI ou inícios do VII d.C., quizais con esporádicas perduracións nas primeiras centurias altomedievais. As ánforas funerarias identificadas son, de feito, de tipo bizantino ou norteafricanas tardías e, entre os materiais recuperados nos niveis de cobertura aparecen múltiples materiais igualmente tardorromanos: ánforas bizantinas, norteafricanas e lusitanas, TSC-D, T5FT, T5HT, vidros e moedas 516 . O panorama funerario complícase, sen embargo, coa presencia de alomenos seis fosas de incineración aparecidas en Hospital 5. De forma irregular, pequeno tamaño e normalmente escavadas no substrato, aparecen colmatadas por abondosos carbóns e esquirlas braquecinas de osos, todas elas dotadas de enxoval composto de xerra monoasada, cunca e prato de engobe vermello (F 1 a F4), xerra bicónica monoasada, prato e cunca de vidro (F5) e pequeno púcaro e cravos de ferro (F6). O feito de que estean nalgúns casos seladas por inhumacións (FI baixo TI e T2, F6 baixo Al) indica claramente que preceden a aquelas, o cal non implica que sexan necesariamente altoimperiais; en atención ós seu enxovais, moi similares ós das inhumacións tardías, consideramos máis ben que deben ser cremacións serodias quizais do s. III d.C., probablemente coetáneas ás inhumacións aparecidas de R. de Castro 19. Se así fose, estarían marcando o início do uso da zona como área funeraria. Por baixo do nivel de necrópole están as salinas, identificadas nos tres solares intervidos. Consisten nunha serie de estanques grandes e baixos, pavimentados cunha compacta e impermeable capa de arxila, separados entre sí por liñas de pedras fincadas ou estreitos muretes e perfectamente nivelados, destinados á evaporación da auga do mar e, polo tanto, á obtención de sal. En Hospital 5, moi damnificados polas tumbas e outras estructuras medievais e modernas, presentan forma rectangular -2,2 x 5,3 mts.- e dispóñense en dirección

516 As poucas moedas identificadas son un constantllllanO (Hospital 5) e un numisma de Maximiano (R. Castro 13). Os vidros descríbense como de cabeza de fósforo, finos e de coloración clara, algúns con fíos aplicados ou decoración grabada/facetada (ACUÑA PIÑEIRO 1995b e 1996a, passim; ANTA DE MOURA 1997b, 19-21).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

NO-SE; en R. de Castro 13 e 14, moito mellor conservados 517 , son de maior tamaño -6 x 10 mts.- e están orientados ONO-ESE. Entre Hospital 5 e R. de Castro 13 existe unha pequena diferencia de nivel que indica que os depósitos de evaporación irían levemente escalonados cara o punto máis baixo ocupado precisamente por este último solar: de feito, apareceron aquí algúns canais escavados no sustrato, interpretados como desaugues finais das salinas cara a marisma do sur. En conxunto, resulta difícil establecer cál puido se-lo tamaño total da explotación salineira, malia que algúns datos arqueolóxicos e topográficos quizais permitan facer unha primeira aproximación preliminar [Fig. 74]. O límite sur está ben claro nas escavacións de R. de Castro 13 e 14 -transición cara unha zona de marisma- e o oeste podería establecerse con certa seguridade en Hospital 5 -presencia de salinas só na metade oriental do solar bordeando unha especia de bolo ou elevación do terreo-; nada sabemos das lindes norte e leste, que hipotéticamente establecemos pola metade das mazás de casas entre as rúas Areal e R. de Castro ata algo mais alá da rúa Oporto con base nos resultados negativos dun control arqueolóxico realizado en Oporto 1 (ampliación traseira do edificio do Rectorado universitari0 518 ) e, sobre todo, a disposición das curvas topográficas no sector. Se así fose, as salinas atinxirían a nada desprezable cifra de uns 12.000 m 2 . A nivel cronolóxico, a lóxica e total carencia de materiais asociados ás salinas impide unha datación precisa das mesmas, obviamente comprendida entre a necrópole tardorromana superior e o nivel de area con ánforas da base (do que falaremos máis adiante), ou sexa o lapso comprendido entre

517 Asentados sobre o nivel de area subxacente, obsérvanse perfectamente as obras previas de nivelación -laxas e tégulas perfectamente niveladas e horizontais que marcan a rasante para a execución do pavimento- e cimentación -solados de laxas deitadas, nivel de gravas compactadas-o Nun dos estanques apareceu ademais unha pequena pileta cadrada (60 x 60 cms.) máis baixa có pavimento, interpretada como unha cubeta de decantación final da auga do estanque (ANTA DE MOURA 1997b, 18). 518 No control non apareceron máis que sedimentos naturais con esporádicos e rodados materiais romanos -tégula e ánfora- de arrastre. As salinas, polo tanto, non chegaban ata este sector (ANTA DE MOURA 1997a).

253

os ss. I e IV d.C. Non obstante, intuimos que ésta non debe ser tan temperá como supoñen os seus escavadores (ss. I-II d.C.), decantándonos por unha cronoloxía algo máis serodia, quizais construída algures durante a segunda centuria e en pleno funcionamento ata algún punto indeterminado do s. IV ou incluso inícios do V d.C. A súa desaparición seguramente foi gradual e paulatina, inicialmente amortizada a partir de "terra firme" (Hospital 5) por algunha incineración (s. III d.C.?) ata a súa total colmatación ó longo das centurias seguintes (extensión das inhumacións por toda a zona). Resultaría incongruente supoñer unha producción industrial masiva de sal no s. I ou inícios do II d.C. cando os seus principais destinatarios -as factorías de salazóns de peixe tan abundantes na ría de Vigo (Fiunchal, Alcabre, Nerga, etc.)- son todas maioritariamente de cronoloxía baixoimperia1. En Hospital 5, amáis de necrópole e salinas, apareceron algúns outros restos de estructuras romanas para os que non atopamos unha explicación satisfactoria. Trátase dunha posible calzada -pavimento de cantos e gravas tomados sobre arxila, perfillixeiramente alombado delimitado ó sur por pedras fincadas- sita no ángulo noroccidental da escavación, e dúas estructuras de combustión localizadas no sector central: unha especie de "fogar" de planta circular (90 cms. de diámetro) e fondo hemiesférico delimitado por paredes de arxila rubefacta e un posible "forno" tamén circular (2 mts. de diámetro), con baseamento enlousado e arranque da bóveda hemiesférica de cobertura [Fig. 76]. Resulta difícil coñecer a cronoloxía e funcionalidade concreta destas estructuras. O forno, sito fóra das salinas pero moi próximo ás mesmas, posiblemente desempeñou algunha ignota función "industrial" quizais relacionable con éstas (descartamos a opción culinaria dado que é subterráneo, íntegramente escavado no sustrato), anterior en todo caso ó uso funerario do lugar dado que parte do mesmo é destruído por unha fosa de incineración. A calzada, sita igualmente fóra das salinas, tamén é anterior á necrópole (varias inhumacións e fosas cortan a presumible continuidade do seu trazado), quizais de acceso á propia explotación salineira. O hipotético "fogar",

254

l!BBl

Ni"el de necrรณpole

111

Estanques de salinas Estructuras constructi"as

Fig.7 Planirn

. . . . โ ข ,c, O Sb 19961 o da escavaeiรณn do soiar Hospital nO S (Vigo) \piano Inedlt tornado de ACUNA Ph,EIR' 199 e a

6 etria

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

255

¡..

>II¿ U

InI

::J,I

I .le:

. -¡,..

;'"

!'ce"

'c,

"nl~1

"""i

:J""

,,-;

.,,," 1,,¡r¡'·O"il.

ff ~

•

-:t:

1ti#!1

Tumbas e muro tardorromano

•

Estanques de salinas

1_-_-_' O

Rú a

Rosalía

5 mts.

Castro

Fig.77 Planimetría da escavacÍón da parcela nO 13 da Unidade de Execución Rosalía de Castro, actual rúa Areal (Vigo) [Plano inédito tomado de ANTA DE MOURA 1997b]

256

FERMÍN PÉREZ LOSADA

en cambio, é claramente posterior ás salinas, executado sobre o pavimento das mesmas. En conxunto, estas estructuras semellan ocupar unha difícil posición coetánea ou posterior ás salinas pero anterior á necrópole, reflexando quizais un hipotético horizonte ocupacional no sector 519 ; de ser así, sería claramente marxina!, relacionable coas estructuras comerciais, urbanas e habitacionais exhumadas nas inmediacións (R. de Castro 19 e 20, Colón 3-5). Finalmente, tanto en Hospital 5 como en R. de Castro 13, baixo as salinas constátase a existencia dunha potente camada de area -sector intermareal dunha antiga praia- caracterizada pola presencia prácticamente exclusiva de ánforas 520 . Entre as identificadas, predomina claramente a vinaria bética Halt.70 nos niveis superiores e as vinarias itálicas LambA, Dres.1 e Dres.2-4 ou a olearia neopúnica Dres.18 nos inferiores, o cal leva ós seus escavadores a distinguir duas "oleadas» mercantís sucesivas (ACUÑA PIÑEIRO 1996a, 35): unha antiga, desde mediados do s. II a.C. ata o cambio de era, e outra máis recente que ocuparía os dous primeiros tercios do s. 1 d.C. Esta mesma secuencia deposicional foi detectada igualmente noutra escavación próxima sita xusto enfronte na banda sur da rúa Rosalía de Castro (parcela nO 6): materiais do s. 1 d.C., maioritariamente ánforas Halt.70 e dous anacos de TSH temperá, caracterizan un nivel superior de limo arxiloso, mentres que material anfórico típico do s. 1 a.C. aparece nun potente depósito natural inferior de area mariña. Ambos paquetes de material foron localizados a unha moi considerable profundidade (7-8 mts. baixo o nivel actual da rúa), físicamente separados por estratos naturais arqueolóxicamente estériles (PAZ LOBElRAS 1998a, 14-20).

Unha última intervención acometida xa no início da ladeira ó sur da rúa García Barbón (parcelas 1, 2 e 8 da U.A. Fraga) non detectóu máis que algún material romano -tégula, cerámica común, TSH, TSC-D e ánforas bizantinas- en niveis de arrastre procedentes da parte superior da ladeira (PAZ LOBElRAS 1998c, 22-23). Se houbo algún tipo de hábitat romano na zona, éste obviamente debe localizarse algo máis elevado na ladeira pola banda oeste do antigo regato do Hospital (actual rúa República Argentina), atinxindo quizais ata a rúa Urzaiz. En conxunto, toda esta serie de intervencións acometidas no barrio do Areal e inmediacións, complementadas cun interesante estudio edafolóxico dos procesos de transgresiónlregresión litoral acontecidos no sector (MARTÍNEZ CORTIZAS/COSTA CASAIS 1997), quizais permitan no momento actual establecer unha hipótese razoada da secuencia de ocupación romana da zona. Entre o s. II a.C. e o s. 1 d.C., quizais debido a un reflexo local da transgresión mariña denominada Dunkerkiense, unha extensa praia de dominio intermareal ocupa todo o espacio ó leste da rúa Hospital, atinxindo as mareas altas prácticamente ata a liña da actual rúa García Barbón; o lugar funciona como excelente fondeadeiro/desembarcadeiro, rexeitándose os contentores típicos do comercio marítimo, as ánforas, sobre a mesma praia. A partir do s. 1 ou II d.C., posiblemente facilitado por un fenómeno regresivo do mar, a liña de costa avanza ata a actual rúa Area!, formándose unha extensa barra de area entre ésta e a de Rosalía de Castro e, por trás, unha zona de marisma permanente de dominio marítimo-fluvial surtida polas mareas e varios regatos, especialmente o de Roupeiro/Hospita¡521; a barra de area, baixa e sen-

519 Apoiarían esta idea o feito de que algunhas tumbas reutilicen materiais constructivos (unha xamba colocada como cobertura en T23, un muiño circular nas paredes de T25), así como a inusitada riqueza en material moble do "nivel tardorromano" (non só ánfora e cerámicas finas de importación, senón tamén vidros e cerámicas comúns romanas e de tradición indíxena), inexplicable se fose exclusivamente debida á realización da necrópole. 520 Esporádicamente tamén aparecen algúns anacos de cerámica común ou TS, entre a que compre destacar un fragmento de TSI da forma Goud. 16 (ACUÑA PIÑEIRO 1995b, 20).

521 Esta marisma, caracterizada a nivel estratigráfico pala presencia de varias camadas de lodos finos e arxilas depuradas que asentan sobre o nivel de area subxacente, foi detectada en varias intervencións, especialmente a de P. Soto -sondaxes 3, 4, 5, 6, 7,9, 11, 12, 13, 14, 15 e 16- (SOTO ARIAS 1993,6-8) e o control de obra do amplísimo parking subterráneo que actualmente ocupa todo o treito da rúa Rosalía de Castro entre Pontevedra e Oporto. Os escasos vestixios, esencialmente cerámicas, atopados nestas intervencións sen dúbida son ~ateriais de arrastre procedentes das beiras ocupadas da marisma.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

siblemente chaira (seguramente inundable durante as mareas vivas), é aproveitada para a construcción dunhas salinas, xerándose asemade un hábitat asociado que se instalará en "terra firme" a pé de praia (desde a rúa Hospital cara Ó oeste) e quizais tamén polo início da ladeira comprendido entre o regato do Hospital e o ángulo SO da marisma. Esta situación manteráse no Baixo Imperio, consolidándose e incluso ampliándose a vocación comercial do núcleo habitado; prodúcese asemade un proceso paulatino de colmatación continental da marisma que seguramente teña moito que ver coa anulación e abandono, tamén progresivo, das salinas dado que éstas perderían a súa principal vía de inundación mariña. Cando estas colapsan en época tardorromana boa parte do seu espacio (p.e. Hospital 5) e das beiras xa colmatadas da marisma (p.e. Rosalía de Castro 13) será ocupado pola ampliación dunha extensa necrópole de inhumación que, en principio -incineracións, inhumacións e estelas do s. III d.C. -, estaba restrinxida a "terra firme" no extremo da marisma e barra de area (rúas Pontevedra e Hospital). O segundo sector urbano onde aparecen vestixios romanos é casco vello vigués [Fig. 78J, especialmente pola súa banda oriental. Referencias de principios de sécul0 522 situaban aquí, na confluencia das rúas Gamboa e Carral, unha sepultura dúplice antiga, vestixio dunha posible necrópole verosímilmente tardorromana que, de momento, aínda non ten sido descuberta nas intervencións recentes realizadas nas inmediacións. Éstas, sen embargo, sí que teñen exhumado vestixios de construccións romanas de índole presumiblemente doméstica e habitacional [Fig. 79J. Na escavación do chamado "edificio Ferro" (rúa Fermín Penzol) aparecéu no ángulo SE do solar un fragmento de muro de mampostería de dirección E-O, asentado directamente sobre o xabre natural nunha gabia de cimentación executada ó efecto. O

522 "... en el terraplén sobre el cual estaba la plaza de las Gallinas se descubrió, hace unos 40 años, al construirse las casas de la calle de la Gamboa con fachada a la de Carral, un doble sepulcro antiquísimo, formado de enormes ladrillos de barro y dentro del cual había restos humanos" (Noticia de Avelino Rodríguez Elías publicada en Faro de Vigo, 311V/1918).

257

muro está asociado a un potente nivel arqueolóxico cheo de materiais romanos de variada cronoloxía -tégulas, ánforas, cerámica común de cociña e TSH523_ datando, segundo os seus escavadores, dos ss. III-IV d.C. (HIDALGO CUÑARRO 1990-91, 195; 1992b, 228). Non obstante, desde a nosa perspectiva, o feito de que o muro estea a 4 mts. de profundidade asentado directamente sobre a rocha base, sumado á presencia exclusiva de sigil/atas altoimperiais inclínanos a datalo nun momento anterior, quizais o s. II d.C. En toda a metade NO do solar agromaba xa a rocha base moi próxima da superficie. Noutro solar moi próximo (inmoble nO 6 da Pza. da Constitución) tamén apareceron estructuras e materiais romanos. Malia o limitado das intervención (catro catas de 2 x 2 mts. e dúas de 2 x 1 mts.) distínguense alomenos dous niveis romanos diferenciados en tódalas sondaxes: ún antigo sobre a rocha base -algúns canais e rebaixes feitos na mesma poderían ser obra antrópica- con tégulas, cerámicas finas e sobre todo ánfora, e outro máis recente con similares materiais (tamén cerámica común e anacos de vidro) asociado, na sondaxe nO 2, a un fragmento de muro de mampostería que corre en dirección E-O. O material, pendente de estudio, non permite polo de agora grandes precisións cronolóxicas; non obstante, no horizonte antigo identifícanse ó parecer ánforas vinarias itálicas Dres. 1, típicas do s. 1 a.C. e época augústea, co cal obviamente o muro debe ser posterior, aínda que non por esto necesariamente tardorromano tal como suxiren os seus escavadores (ANTA DE MOURA 1998b, 7-17). Tomando como punto de partida estas dúas escavacións, outras pequenas intervencións -controis arqueolóxicos de gabias nas rúas Fermín Penzol e Carral- permiten afirmar que o hábitat romano se estendería principalmente cara ó leste. T égula, cerámica común romana e TSH (identificado un anaco de Drag. 37) apareceron na rúa F.

523 As ánforas son calificadas de "tardorromanas" (HIDALGO CUÑARRO/VIÑA5 CUÉ 1998), mentres que na T5H contabilízanse as formas lisas Drag. 27 e 15/17 así como un anaco ca grafito de propiedade Fuscani (HIDALGO CUÑARRO 19901991, 195)

258

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Solares escavados con estructuras romanas

*Materiais romanos (cerámica e tégula)

® Idem descontextualizados

~ ¿Necrópole?

# Intervencións que non detectaron restos romanos

[1[] Área de dominio marítimo antigo

Área de ocupación probable

Fig.78 Topografía marítimo-terrestre antiga e distribución de achados e intervencións arqueolóxicas no Casco Vello de Vigo [Plano base 1:2000, MOPU, 1980, folla 223-3-C]

Penzol prácticamente enfronte do muro atopado no "edificio Ferro" (ACUÑA PIÑEIRQ 1997) e depósitos de tégula na rúa Carral, concretamente á altura da confluencia das rúas Gamboa e Ballesta. Desde aquí ata as estructuras exhumadas en Colón 3-5 hai aproximadamente uns 350 mts; intuimos que o hábitat romano debeu prolongarse entre estes puntos (non se coñecen vestixios pero tamén é verdade que tampouco se teñen realizado intervencións arqueolóxicas na zona), sendo o único inconveniente neste sentido a presencia da posible necrópole da Porta da Gamboa (as necrópoles, como é sabido, en principio deberían ir situadas nas lindes exteriores da zona de habitación). Máis problemático resulta confirma-la continuidade da ocupación romana cara o norte e oeste,

semellando, en todo caso, que ésta non debeu sobrepasa-las inmediacións da actual Colexiata. T égulas e ánfora (Halt.70) apareceron nun nivel revolto no control dunha gabia na rúa Laxe (ACUÑA PIÑEIRO 1997) e diverso material tegulario tamén foi recuperado na escavación da chamada "Casa de Arines" -rúa Real esquina Pza. de Almeida- nun contexto de deposición secundaria (ANTA DE MOURA 1994), co cal é de supoñer que houbo ocupación romana próxima a estes puntos; outros controis efectuados nas rúas San Bernardo, Subida á Pedra, Cárcere Vella e Baixada á Fonte foron negativos na localización de calquera resto romano (ACUÑA PIÑEIRO 1997), malia que tamén é verdade que en ningún destes casos se chegaron a exhumar os niveis estratigráficos profundos.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

259

Praza da Constitución

Solares escavados no Casco Vello con estructuras romanas

'-X'~~'>9j.;~~~~ ~~-X'~~,gj.9~~~~

~~~-X.

-X'

~ ~ ~ ~ ~ ~

.....

~~~-X',X~

X' ~ ~ ~ ~ ~ ~

Sondaxe nO 2 da escavación do inmoble Constitución 6

2 MTS.

x ~ ~ ~ ~'.x. ~.

~ /'

•

A~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~, ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~: ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~. A~~~~~~~~~~~~~~~~~~ ~~~~~~~~~~~~~~~x x~ ~ ~ ~ 'X: ~ ,X' ~ ~ ~ ~ ~~

'X:

,X' ,~ .X'

~ ~ ~ ,~

0.l

~~~~~,X'~'X:~~ ·'x~~·X'~~~

Sondaxe nO 111 da escavación do "Edificio Ferro"

~~~~~

Fig.79 Escavacións do "Edificio Ferro" e inmoble Constitución nO 6. Planimetría de detalle das sondaxes onde apareceron estructuras romanas [HIDALGO CUÑARRO 1990-91 e inédito tomado de ANTA DE MOURA 1998b]

260

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Non existe ocupación romana, que saibamos, no resto do casco histórico vigués. Diversos controis efectuados nas empinadas ladeiras que soben ó castro desde a Porta do Sol-prazas de Argüelles e Calatrava, rúas S. Sebastián e Baixada a Príncipe- soamente localizan a rocha base ou recheos modernos/contemporáneos, situación que se repite prácticamente idéntica no Berbés -controis da Pza. do Peñasco e Baixada ó Forte- (ACUÑA PIÑEIRO 1997). O terceiro sector urbano con vestixios romanos é o das rúas Torrecedeira/Marqués de Valterra á altura do seu cruzamento con Juan Ramón Jiménez [Fig. 80J, sito por tanto no sopé da ladeira occidental do castro a carón do xa desaparecido areal de Coia (actuais rúas Jacinto Benavente e Beiramar). Hai uns 20 anos apareceron aquí, nun solar sito na parte posterior da factoría M.A.R. con fachada á rúa Marqués de Valterra, algúns restos cerámicos -ánfora e cerámica común romana- e especialmente un importante conxunto de material constructivo (ÁLVAREZ BLÁZQUEZ et alii 1980,42-43; HIDALGO CUÑARRO 1986a, 8182; HIDALGO CUÑARRO/VINAS CUÉ 1998) consistente en tégulas, ladrillos (entre eles algúns "de entalle"), canalizacións cerámicas (abertas de tipo rectangular con perfil e U), fustes graníticos de columna e unha base tamén granítica de considerables dimensións (44 cms. de base e 36 cms. de diámetro de fuste), excelente calidade e tipoloxía totalmente "clásica" encadrable no modelo ático vitrubiano (plinto e dobre toro con escocia intermedia) [Fig. 81]. Nos cortes estratigráficos deste solar, prácticamente o único que hoxe queda intacto na zona, aínda é posible observa-la presencia de dous muros de mampostería pétrea feitos nunha magnífica fábrica de opus vittattum. Os restos continuaban ata uns 100 mts. cara o leste ladeira arriba -achado de tégulas e ladrillos en sendos solares, actualmente xa construídos, con fachada á rúa Torrecedeira-, senda precisamente aquí onde se ubica (inmoble Torrecedeira nO 65) unha das dúas únicas intervencións arqueolóxicas realizadas na zona: as estructuras localizadas -un esquina! de muros de mampostería, conduccións rectangulares cerámicas idénticas ás xa citadas, un fogar exterior e abondosos restos de tégulas e ladrillos- apareceron exclusivamente na parte baixa do

solar colindante coa rúa, deducíndose en principio que nos atopamos cun espacio claramente marxinal da edificación romana 524 . A outra intervención -solar en construcción da rúa M. de Valterra (ANTA DE MOURA 1996)localízase a uns 100 mts. Ó oeste desta última e foi arqueolóxicamente negativa -rocha base-, indicando que o pequeno mogote ou espolón da ladeira onde se sitúa debeu marcar en época antiga a linde sur da ocupación romana do sector. Descoñecemos se esta continuaba cara o norte, quizais ata a necrópole romana -identificadas alomenos tres tumbas de tégula, unha delas coa típica cubrición en cabalete- difusamente localizada "en terrenos limítrofes entre el antiguo cementerio del Picacho y la desaparecida playa de San Francisco" (ÁLVAREZ BLÁZQUEZ 1952; ÁLVAREZ BLÁZQUEZ et alii 1980, 44), malia que a distancia que os separa, non inferior a 300 mts., semella ser excesivamente grande. Con estes escasos datos, á espera da imprescindible escavación do solar intacto onde están os muros e apareceron as columnas e canalizacións, resulta difícil interpretar axeitadamente a índole e características desta ocupación romana, relativamente limitada en extensión e considerablemente aillada das áreas principais -casco vello e Areal- do núcleo romano vigués. Probablemente se trate dunha moderadamente rica e luxosa villa amare de carácter suburbano, explicándose así o porqué da alta calidade constructiva dos muros (opus vittattum), a abundancia de ladrillos e canalizacións (¿termas?, ¿hipocaustos?) e o uso de elementos de arquitectura "culta" (fustes e base de columna), pero tamén é verdade que estes mesmos indicios, especialmente o considerable tamaño e calidade da base unido á práctica inexistencia de cerámicas domésticas de cociña, teñen sido empregados para argumenta-la hipótese dunha descoñecida construcción de índole pública e oficial (HIDALGO CUÑARRO/VIÑAS CUÉ 1998).

524 Esta escavación é recente (agosto/setembro do 98) e coñecémola exclusivamente polas xenerosas información orais proporcionadas pola súa directora, Rosa Paz Lobeiras. O material cerámico recuperado -ánfora e cerámica común- foi moi escaso e ignoramos, polo de agora, a súa cronoloxía.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

~--o 10

261

20!

Fig.81 Base ática de columna aparecida na rúa Marqués de Valterra de Vigo [HIDALGO CUÑARRO/RODRÍGUEZ SOBRAL 1997]

lIllD

Solares sondeados Estructuras constructivas

~ Escavación en área

•

Materiais

I:II

Dom. marítimo antigo

Área de ocupación probable

Fig.80 Topografía marítimo-terrestre antiga e distribución de achados e intervencións arqueolóxicas no sector das rúas Marqués de Valterra, Torrecedeira e Juan Ramón Jiménez [Plano base 1:2000, MOPU, 1980, folla 223-4-C]

Por último, quizais conveña lembrar aquí algúns breves apuntes sobre a ocupación romana do castro de Vig0 525 . Malia que toda a parte superior do outeiro foi totalmente arrasada pola actual fortificación do s. XVII, as importantes escavacións emprendidas nas ladeiras poñente e nacente do castro demostran suficientemente o amplo tamaño atinxido polo poboado -unhas 17 has.- [Fig. 82], moi superior á dos outros castros romanizados da comarca, e que o habilitan dentro da categoría dos chamados oppida bracarenses, ou sexa, grandes poboados de configuración protourbana con funcións de capital comarcal de vastos territorios tribais a nivel político e socioeconómico. O periodo de máximo desenvolvemento acontece precisamente baixo dominio romano (s. I d.C., especialmente a segunda metade), amosando neste caso concreto unha especial relevancia a nivel comercial; o abandono, pacífico e progresivo, prodúcese durante a

525 Para un estudio en profundidade do xacemento, véxase o amplo listado bibliográfico citado máis arriba. Un resume moi actualizado dos resultados da investigación, tan breve como lúcido, pode consultarse en HIDALGO CUÑARRO/VIÑAS CUÉ 1998.

centuria seguinte, sendo prácticamente total a partir de mediados de século. Únicamente na ladeira noroccidental se detecta unha reocupación marxinal de época baixoimperial (ss. III-IV d.C.). Malia que resulta evidente unha estreita relación entre o castro e o poboado romano do pedemonte costeiro, esencialmente sucesivos pero tamén coetáneos alomenos durante algún tempo, curiosamente parece que ambos tipos de hábitat nunca tiveron contacto físico entre sí: as ladeiras intermedias carecen totalmente, polo de agora, de calquera vestixio de ocupación antiga.

Contextualización e interpretación Malia a cantidade e bós resultados de todas estas intervencións urbanas, aínda non é moito o que se pode deducir con seguridade acerca da conformación, características e funcionalidade do núcleo agrupado romano vigués. Respecto ó primeiro, chama poderosamente a atención o grande espallamento da ocupación polo pedemonte costeiro, configurando aparentemente un conxunto de pequenos enclaves (Colón/ Pontevedra, sector suroriental do casco vello e Torrecedeira/M. de Valterra), próximos entre sí pero físicamente independentes, delimitados e/ou separados uns de outros por necrópoles adxacentes ou veciñas (Picacho/San Francisco, Gamboa e Areal). De éstes son sen dúbida os enclaves de Colón/Pontevedra e casco vello os que delimitan o núcleo principal do aglomerado, resultando na

262

FERMÍN PÉREZ LOSADA

nosa opmlOn moi verosímil a hipótese de que a ocupación se estendese ininterrompidamente entre ambos (a presumible necrópole da Gamboa é moi dubidosa, non confirmada por ningunhas das modernas intervencións arqueolóxicas da zona). Se así fose, o núcleo romano amosaría unha distribución lineal paralela á antiga praia (actual Praza de Compostela e rúa Areal), ben protexido da bocana da ría polo saínte rochoso onde se asenta o casco vello e delimitado a oriente polo xa desaparecido regato do Hospital; a partir de aquí, entre praia e marisma, se estendería o sector productivo/industrial, especializado na obtención de sal [Fig. 82]. En conxunto, toda esta área presumiblemente habitacional atinxiría unhas dimensións de aproximadamente 600 mts. de longo por uns 100-120 mts. de ancho medio, ou sexa, unhas 6/7 has. de extensión; as salinas, como xa dixemos, posiblemente acadasen os 12.000 m 2 . Pouco máis podemos dicir sobre as características físicas do poboado. As intervencións realizadas permiten deducir unha distribución interna de tipo disperso (ou sexa, coas diversas edificacións habitualmente exentas e independentes, separadas entre sí por espacios valeiros), moi común a tantos outros poboados similares analizados neste libro, aínda que quizais aquí un tanto magnificada artificialmente polo propio rexistro arqueolóxico: algunhas das intervencións que non detectaron estructuras constructivas demostran en efecto a inexistencia das mesmas na área escavada (p.e. Rosalía de Castro 23), pero outras semellan simplemente reflexar un arrasamento total da zona, co cal hipotéticamente sí que puideron ter existido. Lémbrese a este respecto que as poucas estructuras antigas aparecidas in situ son sempre residuais e moi limitadas a puntos concretos das extensas áreas intervidas. Descoñecemos se o núcleo tivo ou non configuración urbana: o descubrimento dunha calzada empedrada na confluencia Pontevedra/Hospital e vestixios doutra en Hospital 5 parecen apuntar neste sentido, máxime cando a súa orientación é N-S e presumiblemente E-O, ou sexa respectivamente coincidente cos eixos transversal e lonxitudinal do poboado; as estructuras exhumadas en Colón 3-5 e tamén os dous pequenos fragmentos de muros atopados no casco vello (Edificio Ferro

e Constitución 6) significativamente tamén están dispostos nesta orientación, co cal quizais se poida intuir un sistema hipodámico de rúas xeneralizable a todo o poboado. De feito, as lindes parcelarias da zona aínda visibles a mediados do XIX (plano de Francisco Coello, 1856) están dispostas regularmente (N-S e E-O) en paralelo á antiga praia e as actuais rúas Victoria/Areal e Marqués de Valladares/Rosalía de Castro (eixo lonxitudinal EO), así como as transversais Pontevedra, Colón, Velázquez Moreno, Reconquista e Carral (eixo NS), malia seren todas elas contemporáneas (desde inícios do XX en adiante), significativamente tamén reproducen idéntico esquema organizativo. Non creemos que o aglomerado se estendese ininterrompidamente entre o casco vello e o sector de M. de Valterra/Torrecedeira, demasiado distantes entre sí e coa necrópole do Picacho por medio. Os restos aparecidos semellan indicar unha ocupación bastante localizada e restrinxida -ó redor de 1,5 has.- que interpretamos como pertencente a algún tipo de edificación(s) aillada(s) e independente(s), probablemente un complexo residencial suburbano tipo villa ou similar. De feito, son aquí especialmente numerosos os asentamentos rurais dispersos polas proximidades do castro e núcleo romano, especialmente os de ubicación costeira526 , sendo éste o máis próximo do mesmo. A suxestiva hipótese de que poida tratarse dun edificio público creemos que carece, alomenos de momento, de suficientes argumentos probatorios 527 .

526 Alomenos 8 xacementos nun radio de 4 kms.: villae de Ríos (Teis) e Punta Borralleiro (Alcabre) , factoría salgadeira de O Fiunchal (Alcabre) e asentamentos indeterminados de San Gregario (Coia de Abaixo), Coia de Arriba, Pazo-Figueirós (Beade), Monte da Pamba (Bembrive) e Avda. da Florida (Travesas). Xa algo máis afastados compre sinalar as villae costeiras de Toralla e Sobreira. Sobre estes xacementos véxase, entre outros, HIDALGO CUÑARRO/VIÑAS CUÉ 1998. 527 A calidade e tamaño da base ática non é tan marcadamente monumental como para que non poida pertencer a un ámbito residencial privado. Non adiviñamos, por outra parte, de qué tipo de edificio público puidera tratarse, máxime tendo en canta a súa ubicación aillada e notablemente separada da área habitacional: resultaría realmente estraño que fose de índole dvico-relixiosa (foro, basílica, templo) -o cal implicaría ademais asumir inescusablemente que o núcleo vigués foi capital política e administrativa-, e supoñelo de tipo lúdico periurbano (teatro, anfiteatro) parece demasiado pretencioso; a única hipó tese mínimamente verosímil é a de unhas termas públicas.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

263

Necrópoles Materiais Achados submariños

Fig.82 Fotografía aérea de Vigo e fotointerpretación arqueolóxica (topografía marítimo-terrestre antiga, distribución de vestixios e áreas de ocupación) [Vóo CECAF 1:18000, 1985, folla 223, pasada E, nO 7]

264

FERMÍN PÉREZ LOSADA

No que atinxe á funcionalidade, o rexistro arqueolóxico resulta suficientemente claro na preponderancia da vocación comercial e productiva, sen dúbida o principal motor que xustifica a existencia e desenvolvemento do núcleo vigués como tal. Ambas están en relación directa co mar, tanto sexa o tráfico comercial marítimo a longa distancia como a explotación primaria das riquezas mariñas. Respecto ó primeiro, o considerable volume, variedade e calidade de materiais importados, especialmente ánforas, xustifica plenamente a consideración de Vigo (o castro primeiro e o asentamento romano despois) como un "centro de almacenamento e redistribución" e incluso un "porto de comercio" (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 151-153) que canaliza e comercializa tanto as mercadorías alleas como as produccións propias por toda a área ribeirega e zonas interiores inmediatas. Non deixa de resultar significativo a este respecto que sexa precisamente a zona da ría de Vigo a de meirande concentración de restos anfóricos de toda Galicia, así como tamén de achados subacuáticos directamente relacionables co tráfico comercial marítim0 528 . Do rexistro arqueolóxico semella deducirse que estas actividades de estibaldesestiba de mercadorías se realizaron nun primeiro momento, ata época altoimperial, sobre a propia praia das enseadas costeiras, especialmente as de Bouzas e Vig0 529 ; en época tardía posiblemente xa houbera nesta última algún tipo de construcción portuaria específica (peiraos, almacéns, etc.) á que quizais pertenzan algunhas das estructuras descubertas na rúa Pontevedra. No que atinxe ó segundo, destaca esencialmente a producción de sal, industria extractiva por pri-

528 Probable pecio de Cabo do Mar (Vigo), cepos de chumbo de Punta Udra (Bueu) -navegación de gran cabotaxe e incluso de altura- e áncoras líticas das illas Cíes, Pinténs-Hío e praias de Melide e Nerga (Península do Morrazo) -navegación de pequena cabotaxe-. Sobre os vestixios na zona de ánforas en xeral e de achados submariños en particular véxase DÍAZ ÁLVAREZ 1981 e 1984, GONZÁLEZ FERNÁNDEZ 1983, HIDALGO CUÑARRO/SOTELO SOLANA 1985 e NAVEIRO LÓPEZ 1991,63-71 e 135-137. 529 En ambas enseadas foron recuperadas ánforas, especialmente nas dársenas nO 1,2 e do Náutico do porto vigués (HIDALGO CUÑARRO/VIÑAS CUÉ 1998), prácticamente enfronte dos múltiples achados anforarios sobre praia atopados nas recentes intervencións arqueolóxicas da zona do Area!.

meira vez documentada en Galicia e polo de agora única en toda a costa noratlántica e cantábrica peninsular. Existen algúns indicios de explotacións salineiras na costa norte portuguesa -Lavra en Matosinhos, S. Bartoloméu do Mar, Belinho e foz do Neiva en Esposende, foz do Lima e Carrec;o en Viana do Castelo (ALMEIDA 1979 e 1990, 2729; PERElRA DA SILVA/FIGUElRAL 1986)que polo seu tamaño e características constructivas 530 semellan ser reducidas explotacións de índole local pertencentes ás pequenas e atomizadas industrias de salazóns adxacentes, ou sexa, formando parte do seu proceso productivo. A diferencia destes casos, o considerable tamaño e independencia das salinas do Areal vigués parece indicar unha producción moito máis masiva e "industrial", sen dúbida destinada a abastecer de sal a un conxunto relativamente amplo de factorías salazoneiras da comarca531 e quizais tamén á exportación do producto como tal cara as terras do interior. Esta considerable concentración e relevancia da industria salazoneira na ría de Vigo presupón obviamente tamén un nivel equiparable de desenvolvemento da actividade pesqueira: non sabemos si tal actividade foi levada a cabo de xeito atomizado e disperso polos múltiples asentamentos ribeiregos da rexión -esencialmente castros e villae costeiras- ou ben si estivo capitalizada e concentrada

530 Os estanques de evaporación aparecidos en Carre<;:o e a foz do Lima están escavados nas rachas costeiras, son pequenos e irregulares e aparentemente deberan ser de alimentación "manual". O descuberto na praia de Angueiras (Lavra) consiste nun único e grande espacio pavimentado de seixos e delimitado por muretes de pedras fincadas (21 x 9 mts. exhumados, aproximadamente un tercio do presumible tamaño total do mesmo), asociado a varios tanques rupestres de salazón aparecidos nas rachas adxacentes. Máis ortodoxas son as salinas das praias de Lontreiras e Sublago (Belinho/S. Bartolomeu do Mar) -estanques de 15 x 3,5 mts., pavimentados de arxila impermeable e delimitados por liñas de lousas de xisto fincadas-, atinxindo respectivamente uns presumibles tamaños totais de 1.500 e 2.500 m 2 . 531 Especialmente as da ría de Vigo: a uns catro kms. do aglomerado vigués, en Alcabre, atópanse as de Praia do Cocho (HIDALGO CUÑARRO 1990-1991, 195-196; HIDALGO CUÑARRO/RODRÍGUEZ PUENTES 1995) e de O Fiunchal (CASTRO CARRERA 1992-1993); do outro lado da ría, a de Punta Igrexiña (Nerga, Cangas), recentemente escavada por A. Acuña Piñeiro. Xa fóra deste ámbito, as factorías salazoneiras máis próximas localízanse na ría de Arousa: Adra Vello (O Grove), Vilagarcía e quizais tamén Nasos (Illa de Arousa).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

265

en determinados lugares; caso de que así fose, non sería· de estrañar que o núcleo agrupado vigués, aproveitando a súa boa infraestructura portuaria e comercial, tivese funcionado asemade como un importante centro pesqueiro da comarca. A funcionalidade viaria, derivada da tradicional identificación aquí da mansión Vico Spacorum da vía XX do Itinerario de Antonino, debe ser hoxe en día totalmente descartada (PEÑA SANTOS 1990-91, 223-230; IDEM 1999; RODRÍGUEZ COLMENERO 1992, 24-27). Vigo non está situado sobre o trazado de ningunha vía estatal primaria ou secundaria, o cal non quere dicir necesariamente que sexa un punto aillado respecto á rede de comunicacións terrestres galaicorromanas [Fig. 17]. A vía XIX pasa próxima pola depresión meridiana, a uns 9 kms., e resulta moi factible que a partir da mesma xurdisen ún ou varios camiños non oficiais da rede comarcal que comunicasen co enclave romano. O máis probable é un camiño costeiro desde Redondela ata a foz do Miño por Vigo e Baiona, ben testemuñado en época medieval (FERRElRA PRIEGUE 1988, 87-88), que é precisamente o que moitos investigadores (Saavedra, Monteagudo, Estefanía, Martínez Tamuxe, Tranoy, Sá Bravo) erróneamente interpretaron como a vía XX per loca maritima. Este camiño habilitaría unha doada comunicación coa romanizada área das Rías Baixas ata Caldas e lria (e desde aquí ata A Coruña ou Lugo), pero non permite un axeitado enlace con Tude, presumible capital administrativa da comarca; intuímos en consecuencia que debeu existir outro camiño comarcal que comunicase de xeito directo ambos lugares, cruzando algures os montes do Galiñeiro 532 . Moito máis complexo e arriscado resulta supoñer unha funcionalidade político-administrativa autónoma para o núcleo vigués. Tal posibilidade deriva do feito de que Plinio (Nat.Hist.,4,112) sitúa por esta zona -entre os Cileni ó norte e os

Grovii ó sur- a etnia indíxena dos Helleni, probablemente a mesma que tamén cita Estrabón (III,4,3) baixo o nome de polis Hellenes (SCHULTEN 1912; RODRÍGUEZ COLMENERO 1972, 225; TRANOY 1981, 68-69; TIR, K-29, 60). Ambas fontes insisten na súa fundación grega, o cal, sumado a que o propio nome que utilizan semella ser un xenérico ("os gregos", "cidade dos gregos"), en principio induciría a pensar que non é máis que unha recreación mítica e que, polo tanto, tal comunidade non tivo existencia real. Non obstante, tamén resulta lóxico pensar que se trate simplemente da deformación dun nome indíxena por mor da súa semellanza co dos gregos (Hellenes) , nun proceso similar ó que ocorre coa veciña comunidade dos Crovii, tamén transformada no helenizante "Gravios" ou "Graios" por Silio Itálico. A comunidade indíxena orixinal sería así a dos Aeleni (LAMBRINO 1958), Eleni (TRANOY 1981, 68) ou mellor quizais Elanei, epigráficamente testemuñada en Braga533 . Se así fose, non dubidamos que o Castro de Vigo (o máis grande, mellor posicionado e de meirande desenvolvemento de toda a comarca) fose durante a etapa prerromana e romana inicial (ata as primeiras décadas do s. II d.C.) o seu núcleo principal, a súa capital. A cuestión radica agora en saber se esta entidade indíxena dos Elanei con capital no Castro de Vigo foi a partir de época flavia reconvertida en civitas, ou sexa, unha comunidade autónoma e independente, territorialmente definida, rexida polos vínculos políticos, administrativos e ideolóxicos característicos do modelo romano. Existen suficientes argumentos para pensar que sí (unha base étnica prerromana, un territorio pequeno pero suficientemente individualizado -vales fluviais da costa sur da ría de Vigo desde Cabo Silleiro ata Redondela, interiormente delimitados polas serras da Groba e Galiñeiro- e un núcleo capital protourbano, social e económicamente puxante, situado ó pé da orixinaria capital tradicional castrexa), pero tamén

532 En atención á rede viaria medieval, este camiño entre Vigo e Tui debéu ser por Bembibre, Mas e Porriño, ande enlazaría coa vía XIX. Tamén é posible un trazado directo entre ambos lugares por Beade, Zamáns, Mosende e Ribadelouro (FERREIRA PRIEGUE 1988, 91-93).

533 Severus Reburri F(ilius) Tiophilus Elaneobrigensis An(norum) XXX]( Sodales Flavi D(e) S(uo) F(aciendum) C(uraverunt) [TRANOY/LE ROUX 1989-90, nO 13]. Pala composición do nome da parria de Severo Teófilo (Elaneo + briga, típico sufixo prelatino que indica lugar fortificado), quizais Elaneobriga foi o nome antigo do Castro de Vigo.

266

FERMÍN PÉREZ LOSADA

algunhas dúbidas. Estas derivan esencialmente da proximidade de Tude, unha indubidable capital comarcal urbana, e, sobre todo, da inclusión da área viguesa dentro do seu amplo territorio político-administrativo [Fig. 17]; podería admitirse así que a civitas Tudensis abranguese non só o antigo territorio dos Crovii senón tamén o doutras etnias indíxenas menores (neste caso a dos Elanez) que, malia ser fortemente romanizada e xerar un aglomerado importante, dependería política e administrativamente da capital tudense, ou sexa, constituiría propiamente un vicus. Consideracións doutra índole tamén apuntan neste sentido: unha ubicación periférica no territorio tudense (prácticamente lindante coa civitas Celenorum), un carácter esencialmente económico (productivo e comercial) e quizais incluso a propia conservación do topónimo desde época romana534 . Non resulta posible, polo tanto, decantarse taxativamente sobre se o núcleo agrupado vigués foi ou non capital de civitas propia, coas consecuencias arqueolóxicas que isto implica, por exemplo a presencialausencia de edificios públicos oficiais tales como foro, templos ou basílica. En todo caso, se fose vicus, esta condición en absoluto desmerece a súa obvia relevancia como capital socioeconómica dun pagus rural; como ben apunta Rodríguez Colmenero (1992, 27), "quén sabe se xa na antiguedade superou en importancia económica á capital administrativa mesma (Tui), como vemos que sucede na actualidade': A composición social do enclave revelada pola epigrafía amosa un ambiente marcadamente romano, predominando incluso o grupo dos cidadáns (9) e escravosllibertos (3) sobre o dos peregrini propiamente indíxenas (8). Boa parte desta pobo-

ación é inmigrante (3 ou 4 clunienses e un celenense), constituíndo quizais os cadros administrativos elou técnicos especializados do lugar. Por último, a nivel cronolóxico, quizais se poida establecer o seguinte esquema preliminar: o núcleo agrupado como tal (áreas habitacionais e productivas/comerciais) xurde algures durante o s. II d.C., posiblemente na primeira metade, en relación co paulatino abandono do castro que xa semella ser total durante a segunda metade da centuria. Previamente, alomenos desde o s. II a.C., as praias e enseadas costeiras do lugar tiñan sido utili~adas como puntos habituais de desembarque de mercadorías, pero sen orixinar ningún hábitat permanente; o castro acada durante este momento (especialmente a segunda metade do s. I d.C.) o seu máximo desenvolvemento e esplendor. Desde o s. II ata o VI d.C. o aglomerado romano medra ininterrompidamente sen que podamos individualizar fases ou etapas precisas, intuibles en todo caso gracias a algúns episodios específicos como poden ser o colapso gradual das salinas probablemente durante o s. IV d.C., a xeración de necrópoles nos ss. IV a VI (Areal, San Francisco) e mailo obvio desenvolvemento marítimo-comercial do enclave nesta mesma etapa tardorromana. O abandono debeu producirse durante a segunda metade da sexta centuria, sendo prácticamente inexistentes os argumentos que poderían probar unha certa continuidade de hábitat durante a etapa visigótica535 . Cando Vigo rexurda como pequeno núcleo de poboación rural nos ss. XI-XII d.C., época da que datan as primeiras referencias documentais e artísticas (ÁLVAREZ BLÁZQUEZ 1960 e 1979), será prácticamente unha fundación ex novo.

PONTEVEDRA (Turoqua) 534 O actual "Vigo", nome de lugar relativamente abundante na toponimia galega (alomenos 44 casos), é a evolución patrimonial directa do latino vicus (CABEZA QUILES 1992, 50050l). Poboados denominados vici sen dúbida existiron na Gallaecia romana, testemuñados polas fontes e maila epigrafía, pero tamén en época altomedieval (vico = aldea ou pequeño lugar rural habitado), época da que deben datar prácticamente tódolos actuais topónimos "vigo" (PÉREZ LOSADA 1990); o caso vigués sen embargo, malia que só conta con testemuños documentais medievais -a primeira mención do topónimo como tal data de 1097 (ÁLVAREZ BLÁZQUEZ 1979, 6566)- e dada a presencia arqueolóxica dun presumible V1CUS romano, quizais poida remontar ata esta época.

O núcleo romano existente baixo o casco histórico da cidade de Pontevedra, de nome antigo Turoqua, resulta moi mal coñecido dada a pobreza

535 Sartego pétreo antropomorfo con tampa de estola aparecido en ''A Ladeira" -actual rúa Venezuela- (ÁLVAREZ BLÁZQUEZ 1979, 63) e outro sartego similar, neste caso sen tampa, recuperado en 1994 no control de obra do parking da rúa Rosalía de Castro. Como é sabido, a datación destes sartegos como indefectiblemente "xermánicos" resulta hoxe en día moi polémica e discutida.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

267

do seu rexistro arqueolóxico romano, o infelizmente escaso desenvolvemento da súa arqueoloxía urbana no que a restos romanos se refire e o grande lastre que supuxeron, e aínda hoxe supoñen, algunhas erradas elaboracións historiográficas sobre a orixe da cidade. Non obstante, malia o risco que supón interpretar cabalmente o aglomerado romano pontevedrés con base en tan poucos e sesgados datos, non hai dúbida de que se trata dun núcleo de neta creación romana, escasa importancia, pequeno tamaño e marcado carácter viario [Fig. 83]

Historia da investigación Con independencia das diversas elaboracións historiográficas establecidas xa desde o s. XVI sobre a orixe da cidade, que máis adiante trataremos, a primeira mención directa á existencia de restos romanos en Pontevedra debémoslla a Ceán Bermúdez, quén transmite a vaga referencia de que 'se descubren en ella algunos restos de antigüedad romana entre los edificios modernos de su poblacion" (CEÁN BERMÚDEZ 1832, 221). Posteriormente será a pioneira Sociedad Arqueológica de Pontevedra (1894-1937), especialmente o seu fundador e presidente D. Casto Sampedro y Folgar, a que rexistre (e nalgúns casos tamén publique) os primeiros achados romanos atopados no solar pontevedrés ("ara" de Sta. María, ponte "romana" do Burgo, selo de ouro da Fonte dos Tornos, "urceolus" e mosaico do Hospital de S. Juan de Dios), infelizmente todos eles producidos de xeito casual e evidentemente nunca procedentes dunha escavación arqueolóxica propiamente dita. Unha tónica semellante se repite durante a seguinte etapa (desde a década dos 40 ata a dos 80, capitalizada agora polo Museo de Pontevedra, en especial a figura de J. Filgueira Valverde), prácticamente estéril en canto a novos achados casuais (ánfora no Mollabao, tégulas na Casa del Barón, imprecisas referencias a cerámicas e moedas), pero sí fecunda no labor de catalogación e estudio de materiais e noticias precedentes, ben representado polo coñecido Materiales para la Carta Arqueológica de la Provincia de Pontevedra (1956) e posteriores Adiciones (1959).

Fig.83 Localización de Pontevedra (Turoqua) en Galicia

Este pobrísimo panorama de achados InICIa unha nova etapa a partir dos anos 80 gracias á emerxencia dunha incipiente arqueoloxía urbana, permitindo así non só atopar novos restos romanos senón, por primeira vez, poder documentalos cunha metodoloxía arqueolóxica científica. De tódolos xeitos, das 15 intervencións arqueolóxicas urbanas realizadas ata 1998, soamente en tres escavacións foi posible atopar niveis romanos 536 : a pri-

536 Excluíndo as tres citadas, son éstas as do Liceo-Casino (A. de la Peña Santos, 1982), Aparcamento da Alameda (R. Gimeno García-Lomas, 1985), Caja Postal-pza. Curros Entíquez (R. Gimeno García-Lomas, 1991), rúa San Martiño nO 9 (M. Rey García, 1994), Pza. da Peregrina nO 3 (A. Castro Rozados, 1995), Claustro de San Francisco (A. González Fernández, 1995), rúa Sarmiento (M. Alfonsín Soliño, 1995), rúa Tristán de Montenegro nO 1 (A. Castro Rozados, 1996), Pza. Alonso Fonseca esquina Isabel II (F. Luaces Anca/e. Toscano Novella, 1996), Pza. da Peregrina nO 6 (F. Luaces Anca/e. Toscano Novella, 1996), rúa Sta. Clara esquina Cobián Roffiggnac (J.]. Perles Fontao, 1996) e ampliación do Museo -rúa Pasantería(J.A. Villar Pozo, 1997) [Fig. 87]. Todas están inéditas a excepción das dúas primeiras (EMP, XXXVI, 1982, pp. 67-90 e XXXIX, 1985, pp. 121-141). En ningunha apareceron niveis ou materiais romanos, o cal non implica necesariamente que non os houbera dado que moitas destas intervencións non foron máis que controis de obras ou limitadas sondaxes que non sempre chegaron a atinxi-Ios niveis, antrópicos ou naturais, máis profundos (información oral de A. Castro Rozados, a quén agradecemos encarecidamente a colaboración prestada).

268

FERMÍN PÉREZ LOSADA

meira (maio/xuño de 1988) foi dirixida por A. de la Peña Santos na cabeceira meridional da Ponte do Burgo (pza. Valentín Garda Escudero), infelizmente inconclusa antes de chegar ós niveis romanos dos que únicamente se puido constata-la presencia dun miliario in situ (PEÑA SANTOS 1991 e 1995). As outras dúas son máis recentes e están inéditas: unha foi dirixida por P. Soto Arias nos solares nO 20-26 da rúa Arcebispo Malvar e nO 712 da Praza do Muelle (xaneiro/febreiro 1990-la campaña- e outubro 1991 -2 a campaña-) e a outra consistíu na escavación doutro solar sito no nO 20 da rúa Michelena, neste caso dirixida por ].M. Rey Garda (outubro 1992/xaneiro 1993). Ámbalas dúas exhumaron diversas estructuras romanas asociadas a relevante material moble (tégulas, cerámicas, vidros) de idéntica cronoloxía. Con base nestes novas datos e reinterpretando os antigos, os recentes traballos de A. de la Peña Santos e colaboradores (PEÑA SANTOS 1990-1, 1992 e 1995; PEÑA SANTOS et alii 1996; JUEGA PUIG et alii 1995) implican sen dúbida un novo fito na investigación, supoñendo ademais un excelente revulsivo para a anquilosada historia primitiva local.

Restos arqueolóxicos T ódolos achados romanos pontevedreses proceden do casco histórico da vila, amasando en principio unha distribución bastante espallada e dispersa [Fig. 84J que soamente acada unha mínima concentración salientable na banda norte da cidade nas inmediacións da entrada na ponte do Burgo. Deste sector proceden achados casuais de tégulas producidos por remodelacións e obras diversas acometidas na praza do Muelle, nos xardíns e rúa do Barón (fronte ó actual Parador Nacional de Turismo) e máis na praza de Garda de la Riega -antiga Praza do Correo- (FILGUEIRA VALVERDE/GARCÍA ALÉN 1959, 63 e 82; GARCÍA BRAÑA et alii 1988, 13-14; PEÑA SANTOS etalii 1996,60). Amáis disto, foron realizadas aquí dúas das tres escavacións antes reseñadas: Pza. de Valentín Garda Escudero e solar esquina rúa Arcebispo MalvarlPza. do Muelle.

A primeira conseguíu exhumar dous arcos da primitiva ponte medieval así como outras construccións asociadas -malecón e peirao do s. X~ "torre da ponte" do s. XVI e outra ignorada edificación dos ss. XVII ou XVIII (PEÑA SANTOS 1995, 37-47)-, demostrando, xa que lago, que a ponte actual non é mais que a medieval remozada, que ésta era moito máis estreita e langa -ca seu estribo meridional sito na actual rúa da Ponte, posteriormente enterrada polos sucesivos recheos medievais, modernos e contemporáneos do Léreze, sobre todo, a súa cronoloxía constructiva -mediados do s. XII-, desbotando así a hipótese de que se tratase da orixinal romana tal como recolle toda a bibliografía precedente (GONZÁLEZ ZÚÑIGA 1846, 18-19; FERNÁNDEZ VILLAMIL 1944; GARCÍA BRAÑA et alii 1988,12). A inxustificable e esperpéntica interrupción prematura da escavación non permitíu chegar a atinxí-Ios niveis romanos, augurados éstos pala presencia de tres fragmentos de ánfora aparecidos no nivel de recheo da segunda metade do s. XV (PEÑA SANTOS 1995, 29-33) e confirmados polo aparecemento dun miliario de Hadriano excelentemente conservado, perfectamente disposto verticalmente en pé e, polo tanto, seguramente aínda ubicado na súa posición orixinaria 537 . Se así fose, tanto a vía que obviamente pasaría ó seu carón como o presumible nivel romano de ocupación adxacente estarían situados a uns 3,5 mts. de profundidade, 3 mts. por debaixo do nivel medieval do s. XII e claramente por baixo da cota

537 Aparecéu a 10 mts. augas abaixo da ponte medieval e a 3 do malecón portuario do s. XV, cuberto en consecuencia polo recheo interno desta construcción medieval. A interrupción da escavación cando só se levaban exhumados 120 cms. da súa altura total (257 cms.) impedíu verificar se efectivamente estaba in situ, senda posteriormente "arrancado" sen escavación arqueolóxica previa e depositado no Museo de Pontevedra. A súa base cúbica inferiormente lisa e os danos sufridos durante a extracción indicarían en principio que ía sólidamente encaÍxado nunha consistente estructura pétrea, de morteiro ou similar. O texto é o seguinte: IMp(erator) CAES(ar) DIVI TRAIAIANI PARTHICI FIL(ius) DIVI NERMAEJ NEPOS TRAIANVS HADRIANVS AVG(ustus) P(ater) P(atriae) PONT(ifex) MAX(imus) TRIB(unicia) POnestate) XVIII CO(n)S(u~ III A L(uco) AVG(ustt) M(ilia) p(assuum) LXXXXVI Data polo tanto do ano 134 d.C. e indica unha distancia a Lugo (millas de 1480 mts.) de 142 kms. (PEÑA SANTOS 1995,47-48).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

Trazado hipotético da vía XIX Fig.84 Topografía, vía e distribución de achados romanos en Pontevedra [Curvas de nivel e reconstrucción da presumible liña de costa antiga segundo JUEGA PUIG et alii 1995] 1 Escavación do estribo da Ponte do Burgo. Miliario e ánforas. 2 Praza do Muelle. T égulas. 3 Escavación do solar rúa Arcebispo Malvar. Estructuras constructivas. 4 Xardíns e rúa do Barón. T égulas. 5 Praza García de la Riega. T égulas.

•

269

Área de ocupación probable

6 Prazas de Méndez Núñez e Tornos. Tégulas e entalle áureo. 7 Praza de Mugartegui. Tégulas. 8 Patio de San Bartoloméu. T égulas. 9 Praza de Curros Enriquez. Cerámicas e mosaico. 10 Escavación do solar rúa Michelena 20. Estructuras constructivas. 11 Barrio da Moureira (localización xenérica). Cerámicas. 12 Enseada do Mollabao. Ánfora. 13 Ponte da Barca. Ánfora.

270

FERMÍN PÉREZ LOSADA

da preamar actual. Esta curiosa circunstancia tería doada explicación con base no dobre proceso ben coñecido de subida do nivel do mar desde época romana ata hoxe e máis de colmatación aluvial dos fondos de ría, ou sexa que seguramente o leito do Lérez era aquí en época romana bastante máis profundo e estreito có actual (PEÑA SANTOS 1995, 54-55). A primixenia ponte romana que dá nome á cidade 538 sería, xa que logo, sensiblemente máis corta que a medieval e ubicada a unha cota de calzada como mínimo 3 mts. inferior á desta. Nada sabemos da súa fábrica -pétrea, lígnea ou mixta-, construcción e perduración, nin tan sequera ubicación concreta, posiblemente poucos metros augas abaixo, fronte ó miliari0 539 . A escavación do vello caserón do alfolí -almacén de sal- sito na rúa Arcebispo Malvar esquina Praza do Muelle, exhumóu algúns vestixios medievais, modernos e contemporáneos e, por primeira vez en Pontevedra, estructuras constructivas romanas

538 Pontevedra obviamente deriva de ponte vetera, en clara referencia á orixinaria romana que estaría 'vella' (ou sexa, en uso precario ou ben xa totalmente arruinada e inservible) cando se xera o nome de lugar (CABEZA QUILES 1992,337). O topónimo xa está plenamente fixado -Ponte Véteri ou Pontis Véterisa partir do ano 1169 (data da concesión do Foro fundacional da vila por Fernando 11), existindo sen embargo alomenos tres mencións previas - Pontis Véteri en 1141, Ponteveteri en 1163 e Vétula Ponte en 1165 (JUEGA PUIG et alii 1995, 40-43; PEÑA SANTOS et alii 1996, 69-71)- que indicarían unha meirande antigüidade na data de creación do mesmo. 539 Apoiaría esta hipótese o feito de que a vía continúe do outro lado do río polo vello camiño romano e medieval que bordea a xunqueira do Vao, ubicado ó oeste do novo Camiño Real -actual rúa Juan Bautista Andrade- trazado a partir da ponte medieval. Antonio de la Peña (1995,55) manifesta sen embargo serias dúbidas respecto a esta ubicación porque, de ser así, a propia ponte (ou polo menos os seus restos) dificultarían gravemente a navegación e atraque dos navíos no peirao da ponte, punto neurálxico das intensas actividades portuarias pontevedresas en época medieval. Ratifica o seu razoamento (1995, 39) afirmando que a ponte romana aínda estaría en uso en 1165, data na que se asina a chamada "Paz do Lérez" super flumen Lerice in vetula ponte segundo reza o propio documento. Unha traducción literal efectivamente indicaría que a ponte romana subsiste ata esta data, aínda que na nosa opinión quizais haxa que entender simplemente que a paz se realiza "sobre o Lérez en Pontevedra", ou sexa que o texto ten un valor toponímico e non descritivo dunha realidade -a ponte romana- que nestas datas (e quizais xa desde bastante antes) posiblemente xa estivese totalmente arruinada e sepultada baixo a colmatación aluvial do río. A constatación da existencia do topónimo con anterioridade a esta data (véxase a nota anterior) semella confirmar esta hipótese.

zn situ. A intervención é inédita (SOTO ARIAS/LISTE LÁZARA 1990; SOTO ARIAS/RODRÍGUEZ LÓPEZ 1991) e aínda está pendente do estudio detallado de materiais e estructuras. Estas apareceron localizadas únicamente nun limitado sector da banda leste do solar [Fig. 85], sendo o resto das áreas escavadas estériles neste sentido, ben sexa polo aparecemento da rocha base núa ou ben pola presencia en exclusiva de estructuras medievais/modernas que tamén asentan directamente sobre o nivel natural de base 54o . Os restos romanos consisten nun muro rectilíneo (dirección SE-NO) de boa factura dotado polo seu interior dun semimuro adosado a xeito de forro ou reforzo no que se imbrica outro muro transversal (NE-SO), delimitando así dúas estancias de tamaño superior ós 4 mts. lineais, máxima distancia conservada. Ámbolos dous espacios conservaban importantes restos de obras de pavimentación interna consistente nunha triple capa de grandes pedras dispostas en horizontal, pedras/croios medianos e pequenas gravas de río, todas 'elas perfectamente trabadas e compactadas con cal e area, acadando un nada desprezable grosor total de ca. 60 cms. Pola súa calidade constructiva, disposición e características -perfectamente equiparable ó statumen, rudus e nucleus descritos por Vitruvio- sen dúbida debe tratarse das camadas preparatorias dun pavimento de certa calidade -ata podería ser mosaico- do que infelizmente non pervivíu resto algún. Sobre deste nivel ocupacional existía unha significativa concentración de tégulas e ímbrices procedentes da caída da cobertura da edificación, materiais éstos que tamén apareceron descontextualizados noutras sondaxes da escavación. Os materiais romanos, recuperados en moderado número pero sí suficientemente significativo, consisten en ánforas, cerámicas comúns de cociña

540 Estas consisten nun enlousado pétreo, un pozo e varios restos de muros aparecidos no cuadrante nororiental do solar, xusto por onde en teoría deberían prolongarse as estructuras romanas; o resto das sondaxes foron estériles en canto a estructuras, a excepción da sita na esquina suroccidental onde apareceu en dirección N-S un muro de grandes sillares pétreos asentado sobre o nivel natural de aluvión, infelizmente de ignorada cronoloxía.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Calicia

271

RÚA ARZOBISPO MALVAR

Planimetría do solar con indicación dos sectores excavados (remarcado ande apareceron estructuras romanas)

PRAZA

MUELLE

~Iiiiiiiiiiiiii~~1 1 2 MTS.

Fig.85 Planimetría da escavación do solar rúa Arcebispo Malvar esquina Praza do Muelle (Pontevedra) [Planos orixinais inéditos tomados de SOTO ARIAS/LISTE LÁZARA 1990 e SOTO ARIAS/RODRÍGUEZ 1991J

272

FERMÍN PÉREZ LOSADA

e cerámicas finas de mesa 541 . Os fragmentos anfóricos, moi uniformes e concentrados ó sur do muro principal (ou sexa, no presumible exterior da edificación), posiblemente sexan todos Halt.70, dada a presencia de varias asas e pivotes característicos desta forma; as cerámicas comúns son característicamente galaicorromanas, ben sexan olas de cociña ou cerámicas ocres finas, ás veces con decoracións pintadas (cenefas con zigs-zags en verme110), non descartándose a hipótese de que algúns anacos puideran pertencer ó servicio de mesa convencionalmente denominado "paredes finas", explicando así en parte a total ausencia de TS. Con estes escasos datos preliminares, e á espera do estudio en profundidade de estructuras e materiais, pouco podemos avanzar sobre a funcionalidade do edificio descuberto, decantándonos por unha interpretación de índole doméstica e habitacional (pavimentos, cerámicas de cociña e mesa) máis que de entidade portuaria ou comercial, tal como poderían indicar a súa ubicación costeira e maila significativa proporción de ánforas. A súa cronoloxía, tamén preliminar, semella ser claramente altoimperial (ss. I-II d.C.), deducible a partir do material anfórico, cerámica fina pintada e posibles "paredes finas". O resto dos vestixios romanos pontevedreses amosan unha distribución moito máis espallada e dispersa, sendo todos eles (a excepción da escavación da rúa Michelena) simples achados fortuítos producidos sen control arqueolóxico algún [Fig. 84]. A presencia de tégulas referénciase no patio interior de San Bartoloméu e máis nas prazas de Mugartegui -antigamente da Pedreira-, Méndez Núñez e Tornos (GARCÍA BRAÑA et alii 1988, 13; PEÑA SANTOS et alii 1996,60), ó que habería que sumar o achado dunha ánfora completa Halt. 70 dragada na ría fronte ó Mollabao (FILGUEIRA VALVERDE 1946, 16; GARCÍA BRAÑA et alii 1988, 15; PEÑA SANTOS et alii

541

Aproximadamante uns 180 fragmentos procedentes do nivel romano, ós que se poderían sumar algúns outros aparecidos esporádicamente nos niveis medievais e posteriores. A maioría son cerámicas comúns de cociña (ca. 80 frags.), seguida moi de cerca polas ánforas e cerámicas finas (respectivamente 51 e 49 frags.). Dous irrecoñecibles anacos vítreos completan o conxunto de achados.

1996, 60-61), outra Dres.2-4 dragada nas inmediacións da antiga ponte do ferrocarril (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 65) e máis algunhas cerámicas comúns galaicorromanas aparecidas algures no barrio costeiro da Moureira (FILGUEIRA VALVERDE 1946,15; GARCÍA BRAÑA etalii 1988, 8). Nas inmediacións da Fonte dos Tornos foi atopado a finais do XIX ou inícios do XX un precioso seliño de ouro coa efixie grabada de Vénus Victrix (FILGUEIRA VALVERDE 1946, 16; FILGUEIRA VALVERDE/GARCÍA ALÉN 1956, 174; GARCÍA ALÉN 1959,356-357; GARCÍA BRAÑA et alii 1988, 13; PEÑA SANTOS et alii 1996,60), probablemente o entalle dun anel e de cronoloxía claramente altoimperiaI542. No desaparecido Hospital de San Juan de Dios -actual edificio da Caixa Postal na praza de Curros Enríqueztamén aparecéu por idénticas datas, xunto con material cerámico (FILGUEIRA VALVERDEI GARCÍAALÉN 1956,174), un enigmático fragmento de mosaico presuntamente roman0 543 (ACUÑA CASTROVIE]O 1973a, 38; GARCÍA BRAÑA et alii 1988, 13). Amáis disto 544 , existen asemade vagas referencias á presencia en Pontevedra de ilocalizados "barros saguntinos (. . .),

peza, de forma ovalada 01 x 9 mms.) e plana O mm. de grosor), sen dúbida estaba destinada a ser encastrada nalgún obxecto de xoiería (diadema, cinto, pequena caixiña, etc.), sendo a hipótese máis probable que formase parte dun anel a xeito de entalle pétreo. O tema iconográfico é característico da dinastía Xulia (desde César ata Calígula), pervivindo sen embargo en épocas posteriores tal como demostra a utilización do tema en numismas imperiais dos ss. 1 e II d.C. 543 A única referencia que se conserva é unha nota da antiga Sociedad Arqueológica na que se indica que D. Ramón A. de la Braña donóu "un trozo de mosaico" atopado no Hospital de S. Juan de Dios. Tendo en conta que o material acompañante -un urceolus ou pequena vasilla cerámica- semella ser claramente medieval ou moderno e que a intervención arqueolóxica aquí realizada en 1991 tamén detectóu exclusivamente estes niveis, sen aparecer nada de romano, a pretendida romanidade do mosaico quedaría entón en entredito. Non obstante, descoñecemos se na intervención se chegaron a atinxir os niveis estratigráficos profundos e tamén resultaría moi estraño que unha peza deste calibre fose confundida ou mal interpretada, máxime cando este tipo de pavimentos son prácticamente inexistentes a partir do final da romanidade. 544 Excluímos deliberadamente o fragmento de epígrafe aparecido nun muro do patín da horta da igrexa de Sta. María, en principio interpretado como parte dunha ara romana (IRG III 34), pero que se trata, sen dúbida, dun anaco de inscrición medieval (CIRG II 2*).

542 A

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

monedas de baja época (. . .), cimientos de otras edificaciones y alguna sepultura" (FILGUElRA VALVERDE 1946, 16). Por último, compre salientar a escavación emprendida no solar nO 20 da rúa Michelena, a segunda pontevedresa que exhumóu estructuras romanas in situ [Fig. 86], infelizmente tamén inédita545 . Consisten en varios fragmentos de dous longos muros pétreos (dirección NNE-SSO) que discorren paralelos entre sí delimitando un estreito espacio intermedio tipo galería ou corredor; ó oeste do muro principal aparece outra estructura pétrea únicamente careada polo exterior que semella constituí-lo baseamento dunha edificación circular546 . No interior do "corredor" apareceron algúns restos de pavimento da versión pobre do opus signinum, ou sexa, anacos de tella machucada e compactada con area e grava. Todo o conxunto ía cuberto con tégula e ímbrice, dos que apareceron abondosos fragmentos no correspondente nivel de derrube. Os materiais recuperados son mínimos, a penas unha decena de pezas repartidas entre fragmentos de cerámica común romana e algúns anacos de finos vidros entre os que se conta un borde engrosado en "cabeza de fósforo", único elemento datable que permite situa-lo conxunto en época baixo ou tardoimperial. Prácticamente nada podemos dicir acerca da entidade das construccións descubertas, quizais domésticas -pavimentos de tella machucada- aínda que a práctica inexistencia de material e a específica disposición de muros e baseamentos máis ben inclina a pensar noutra ignorada finalidade -artesanal, comercial, agropecuaria ou calquera outra- non necesariamente habitacional.

273

Planimetría do solar con indicación dos sectores excavados

RÚA MICHELENA

~~~IiiiiiiiiiiiiI_'··. Mts.

2'.

Fig.86

Contextualización e interpretación Como en moitas outras vilas e cidades galegas, a primeira elaboración histórica sobre as orixes da

545 Agradecemos a ].M. Rey García, director da escavación, a cesión da planimetría correspondente así como as informacións orais fornecidas sobre estructuras e materiais. 546 A lonxitude máxima atinxida polos muros é de 11 mts., acadando o espacio intermedio unha anchura de 2,4 mts. A proxección da curvatura conservada da estructura circular implicaría unha construcción de 5,5 mts. de diámetro.

Planimetría das estructuras romanas aparecidas no solar rúa Michelena na 20 [Plano orixinal inédito cedido por ].M. Rey García]

cidade é de índole nidia e exclusivamente mitolóxica, sendo o caso de Pontevedra probablemente o exemplo máis arquetípico de todas elas e onde tal elaboración acadóu meirande forza e raigame, perdurando incluso ata os nosos días. Deste xeito, baseándose nunha interpretación literal das lendas dos nostoi transmitidas polos autores clásicos (Strabón, Plinio, Silio Itálico, Iuniano Iustino e

274

FERMfN PÉREZ LOSADA

.Isidoro de Sevilla) que indicarían unha presunta colonización grega de Galicia, a cidade supúxose directamente fundada polo heroe epopéico Teucro, identificándose ben sexa coa Hellenes de Strabón e Plinio ou ben coa Lambriaca de Pomponio Mela. Tal interpretación historiográfica remonta Ó s. XVI, época na que os historiadores Florián de Ocampo, Pedro de Medina e Sagrario de Molina dan crédito histórico ó mito para inmediatamen~e despois ser retomado polo círculo humanista pontevedrés -encabezado por Juan de Guzmán. e Juan García Gallego- a partir do cal a propia cidade institucionaliza a Teucro como o seu fundador 547 . Pasado o tempo, o mito fundacional grego será pouco a pouco desenvolvido no s. XVIII -P. Sarmiento e P. Flórez-, acadando o seu cénit na segU'ooa metade do s. XIX con Claudio González Zúñiga ea súa sintomática" Historia de Pontevedra, o sea de. la antigua Helenes fUndada por Teucro" (1846), seguido. en maior ou menor grado por outros eruditos pontevedreses de inícios do XX comQ Casto Sampedro y Folgar (1902) ou Celso García de la Riega (1904). Este interesante proceso de xénese, desenvolvemento e implicacións históricas das orixes míticas'da cidade ten sido maxistralmente abordado en varias publicacións recentes (JUEGA PUIG et alii 1995, 11-18; PEÑA SANTOS et alii 1996, 13-27; JUEGA PUIG/PEÑA SANTOS 1998) ás que nos remitimos para unha meirande documentación. Se o destacamos aquí é porque, tal como anunciabamos máis arriba, ata prácticamente hoxe aínda coleaba' nalgunhas elaboracións históricas pretendidamente serias e documentadas sobre a orixe de Pontevedra, como por exemplo a fantasiosa idea da existencia dun primitivo culto grego ó divinizado Herakles -o Hércules romano- no solar da igrexa de Sta. María

547 Da segunda metade do s. XVI data a famosa inscrición colocada na fachada da antiga Casa del Concejo -FUNDOTE TEUCRO VALIENTE DE AQUESTE RIO EN LA ORILLA PARA QUE EN ESPAÑA FUESES DE VILLAS LA MARAVILLA-, o simbólico cetro do Gremio de Mareantes -coroado por unha figura de Hércules que o propio texto da peza identifica como TEUCRO-, e mailas representacións escultóricas de idéntico heroe, suplantando así iconográficamente á descoñecida imaxe de Teucro, existentes na fachada e cresterías da basílica de Sta. María.

(FILGUEIRA VALVERDE 1963, 333-339; 1988, 24-25; RODRÍGUEZ FIGUEIREDO 1992,68). Outra teoría que debe ser totalmente descartada é a que postula unha xénese prerromana para o núcleo pontevedrés, baseada concretamente na hipotética existencia dun poboado castrexo sobre o outeiro onde se asenta a igrexa de Sta. María. Tal idea foi postulada a finais do s. XIX por Murguía (MARTÍNEZ MURGUÍA 1888, 664-665 e 706) na procura dunha imprescindible e necesaria identidade "céltica' para as orixes da cidade, abondando a súa autoridade para que fose mimética e acríticamente seguida por moitos outros autores ata hoxe (FILGUEIRA VALVERDE 1946, 11; 1973, 183; 1974, 133; 1988, 15; FILGUEIRA VALVERDE/GARCÍA ALÉN 1959, 63; RODRÍGUEZ FIGUEIREDO 1970,66; PÉREZ FARIÑA 1985, 11; MÉNDEZ MARTÍNEZ 1988,258), amplificándoa incluso coa identificación doutro hipotético castro situado sobre a elevación de San Francisco (RODRÍGUEZ FIGUEIREDO 1970, 67; FILGUEIRA VALVERDE 1974, 133). Estudios recentes demostran sen embargo que a orografía e condicións paleoecolóxicas da zona -escasa potencialidade agrícola e inadecuación para unha axeitada explotación dos recursos mariños- fan altamente improbable a existencia dos pretendidos castros (GARCÍA BRAÑA et alii 1988, 8; PEÑA SANTOS 1992, 394; PEÑA SANTOS et alii 1996, 2933; JUEGA PUIG et alii 1995, 18-19), aseveración ésta confirmada polas catro escavacións arqueolóxicas aquí realizadas nos últimos anos -tres na área de Sta. María e unha na de San Francisco-, todas elas suficientemente extensas e atinxindo ata os niveis naturais de base sen detectar calquera nivel de ocupación pre ou protohistórica, nin tan sequera romana, do lugar [Fig. 87] Firmemente establecida así a inexistencia de calquera ocupación grega ou castrexa na cidade de Pontevedra, resulta obvio que as súas orixes son, tal como amosa o rexistro arqueolóxico, netamente romanas, consistentes na implantación ex novo dun pequeno aglomerado secundario nesta época. As razóns da emerxencia e desenvolvemento do mesmo son, sen dúbida algunha, claramente viarias, derivadas do paso por aquí dunha importante vía terrestre ó que habería que engadi-Ia existencia dunha ponte

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundario/' romanos en Galicia

sobre un río de dificultoso franqueo, ca que isto supón de inescusable punto de paso abrigado para os viandantes. Fóra deste contexto e as súas consecuencias directas (esencialmente prestación de servicios e desenvolvemento comercial), outras interpretacións alternativas resultan altamente improbables, como por exemplo argumentar que o núcleo romano teña orixe nun campamento militar (FILGUEIRA VALVERDE 1973), fantasiosa hipótese carente de calquera fundamento lóxico que nin sequera paga a pena comentar en detalle 548 . A este respecto, resulta ben sintomático e significativo que este mesmo esquema historiográfico -primeiro fundación grega, despois ocupación castrexa e por último campamento militar romano- se repita de xeito idéntico noutras cidades galegas como Ourense, senda na realidade en ámbolos dous casos simples fundacións romanas xurdidas a carón dunha vía e unha ponte. Tampouco ternos dúbidas en afirmar que o camiño en cuestión é a vía XIX Bracara-Asturica do Itinerario de Antonino -unha vía, polo tanto, de categoría estatal e pertencente á rede primariae non a vía XX per loca maritima descrita no mesmo Itinerario. Esta última hipótese deriva da tradicional identificación de Pontevedra coa mansio denominada Ad duos pontes, carente de calquera argumento probatorio mínimamente definitiv0 549 , pero que aínda así curiosamente foi acríticamente aceptada sen máis pala meirande parte dos investigadores adicados ó tema, abrigándoos

548 Filgueira basea a súa hipótese na análise das primeiras fotografías aéreas disponibles para Pontevedra, resultando ben sorprendente que nunha planimetría medieval tan clara sexa capaz de ver "la perduración de un plano campamental romano", atrevéndose incluso a afirmar que éste sería "del tipo anterior a la reforma de Mario" (FILGUEIRA VALVERDE 1973,184). A inexistencia do presunto campamento é salientada en traballos recentes (PEÑA SANTOS 1992, 394-395), aducindo multitude de argumentos que invalidan por completo tan peregrina idea. 549 A idea xurde a partir da identificación da mansión inmediatamente anterior - Vico Spacorum- coa cidade de Vigo, baseada a penas en afinidades toponímicas, ca cal Pontevedra necesariamente tiña que ser Ad duos pontes. A constatación documental dalgúns topónimos urbanos como Entrambalas Pontes (ss. XIV e XV) ou Ambas Pontes (P. Sarmiento) supúxose así como a obvia continuidade medieval e moderna do pretendido nome de lugar orixinario (FORTES BOUZÁN 1994). Deste xeito, dado que unha das pontes sería a do Burgo, ún dos principais

275

deste xeito a propoñer complexos e rebuscados trazados das vías XIX e XX no seu paso pala provincia con resultados sempre ilóxicos e incluso absurdos nalgúns casos 550 . Hoxe en día resulta suficientemente probado que a vía XX xurde a partir de Aquis Celenis (Caldas de Reis) -tal como indica o propio Itinerario-, describindo a continuación un percorrido que cruza os fondos de ría de Arousa e Noia para posteriormente dirixirse por Xallas e Bergantiños ata Brigantium e posteriormente Lug0 551 . A vía XIX, pala súa parte, discurre obviamente pala liña de comunicación natural que supón a chamada "depresión meridiana", estreita franxa ande aparecen lonxitudinalmente distribuídos a totalidade dos 20 miliarios e os 4 epígrafes ós Lares Viales atopados entre Tui e Iria (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 145-146; PEÑA SANTOS 1990-1,223-230). Aclarado o erro, a principal novidade resultante radica en que exactamente en Pontevedra estaría situada a mansio de nome Turoqua (It. de Antonino) ou Turaqua (Anónimo de Rávena), conclusión ésta á que chega Antonio de la Peña (PEÑA SANTOS 1990-1, 224-228; 1992, 395396; PEÑA SANTOS et alii 1996, 52-56) con base nun lúcido e detallado estudio das distancias transcritas no Itinerario así como dos miliarios

obxectivos dos eruditos e historiadores pontevedreses foi a localización da enigmática "segunda ponte" (FORTES BOUZÁN 1993, 28-33), propoñéndose toda unha serie de posibilidades -Ponte Sampaio, dúplice Ponte do Burgo, Ponte do Cauto ou Ponte da Barca entre outras- que obviamente carecen de sentido (PEÑA SANTOS et alii 1996,37). 550 Sirvan como exemplo os trabaBas de SAAVEDRA 1863, FITA/FERNÁNDEZ GUERRA 1880,21, GARCÍA DE LA RIEGA 1904, 359-360, BLÁZQUEZ/BLÁZQUEZ 1923, 14-15, MONTEAGUDO GARCÍA 1951, 202, FILGUEIRA VALVERDE/GARCÍAALÉN 1956,47, ARIAS BONET 1964b, 156, IDEM 1989, SÁ BRAVO 1984, 57-84, IDEM 1989 e especialmente, polo seu meirande prestixio e repercusión bibliográfica, os de ESTEFANÍA ÁLVAREZ 1960, 4663 (vía XIX polo interior e XX pala costa e depresión meridiana) e TRANOY 1981, 216-218 (vía XIX na depresión meridiana e XX intercalada en diversos tramos costeiros). Todos estes trazados son exhaustivamente analizados, revisados e desmentidos en PEÑA SANTOS 1990-91,219-223. 551 Véxase en detalle a nasa proposta de trazado ó falarmos de Iria, Caldas, Santiago e, especialmente, de A Coruña e Brandomil.

276

FERMÍN PÉREZ LOSADA

* t

I!J

...

Estructuras constructivas e materiais romanos Cerámicas (id. localiz. dubidosa) Tégulas "Selo de ouro

Mosaico·

Miliario

• • • Vía XIX e ponte (trazado hipotético) -

•

Primeiro recinto medieval (s. XII) Intervencións arqueolóxicas urbanas que non detectaron niveis romanos

t1-t++

Área probable de ocupación

Fig.87 Distribución de intervencións arqueolóxicas e achados romanos, trazado hipotético da ponte e vía XIX e área de ocupación romana en Pontevedra [Fotograma aéreo actual tomado de JUEGA PUIG et alii 1995J

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Calicia

que conservan medición expresa 552 . Éste é polo tanto o primitivo nome do núcleo romano pontevedrés. O trazado en concreto da vía ó seu paso por Pontevedra [Fig. 87] é relativamente doado de reconstruir con base nos miliarios e pontes, topónimos viarios e restos de antigos camiños (JUEGA PUIG et alii 1995,23; PEÑA SANTOS 1995,54; PEÑA SANTOS et alii 1996, 57). De sur a norte discorre pola medieval Ponte do Couto -miliario de Maximino e Máximo (IRG 111 6)- e actuais rúas Gorgullón, Virxe do Camiño e Peregrina, cruzando o núcleo romano polas medievais rúas de Travanca e Mendiños (actualmente Quiroga e Princesa)553 e saíndo do mesmo pola ponte romana sobre o Lérez e o vello camiño medieval que bordea a xunqueira do Vao -restos de calzada empedrada en A Santiña e Pedrapicada- ata Alba -miliario de Caracala (IRG 111 5)- e Cerponzóns -miliario de Maxencio (IRG 111 13)-. Respecto á entidade e características da antiga Turoqua, a grande parquedade do rexistro arqueolóxico non nos permite afirmar prácticamente nada, a non ser entrever con considerable marxe de erro algún detalle da súa conformación física. A

552

O principal inconveniente da aplicación das medidas do Itinerario radica no tramo Turoqua-Aquis Ce/enis (XXI11I millas -36 kms.- fronte ós 21 kms. reais existentes de Pontevedra a Caldas), feito que o autor explica como un erro de transcrición do documento -adición dunha X- dado que deste xeito non soamente a distancia considerada sería coincidente coa real (XIII millas = 21 kms.) senón que ademáis o conxunto do documento -distancias totais e parciais entre Braga e lria- se revelaría así enormemente congruente e dotado dunha asombrosa precisión. En todo caso, as medicións conservadas nos miliarios de Saxamonde (IRG III 3) e Arcade (IRG III 4) -respectivamente XVII millas a Tui e LXVI millas a Braga, plenamente coincidentes cos 25 e 98 kms. existentes na realidadedemostran claramente a ubicación da mansión Burbida no alto das Barreiras (entre Guizán e Vilar de Enfesta) e, en consecuencia, de Turoqua en Pontevedra. 553 Preferimos este trazado urbano á outra hipótese que o levaría polos Soportais da Ferrería e rúa Real ata a Ponte do Burgo, ben sexa porque resulta moito máis lóxico e adaptado ás curvas topográficas do lugar e presumible ubicación da ponte romana ó oeste da actual, ben porque sospeitamos que esta variante debe ser unha creación netamente medieval inducida pala construcción da nova ponte do XII ó igual que acorre do outro lado do río. Antonio de la Peña xa suxire esta hipótese (JUEGA PUIG et a/ii 1995, 23), malia que na maioría dos seus traballos se decanta pala tradicional da rúa Real (PEÑA SANTOS 1995, 54; PEÑA SANTOS et a/ii 1996,57).

277

distribución de vestixios romanos e intervencións arqueolóxicas que non os detectaron [Fig. 87] semella indicar claramente que o aglomerado habitacional se estendería pola pequena valgada comprendida entre os outeiros de Sta. María e San Francisco [Fig. 84], buscando aparentemente máis unha adecuada ubicación topográfica -suaves ladeiras ben protexidas polos outeiros citados e de excelente apertura cara o entorno fluvial do Lérezque unha adaptación ó trazado lonxitudinal da vía (tipo poboado-rúa), dado que ésta en principio discorre de xeito asimétrico e lateral polo poboado. Aínda así, e malia que resulte imposible de momento falar de calquera indicio de urbanismo interno, o eixo marcado pola vía non deixa de ser o máis longo -ca. 400 mts.- e posiblemente o máis intensamente ocupado de todo o conxunto, especialmente nas proximidades da ponte, onde se localizaría o presumible centro "urbano" do mesmo. A concentración de restos aquí localizada -Pzas. de García Escudero, Muelle, Barón e García de la Riega- en absoluto autoriza sen embargo a considerar unha ocupación continua e abigarrada do espacio, amosándose máis ben de tipo discontínuo e disperso (lémbrese que na escavación do caserón do alfolí apareceron estructuras romanas soamente nun sector moi limitado e concreto, amosando o resto do solar un valeiro total de edificacións romanas), condición ésta perfectamente extensible ó conxunto do poboado, de edificacións aínda moito máis espalladas e dispersas canto máis lonxe do centro e da vía. Este modelo de ocupación tan característico dos aglomerados secundarios, unido á inexistencia de calquera perímetro definido (p.e. murallas ou cercas defensivas), axuda moi ben a comprender o porqué do presumible tamaño do poboado -ca. 6,5 has.-, aparentemente sorprendente se o comparamos co atinxido pola posterior vila medieva¡554. Pouco podemos dicir acerca da entidade das edificacións que integraban o poboado, constatándose

554

O primitivo núcleo amurallado do s. XII a penas abrangue unhas 2,5 has, senda sucesivamente ampliado (5,5 has. no s. XIII e 10 no XIV) ata atinxi-Ias 13,5 has. no s. XV (JUEGA PUIG et a/ii 1995, 64-77). A esto habería que engadir obviamente o populoso barrio extramurario da Moureira.

278

FERMfN PÉREZ LOSADA

a penas a presencia de moderadas construccións probablemente privadas e de índole doméstica e habitacional -escavación da Pza. do Muelle-, outras máis pobres de ignorada finalidade posiblemente non habitacional -escavaClOn de Michelena- e alomenos unha edificación de carácter público e oficial -a mansio viaria-, obviamente aínda non localizada nin exhumada pero presumiblemente de meirande complexidade e tamaño que as anteriores. Este sinxelo panorama completaríase con algúns outros edificios de alto ou moderado nivel de riqueza e desenvolvemento constructivo, tal como se deduce da presencia en Turoqua de obras de arte culto -anel con entalle áureo da Fonte dos Tornos- e posibles pavimentos musivarios -antigo Hospital de San Juan de Dios-. O paso da vía XIX por Pontevedra e a construcción dunha ponte para salva-lo Lérez constitúen, xa que logo, as causas orixinarias do nacemento de Turoqua e a base económica que permite o seu desenvolvemento, concretada ésta na prestación de servicios viarios, ben sexan privados -parada, fonda e aprovisionamento de viaxeiros- ou públicos e oficiais -mansio da rede estatal primaria co que isto implica de sede do cursus publicus, control fiscal de mercadorías, percepción de tributos e obras de mantemento e reparación da propia ponte e vía-o Tal circunstancia xa habilitaría por sí soa a emerxencia dunha certa funcionalidade como mercado local/comarca¡555, favorecida neste caso concreto pola súa ubicación en fondo de ría co que isto supón de acceso ó intenso tráfico comercial marítimo existente nas rías baixas en época romana 556 . Ámbolos dous factores probablemente converterían a Turoqua, en palabras de

555

Este mercado prestaría servicio nun primeiro momento ós numerosos poboados castrexorromanos das proximidades -Campañó, Lérez, Berducido, Xeve, Mourente, San Cibrán e Salcedo-, todos eles caracterizados pala significativa presencia de materiais romanos de importación (ánforas e TS). Posteriormente serán os asentamentos rurais romanos do entorno -San PorHns, Lourizán, Portocelo e Marín- os que se beneficien e integren económicamente ó través do mercado pontevedrés (GARCÍA BRAÑA et alii 1988, 15; PEÑA SANTOS et alii 1996,61-62). 556 A navegabilidade comercial da ría (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 136-137) está ben testemuñada polos achados subacuáticos de cepos de áncora (Punta Udra) e ánforas (Bueu, Mollabao, Ponte

A. de la Peña "nun foco comercial de certa importancia como punto de transaccións e redistribución dos productos comerciais chegados por vía terrestre e marítima" (PEÑA SANTOS et alii 1996,61). Un enclave, en suma, específica e exclusivamente viario e comercial, carente case con total seguridade de calquera outra finalidade de índole productiva primaria ou de tipo político-administrativo. As mesmas razóns (especialmente a escasa capacidade productiva do solo) que imposibilitan a existencia en Pontevedra de poboados castrexos, tamén inhabilitan a idea dunha Turoqua de adicación agropecuaria. O rexistro arqueolóxico tampouco amosa especialización productiva algunha -manufacturas alimentarias, téxtiles, cerámicas ou de calquera outro tipo-, aspecto éste que sen embargo non convén rexeitar definitivamente dado que sería o complemento perfecto á funcionalidade comercial de productos alleos. A nivel político-administrativo, Pontevedra constitúe a penas un pequeno enclave inserido no amplo territorio dos Cileni, carente polo tanto de autonomía política propia en clara dependencia administrativa da capital da civitas sita en Caldas de Reis; Turoqua sería así propiamente un vicus romano. A nivel cronolóxico, resulta obvio que a orixe do aglomerado como tal depende directamente da data de construcción da vía XIX, trazada xa desde Augusto e probablemente rematada na súa totalidade en época xulio-claudia 557 . Deste periodo "fundacional" do S. 1 d. C. datan precisamente boa

da Barca). Estes últimos achados, tan metidos na ría e inmediatos a Turoqua, autorizan a pensar que as naves romanas chegarían a atinxí-Ias inmediacións da ponte romana -achados anforarios das escavacións da Pza. do Muelle e V García Escudero-, senda posible incluso a existencia de construccións portuarias na zona (lémbrese que é precisamente aquí ande ía ubicado o activo porto medieval da cidade). 557 Así o demostran os abondosos miliarios de Augusto (Braga, Ponte de Prado e Crasto-Rubiaes), Tiberio (Panoias-Braga e Ponte de Prado) e Claudia (Valen<;:a e Tui) constatados no tramo entre Braga e Tui, así como os dous de Calígula (Gándara e Retorta) existentes no trazado orixinario entre Iria e Lugo (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 145-147 e 188-189). Entre Iria e Tui os máis antigos son de Traiano (Vilar de Enfesta) ou Hadriano (Saxamonde, Oullón , Almoiña e Pontevedra), o cal non obsta para supoñer ó tramo unha antigüidade semellante á dos outros dous citados.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

parte dos materiais pontevedreses, especialmente as ánforas (Halt. 70 do Mollabao e Pza. do Muelle; Dr.2-4 da Ponte da Barca) e o entalle áureo da Fonte dos Tornos. Esta emerxente Turoqua consolidaríase e presumiblemente acadaría o seu maior desenvolvemento durante a e seguinte centuria -miliario de Hadriano da Ponte do Burgo-, perdurando en época baixoimperial -escavación de Michelena 20- pero xa dun xeito aparentemente decadente e residual. A esta etapa altoimperial pertencerían as estructuras exhumadas na escavación da Pza. do Muelle e quizais tamén a propia ponte que, a falta de calquera outro argumento probatorio, en principio podemos supoñer como coetánea ou inmediatamente anterior á data do miliario que se coloca á súa entrada. As estructuras e materiais da escavación de Michelena -especialmente o borde vítreo en "cabeza de fósforo"- datan preferentemente do s. IV ou V d.C. como máximo (NAVEIRO LÓPEZ 1991, 59-61), sendo a súa extrema pobreza o que induce a pensar nunha hipotética decadencia do poboado neste momento tardío. Non obstante, a vía como tal subsiste perfectamente ata polo menos os mediados do s. V d.C., data do miliario máis moderno conservado, o de Decencio en Quintela (IRG nI 14). o final do poboado como tal é polo de agora unha incógnita, quizais algures durante o s. V d.C., sendo significativa neste sentido a total ausencia en Pontevedra de restos atribuíbles a etapa suevo-visigótica que sí existen sen embargo noutros puntos próximos á cidade (p.e. Moldes e Tomeza). Non obstante, o coñecido Parochiale Suevuum (ca. 572-582 d.C.) menciona unha ecclesia in vicino de nome Toruca (variantes Toraca, Toruaca, Tortuca e Turvea) que probablemente poida identificarse coa Turoqua/ Turaqua romana (FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ 1994)558, implicando obviamente a pervivencia do aglomerado ata polo menos os finais

558 O

principal inconveniente desta identificación radica no contradictorio feito de que Toruca pertenza á diócese de Tui e non á de lria tal como sería de esperar. O límite entre ambas dióceses semella estar ben establecido na liña fluvial do OitavénVerduxo (e non no Lérez) dado que Morracio -actual Morrazoó sur de Pontevedra claramente pertence a lria segundo reza o propio Parroquial.

279

do s. VI d. C. Sexa cando fose, a desaparición de Turoqua debeú ser completa e definitiva nos séculos altomedievais ata o punto de que o seu propio nome resulta totalmente esqueddo da memoria histórica posterior: cando a cidade rexurda no s. XII o único que queda antigo será a penas un topónimo -Ponte Yétera- que rememora as ruínas da primixenia ponte romana desaparecida tempo atrás.

CASTILLÓS (Dactoníum) O asentamento romano de Castillós (inmediacións das igrexas parroquiais de San Vicente e Santiago de Castillós, Pantón, Lugo) é un daqueles xacementos que, malia semellar ser un lugar clave de especial relevancia para a arqueoloxía galaicorromana (múltiples e chamativos achados en superficie xa desde moi antigo, entre eles 7 epígrafes), a penas ten sido escavado (só dúas pequenas intervencións) e menos aínda investigado (a excepción dun único e recente artigo monográfico). Amáis disto, resulta un tanto problemática a inclusión do asentamento dentro da categoría dos aglomerados romanos secundarios: o tamaño é reducido e os restos atopados non son determinantes, sendo necesario recorrer a outros criterios externos -sistema rexional de vías e probable identificación coa antiga Dactonium- para testemuña-Io seu carácter viario e quizais tamén político-administrativo (¿capital da civitas Lemavorum?) [Fig. 88] Historia da investigación O desenvolvemento das investigacións sobre Castillós é tan amplo no tempo como reducido e sinxelo en intensidade. As primeiras noticias arqueolóxicas de antigüidades romanas no xacemento son en efecto moi antigas (xa desde inícios do s. XVII) pero de escasa entidade, todas elas relacionadas co achado na igrexa de S. Vicente dunha placa funeraria (CIL n 2535; IRG n 72; IRPL 85)559, ás veces complementadas con moi vagas e difusas referencias:

559

A placa, infelizmente desaparecida contra finais do s. XVIII, estaba en 1610 "en la pared de la Yglesia de S. Vicente de los

280

FERMíN PÉREZ LOSADA

describe este último nos seguintes termos (negritas nosas): "En la inmediata parroquia de Castillón, existió una necrópolis romana. Fué descubierta por mí, el año 1912, cuando se amplió el antiguo cementerio de Santiago. Hallándome yo presente en las obras de ampliación, observé que los obreros extraían de la tierra que iba a ser dedicada a cementerio muchas piedras, bien labradas unas y otras toscamente. De entre las primeras entresaqué varios capiteles de columnas que en la actualidad aún se conservan en la caseta dedicada a guardar los enseres parroquiales. La necrópolis romana debió de ser muy extensa, a juzgar por la multitud de sepulturas que aparecen en una gran porción de terreno, hoy dedicada a monte y dehesa. Corrobora la existencia de la necrópolis la lápida sepulcral que se conservó en S. Vicente de Castillón [= IRPL 85] (..). El pasado año, haciéndose un foso para la plantación de un árbol, frente a la iglesia de San Vicente, se descubrió una sepultura, y dentro fue hallada una cabeza de piedra granítica perfectamente construída. La envié al SE. G. de Santiago" (CAS-

TRO LÓPEZ 1929, 118-119). Fig.88 Localización de Castillós (Dactionum) en Galicia "Cerca de esta Yglesia adonde se halló este marmol estavan unos Castillos antiquíssimos, algunos dizen eran tres, otros cinco, de los tres parecen las ruynas, y por esto llaman a este lugar los Castillones"(CASTELLÁ FERRER 1610, f. 144). "San Vicente de los Castellones (..), construida sobre las ruinas de otro edificio romano que pertenecía á la region de los lemavoros... " (CEÁN BERMÚDEZ 1832, 222).

Nos anos 20 do noso século, o párroco da veciña Vilar de Ortelle achega importantes e novidosas informacións sobre o lugar: por unha banda identifica un poboado castrexo -"castro de Castillón" (CASTRO LÓPEZ 1929, 54)-, próximo pero diferente do asentamento romano 560 , e por outra Castillones" (atopada tempo antes "allí junto'), ande [oi lida e transcrita orixinariamente por Castellá Ferrer (1610, f. 144) e despois por Huerta y Vega (1733, 111). Outras obras posteriores (CEÁN BERMÚDEZ 1832, 210 e 222; MARTÍNEZ MURGUÍA 1906, 666-667; AMOR MElLÁN 1919, 76-77; VÁZQUEZ RODRÍGUEZ 1970, 53-54) transmiten case literalmente esta información sen aportar nada novo sobre o asunto. 560 O devandito castro, tamén denominado "Castro de Xesteira", foi estudiado anos máis tarde por Cuevillas e Fraguas (LÓPEZ CUEVILLAS/FRAGUAS FRAGUAS 1955,306). Trátase dun poboado de recinto case circular (79 x 94 mts.) en parte circundado por un estreito antecastro (16 mts. de ancho), todo él protexido ca clásico sistema de parapetolterraplén térreo. Atópase a uns 400 mts. Ó norte do xacemento romano [Fig. 92]. É de suliñar que nalgunha bibliografía recente (ACUÑA FERNÁNDEZ/ARIAS VILAS 1983,266; CASTILLÓS 1974) confúndense castro e asentamento romano, dando a entender erróneamente que se trata do mesmo xacemento.

Contra mediados dos anos 50, Castillós é visitado por M. Chamoso quén, sorprendido pola cantidade e calidade de restos romanos aparecidos no sitio (un hipocausto de ladrillo, cerámicas, moedas, muiños e múltiples pezas de construcción -bases, fustes, cornixas-) , decide efectuar unha pequena escavación no lugar (CHAMOSO LAMAS 1958-59). Os datos que posuímos desta intervención son escasísimos, poidendo sinalarse únicamente a constatación in situ dunha necrópole e outras estructuras constructivas romanas 561 [Fig. 89, nO 1]. Nesta mesma etapa (década dos 50, 60 e 70) descóbrense e publícanse algúns outros materiais: ponderais de cuarcita con marcas numerais (VÁZQUEZ SACO 1958-59, 272) e,

561 Da necrópole foron exhumadas un número indeterminado de tumbas (máis de dúas) de ignorada tipoloxía e incluso ubicación exacta (presumiblemente fronte á igrexa de San Vicente). Únicamente se apunta que "carecían en absoluto de objeto de atuendo alguno personal" e que en dúas delas apareceron sendas "estelas discoideas con cruces perfectamente grabadas': de aí que se conclúa que son "tumbas cristianas" (CHAMOSO LAMAS 1958-59, 215). Respecto ás estructuras constructivas (alomenos un esqui'nal de muros segundo se deduce da fotografía publicada), sabemos que foron exhumadas "en los lindes del campo ocupado por la necrópolis': afirmándose asemade que "la edificación fié incendiada y quizás asaltada violentamente, pues entre las cenizas se hallaron huesos humanos bastante calcinados" (IDEM 1958-59, 215). A nivel cronolóxico, lacónicamente se constata que "cuantos vestigios allí se hallaron son de época romana, sin que se pudiera comprobar ni en construcciones, cerámica o tumbas, nada posterior a las invasiones germánicas" (IDEM 1958-59, 215).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundario/' romanos en Galicia

281

Vestixios arqueolóxicos

sobre todo, epígrafes (VÁZQUEZ SACO 1958-59; ARES VÁZQUEZ 1973; IRPL 63,64 e 90). O fluxo de achados increméntase considerablemente contra finais dos setenta e inícios do oitenta por mor dos traballos agrícolas realizados polo propietario dos terreos 562 , sendo precisamente o desenterramento pola súa parte dun probable hipocausto o que determina a realización dunha segunda escavación de urxencia en 1982 a cargo de F. Arias Vilas 563 , infelizmente tamén moi reducida posto que a penas limpa, amplía e regulariza as escavacións feitas polo propietario. Unha das sondaxes exhuma, en efecto, unha estancia dotada dun hipocausto de columnas pétreas [Fig. 89, na 3J; outra, situada a 20 mts. Ó leste da anterior, descubre unha sepultura completa e maila cabeceira doutra, así como o esquinal dun muro de mampostería pétrea [Fig. 89, na 2J (ARIAS VILAS 1992, 228-229). Desde 1982 ata a actualidade non se teñen realizado máis intervencións arqueolóxicas nin teñen apareéido outros materiais relevantes, a non ser anacos cerámicos 564 . Non obstante, en 1992 publícase a única obra monográfica existente sobre o xacemento (ARIAS VILAS 1992) que recopila e estudia tódolos restos arqueolóxicoslepigráficos aparecidos ata a data. A análise de vestixios que faremos a seguir está baseada esencialmente neste artigo; as conclusións e interptetacións históricas obtidas tamén son, en esencia, perfectamente coincidentes coas propostas por este autor.

Os restos arqueolóxicos coñecidos consisten en moi reducidas estructuras in situ (hipocausto, muros, tumbas, pía) complementadas, en cambio, con moi abundantes pezas arquitectónicas elou constructivas descontextualizadas. Tamén hai obviamente un importante conxunto de materiais mobles (especialmente cerámica) e varios epígrafes. A única construcción mínimamente interpretable é a do hipocausto, situada no presumible centro do asentamento, prácticamente a media distancia entre as igrexas de Santiago e S. Vicente [Fig. 90]. Consiste en dúas cámaras de calor adxacentes, a primeira con pilae pétreas (fustes e baseslcapiteis reaproveitados) e a segunda coas tí picas p ilae cerámicas (ladrillos bessales) , infelizmente de descoñecida organización e tamaño tota¡565. Malia que descontextualizados, proceden desta mesma zona un pequeno fragmento de mosaic0 566 -posiblemente parte do pavimento da suspensura que cubría as cámaras aquecidas-, ladrillos de entalle e máis restos de canalizacións de auga, ben sexan arcuacións abertas en granito ou ben tubuli cerámicos encaixables. Destes últimos elementos semella deducirse que os hipocaustos non son simples quecementos "en seco" senón que seguramente formaron parte dun complexo termal (ARIAS VILAS 1992, 231; PÉREZ LOSADA 1992a, 137).

562 D. José María Rodríguez Losada, alcumado "Turulas". Tódolos autores que se ocuparon de Castillós (Chamoso, Arias Vilas, Calo Lourido, etc.) destacan o seu interese e boa disposición en descubrir, amosar e conservar o patrimonio arqueolóxico do xacemento, algo que nós mesmos puidemos comprobar nas varias visitas que fixemos ó lugar. De feito, foi él o que atopóu a meirande parte de estructuras e materiais que despois citaremos, algúns depositados no Museo de Lugo e moitos outros conservados ou "reutilizados" na súa vivenda particular, xusto por trás da Igrexa de S. Vicente. 563 Intervención autorizada e subvencionada poIa Subdirección General de Arqueología (Ministerio de Cultura). AH se remitiron os informes inéditos pertinentes (non vidz); non obstante, un bó resume foi publicado posteriormente (ARIAS VILAS 1992,228-229). 564 Nós mesmos puidemos recoller o 16/Il/90 un considerable lote (503 fragmentos) de cerámica en superficie (campos de cultivo ó redor do hipocausto), actualmente depositada no Depto. de Historia 1 (Fac. Xeografía e Historia, Univ. Santiago).

565 A cámara 2 (columniñas latericias) foi parcialmente "desenterrada" polo propietario da finca no ano seguinte (1983) da escavación da cámara 1 (columnas pétreas). A nO 2 está delimitada con muros só polo leste e sur; a nO 1 polo sur, leste e oeste (muro medianeiro entre ambas, sen ocos de intercomunicación na reducida área exhumada), revelando así a única medida coñecida, ou sexa, 3,6 mts. de ancho. É seguro que ambas cámaras se estendían, quizais considerablemente, cara a banda norte: na zona escavada non aparecéu calquera indicio de praefUrnia e, amáis disto, un oco semicircular practicado no muro sur da cámara 1 (probable cheminea de evacuación de fumes residuais) indica que se trata da cabeceira final do hipocausto [Fig. 90]. Para un maior desenvolvemento destes aspectos técnicos e constructivos do hipocausto véxase ARIAS VILAS 1992,228-229 e PÉREZ LOSADA 1992a,136-137. 566 Pequeno anaco (50 x 26 x 6,5 cms.) de morteiro con algunhas teselas adheridas na superficie; o deseño é moi difícil de reconstruír, aparentemente unha composición xeométrica de retícula de rectángulos grises disposta sobre un fondo branco (ARIAS VILAS 1992,231-232).

282

FERMÍN PÉREZ LOSADA

•••••• ........ 11

.... .... 11.11

.11 11

...

11"

11 11

.. ..

11""

11 11

11.11

......

11.11

11 11

.. ..

.....

:::::::-M-ÓNY-E:::;:::::: .11

.......

11.11

11"

....

,1.11

............................... .. ...

.... .. '" 11 .......................

.................. 11. 11

.............. . ......... ... .. ... ... .. .....

...

•

•••••••••

Estructu ras

•

Materiais

Fig.89 Topografía, distribución de achados e área de ocupación romana en Castillós [Plano base 1:5000, COTOp, 1991, folla nO 155-7-6] 1 Tumbas, materiais e estructuras (esquinal de muros) fronte á Igrexa de S. Vicente [escavación de M. Chamoso]. 2 Tumbas, materiais e estructuras (muro) nunha sondaxe a 20 mts. Ó leste do hipocausto [escavación de F. Arias]

•

Sepulturas

Área de ocupación

3 Estructuras constructivas: dúas salas adxacentes de hipocausto [escavación de F. Arias] e muro curvo próximo. Materiais cerámicos tanto na sondaxe como dispersos en superficie polos campos cultivados. 4 Estructuras rupestres: fonte/alxibe circular. 5 Tumbas e materiais arquitectónicos no cemiterio da Igrexa de Santiago e monte inmediato.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

® ,, .... ,',

,-- , \

'-'

.·..'c· ®

,- ...

.. -,,

283

....

.. I .. , -;

,- ..

r"';

" • J

, ... r-' ,., . .. ... . . .r·, , ' . ..... ,. ., . ,.. ..-. ..... .... ......, r -,

lo • •

ro'

~. ~

•

". J

rO'

~.; ~

...

... J

... ..

ro' ,

to . . .

r .,

_.J

ro'

'o..J

ro, l.J

r·~

l.J

r-' L_~ !

lííííííI

metros

Fig.90

Planimetría do hipocausto descuberto en Castillós [PÉREZ LOSADA 1992a] Non é posible sabermos se o hipocausto do que falaba Chamoso nos anos cincuenta567 é o mesmo que o escavado nos oitenta, corresponde a outro sector do edificio termal (apoiando así a idea de que éste era relativamente grande e complexo) ou ben formaba parte doutra edificación distinta e independente da anterior. A meirande concentración de ladrillos en superficie procede obviamente da zona do hipocausto escavado, pero tamén é verdade que os achados deste tipo son relativamente abundantes e moi dispersos por todo o xacemento 568 . Das outras estructuras constructivas in situ case nada podemos dicir á parte de que testemuñan a presencia doutros edificios romanos no lugar: un fragmento muro de bó aparello pétreo e trazado aparentemente curvo sito a uns 8 mts. Ó sur do hipocaus-

567 "La primera visita permitió reconocer ya sobre eL terreno La existencia de un ampLio campo cubierto de vestigios romanos. A primera vista se apreciaban los pavimentos voLados de un hypocaustum así como la numerosa coLección de Ladrillos de 0,20 x 0,20 m. que son característicos de esta clase de construcciones" (CHAMOSO

LAMAS 1958-59,214). 568 Entre eles compre destacar ún cunha dixitación precocción -unha aspa triple inscrita nun círculo, quizais un moi simplificado crismón- e outro cunha clara impronta tamén precocción dun espido pé infantil (ARIAS VILAS 1992, 231). Ambos son cadrados duns 25 cms. de lado, módulo un tanto estraño con respecto ós modelos romanos standard (está a medio camiño entre o bessaLis e o pedalis), pero moi común noutros xacementos galaicorromanos (PÉREZ LOSADA 1992b, 245).

to 569 , outro remate de muro a 20 mts. Ó leste do mesmo (escavación de F. Arias)570 e mailo esquinal murario con restos de incendio exhumado por Chamoso, neste caso de ignota ubicación concreta, algures entre o hipocausto e a igrexa de S. Vicente. Amáis disto, compre sinalar a presencia dunha pía rupestre circular (l m. de diámetro por 0,6 de fondo) no início da ladeira leste do xacemento [Fig. 89, nO 4], con funcións de fonte ou depósito de auga571 Non obstante, esta "pobreza' de estructuras está compensada cunha inusitada "riqueza' de pezas arquitectónicas e/ou decorativas [Fig. 91]: fustes de columna (alomenos 5 lisos e máis un magnífico exemplar xónico, estriado e con ovas), bases/capiteis (alomenos 6 de tipo toscano -ábaco rectangu-

569 Puidemos apreciar a existencia deste muro, semienterrado pero visible, na primeira visita que fixemos ó xacemento en 1986. Así o recollemos na nosa Tese de Licenciatura, onde apuntabamos que "pudiera pertenecer a una característica saLa absidiada semicircuLar tardía" (PÉREZ LOSADA 1986, 148). 570 A romanidade do mesmo é dubidosa, posto que segundo o seu escavador está "cimentado xusto por riba do niveL do enterramento" (ARIAS VILAS 1992,229). 571 Corno ésabido, resulta moi difícil asegura-la romanidade destas obras rupestres, que neste caso pode deducirse a partir do contexto do achado: o folclore oral ubica nesta zona "as cociñas" do xacemento e aquí aparecen "algúns restos, non moi claros, de conduccións de auga" así corno "moitos restos de pedra errdtica de construccións (e incluso aLgunha Labrada, hoxe reutilizada nun vaLado)"(ARIAS VlLAS 1992,229).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

285

CMS.

Fig. 91 Selección de elementos arquitectónicos atopados en Castillós [Debuxos orixinais de F. Pérez Losada]

1 Fragmento de fuste circular con moldura para apoio de viga 2 Fragmento de fuste xónico estriado e con ovas. 3 Fragmentos de cornixas. 4 Bases ou capiteis toscanos.

da dun moderado grupo de cerámica fina importa-

periaI578.

da.

A común

A fina de mesa é toda TS, advertíndose a

é esencialmente de cociña (en menor

presencia de TSG e especialmente TSH579. Que

medida tamén hai cerámica de mesa e almacena-

saibamos, non foron atopadas ánforas ou TS tardía.

mento, tipo

dolía),

abranguendo algúns recipientes de tradición castrexa 577 e, sobre todo, común romana entre a que destacan algúns morfotipos ou decoracións en principio típicos da época baixoim-

577 Esta cerámica de raíz indíxena está representada tanto en formas (olas, potes, xerras), pastas/acabados (ocres, grises, negras brunidas) como sobre todo nas decoracións: liñas onduladas incisas, peiteados, e pequenas estampacións (circulifios, rosáceas) (ARIAS VILAS 1992,237).

578 Cerámica de espeso engobe vermello (normalmente formas aberras, especialmente grandes pratos ou fontes) e cerámica gris "con decoración de guirnaldas ou arquiños rematados en fOllas, do tipo de imitación da cerdmica estampada tardía" (ARIAS VILAS 1992, 237). Resulta sorprendente que na mostra depositada no Museo de Lugo case non haxa engobe vermello, posto que na nosa prospección ésta resultóu maioritaria (205 fragmentos sobre un total de 503, ou sexa nada menos que un 40,7%). 579 Dos 22 fragmentos de TS depositados no Museo de Lugo, dous (9%) son TSG (Dr.33 do taller de Montans) e os vinte res-

286

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Fóra da cerámica, os materiais doutro tipo son escasos: dous ponderais de cuarcita (VÁZQUEZ SACO 1958-59, 272)580, moedas 581 , unha curiosa tira de bronce con decoración figurativa 582 , un peso troncopiramidal de tear, muiños pétreos -varios circulares e ún de tipo barquiforme (CHAMOSO LAMAS 1958-59, 214; ARIAS VILAS 1992, 239- e restos de escorias férricas de fundición (prospeccións propias de 1990). Xa que logo, o rexistro material testemuña esencialmente actividades domésticas (moenda e cociñado de alimentos, tecido e adorno persoal, metalurxia) , resultando claramente insuficiente para contrastar outro tipo de actividades (p.e. comercio). Meirande interese reviste a nivel cronolóxico, indicando un longo periodo de ocupación para o xacemento: a etapa altoimperial, de orixes aparentemente moi temperás (moeda augústea), está ben cuberta polas importacións (TSG de época xulio-claudia; TSH flavia ou imperial-desde finais do I ata inícios do III d.C.-); a baixoimperial (ss. IV-V d.C.), peor

tantes (91 %) TSH da área productiva de Tricio, contabilizándose as formas lisas Dr.15-17, 24-25, 27, Ritt.8, Hisp.4-5 e a decorada Dr.37 (motivos de círculos ou temas vexetais agás ún que presenta decoración metopada). Ún dos fragmentos de Dr.15-17 leva impresa a cartela EXOFS.MAT, probable alfareiro S( ..) Maternus dos alfares de Tritium Magallum (ARIAS VILAS 1992,236 e 238). Na nasa mostraxe particular atopamas outros 7 anacos de TSH, infelizmente todos eles moi pequenos e inidentificables. Francisco Calo sinala asemade que "na nosa prospección do xacemento observamos moitos anacos de sigilfata sudgdlica en superficie" (CALO LOURIDO 1994, 199).

580 Ambos son de forma paralelepipédica e levan respectivamente as inscricións XXX)( (librae) e XXX JJJJ (librae), mensuracións latinas que coinciden perfectamente ca peso actual de cadansúa pedra. Non levan buracos ou entalles de suxeición, ca cal non deben ser interpretados como simples pesas de tear senon como pesos calibrados dunha balanza. O seu uso obviamente puido ser a nivel privado, pero suxerimos que quizais formasen parte dun xogo oficial de pesos e medidas, ca cal revelarían indirectamente un certo contido público (transaccións comerciais, impostos) do enclave. 581 Dos numismas únicamente se coñece unha moeda de Augusto acuñada na ceca de Caesaraugusta o ano 3 d.C. (CHAMOSO LAMAS 1958-59,214) e máis unfollis baixorromano atopado no interior da tumba escavada por F. Arias (ARIAS VILAS 1992,228-229). 582 Probablemente un revestimento de cinto ou aplique de vestimenta, amosa tres medallóns circulares con bustos no seu interior, ún deles unha probable representación de Mercurio. Iconográficamente semella ser unha peza tardorromana. Descoñecemos se o prometido estudio monográfico desta singular peza xa foi publicado (ARIAS VILAS 1992, 238-239).

documentada, a penas está revelada polo cinto broncíneo e algunhas cerámicas comúns. Por último, compre destacar unha certa abundancia de material epigráfico. Amáis da placa funeraria xa estudiada (IRPL 85), proceden do xacemento dúas aras ós Lares Viles 583 , tres pezas fragmentarias de moi difícil interpretación (nin sequera sabemos a qué tipo de epígrafe pertencerían)584 e mailo que semella ser un proxecto de ara aínda non epigrafada 585 . A concentración de dúas aras ós deuses dos camiños habitualmente é considerado como un bó indicio da función viaria do asentamento.

Contextualización e interpretación A nivel xeográfico xeral, Castillós sitúase sobre un espolón de moderada elevación (cota máxima 567 mts. s.n.m.) que domina e delimita polo occidente a comarca natural da terra de Lemos, amosando pendentes relativamente acusadas cara ó oeste (concretamente sobre o río Carabelos, afluente do Cabe) e, en menor medida, tamén cara ó norte e sur. Non obstante, a nivel microtopográfico, o xacemento en sí non se decanta en exclusiva polo curuto do outeiro (con moitos afloramentos graníticos en superficie e onde se ubica un vértice xeodésico) senón que ocupa preferentemente a zona chaira ou levemente inclinada que éste abriga pola banda occidental [Fig. 89]. A distribución dos vestixios sobre o terreo semella indicar unha área de ocupación preferente delimitada polo outeiro ó leste, as proximidades da

583 Larib[us} V[ia}l[i}b(us) Juliu[s} v(otum) s(olvit) [l(ibens) m(erito) [IRPL 63]. Larebus Vialebus Cl(audius?) Cauce Ascrieus Véren(i filius ou -sis) [IRPL 64]. O primeiro adicante leva nomen singulare típicamente latino; o segundo porta trianomina (é polo tanto un cidadán romano) malia que o nome e cognomen

deben ser indíxenas (son totalmente descoñecidos na epigrafía ibérica). O último termo pode se-la filiación ou ben unha indicación de origo. 584 Unha das pezas ten o texto Camo (IRPL 90), noutra a penas pode lerse ... ciad. .. (ARIAS VILAS 1992, 235) e a terceira, algo máis completa, conserva dúas liñas: ... enta Durota... / ... i etftmiliae... (ARIAS VILAS 1992, 235). Sorprende a mención de ftmilia, grupo de escravos domésticos posuídos por un ingenuus. 585 Apedra é de forma prismática, nunha cara desbastada para un presunto campo epigráfico e coa parte superior resaltada como para ser decorada ou moldurada (ARIAS VILAS 1992, 235).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia estrada local Castillós-Eiré ó oeste e mailas igrexas

287

de certos materiais de tradición indíxena (cerámicas,

de S. Vicente e Santiago respectivamente ó norte e

trisqueis) non resultan en absoluto determinantes

sur [Fig. 92], describindo así unha forma sensible-

da presunta xénese castrexa do asentamento 587 . O

mente "nuclear" que abrangue 2,6 has. de extensión 586 . Nada sabemos de organización interna (a

castro "arqueolóxico" sen dúbida é o inmediato de Xesteira (vid. supra), resultando inadmisible que a

fotografía aérea non revela calquera indicio de

só 400 mts. de distancia existise outro poboado coe-

conformación "urbana") a non ser que os hipo-

táneo similar [Fig. 92]. O asentamento debe ser, xa

caustos (ou sexa, o hipotético complexo termal)

que logo, unha creación netamente romana.

ocupan unha posición sensiblemente central no

Máis verosímil resulta interpretalo como villa,

miolo do poboado e que as outras construccións

ou sexa unha acomodada casa de campo con fun-

deberon estar dispersas polas súas inmediacións. O

cións residenciais e agropecuarias: a ubicación non

feito de que a meirande parte do achados procedan

é inadecuada, posúe elementos agrícolas (muiños)

da metade norte (especialmente entre os hipocaus-

e, sobre todo, moitos dos vestixios constructivos

tos e a igrexa de S. Vicente) seguramente se debe a

(bases/fustes/capiteis, hipocaustos, mosaico) son

que ésta é unha zona de cultivo, mentres que toda

en efecto os típicos asociados á pars urbana deste

a metade sur (outeiro e inmediacións da igrexa de

tipo de edificación rura¡588. Non pretenderemos

Santiago) sempre estivo ocupada por unha mesta

agora negar esta evidencia pero sí relativizar a súa

zona boscosa. Chama a atención, por outra parte,

aparente rotundidade: o tamaño total do asenta-

a disposición do xacemento entre dúas sedes

mento parécenos demasiado grande para un hábitat rural unifamiliar 589 e, por outra parte, os ele-

parroquiais tan próximas entre sí, anómala concentración eclesial que quizais estea reflexando

mentos arquitectónicos "cultos" tamén terían

unha certa importancia do asentamento romano a

doada explicación se pensamos nun complexo ter-

nivel político e administrativo, posteriormente

mal público moderadamente grande e luxoso. En

desdobrada na organización parroquial.

todo caso, aínda que aceptemos que se trata dunha

A interpretación xeral do xacemento sempre foi

villa, quizais só o foi a nivel físico, ou sexa, un edi-

extremamente ambigua e confusa, dubidando entre

ficio con forma de villa pero non obrigatoriamen-

consideralo como castro, como villa, como mansio

te con función de villa (actividade residencial e/ou

viaria, como poboado romano ou ben unha estraña

agrícola de índole estrictamente privada)590.

mestura de todas estas cousas: " ... Castillós, a cabalo

de vila e castro ou ningunha das dúas causas (ademáis (ACUÑA de mansión viaria)... " FERNÁNDEZ/ARIAS VILAS 1983, 266), " ... cecais de trate dun castro, vivo no s. 1 d. que se prolongóu nunha vila, pobo ou cidade, mesmo mansión viaria... " (CALO LOURIDO 1994, 199).

c.,

Respecto ás orixes, coincidimos plenamente con

Arias en que "debe desbotarse a idea de castro, como

tal xacemento ftrtificado prerromano, polo menos cos datos existentes" (ARIAS VILAS 1992, 240). Argumentos tales como unhas aceptables condicións "defensivas" do emprazamento ou o achado

586 Esta cifra podería elevarse ata 3 ou 3,5 has. como máximo se consideramos que o xacemento abrangue algo máis polo leste e sur, quizais ata a curva de nivel 555 ou 550 mts. [Fig. 89J En todo caso, considerar que o xacemento atinxe "máis de 25 Ha." (ARIAS VILAS 1992, 226) parécenos obviamente demasiado esaxerado.

587 Sobre o emprazamento, xa dixemos que o principal da ocupación non se sitúa sobre o propio outeiro senón na chaira inmediata ó seu carón. Por outra parte, non é nada infrecuente que aparezan cerámicas comúns de tipoloxía ou decoración "castrexas" ou ben pezas de arte "indíxena" fóra dos castros (véxase por exemplo o caso de Xinzo coas súa coñecidas estatuas sedentes). A presencia destes elementos nun xacemento romano en absoluto implica obrigatoriamente a existencia dun castro previo, revelando en todo caso un certo indixenismo sociocultural dos seus habitantes. 588 Sobre os elementos arquitectónicos característicos das villae galaicorromanas véxase PÉREZ LOSADA 1995a, 180-184. A interpretación de Castillós como villa (independentemente de que tamén poida ter outras funcións) é sen dúbida a máis común e estendida: FERNÁNDEZ CASTRO 1982,276; TIR K-29, 95; ARIAS VILAS 1992,240; PÉREZ LOSADA 1995a, 181-183. 589 As villae galegas máis grandes e luxosas (p.e. Noville ou Toralla entre as suficientemente escavadas) difícilmente superan 1 ou 1,5 has. en canto a área de dispersión de achados superficiais se refire (PÉREZ LOSADA 1996a, 194). 590 Suxerimos esta posibilidade con base na análise arqueolóxica doutro asentamento galaicorromano como é Baños de Riocaldo

288

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Fig.92 Entorno próximo do aglomerado de Castillós (área de ocupación, necrópoles, poboados castrexos e sistema viario) [Foto aérea 1:30000, IGN, 1985, folla 155, pasada M, nO 8J

A terceira opción (pequeno aglomerado romano viario) parécenos amáis axeitada e non resulta, tal como acabamos de suxerir, necesariamente contradictoria coa segunda (villa). A vocación viaria dedúcese non tanto de argumentos intrínsecos ó xacemento -de xeito explícito únicamente apoiada palas dúas aras ós Lares Viales- como extrínsecos, ou sexa, a identificación do sistema viario rexional [Fig. 93]. Castillós está situado, en efecto, sobre unha vía comarcal importante, carente de miliarios pero testemuñada tanto na táboa II de

en Lobios (véxase o capítulo de "Outros asentamentos"), perfectamente identificado coa mansión Aquis Originis da vía XVIII. O edificio aquí escavado formalmente é unha villa, con corredores columnados, espacios domésticos e un pequeno complexo termal pero, dado que non se coñecen outras construccións nas proximidades, resulta lóxico presumir que este edificio foi máis de índole pública (servicios ós viaxeiros, función "oficial") que propiamente privada.

Astorga 591 como na documentación medievaI 592 . O seu percorrido xeral máis probable é en sentido transversal O-E polo sur da provincia lucense (desde aproximadamente Chantada -empalme coa vía directa Braga/Lugo- ata Valdeorras -empalme coa vía XVIII á altura da Rúa-) 593, aínda que tamén é posible un trazado lonxitudinal N -5 unindo Ourense e Lugo nun camiño alternativo por

591 Liñas 6-8: Via Luco Au[gus}ti a[d Dactionum): Aqua[e Quin}tia[e). .., Dactionum IX .. (ROMERO MASIÁ/POSE MESURA 1988, 156). 592 "Strata de Castellion" citada nun documento do ano 871 (ARES VÁZQUEZ 1973, 85); "in Lemos, in villa que vocatur Castilinis...sicut dividitur per antiquam carrariam" noutro do 968 (FERRElRA PRIEGUE 1988,229). 593 Coinciden nesta proposta case tódolos investigadores (ARES VÁZQUEZ 1973, 85; ABEL VILELA/ARIAS VILAS 1975, 43; TRANOY 1981, 216; NAVEIRO LÓPEZ 1991, 145). O trazado concreto [Fig. 93] pódese deducir a partir da ubicación dalgúns xacementos e epígrafes e, sobre todo, dos testemuños

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia terra lemava e seurra 594 . Consideramos ambas posibilidades perfectamente válidas e probable-

289

testemuñada por outras fontes escritas e epigráficas 596 e da que non hai ningunha dúbida da súa

mente coexistentes e complementarias, co cal

ubicación na terra de Lemos (TRANOY 1981,58)

Castillós non só sería un lugar de paso senón

dada a coincidencia toponímica e a perfecta indi-

tamén un cruzamento de camiños, ou sexa, un

vidualización xeográfica e histórica da comarca.

pequeno nó viario comarcal.

Cruzando

Directamente relacionado coa cuestión viaria

ambos

datos,

todo

indica

que

Dactionum foi a capital da civitas Lemavorum.

está o problema da identificación de Dactionum,

Deixando á parte algunhas localizacións de escasa

lugar citado non só polo itinerario astorgano

credibilidade 597 , tradicionalmente veuse ubicando

senón tamén por outros escritores clásicos tan dis-

Dactionum ou Dactonium en Monforte de Lemos. A

tantes no tempo como Ptolomeo (s. 11 d.C.) e

base de tal asociación radica nalgúns documentos

Hidacio (s. V d.C.)595. O xeógrafo alexandrino

medievais que denominan castrum Actonium ou

informa asemade que é a única "cidade" existente

Luctonium ó monte onde se sitúa o mosteiro bene-

no territorio dos Lemavi, unha etnia indíxena ben

dictino de

S. Vicente do Pino 598 , ou sexa o coñecido

outeiro ó pé do cal se estende a actual cidade. A idenmedievais (FERREIRA PRIEGUE 1988,226 e 229): parte dalgún punto da vía directa Braga/Lugo (probablemente Chantada), baixa ó canón do Miño polos codos de Belesar -lugar de procedencia dunha desaparecida ara los Lares Viales (IRPL 60)-, ascende por Buxán e Millarada -moi próxima do epígrafe funerario de S. Xiao de Mourelos (IRPL 91)- e continúa por Cerdeiro, Vilaravides e Camiño Grande ata Castillós; desde aquí vai a Monforte (cruzamento do Cabe) por Pacios e Vide, cruza o Lor en Barxa de Lor e segue pola marxe dereita do Sil ata a ponte da Cigarrosa en Valdeorras onde entronca coa vía XVIII. Obviamente, isto implica supoñer que a vía Lucus ad Dactionum da placa 11 de Astorga en realidade é a suma de dous treitos diferenciados: o primeiro é a parte setentrional da vía directa Braga/Lugo, testemuñada polos miliarios de Entrambasaugas-Guntín (IRPL 96) e Seteigrexas-Monterroso (IRPL 95) e onde en principio debería situarse a ignota mansión de Aquae Quintiae (¿Baños de Guntín?); o segundo é propiamente a vía comarcal citada ata a mansión de Dactionum. 594 Esra hipó tese, suxerida no seu día por G. Arias (ARIAS BONET 1964d), non nos parece en absoluto desprezable. A vía Lucus/Dactionum do itinerario de Astorga semella ser en efecto un camiño unitario e independente que ben puido descender pola banda esquerda do Miño [Fig. 93] en alternativa paralela á vía directa Lugo/Braga que fai o propio poia banda dereita do río. Apoian esta teoría o feito de que Ptolomeo (11,6,27) considere a mansión Aquae Quintinae como cidade dos Seurros (xa que logo probablemente algures na terra de Sarria) e Dactonium (11,6,25) como lemava, ben sexa Monforte ou Castillós. Por outra parte, existen suficientes indicios, especialmente a documentación medieval (FERRElRA PRIEGUE 1988,228), para supoñer un camiño directo Lugo-Lemos (por Conturiz -enlace coa vía XIX/XX á saída da capital-, Farnadeiros, Saa, Sarria -necrópole/asentamento de Vilar de Sarria-, Chorente e Bóveda e desde aquí a Monforte por Ribasaltas ou ben a Castillós por PalIares e Tor -tesouriño monetario-). Este camiño continuaría cara ó sur, ben sexa Castillós-Ourense (por Estrada, Atán -estela figurativa de Seoane de Atán- e Os Peares -barca sobre o Sil-) ou ben Monforte-Castro Caldelas, cruzando o Sil pola barca de Paradela e enlazando coa vía XVIII á altura do Burgo. ' 595 Lemavon: Dactonion 7° 30' 44° o' (Ptol.: Geog.,1I,6,25). Dyctinium (Hid.: Chron.,201).

tificación semella así ser incontestable: Dactonium e

ActoniumlLuctonium son case idénticos, Monforte ocupa unha magnífica posición estratéxica en pleno centro do val de Lemos, e o outeiro de

S. Vicente

amosa en efecto unha axeitada configuración topográfica para a instalación dun grande poboado castrexo-romano. Non obstante, desde o punto de vista estrictamente arqueolóxico, sí que presenta un grave inconveniente: ata a data non ten aparecido en Monforte ningún tipo de vestixio castrexo ou romano (nin sequera materiais aillados), algo demasiado estraño nun sitio continuamente ocupado desde o Medievo ata hoxe (co que isto implica de remeximento de terras), máxime cando en teoría aquí debería estar un poboado de certa entidade que foi capital de civitas (ARIAS V1LAS 1992, 242).

596 Plinio (Nat.Hist.,I1I,28): "Lucensis conventus populorum est sedecim, praeter Celticos et lemavos ignobilium ac barbarae appellationis... " [O convento lucense ten, ademáis dos Célticos e os

Lemavos, dezaseis pobos de nome descoñecido e bárbaro...]. Amáis disto, sendos epígrafes testemuñan a utilización desta etnia como base de recrutamento de unidades militares: a Ala J Lemavorum (Arjona, Jaén) e a Cohors J Lemavorum civium romanorum (Banasa, Mauritania) (ROLDÁN HERVÁS 1974, 130 e 153). 597 Por exemplo Chantada (MADOZ 1845, VIII, 349) ou o lugar de Diciona (Dactineus na Idade Media) na parroquia de S. Pedro de Incio (BLÁZQUEZ 1920). 598 Ano 915: "[igrexas de Sta. María e S. Vicente] quae sunt fundatas in castrum Actonium, et Sancte Marie ad radicem ipsius castri, iuxa fluvio Cavis'; Ano 1080: "[mosteiro de S. Vicente] in castro Luctonio, quo dicitur Pina'; Ano 1104: "in castro Luctonio ( ..) et ad radicem ipsius montis Lemabuse, edificare populaturam in hereditatem ipsius monasterii [S. Vicente do Pino] ..."

(GARCÍA ÁLVAREZ 1952; BOUZA BREY 1964b).

1 Miliarios

:1: Epígrafes

Xacementos Vías secundarias comarcais

Vía directa Braga-Lugo

Fig.93 Sistema viario, epígrafes e xacementos romanos na Terra de Lemas 1 Seteigrexas.(Monterroso). Miliario de Caracalla (IRPL 95). 2 Loio (Paradela). Ara dedicada por Flavio Valeriana á deusa indíxeria Cuhvetena (IRPL 58). 3 Vilar de Sarria -(Sarria): Asentamento romano (mutos, elementos arquitectónicos, ladrillos, muiños) e necrópole (tumba e-estela bifronte figurativa IRG II 67=IRG III 64). 4 Castro de Barán (Paradela). Asentamento indíxeno-romano con esculturas (dúas cabezas humanas), un pequeno fragment{) epigráfico e outros materiais. 5 Agrade (Chantada). Asentamento rural romano (villa) escavado en 1992: estructuras, mosaicos, elementos arquitectónicos, tesouriño baixoimperial, ara anepígrafa. Necrópole con mosaicos tumbais. 6 Belesar (Chantada). Ara ós Lares Viales (IRPL 60). 7 Mourelos (Saviñao). Estela ou placa funeraria (IRPL 91) 8 S. Xiao de Tor (Monforte). Tesouriño monetario. 9 Orbán (Vilamarín). Miliarios de Carino(?) e ilexible na igrexa parroquial de Sta. María (RIVAS FERNÁNDEZ 1974b, nO 44-45); fragmento anepígrafo de miliario en Toldavía (AFFE2 576). 10 Seoane de Atán (Pantón). Estela figurativa bifronte (RODRÍGUEZ COLMENERO 1993a, 384-387). 11 Temes (Carballedo). Mausoleo funerario paleocristián (sartego marmóreo figurativo, capiteis corintios e pilastras tamén marmóreas); ara ós Lares Viais (ARES VÁZQUEZ et alii 1979). 12 S. Eusebio da Peroxa (A Peroxa). Sartego tardorromano con epígrafe cristián (AFFE2 351). 13 Pombar, S. Estebo de Ribas de Sil (Nogueira de Ramuín). Dous epígrafes rupestres: un marco terminal (AFFE 2 624) e outro probablemente visigodo (AFFE2 354). 14 Proendos (Sober). Asentamento rural romano (villa): muros, mosaicos, hipocausto, elementos arquitectónicos, muiños, tégulas e cerámicas. Necrópole asociada. 15 Liñarán (Sober). Ara consagrada por Caio Iulio Hispano ó deus indíxena Lugubus Arquienobus (IRPL 67).

t'"""

tTl-

tTl

'TI

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

Fronte a esta contradicción, a tan só 9 kms. de distancia de Monforte, Castillós emerxe como un poboado ben testemuñado a nivel arqueolóxico (a cronoloxía intrínseca, por exemplo, abrangue ben o amplo abano temporal das mencións textuais) que amosa unha considerable entidade e importancia (tamaño suficiente, nó viario comarcal) e está situado igualmente nunha estratéxica posición en plena terra lemava (zona de transición entre a cubeta tectónica monfortina e a penichaira do Saviñao, con bó dominio sobre ambas). É, por outra parte, o asentamento galaicorromano máis relevante (por non dicir o único) de toda a comarca. Tendo en conta estas consideracións, Ca tentación é demasiado Jorte como para fUxir defa" (ARIAS VILAS 1992, 242), ou sexa, a identificación Dactonium=Castillós. Se así fose, o asentamento que nos ocupa sería xa que logo tamén capital de civitas, co que isto implica a nivel de funcionalidade política e administrativa do territorio. Obviamente esto non explica por qué o outeiro monfortino de S. Vicente do Pino é denominado nos ss. X-XII como castrum Actonium, a non ser que aduzamos un proceso de transferencia toponímica entre Castillós e Monforte acontecida en época altomedieval 599 . Pouco máis podemos concluir sobre o asentamento. As bases económicas (á parte da prestación de servicios termais, viarios e quizais tamén "oficiais" e político/administrativos) resultan totalmente descoñecidas. Das sociais únicamente podemos entresacar a presencia dalgúns elementos netamente romanos -cidadáns romanos/latinos e quizais tamén escravos domésticos- nun medio onde semella predominar a compoñente indíxena local. 599 Esta idea é suxerida por F. Arias (ARIAS VILAS 1992, 242) con base noutros paralelos ben coñecidos, como por exemplo a transposición do nome Conimbriga (actual Condeixa) a Aeminium (actual Coimbra) cando aquí se traslada a sede episcopal. O razoamento parécenos totalmente correcto: Castillós (Dactonium) non semella sobrevivir como tal poboado a partir do s. VI d.C. (non hai mencións directas no Parrochiale Suevuum ou Actas Conciliares), pero sí quizais o seu recordo como orixinaria capitallemava, agora asociado a unhas simples ruínas; cando Monforte xurde como tal (primeiro como mosteiro -s. IX- e posteriormente como vila -s. XII-) parece lóxico que se aproveite esta circunstancia, transferíndolle o nome antigo ó outeiro monfortino (pode ser unha coincidencia, pero no deixa de resultar curioso que se repita a advocación a S. Vicente tanto en Monforte como en Castillós) que conseguiría así xustificar "históricamente" a clara vocación capitalina do novo asentamento medieval.

291

Fig.94 Localización de Brandomil (Ad duos pontes) en Galicia

BRANDÜMIL (Ad Duos Pontes) O asentamento existente na aldea de Brandomil (sede da parroquia de S. Pedro no concello de Zas, A Coruña) seguramente corresponde a un pequeno aglomerado secundario romano. O xacemento é referenciado desde o s. XIX pero ata agora nunca . foi obxecto de escavacións, co cal únicamente se coñecen restos descontextualizados entre os que destaca un importante conxunto epigráfico (5 pezas). Tradicionalmente sempre se localizóu aquí a mansión Glandimiro da vía XX, identificación ésta que pretendemos revisar (en realidade é Ad Duos Pontes) con base nunha nova proposta do sistema viario comarcal. En calquera caso, está suficientemente clara a función viaria do asentamento e probablemente tamén outras de índole "oficial" quizais en relación coas explotacións mineiras das inmediacións [Fig. 94]. Restos arqueolóxicos Brandomil está situado no val medio/alto do río Xallas a carón mesmo da marxe dereita do devandito río; a súa topografía é polo tanto totalmente chaira (cota 300 mts. s.n.m), ocupando a terraza fluvial comprendida entre o Xallas ó leste e mailo pequeno regato de Barriazán ó oeste [Fig. 95].

292

FERMÍN PÉREZ LOSADA

o xacemento arqueolóxico en sí consta dun poboado castrexo e máis un hábitat romano. O castro (RODRÍGUEZ RODRÍGUEZ 1883, 169; AGRAFOXO PÉREZ 1989,165-179) está ubicado ó sur da aldea xusto sobre o río e amosa tódalas características propias dos chamados "castros agrícolas" ou "de chaira": pequeno tamaño (inferior a unha hectárea), sinxela estructura (un único recinto circular protexido por parapeto térreo) e reducido resalte sobre o terreo (únicamente presenta un moderado terraplén -desnivel de ca. 15 mts.- cara a banda leste, ou sexa, a do río). Infelizmente, non se coñece calquera referencia ou achado material (nas nosas prospeccións non atopamos cerámica algunha malia estar internamente cultivado) que permita establecerlle unha adscrición cronolóxica segura. O asentamento romano localízase ó norte do castro baixo a actual aldea de Brandomil e terras de labor inmediatas ás casas [Fig. 95]. Tal como avanzabamos máis arriba, nunca foi obxecto de escavacións e a penas contamos con algunhas referencias (concretamente tres, dous delas de finais do s. XIX e a terceira dos anos 70 do noso século) que describen o achado de estructuras e/ou materiais romanos no lugar. Dada esta extrema pobreza de información, transcribimos a seguir íntegramente os textos orixinais (as negritas son nosas): '1nmediato á este castro hállase el lugar de Brandomil, que ofrece en· el camino que á él conduce, multitud de fragmentos de grueso ladrillo, los cuales vá descubriendo el agua de aluvión y los vehículos que por allí pasan para atender á las labores de la agricultura. En las eras, caminos y cercados se ven multitud de paredes de mampostería que se cruzan en diferentes direcciones y tan sólidas que sobre muchas de ellas hánse apoyado los muros de nueva construccion destinados á la edificación de casas y al cercado de las tierras de labor. En estas á cada paso, y sin profundizar más que lo necesario á las diversas operaciones del cultivo, descubre el hierro agricultor ladrillos de grandes dimensiones, trozos de columnas, capiteles rotos y otra multitud de piedras labradas. Encuéntranse también paredes formadas solo de ladrillo argamasado. No hay más, que examinar los cobertizos ó alpendres que los labradores suelen en estas comarcas construir á la entrada de sus viviendas, para encontrarse con corpulentas columnas de granito finamente cinceladas, con sus capiteles de órden conocidamente romano, que frecuentemente se descubren en aquel paraje y se utilizan en las nuevas construccciones. Estas ruinas aparecen en una gran estension, lo cual prueba que la población hispano-romana allí edificada, debía ser de mucha importancia" (RODRÍGUEZ RODRÍGUEZ 1883,169).

"El puente sobre el Ézaro, río que desagua sobre el Pindo, las inscripciones, los fustes de columnas, los ladrillos, vasos de vidrio, las grandes masas de cemento y otros objetos que aparecen á la superficie, demuestran bien á las claras que aquí [S. Pedro de Brandomil] hubo una importante población, que recogía los riquísimos productos metalúrgicos de la comarca para ponerlos a disposición de los exportadores" (LÓPEZ FERREIRO 1898, 275). "El urbanismo de Grandimirum yace sepultado bajo las leiras y robledas de Brandomil, y con frecuencia al labrar las tierras son halladas y extraídas bien labradas piezas de cantería que los halladores aprovechan por razón de que las canteras de granito quedan distanciadísimas. Por eso las lareiras y las columnas que en muchas casas sostienen las chimeneas, son piezas de cantería que un día fueron parte de una edificación romana. En algunas casas hemos visto alIado de la puerta, un largo fuste cilíndrico sirviendo de asiento, y no pocas veces recordamos ver un bien trabajado capitel sirviendo de paso para subir a los hórreos. En 1943, vimos como un paisano al arar una finca notó que el arado prendía en algo, y haciendo una pequeña excavación destruyó el ático de una villa [sic.], cuyos materiales de buenos perpiaños de cantería y mosaicos rojos de pavimento amontonó en un extremo de la misma finca, donde los hemos seguido viendo durante varios años. En la aldea de Brandomil con un poco que se cave la tierra en cualquier sitio, aparecen restos de edificaciones romanas" (BARREIRO BARRAL 1972)

De todos estes datos se deduce claramente a presencia dun importante conxunto de construccións romanas (muros, pedras traballadas) que, por certo, amosan un considerable nivel de romanidade constructiva, denotado tanto polos elementos arquitectónicos "cultos" (fustes, basesl capiteis) como polo probable pavimento musivario (ACUÑA CASTROVIE]O 1973a, 17). Amáis disto, intuímos que a mención de "ladrillos de grandes dimensiones': "paredes formadas solo de ladrillo argamasado" ou ben de "grandes masas de cemento" probablemente estean revelando a existencia de hipocaustos elou complexos termais. Algunhas referencias ou prospeccións máis recentes confirman sobradamente estas orixinarias informacións. Segundo recolle Isidoro Millán, na horta anexa á casa do Dr. Francisco Vidal Oreiro [Fig. 95, nO 1] "al realizarse en ella remociones y ahondamientos del terreno, se encontraron muros de construcciones antiguas, parte de los cuales subsistirdn soterrados. A mí mismo me fue dado observar, en la visita de 31 de Julio de 1979, en la fachada posterior de la casa, descubierto bajo una de las paredes externas, un trozo de muro subyacente, de mampuesto o cachotes, y recogí algún fragmento de tégula en

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

* Estructuras Elem. arquitecto • Epig. funerarios

Tégulas • Ladrillos I Miliario

Fig.95 Topografía, vías, distribución de achados romanos e área de ocupación en Brandomil [Plano base 1:5000, COTOr, 1995, folla 68-8-7] 1 Estructuras (muro), tégulas, capitel xánico, miliario e ara (CIRG 1 40) na casa e finca do Dr. José Vidal Oreiro. 2 Materiais arquitectónicos (bases/capiteis, fustes) no hórreo e alpendre doutra casa inmediata polo NO. 3 Ara (CIRG 1 39) atopada na aira da casa sita fronte á antiga ubicación do cruceiro parroquial; tégulas concentradas no oca dun poste na beira da pista a Padreira e dispersas pala finca adxacente.

Aras

•••• Vías

293

Ocupo castrexa

Ocupo romana

4 Ara (CIRG 1 41) e frontón funerario (CIRG 1 42) reutilizados na antiga Casa Rectoral; ladrillos no actual cemiterio parroquial. 5 Placa funeraria (CIRG 1 43) e ladrillos a carón do camiño entre a Ponte Vella e Brandomil. 6 Estructuras (esquinal de muros), tégulas e material cerámico en Pedra do Altar (corte da actual pista a Padreiro).

294

FERMÍN PÉREZ LOSADA

"' o

CMS.

Fig.96 Elementos arquitectónicos atopados en Brandomil [Debuxos orixinais de F. Pérez Losada]

sus inmediaciones" (MILLÁN GONZÁLEZPARDO 1981, 47). Nas nosas propias prospeccións (PÉREZ LOSADA 1986, 139) rexistramos en efecto a presencia dos elementos arquitectónicos citados -concretamente un capitel xónico esquemático, tres bases/capiteis toscanos (ún deles de considerable tamaño) e máis dous fustes monolíticos lisos de columna [Fig. 96], todos eles conservados ou reutilizados en dúas casas do lugar600amáis de muiños circulares -alomenos 5 exemplares expostos na vivenda doutro veciño 601 _, tégulas -algúns anacos dispersos polos campos sitos ó SO da aldea e, especialmente, no oco dun poste ubicado no início da pista que se dirixe a Padreiro [Fig. 95, nO 3]-, ladrillos -área do actual cemiterio parroquial [Fig. 95, nO 4]- e escorias férricas de fundición 600 Concretamente o actual xardín da casa do Dr. Vidal Oreiro (capitel xónico) e máis o' hórreo e alpendre doutra vivenda inmediata ó N da mesma (bases e fustes) [Fig. 95, nO 1 e 2]. 601 Xardín frontal dunha casa sita xunto á estrada comarcal á saída de Brandomil cara a Muxía. Xunto ós muiños, expóñense asemade outros elementos pétreos (pequenos fustes, remates, etc.) de arquitectura popular tradicional.

1 Capitel xónico simplificado. 2 Capitel ou base de gran módulo. 3 Bases ou capiteis toscanos.

-referencias orais de varios veciños-. Como novidade, compre salientar o achado de estructuras constructivas in situ -un esquinal de muros de mampostería- asociadas a material romano -moitas tégulas, algunha cerámica común e máis dous pequenos fragmentos de TSH (¿Drag.27?)- na paraxe denominada "Pedra do Altar" (corte da pista a Padreiro, unha vez pasado o rego de Barriazán, a uns 200 mts. de Brandomil) [Fig. 95, nO 6], onde significativamente a tradición popular afirma que estivo ubicada a primitiva igrexa parroquial. Completan este rexistro material alomenos cinco epígrafes -tres votivos e dous funerarios- atopados no propio solar da aldea602 . Ordenados segundo a

602 Un sexto epígrafe -estela funeraria decorada e figurada dedicada por Materna ós deuses Manes do defunto Máximo (CIRG 1 44)- é sinalado no CIRG como atopado en Brandomil, dato sen dúbida erróneo pasto que a estela aparecéu reutilizada como lintel dun alpendre da casa rectoral da veciña parroquia de S. Cosme de Antes (ACUÑA CASTROVIE]O/CASAL GARCÍA 1981,273) [Fig. 97, nO 5]. É posible sen embargo que en efecto proceda de Brandomil (entre ambas sedes parroquiais só hai 2,5 kms. de distancia), pero tamén é verdade que o seu marca-

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

data de descuberta, a transcrición dos textos e mailo lugar e circunstancias concretas do achado son como seguen: Coso M(arcus) Vegetianus Fuscus V(otum) S(olvit) [CIL II 5071-5262; IRG I 7; CIRG I 39] Ara votiva descuberta en 1883 como material de construcción nun ventanuco dunha casa "que dice frente al crucero parroquial': atopada anos antes polos propietari<;>s do inmoble "en su propia era" (RODRIGUEZ RODRIGUEZ 1883,169) [Fig. 95, nO 3]. Laribus [V}ialibus Dentonius Verecundus V(otum) S(olvit) L(ibens) A(nimo) [CIL II 5634; IRG I 6; CIRG I 41] Ara votiva descuberta en 1885 empotrada "en la casa parroquialy en su cocina" (FITA 1885, 432) [Fig. 95, nO 4]. D(iis) M(anibus) S(acrum) Fabricius Saturninus An(norum) XV Ric Sep(ultus) Es[t} [IRG ISup 19; CIRG I 42] Frontón triangular funerario descuberto en 1939 "empotrado en una ventana de la casa rectoral" (BOUZA BREY 1939, 195-196) [Fig. 95, nO 4]. A transcrición da última liña do texto responde a un debuxo da peza feito por Luis Monteagudo antes da rotura actual do epígrafe (SuÁREz OTERO 1999k).

D(iis) M(anibus) S(acrum) Domit(i)a(e) Pus(i)nca(e) An(norum) XXX Val(erius) Daduchus Vx(ori) Me(ritissimae) [IRG I 22; CIRG I 43] Placa funeraria "hallada inmediata al puente viejo de la parroquia de Brandomil" nos anos 20 ou 30 do naso século (BOUZA BREY 1939, 194) [Fig. 95, nO 5]. Fortunae M(arcus) Se(mpronius?) Agaton Ex V(oto) [CIRG I 40] Atopada na vivenda do Dr. Francisco Vidal Oreiro cando "hacia el año 1956 se levantó el piso del portal de su casa para sustituir el primitivo pavimento" (MILLÁN GONZÁLEZ-PARDO 1981,47) [Fig. 95, nO 1].

Os cinco epígrafes caracterízanse pala súa marcada romanidade e índole culta, tanto sexa pala forma (merece salientarse especialmente o frontón CIRG I 42, revelador da existencia dun mausoleo funerario) como pala onomástica de defuntos e/ou dedicantes, indefectiblemente sempre latina: xa que lago, todos son cidadáns romanos ou latinos (dous portan trianomina e os catro restantes duonomina) entre os que compre destacar alomenos dous libertos -Marco Sempronio Agatón e Valerio Daducho- denotados pala orixe grega dos seus respectivos cognomes. O único indicador posible de indixenismo é a dedicado indixenismo contrasta en demasía ca carácter nidiamente romano dos epígrafes brandomilenses; por outra parte, a mesma vía que cruza Brandomil tamén pasa por Antes, ca cal non sería de estrañar que aquí houbera unha tumba aillada ou pequena necrópole rural independente.

295

toria ó deus Coso. En suma, a nivel social, todos estes datos "jan supoñer un núcleo de poboación alleo d Callaecia"(CIRG I, p. 109). Por último, tamén foi recentemente identificado en Brandomil un miliario anepígraf06ü3 (CAAMAÑo GESTO/NAVEIRO LÓPEZ 1992, 208), dato este que confirma a índole viaria do asentamento previamente intuída gracias á ara ós Lares Viales e máis á "Ponte Vella" tendida sobre o Xallas 604 .

Contextualización e interpretación Infelizmente, non é posible saber hoxe ande foron atopados exactamente boa parte das estructuras e materiais brandomilenses (especialmente aqueles referenciados a finais do XIX ou a hipotética villa con mosaicos descuberta en 1943), ca cal resulta realmente difícil establecer unha área de ocupación precisa para o asentamento. Non obstante, tendo en canta a distribución dos vestixios mínimamente localizados [Fig. 95] e maila análise da fotografía aérea [Fig. 97], intuímos que ésta tería unha forma "nuclear"· pero sensiblemente alongada (eixo langa NO-SE de ata 300 rrtts.; ancho máximo de ca. 150 mts.) que atinxiría unhas 2,7 has. de tamaño. Esta extensión inclúe todo vértice SE (entre a Igrexa e a Ponte) que consideramos foi exclusivamente de índole funeraria; a área habitacional propiamente dita, sen incluír o hábitat disperso periurbano, probablemente estea ó redor das 2 hectáreas. A configuración "urbana' do enclave sen dúbida foi moi sinxela, presidida no eixo langa polo paso

603 Trátase dun cipo circular de gran módulo (ca. 50 cms. de diámetro), actualmente exposto no xardín da vivenda do Dr. Vidal Oreiro [Fig. 95, nO 1]. Descoñécese o lugar concreto de achado da peza, quizais a propia casa ou harta do propietario de ande, como xa vimos, proceden outros varios restos arqueolóxicos. 604 A ponte, ubicada xusto fronte ó castro, consta de catro arcos de medio punto, tallamares triangulares e perfil alombado. A fábrica non é de época romana tal como aseguraban os autores decimonónicos (RODRíGUEZ RODRíGUEZ 1883, 169; LÓPEZ FERREIRO 1898, 275; MARTfNEZ MURGUfA 1901, 671) nin tampouco románica do s. XII (BARREIRO BARRAL 1972), senón que se trata dunha obra do s. XVI (ALVARADO BLANCO etalii 1990,212). Non obstante, esta ponte seguramente fosiliza o lugar do cruzamento do Xallas pala orixinaria ponte romana.

296

FERMíN PÉREZ LOSADA

Fig.97 Entorno próximo do aglomerado de Brandomil (sistema viario, necrópoles e explotacións mineiras) ["Vóo Americano", 1957, folla 68, nO 37961]. 1 Explotación mineira aurífera de Pozo Limideiro (Limideiro, Brandomil). 2 Asentamento romano de Brandomil.

3 Hábitat romano periurbano de Pedra do Altar (Brandomil). Ilocalizada necrópole algures entre Brandomil e Limideiro. 4 Castro de Brandomil. 5 Necrópole (estela funeraria CIRG 144) nas inmediacións da igrexa parroquial de S. Cosme de Antes. 6 Explotación mineira aurífera de A Mina (Vilarcovo, Brandoñas).

da vía:XX (xusto aquí inflexiona cara ó NE -antigo camiño local a Armán- unha vez salvado o XaHas á altura da Ponte Vella) e seguramente no eixo transversal por unha vía comarcal (antigo camiño a Padreiro) que se dirixe cara ó oeste. Non en ván o punto central da área habitacional semeHa ser en efecto este cruzamento de camiños, zona de onde se concentran boa parte dos achados (aras, pezas arquitectónicas, muros e tégulas). Amáis disto, resulta moi probable que pola banda occidental (de Brandomil cara Limideiro e Padreiro) existise un hábitat disperso "periurbano", tal como confirman os vestixios descubertos en Pedra do Altar (posiblemente de índole doméstica e habita-

cional aínda que tamén suxerimos que se trate dun fanum)605 e maila referencia decimonónica que fala da presencia de tumbas, muíños e vidros na zona: "Un anciano habitante de Brandomil nos refirió que, siendo aún niño, había sido hallada en las cercanías de aqueLlas excavaciones [Pozo Limideiro e inmediacións], una especie de sepultura de forma rectangular, constituídas sus paredes por gruesos ladrillos, y cubierta de una losa trabajada con primor; que en su parte interna existía un objeto

605 Suxerimos esta posibilidade con base no significativo microtopónimo "Pedra do Altar", na tradición popular de que aquí estivo a primitiva igrexa parroquial, e máis na súa adecuada ubicación lfanum separado pero sobranceiro e próximo ó núcleo habitado), tan similar e repetida en tantos outros aglomerados secundarios galo-xermano-británicos.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia antiguo, á manera de olla de barro, conteniendo tierra roja, lo propio que la cavidad de la fosa ( ..). Era indudablemente un antiguo sepulcro (..). El mismo anciano nos mostró varias piedras á manera de molinos de mano, y aseguró que una vecina suya, recogiera de un desmonte formado en un camino ( ..), un precioso plato de cristal amarillo, que en vano hemos querido recoger... )) (RODRÍGUEZ

RODRÍGUEZ 1883, 175)

Esta descrición nos indica ademais que, algures entre Brandomil e Limideiro, debéu existir unha necrópole. Outra zona seguramente funeraria foi a inmediata do SE do aglomerado, sita a carón da vía entre a igrexa/cemiterio parroquial e a ponte vella sobre o río: desta área proceden os dous epígrafes funerarios (CIRG I 43 atopado xunto á ponte e CIRG I 42 reaproveitado na Rectoral da igrexa) e non deixa de resultar significativo que os achados coñecidos (tanto antigos como modernos) sexan sempre exclusivamente ladrillos [Fig. 95, nO 4-5]. Todo este conxunto de elementos -asentamento mínimamente extenso, disposición sobre vía e camiño comarcal, necrópoles adxacentes, hábitat disperso periurbano- indica que Brandomil constitúe esencialmente un núcleo agrupado secundario romano. A identificación do xacemento exclusivamente como villa agropecuaria rural (BARREIRO BARRAL 1972; GORGES 1979, 252; FERNÁNDEZ CASTRO 1982, 276) certamente debe ser revisada. Tanto pavimentos musivarios como pezas arquitectónicas son características deste tipo de establecementos rurais (PÉREZ LOSADA 1995a, 180-184) e, efectivamente, puido haber en Brandomil unha rica construcción romana, o cal non implica necesariamente que ésta sexa de índole residencial privada e máis aínda de vocación agropecuaria predominante. Intuímos que debe tratarse dun edificio público (¿termas?, ¿mansio?) ou ben dunha construcción tipo villa pero especializada na prestación de servicios públicos, algo similar ó que acorre en Castillós ou Baños de Riocaldo. A función viaria sen dúbida é a máis destacada, evidenciada tanto por argumentos intrínsecos (miliario, ara ós Lares Viales, ponte sobre o Xallas) como extrínsecos (identificación a nivel rexional da vía ou vías que pasan polo lugar) [Fig. 97 e 98]. A este respecto, afirmamos de 'que a vía principal que pasa por Brandomil (e que, en boa parte, xustifica a súa existencia como tal) é a coñecida como

297

vía :xx do Itinerario de Antonino, sen dúbida a ruta de trazado máis discutido e controvertido de todo o repertorio viario galaico. O camiño en cuestión, como é sabido, está recollido documentalmente no Itinerario de Antonino e máis tamén, parcialmente e probablemente mesturado con outros, no Anónimo de Rávena: Item per loca maritima a Bracara Asturicam usque: Aquis Celenis m.p. CLXV, Vico Spacorum sto CXCV," Ad Duos Pontes sto Cl, Glandimiro sto ClXXX, Atricondo m.p. XXII, Brigantium m.p. XXX, Caranico m.p. XVIII, luco Augusti m.p. XVII (It.Ant.,423-424). ... Quecelenis, Glandimarium, Medioga, Bricantia... " (Rav.,308, 2-5)

Hoxe en día, creemos que está suficientemente establecido que esta vía parte de Aquis Celenis (Caldas de Reis) -tal como indican os itinerariose que, xa que lago, o seu percorrido xeral é latu sensu (independentemente da opción concreta que aceptemos) pala rexión costeira occidental da provincia coruñesa ata Brigantio. As teorías viarias que a fan partir directamente de Braga, ben sexa por un camiño terrestre (entrada en Galicia por Tui ou a desembocadura do Miño e percorrido pala costa pontevedresa en paralelo ou intercalándose coa vía XIX) ou ben por mar (navegación costeira de cabotaxe entre a foz do Limia e a ría de Noia) deben ser claramente refutadaé 06 . O seu único argumento a favor é que non coincide a enigmática cifra Bracara-Aquis Celenis do Itinerario (CIXV m.p. = 244 kms.) coa distancia real entre Braga e Caldas medida pala vía XIX (135 kms.), explicable ben sexa por un erro do propio documento (RODRÍGUEZ COLMENERO 1992, 25) ou ben porque esta cifra en realidade son estadios -de feito, en varios códices do Itinerario aparece claramente stadia anteposta á

606 A ruta terrestre da vía XX desde Braga é defendida xa desde o S. XIX por múltiples autores (Saavedra, Fita, García de la Riega, Blázquez, Monteagudo, Filgueira Valverde, Estefanía, Martínez Tamuje, Tranoy, Sá Bravo, e Arias Bonet) con cadansúa proposta concreta de trazado, todas elas revisadas e lóxicamente rexeitadas no excelente trabaBa de A. de la Peña (1990-91). A ruta marítima é establecida recentemente por Benito Sáez (sÁEz TABOADA 2001) nunha contradictoria e inverosímil hipótese que nen sequera para a pena refutar.

298

FERMÍN PÉREZ LOSADA

- - • • ••

Vía XIX Vía XIX (trazado primitivo) Vía XX _ •_ Vía XX (trazado alternativo) • ••••••• Vía XX (seg. López Ferreiro) Vías terciarias comarcais Fig.98 Sistema viario (vías XIX, XX e camiños comarcais), miliarios, mansiones e asentamentos romanos no cuadrante noroccidental galego 1 Caldas de Reis (Aquis Celenis). Mansión e aglomerado; miliario de Constantino (IRG III 11). 2 Cuntis. Asentamento romano con balneario termal. 3 Iria (Iria Flavia). Mansión e aglomerado urbano; miliario de Valente/Graciano (IRG 1 1). 4 Gándara (Sergude/Sales, Yedra). Miliario de Calígula (CIL IISup. 6233-6234; IRG 1 2). 5 Santiago (Asseconia). Mansión e aglomerado. 6 Santiso (Castrofeito, O Pino). Asentamento viario.

60Km.

Mansiones

Miliarios

•

Asentamentos viarios menores

7 Ponte Puñide (Gonzar, O Pino). Asentamento viario. 8 Sta. Cristina de Barro-Noia (Vico Spacorum). Mansión viaria. 9 Porto Menlle (Lens, Ames). Miliario anepígrafo (CASADO/FRANCO 1998). 10 Brandomil (Ad Duos Pontes). Mansión e aglomerado; miliario anepígrafo (CAAMAÑO/NAVEIRO 1992). 11 Sta. Comba. Miliario de Galerio (CAAMAÑO/NAVEIRO 1992). 12 Carballo (Glandimiro). Mansión e balneiario termal. 13 Vilaño (Laracha). Miliario de Decencia (CAAMAÑO/NAVEIRO 1992). 14 A Coruña (Brigantium). Mansión e aglomerado. 15 Cambre. Asentamento viario.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

mesma e non m.p.- co cal se convertería en a penas 30,5 kms. e estaría indicando simplemente a distancia de Aquis Celenis ó linde do convento bracarense, ou sexa, os exactamente 31 kms. que van desde Caldas de Reis ó río Oitavén-Verduxo medidos pola vía XIX (ARIAS BONET 1964b, 157). Máis complexo resulta establecerlle unha ruta concreta pola provincia coruñesa entre Caldas e Brigantio. As propostas de trazado formuladas ata hoxe son moi variadas, dependendo de onde se sitúen as mansións intermedias (Vico Spacorum, Ad duos pontes, Glandimiro, Atricondo) e, especialmente, a final de Brigantium (A Coruña ou Cidadela). Resumidamente, son as seguintes: López Ferreiro (1898, 268-275) trázaa desde Caldas pola serra do Xiabre ata cruza-lo Ulla cerca de Torres do Oeste, continúa por A Marquesa, Burato e Ponte Beluso para inicía-Ia difícil subida á serra barbanzá por Velles, Cures e a portela da Moureira e, unha vez superada a serra, des.cende pola vertente oposta en dous ramais, ún a Nebra e outro a Baroña (Vico Spacorum). Segue paralela á costa (Nebra, Portosín e Taramancos) e bordea o fondo de ría noiés (ponte de S. Francisco sobre o Tállara, ponte de Traba sobre o río homónimo) para atinxir Sta. Cristina de Barro (Ad duos pontes) a 1 km. ó norte de Noia. Desde aquí ascende cara ó NE pola marxe esquerda do Tambre (Róo, Luaña, Viceso e Ons) ata cruzá-Io río fronte ó lugar de Gándara (entre as parroquias de Gonte e Negreira) por unha mítica ponte citada na tradición xacobea. Novamente inflexiona ó NO para dirixirse por Gonte e o val do Barcala ata Brandomil (Glandimiro) onde se acada "elpunto mds occidental d que llega la vía" e se produce outra inflexión "hacia Oriente, vuelve d acercarse al Tambre, y haciendo una mansión en Trigundo, Linar- Trigonde en la parroquia de Santa María de Restande, se encamina derecha a Brigantium" [Fig. 98] Vázquez Gómez (1991 a) coincide co coengo compostelán no tramo final da vía (Branddmil é Glandimiro e Trigunde en Trazo é Atricondo) coa única novidade de que identifica Brigantium no campamento romano de Cidadela. Rodríguez Colmenero (1992, 25-26) opina que a vía vai de Caldas ata a ría de Arousa (ben sexa terrestre ata Vilagarcía ou fluvial polo Umia ata

299

Cambados) e desde aquí inicia un percorrido marítimo ó redor da península da barbanza (ilocalizados portos costeiros de Vico Spacorum e Ad duos pontes) ata chegar novamente a terra en Noia que é onde localiza Glandimiro. Caamaño Gesto e Naveiro López (1992) aceptan o trazado proposto por López Ferreiro ente Caldas e Brandomil (Glandimiro) e desde aquí lévanna ata A Coruña (Brigantium) polas altiplanicies de Xallas primeiro (Armán, Vilar de Céltigos, Arantón, Padreiro, Castriz, lagoa de Alcaián -aquí localizan Atricondrr e Seavia) e o val fluvial costeiro de Bergantiños despois (Coristanco, Carballo, Laracha e Arteixo). Apoian o seu percorrido na distribución de epígrafes e xacementos romanos na zona e, especialmente, no achado de alomenos tres miliarios: o anepígrafo de Brandomil, o de Galerio (305-311 d.C.) en Sta. Comba e mailo de Decencio (350-353 d.C.) en Vilaño [Fig. 98] Moi recentemente, Franco Maside (2000 e 2001) ten formulado unha novedosa proposta: a vía XX parte en efecto de Caldas pero segue en dirección S-N pola Depresión Meridiana ata Carballo (Glandimiro), localizándose no camiño as mansións intermedias de Santiago (Vico Spacorum) e Portomouro (Ad duos pontes) ; desde Carballo, a vía inflexiona bruscamente ó ESE, dirixíndose directamente a Lugo por Castromaior de Abegondo (A tricondo) e Cidadela (Brigantium). Apoia o seu razoamento nunha interesante análise das vías naturais de comunicación e máis nun rigoroso estudio da documentación antiga (os itinerarios) e medieval (topónimos, pontes, camiños, etc.), aducindo sen embargo escasas probas directas de índole arqueolóxica (asentamentos romanos de Santiago e Carballo) e, especialmente, de tipo epigráfico (a penas un miliario anepígrafo localizado en Porto Menlle-Ames). Fronte a un abano tan grande e variado de posibilidades, para restituir o orixinario trazado da vía creemos que ternos que partir dos testemuños probatorios directos, ou sexa, os aglomerados romanos importantes e viarios que debería comunicar (Caldas, Brandomil e A Coruña) e, especialmente, a presencia/ausencia de miliarios. Neste sentido, non ternos dúbida de que a vía vai entre Brandomil e Coruña polo percorrido proposto por

300

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Caamaño e Naveiro, balizado por alomenos tres miliarios (Brandomil, Sta. Comba e Vilaño). Entre Brandomil e Caldas, ante a ausencia de miliarios, propoñemos dúas importantes modificacións ó percorrido proposto no seu día por López Ferreiro: unha ligazón directa Sur-Norte entre Ponte Beluso e Barro pola portela do Confurco e máis outra unión directa entre Barro e Brandomil en idéntica dirección, cruzando o Tambre por Ponte Nafonso e atinxindo Brandomil polo val do Domas e a altiplanicie de Maroñas [Fig. 98] Ambas modificacións supoñen unha inmellorable adaptación á orografía do terreo e implican ademáis un trazado moito máis lóxico, rectilíneo, de dirección constante (Sur-Norte) e o máis corto posible entre Caldas e Brandomil. Resulta totalmente irracional pensar que a vía cruza a serra do Barbanza ata Baroña xusto polo sitio máis alto e complicado (en vez de evitala polo "camiño natural" que é o do paso do Confurco), describindo ademáis un amplísimo e totalmente innecesario rodeo no seu obxectivo de atinxir Barro. Algo similar ocorre entre Barro e Brandomil: é absurdo que suba polo val do Tambre para cruza-lo río en Negreira (primeiro en dirección NE para despois virar 90° en sentido NO) cando salvando o río en Ponte Nafonso e subindo polo Domas e Maroñas a ligazón é rectilínea e directa, mantendo ademáis inva-

riablemente a dirección S-N. Fáltanos facer un estudio sobre o terreo que confirme este novo trazado, pormenorizada análise que obviamente excede o marco do presente traballo. Non obstante, respecto ó primeiro tramo, o cura párroco de Macenda informa por carta a G. Arias que hai tradición de camiño romano "de Puente Beluso ( ..) por el Confurco a Tdllara ( ..) en dirección a Noya" (ARIAS BONET 1964b, 162); respecto ó segundo, o propio P. Rodríguez xa apuntaba no s. XIX a existencia de "rastros de una antigua calzada" -denominada costa do Piñeirón ou da Brea- na parroquia de S. Orente de Entís ó norte da desembocadura do Tambre, así como de "ruínas de un puente de dos arcos ( ..), que mds parecía de fdbrica romana que no de tiempos posteriores" do cal "tanto d la entrada como salida existen restos de una ancha calzada" na parroquia de S. Pedro de Maroñas a uns 4 ou 5 kms. ó sur de Brandomil (RODRÍGUEZ RODRÍGUEZ 1883, 168). Esta nova proposta implica ademáis unha sorprendente e significativa concordancia coa información contida no Itinerario de Antonino. Medindo as distancias sobre o terreo (sobre mapas 1:50000 coa axuda dun curvímetro) e comparándoas coas do Itinerario (módulo standard de 1 m.p. = 8 stadia = 1,48 kms.), os resultados son os seguintes:

Vía :xx segundo o Itinerario de Antonino

Vía :xx medida sobre o terreo

Aquis Ce/enis

CXCVstadia

Caldas

Vico Spacorum

[36 kms.]

Barro

Vico Spacorum

CL stadia

Barro

Ad Duos Pontes

[28 kms.]

Brandomil

Ad Duos Pontes

CLXXX stadia

Brandomil

G/andimiro

[33 kms.]

Carballo

Glandimiro

LXXXVII M.P.

Carballo

Luco Augusti

[128,8 kms.]

Lugo

TOTAL

CCCXXXV stadia

TOTAL

Aquis Ce/enis

+ LXXXVII MP.

Caldas

Luco Augusti

[225,9 kms.]

Lugo

37 kms.

29 kms.

32 kms.

128 kms.

226 kms.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ((aglomerados secundarios" romanos en Galicia Se a esto sumamos a corrección do Itinerario que propuxemos cando falamos de A Coruña (supoñer

301

dubidosos argumentos toponímicos 610 . Por outra parte, a nova reducción de

Ad duos pontes

Atricondo e

Brandomil non cadra mal co significado do nome

Brigantium están intercambiadas de posición), a vía XX estaría así dotada dunha perfecta precisión men-

sunta ponte romana sobre o Xallas e outra hipotéti-

suratoria e tería no seu conxunto unha asombrosa

ca ponte tendida sobre o río Barriazán.

que, sen alterar as cifras, as mansións de

coincidencia cos datos arqueolóxicos. A nosa hipó-

latino: o aglomerado se sitúa, en efecto, entre a pre-

Amáis de punto de paso obrigado (cruzamento do

tese, amáis de viable, non deixa de ser extremamen-

Xallas) e lugar de inflexión da vía

te atractiva posto que solucionaría dunha soa vez

tamén debéu funcionar como pequeno nó viario

XX,

Brandomil

tódolos aparentemente irresolubles problemas ós

rexional [Fig. 97 e 98]. Do propio lugar parte unha

que se viron abocados os investigadores precedentes.

vía comarcal en dirección Oeste -antigo camiño a

De aceptala, implica lóxicamente a necesaria reu-

Padreiro- que comunica en primeiro termo coas

Vico

minas auríferas próximas (Limideiro, Vilarcovo) e

bicación das mansións no treito que nos ocupa:

Spacorum debe ser Sta.

Cristina de Barro nas proxi-

posteriormente coa costa (Fisterra,

Muxía ou

midades de Noia607 , Brandomil sería

ambas)611. É moi probable que esta mesma vía tivese

Pontes e Carballo correspondería a [Fig. 98]. O cambio máis radical sen

Ad Duos Glandimiré0 8

continuidade cara ó leste, cruzando o Tambre algures

dúbida é o de

por Negreira e enlazando en Santiago coa vía XIX612.

tradicionalmente identificado con

A función "oficial" dedúcese a partir do rexistro

P. Rodríguez e

epigráfico: a presencia exclusiva de cidadáns roma-

Brandomil,

Glandimiro desde

os decimonónicos

López Ferreiro ata os máis modernos Barreiro

nos e especialmente de libertos inclina a pensar

Acuña, 1. Millán, Xan Vázquez, X.M.

que se trata de inmigrantes que desempeñan car-

Caamaño e ]. Naveiro (vid. TIR, K-29, 33) con base en erróneas medicións miliariaé0 9 ou ben en

gos administrativos, quizais de contido viario

Barral,

607 Nas inmediacións da igrexa parroquial foron atopados a finais do s. XIX restos de construccións, "capiteles y bases de columnas" -entre eles "una columna de base dórica"-, "baldosas y tejas de la época romana" (LÓPEZ FERREIRO 1898, 274; MEAKIN 1909,243; TIR K-29, 31), así como unha estela funeraria (IRG I 19; CIRG I 75). O nome recollido no Itinerario debe ser en realidade unha deturpación por Vicos Caporum ou Coporum (BOUZA BREY 1964c) e Barro, en efecto, estaría situada nas lindes marítimas da área xeográfica ocupada orixinariamente pala etnia dos Copori. A falta doutros datos, supoñemos que debe tratarse propiamente dun vicus, ou sexa, ún moi pequeno aglomerado dependente da cidade de Iria Flavia. 608 En Carballo se coñecen restos dun importante balneario romano que máis adiante (capítulo "Outros asentamentos") trataremos en detalle. O asentamento debeu ter unha certa importancia pasto que o lugar tamén é citado por Ptolomeo como "cidade" interior dos Galaicos Lucenses baixo a grafía Glandomiro (Xeog.,I1,6,22). 609 Seguindo o trazado da vía e as reduccións de mansións propostas por López Ferreiro, a mensuración do Itinerario en absoluto se cumpre nin en Baroña nin en Barro nin en Brandomil, feito xa denunciado no seu día por G. Arias (ARIAS BONET 1964b, 163). Sorpréndenos un tanto que Caamaño e Naveiro afirmen que "si la medición se realiza a la inversa, es decir, desde Brigantium (La Coruña), las millas se cumplen en este lugar [Brandomil]" (CAAMAÑO GESTO/NAVEIRO LÓPEZ

1992, 216), posta que, polo camiño que eles mesmos propoñen, entre Brandomil e Coruña hai 61 kms. e non os 77 kms. que indica o Itinerario (22 millas entre Glandimiro e Atricondo máis outras 30 entre Atricondo e Brigantium).

(mansio

oficial, funcionarios do

Cursus Publicus)

610 O filólogo A. Moraleja (MORALEJO LASSO 1977, 236237) admite a remota posibilidade lingüística de que Brandomil derive do latino Grandimiro pero tamén explica que o topónimo, tanto pala raíz Brand- como pala desinencia -mil, é un característico antropotopónimo xermánico. A súa cronoloxía debe ser, polo tanto, netamente medieval. 611 López Ferreiro sinala que "Hacia estos parajes [antiga Dugium, actual parroquia de Duio en Fisterra] conducía desde Brandomil (Grandimirum) una vía, de la cual aún se ven muy claros y manifiestos indicios" (LÓPEZ FERREIRO 1898, 254). En atención

á documentación medieval (FERRElRA PRIEGUE 1988,35) é moi posible que á altura de Baíñas o camiño bifurcase, dirixíndose un ramal a Fisterra e outro a Muxía. 612 O camiño non partiría exactamente de Brandomil senón de Antes Ó outro lado do Xallas, lugar ande probablemente houbo unha necrópole romana [Fig. 97, nO 5]. A vía continuaría polo val do Barcala para cruza-lo Tambre en Negreira, ben sexa pala ilocalizada ponte de Ons (algures entre a: parroquia homónima e as nicrarienses de Logrosa, Negreira ou Gante) ou pala máis coñecida e medieval Ponte Maceira, seguindo ata Santiago. O camiño está testemuñado tanto pala documentación medieval como pala tradición xaeobea (LÓPEZ FERREIRO 1898,247251; LÓPEZALSINA 1986, 312-314; FERRElRAPRIEGUE 1988, 136-137). Supoñemos que o miliario anepígrafo aparecido en Porto Menlle (Lens, Ames) a uns 2 kms. ó NE de Ponte Maceira (CASADO GONZÁLEZ/FRANCO MASIDE 1998, 277-278) pertencería a esta ruta e non Ó poueo verosímil trazado da vía XX pala Depresión Meridiana entre Caldas e Carballo (FRANCO MASIDE 2000 e 2001).

302

FERMfN PÉREZ LOSADA

pero máis probablemente en relación coas explotacións auríferas das inmediacióné 13 [Fig. 97, nO 1 e 6]. Dado o presumible tamaño de éstas e a súa proximidade, é probable que Brandomil desempeñase funcións de pequeno centro técnico e administrativo de minas, canalizando e controlando ademáis o tráfico do devandito metal na súa exportación cara os portos de Coruña ou Iria. Infelizmente, case nada podemos conc1uír a nivel cronolóxico. A presencia de TSH testemuña en principio unha ocupación altoimperial (xenéricamente desde época Flavia ata inícios do s. III d.C.) e, segundo o editor do CIRG, "ningunha das inscricións pode datarse antes do s. 11 d.C " (CIRG 1, p. 109). Non se coñecen materiais tardíos, o cal non quere dicir necesariamente que non haxa ocupación baixoimperial ou tardorromana; de feito, algúns escasos indicios -unha tampa de dobre estola aparecida no propio cemiterio de Brandomil e máis un sartego pétreo antropomorfo atopado na veciña aldea de Pudenzapermiten intuír a continuidade altomedieval do asentamento ou, alomenos, da necrópole.

SANTIAGO (Asseconia)

o xacemento romano existente baixo o subsolo da Catedral de Santiago e inmediacións, malia ser indirectamente referenciado en múltiples fontes documentais medievais e modernas (p.e. os seus 6 epígrafes) e ter sido obxecto de extensas escavacións desde finais do s. XIX en adiante, infelizmente aínda resulta moi mal coñecido ou, mellor dito, de moi difícil e complexa interpretación [Fig. 99]. Non obstante, todo semella indicar que se trata dun aglomerado secundario de pequeno

613 Pozo Limideiro a pouco máis de 1 Km. cara ó ONO e máis A Mina de Vilarcovo a 2,5 kms. en dirección SO, ambas explotacións primarias a ceo aberto sobre filóns auríferos de cuarzo encaixados en granitos de dúas micas (RODRÍGUEZ RODRÍGUEZ 1883, 174-175; DOMERGUE 1987, 185; SÁNCHEZ PALENCIA 1997, 43-44). Fóra destas reducidas referencias, infelizmente nunca teñen sido mínimamente estudiadas; de feito, entre éstas e Brandomil existen varios significativos microtopónimos -Cotón, Cotomaños, Cotonciños, Medado- que posiblemente estean revelando unha moito maior extensión da explotación mineira.

Fig.99 Localización de Santiago (Asseconia) en Galicia.

tamaño e funcións esencialmente viarias, probablemente a Asseconia citada polas fontes itinerarias; asociado ó asentamento existe asemade unha considerable necrópole antiga e medieval. Obviamente a partir do s. IX, momento do descubrimento do sepulcro apostólico, xérase aquí un importantísimo complexo relixioso e tamén unha populosa urbe medieval e moderna que, en boa parte, é responsable do intenso remexemento e destrucción dos niveis romanos subxacentes. Historia da investigación Falar de arqueoloxía en Santiago é, a excepción dalgunhas recentes intervencións urbanas, prácticamente o mesmo que falar de arqueoloxía na Catedral. Compre suliñar que a causa e motor xerador da cidade -o enterramento aquí dos restos do Apóstolo en época antiga e o posterior descubrimento das ruínas do presumible sepulcro (a coñecida inventio do bispo iriense Teodomiro ocorrida a principios do s. IX)- é en sí mesmo un feito arqueolóxico, e que, amáis disto, a ocultación das reliquias acontecida baixo Xelmírez no s. XII implicóu que, ata o propio s. XIX, sempre

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

303

houbese un especial interese "arqueolóxico" en

A etapa científica comeza a finais do s. XIX, con-

redescubrir e coñecer o lugar e circunstancias

cretamente en 1878-1879, da mán de López

concretas onde o enterramento e maila inventio se

Ferreiro e Labín Cabello, coengos encargados polo

tiñan producido.

cardeal Payá y Rico de buscá-Ias reliquias apostóli-

Neste sentido, seguindo de preto os recentes tra-

cas e, se fose posible, recupera-la tumba primitiva.

ballos de J. Suárez Otero (1999a, 1999b e 1999c)614, é necesario distinguir ''dos etapas clara-

Obviamente, o motivo da intervención implica

mente diferenciadas: una primera, que podemos considerar precientífica, pues existe el hecho arqueológico pero no consciencia arqueológica, y otra, posterior, científica, cuando hecho y consciencia van unidos"

aínda unha forte mediatización ideolóxica, pero tamén é verdade que, a nivel metodolóxico, gnoseolóxico e hermenéutico, ésta supuxo un fito na arqueoloxía galega, entendéndoa por primeira vez como disciplina histórica científica e autónoma

(SUÁREZ OTERO 1999b, 46). A etapa de pre-

(ACUÑA

cedentes abrangue lóxicamente desde a propia

OTERO 1999a, 109; 1999b, 42-47). Tras varias

CASTROVIEJO

1981;

SUÁREZ

inventio ata finais do XIX, evidentemente centra-

infructuosas sondaxes (deambulatorio, pórtico da

da no edículo apostólico e con fantes de informa-

Gloria, cruceiro e presbiterio), a escavación definiti-

ción exclusivamente documentais, ben sexan os

va produciuse baixo o altar, exhumándose case

relatos da tradición xacobea, descricións indirec-

totalmente unhas antigas estructuras murarias col-

tas das ruínas aínda visibles ata o s. XII ou ben

matadas que lóxicamente, con base na disposición e

referencias de peregrinos, cronistas ou constructores dos ss. XVI a XIX (Laffi, Oxea, Bugarín,

pavimentos musivarios, etc.)

Castellá, Ambrosio de Morales, Vega y Verdugo,

características da construcción (aparellos dos muros,

e nos poucos materiais

etc.) que, trala ocultación dos restos por Xelmírez,

antigos atopados, foron identificadas como os restos do edículo sepulcral primitiv0 615 . Paralelamente,

tamén indirectamente achegan datos ou emiten

tamén foron atopadas as ocultas reliquias do após-

opinións sobre o perdido pasado premedieval do

tolo e discípulos, concretamente nunha urna-osario

edículo e a cidade. Especialmente interesante e

(o chamado "reconditorio") enterrado no espacio

significativo neste sentido é a constatación da pre-

inmediatamente posterior ó altar616 . Reintegradas

5 lápidas

sepulcrais romanas

ás reliquias ó edículo orixinario, éste foi reescavado,

nos arredores da Catedral, hoxe perdidas, pero

revestido e adecentado para a súa renovada exposi-

sencia de alomenos

coñecidas gracias a algunhas das fontes documentais citadas (GUERRA CAMPOS 1982, 81-86). Non obstante, en xeral, estas elaboracións históricas carecen da necesaria correlación coa realidade material que tentan reconstruír, dando lugar "al

surgimiento de toda una serie de mistificaciones en torno a la tumba ya la realidad que supuestamente se ocultaba en el subsuelo de la Catedral. El edificio se llenó de túneles y pasadizos y la tumba se convirtió en una realidad magnificada, cuando no en toda una catedral subterránea" (SUÁREZ OTERO 1999a, 109).

614 Estes traballos organizan, analizan e sintetizan perfectamente a intrahistoria da arqueoloxía catedralicia, eximíndonos de facer aquí unha presentación detallada do tema. Unha introducción máis instrumental sobre as diversas fases de escavacións acometidas nos ss. XIX e XX tamén pode ser consultada en GUERRA CAMPOS 1982, 11-23.

615 Infelizmente, a información directa que posuímos dos resultados desta escavación é moi escasa, limitada a un breve texto do propio López Ferreiro (1898,287-309) complementada con algunha outra referencia de autores coetáneos que asistiron ó evento (FITA/FERNÁNDEZ GUERRA 1880, 68-77). Meirande cantidade e calidade de información pode ser atopada na obra de Guerra Campos (1982, 93-334), quén compila e interpreta éstes e outros dispersos datos orixinarios sobre a intervención. 616 O descubrimento foi efectuado na noite do 29 de xaneiro de 1879, exhumándose unha basta caixa de pedra que contiña un desordenado conxunto de osos humanos. O seguinte paso consistíu en comprobar científicamente a entidade e antigüidade dos devanditos osos, para o cal se recabóu unha análise antropolóxica levada a cabo por unha comisión universitaria compostelá. Realizadas as verificacións pertinentes comezóu un proceso de confirmación canónica que culminóu no ano 1884 coa bula Deus Omnipotens do papa León XIII. Para un meirande desenvolvemento destes aspectos arqueolóxico-relixiosos véxase GUERRA CAMPOS 1982, 112-125 e SUÁREZ OTERO 1999a, 116-117.

304

FERMÍN PÉREZ LOSADA

clOn e culto, dando lugar á actual cripta visitable baixo o altar maior catedralici0 617 . Desde esta pioneira intervención de López Ferreiro, non se realizarán novas escavacións na Catedral ata 1946, data na que se decide retira-lo coro lígneo renacentista da nave maior e, en consecuencia, faise preciso remoza-lo pavimento do templo. O labor é encomendado ó arqueólogo Manuel Chamoso Lamas, quén tras un longo proceso (os traballos realízanse en varias etapas discontínuas entre os anos de 1946 e 1959), acabará exhumando a práctica totalidade do subsolo da basílica compostelá (SuÁREz OTERO 1999a, 111-112; 1999c, 71-72). Os resultados destas exhumacións foron publicados polo propio director da escavación nunha serie de artigos (CHAMOSO LAMAS 1954, 1956a, 1956c, 1957 e 1958) que, malia á súa aparente amplitude, resultan claramente insuficientes para coñecer cabalmente a inmensa complexidade das descubertas (tanto no que se refire ás estructuras como, especialmente, ós materiais) co cal deben ser cotexados e completados con posteriores referencias doutros autores (KIRSCHBAUM 1962 e 1965; GUERRA CAMPOS 1960 e 1982, 335532). De feito, as escavacións de 1957-59 ficaron inéditas, por sorte suplidas polos traballos citados de Guerra Campos. Concluída a escavación do interior da basílica, as intervencións de Chamoso Lamas continúan durante a década dos 60 noutros puntos marxinais ou externos á basílica: claustro renacentista, interior do Pórtico Real, praza da Quintana (baixo a escalinata e fronte á Porta Real), escalinata das Praterías e interior da capela de Sta. María da Corticela (SuÁREz OTERO 1999a, 112-113; 1999c, 7273). Se a información sobre o interior do templo era suficiente, aínda que insatisfactoria, a disponible sobre estas intervencións é mínima -Quintana, Corticela (CHAMOSO LAMAS 1971) e Pórtico

617 As obras foron levadas a cabo no propio ano de 1879 e sobre todo entre 1884 e 1891, unha vez confirmada canónicamente a autenticidade das reliquias. En 1950 procedéuse á escavación dos escasos espacios que ficaran intactos na intervención de 1878-9; pouco despois, en 1964, acometéronse os derradeiros trabaBa de adecentamento do edículo, agora cripta-oratorio, baixo a dirección do arquitecto Pons Sorolla (GUERRA CAMPOS 1982,299-301).

Real (CHAMOSO LAMAS 1957, 267-268)- ou simplemente inexistente -Claustro e Praterías- a non ser brevísimas referencias colaterais sobre a súa efectiva realización. Sen dúbida, estas últimas exhumacións realizas por Chamoso foron terriblemente escurantistas, quizais debido ó abertamente conflictivo dalgunhas delas, o cal resulta non só penoso en sí mesmo senón tamén especialmente desgraciado para a arqueoloxía romana compostelá dado que as sondaxes fronte á Porta Real da Quintana detectaron, ó parecer, « os únicos horizontes posiblemente intactos da ocupación romana altoimperial" (SuÁREz OTERO 1999c, 73). En resume, ordenada e sucintamente, as intervencións realizadas por Chamoso na Catedral e entorno [Fig. 100] están recoUidas no cadro da páxina seguinte. A derradeira etapa da arqueoloxía santiaguesa iníciase contra finais dos 80, continuándose ininterrompidamente ata hoxe. Emerxe agora, en paralelo ó que ocorre noutras cidades galegas, unha incipiente arqueoloxía urbana de urxencia que lóxicamente excede o restrinxido ámbito catedralicio para abranguer todo o casco histórico compostelán. As intervencións multiplícanse durante a década dos anos 90, ás veces excesivamente limitadas ou puntuais, pero infelizmente, que nós saibamos, ningunha delas detecta vestixios inequívocos de ocupación romana, a excepción dalgúns materiais aillados elou en contextos de deposición secundaria, todos eles aparecidos no entorno próximo da Catedral 618 . En todo caso, resulta importante suliñar que as dúas intervencións recentes executadas na Catedral -Buchería e Claustro- en absoluto chegaron a esgotar a súa potencia estrati-

618 Materiais constructivos (tegulas e ladrillos) atopados tanto na escavación da Buchería como na do Claustro, en ambos casos formando parte de recheos coetáneos ou posteriores ó s. XVI (SUÁREZ OTERO 1999h). Escasos fragmentos de cerámica común formalmente tardorromana atopados na escavación do solar Franco nOl-Fonseca nO 4, asociados a múltiples restos de cerámica altomedieval que, en principio, datan o depósito nos ss. VIII-XI d.C. (DOVAL GALÁN 1998). Aillados fragmentos de tégulas e cerámica romana, moi rodados, recuperados na escavación do xardín posterior de Fonseca (entre o edificio e as rúas Raxoi e Rodrigo del Padrón), quizais indicativos dun antigo campo de cultivo (información oral dos seus escavado teS, Tomás Rodríguez e Ana Filgueiras).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

305

DATA

TIPO E LOCALIZACIÓN

PRINCIPAIS RESULTADOS

1946

Escavación en área do sector medio da nave maior

Basílicas de Alfonso 11 e 111, necrópole medieval, necrópole antiga.

1950

Sondaxes no edículo apostólico (interior dos lóculos sepulcrais e corredor leste)

Pavimento inferior antigo, niveis de recheo.

1953

Escavación en área da nave setentrional

Baptisterio e igrexa de Alfonso III.

1955

Escavación en área dos sectores iniciais da xirola.

Cimentacións románicas, basílica de Alfonso I1I, necrópole medieval.

1955

Escavación en área da totalidade da nave meridional

Necrópole medieval (mausoleos de Teodomiro e Anastasio), edificacións romanas e necrópole antiga.

1957 a 1959

Escavación en área do sector final (entre o antigo coro e o Pórtico da Gloria) da nave maior.

Necrópole medieval e antiga, sistema defensivo altomedieval.

1963 a 1964

Escavación en área das galerías oriental e setentrional do claustro renacentista

Restos do claustro románico, baseamento da torre do bispo Gómez Manrique.

1963 a 1964

Sondaxes no interior do Pórtico Real da Quintana

Claustro primitivo do mosteiro de S. Paio de Antealtares, necrópole medieval.

1965

Escalinata da Praza da Quintana

Inconclusa cabeceira gótica da Catedral.

1965

Sondaxes na Praza da Quintana fronte á Porta Real

Estructuras e materiais romanos, necrópole medieval.

1965

Control de obras na escalinata de Praterías

Restos do antigo coro románico do Mestre Mateo.

1966

Escavación en área do interior de Sta. María da Corticela

Primitivo templo prerrománico, necrópole tardoantiga e medieval.

gráfica, co cal hipotéticamente sí que puidera ter existido ocupación romana nos intactos niveis fondoé l9 . Outras das proximidades -Azabachería 29 (REY SEARA/RODRÍGUEZ PUENTES 1989) e Casa da Balconada (BONILLA RODRÍGUEZI MÉNDEZ FERNÁNDEZ 1991)-, carentes de romanidade, resultan sen embargo interesantes tanto para definir a ocupación altomedieval da cidade (Azabachería: torre e muralla do s. X e

619 Na escavación da chamada Buchería -parte baixa das naves occidental e meridional do claustro- (dirección de M. Caamaño -campaña 1985- e G. Meijide/E. Rey -campaña 1989-) non se chegaron atinxir máis que os niveis baixomedievais e, como máximo, quizais a primitiva muralla da cidade do s. X (MEI]IDE CAMESELLE/REY SEARA 1988). Algo similar ocorréu na escavación do ángulo SO do claustro (dirección de ]. Suárez Otero en 1991-92), promisoria intervención incomprensiblemente interrompida cando se estaba a exhumar os recheos medievais previos á construcción do propio claustro renacentista (SuÁREz OTERO 1999b, 58-65).

necrópole previa subxacente; Balconada: niveis antigos dos ss. XI-XIII) como, indirectamente, axudar a delimitar a extensión da primitiva ocupación romana compostelá [Fig. 100]. Paralelamente a esta nova fase de intervencións arqueolóxicas, non hai que esquecer un importante avance nos estudios históricos sobre as orixes de Compostela, ben sexa baseado nas fontes escritas (LÓPEZ ALSINA 1988) como na reinterpretación e estudio das arqueolóxicas (GUERRA CAMPOS 1982; MILLÁN GONZÁLEZPARDO 1983; HAUSCHILD 1992), especiªlmente a recente serie de artigos publicados por J. Suárez Otero, arqueólogo do Museo Catedralicio, que sen dúbida constitúen a principal novidade sobre a complexa arqueoloxía compostelá (SUÁREZ OTERO 1996, 1997a, 1997b, 1999a, 1999b, 1999c, 1999d, 1999f, 1999i, 1999j).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos «aglomerados secundarios" romanos en Galicia

Vestixios arqueolóxicos Dos múltiples vestixios exhumados na Catedral e inmediacións, soamente algúns, os menos, teñen sido atribuídos a época romana, baseándose tanto na súa estructura constructiva e orientación como na asociación con materiais mobles (principalmente cerámicas) claramente romanos. Entre eles destaca especialmente o propio edículo apostólico, probablemente o de máis complexa interpretación malia a copiosa producción bibliográfica verquida sobre o tema (KIRSCHBAUM 1962 e 1965; GUERRA CAMPOS 1982, 335532; MILLÁN GONZÁLEZ-PARDO 1983 e 1985; HAUSCHILD 1992; suÁREz OTERO 1999d). A investigación sobre as orixes do monumento obviamente sempre estivo sometida, e aínda hoxe o está, a unha fortísima presión ideolóxica (lembremos que o edículo apostólico é un dos maiores símbolos históricos e identificativos da cristiandade occidental) pero, independentemente disto, tamén é verdade que boa parte desta indecisión é debida ó antigo da escavación (finais do XIX) e á insuficiencia dos datos publicados (LÓPEZ FERREIRO 1898, 287-309; FITNFERNÁNDEZ GUERRA 1880, 68-77). A reducida intervención de Chamoso en 1950 (CHAMOSO LAMAS 1956a, 25-32), máis que solucionar problemas, veu sumar novas interrogantes sobre o asunto. O edificio exhumado por López Ferreiro [Fig. 101], totalmente colmatado por escombros e outros depósitos, consiste nun espacio rectangular (5,6 x 3,9 mts.) delimitado por catro muros cegos (0,75 mts. de ancho e 1,75 de altura máxima conservada) que asentan directamente na pendente natural de rocha. Estes muros están realizados maioritariamente en cantería de boa calidade (opus quadratum) con disposición isódoma a soga e tizón, tendo sido algúns dos sillares en orixe almofadados, posteriormente repicados. Nos alzados distínguese unha parte baixa, a xeito de zócalo, separada das fiadas superiores por unha estreitísima banqueta ou resalte. Interiormente, o edículo esta dividido en dous compartimentos por un muro de pobre mampostería recebada de estuco que, no seu centro, tiña unha porta denotada por unha soleira pétrea. Na estancia oriental apareceron no nivel máis alto abundantes restos de mosaico,

307

algúns deles aparentemente in situ nos laterais encostados ós muros, describindo cenefas xeométricas e vexetais 620 ; a occidental en cambio estaba solada en principio por un pavimento latericio (ladrillos cadrados de ca. 24 cms. de lado) que aloxaba nos seus laterais contra os muros sendos lóculos ou tumbas feitas íntegramente con parediñas de ladrillo interiormente recebado. Externamente, o edículo está rodeado polo norte, oeste e sur por un muro pétreo de similares características ó xa descrito (non hai sillares almofadados e os tizóns son sobresaíntes pala cara interna), aloxando así un estreito corredor (1,2 mts. de ancho) únicamente accesible por sendos vanos que abren cara ó nacente; nalgúns dos seus tramos estaba dotado dun enlousado pétreo. Os materiais mobles atopados nesta intervención foron, a excepción dos de índole constructiva (mosaico, estucos, ladrillos e fragmentos de placas de pórfido verde atribuídos a un revestimento interno do edículo) extremamente escasos: catro doas discoides ou troncocónicas feitas en pasta vítrea e malaquita621 , tres anacos vítreos inidentificables (asas, panza), unha curiosa peza de pasta vítrea calificada como o badal dunha campaíña, fragmentos informes de láminas metálicas (ferro e ouro), tres trozos de vasillas cerámicas e máis 24 moedas. De todos eles, soamente as cantas de colar e quizais os vidros semellan seren efectivamente romanoé 22 , resultando sorprendente que o restantes sexan inequívocamente medievais ou incluso posterioreé 23 .

620 Para o estudio en detalle dos aspectos arqueolóxicos e estilísticos do mosaico véxase ACUÑA CASTROVIE]O 1973a, 3941, MILLÁN GONZÁLEZ-PARDO 1983 e SUÁREZ OTERO 199ge. 621 Unha quinta doa de malaquita foi atopada na intervención de Chamoso Lamas en 1950 (SuÁREz OTERO 1999g). 622 As doas seguramente formaron parte dun colar e quizais tamén o "badal", malia que o fragmentario da peza impide calquera identificación positiva. En todo caso, o conxunto intégrase ben nun contexto funerario tardorromano datable nos ss. IV-VI (SuÁREz OTERO 1999d, 52; 1999g). 623 As cerámicas probablemente sexan produccións baÍxomedievais ou incluso modernas (SuÁREz OTERO 1999d, 53). Tódalas moedas son medievais: orixinariamente foron clasificadas como un heteroxéneo conxunto que ía desde o s. IX (moeda carolinxia) ata o XVI (Felipe II), tratándose en realidade, a excepción desta última, dun homoxéneo lote (moeda feudal francesa, andalusí e de Alfonso VI de Castela) de finais do s. X ata inícios do XII, característico do ámbito do Camiño Xacobeo e áreas adxacentes (SUÁREZ OTERO 1999d, 51).

308

FERMfN PÉREZ LOSADA

Metro. Q •

•

••

c..,..,

,", t

r.,

--- ......

EDÍCWLO APOSTOLICO

¿Muro de contención?

e BASÍLICA DE ALFONSO III (finais do s. IX) Estructuras tradicionalmente interpretadas como romanas

Tumbas tradicionalmente interpretadas como tardorromanas ou "xermánicas"

MWRALLA E TORREON DEFENSIVO (ss. IX-X)

Fig. 101 Planimetría das escavacións no interior da Catedral de Santiago [GUERRA CAMPOS 1982]

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

A escavación de M. Chamoso, especialmente a executada no interior dos lóculos sepulcrais, detectóu a presencia de tres niveis pavimentais: ún superior de morteiro latericio (correspondente ó de ladrillos indicado por L. Ferreiro), outro intermedio tamén de morteiro (interpretado como o de base das tumbas) e un terceiro inferior sobre terreo virxe, non recoñecido na escavación de Ferreiro, no que apareceron espalladas algunhas teselas soltas de mosaico. Os materiais recuperados seguen a mesma tónica de escaseza e posrromanidade: varias moedas de finais do s. XVI ou inícios do XVII e tres anacos de cerámica común dos que soamente ún puidera pertencer á tradición alfareira romana (SUÁREZ OTERO 1999d, 52-53). Con base nestes datos, case tódolos autores que se ocuparon do tema (L. Ferreiro, Pita, Kirschbaum, Guerra Campos, Millán) non dubidan en califica-lo edificio como netamente romano, concretamente un mausoleo sepulcral. Apoian o seu razoamento tanto en argumentos intrínsecos (aparello constructivo dos muros e, sobre todo, presencia do pavimento musivario) como extrínsecos (paralelos en planta e morfoloxía con outros mausoleos romanos coñecidos, especialmente o de Fabara en Zaragoza), propoñendo diversas hipóteses de reconstrucción do seu aspecto orixinari0 624 . Outros argumentos suplementarios esgrimidos para demostra-la súa romanidade son a probable relación do monumento coa chamada "ara de S. Paio", en realidade unha magnífica placa funeraria romana6 25 , e mailo acha-

624 Estas hipóteses varían segundo se considere coetáneos os muros externos de enmarque -o edificio tería así o aspecto dun templo períptero de corte clásico (proposta de L. Ferreiro)- ou ben que son posteriores, co calo mausoleo orixinarios sería de arquitectura máis simple (únicamente o edículo central) a xeito de domus ou celIa rectangular (propostas de Fita e Guerra Campos). Tamén existen variacións en canto á reconstrucción do seu alzado, decantándose uns (L. Ferreiro, L. Alsina) por un edificio de planta baixa sobre podio, e outros (Fita, Guerra Campos) por unha construcción en dous niveis, ún baixo abovedado a xeito de cripta sepulcral e outro superior que albergaría o altar de culto. Véxanse todas estas propostas resumidas en GUERRA CAMPOS 1982, 191-205. 625 A peza (CIL 11 2547-5627; IRG 1 11; CIRG 1 48) consiste nunha placa de mármore, ó parecer dotada de varias cenefas decorativa de grande calidade (este dato é moi dubidoso) que enmarcaba un campo epigráfico onde estaba o texto, tamén de boa calidade. Foi mandada repicar en 1572 por Ambrosio de

309

do recente de pretendidas fenestellae de culto martirial no interior dos lóculos laterais, unha delas tapada por un controvertido epígrafé 26 . Ambas consideracións avalan a idea de que o edículo puido ser en orixe un mausoleo sepulcral, ben sexa pagán (ara de S. Paio) ou cristián-martirial (fenestelas, epígrafe de Atanasio), en ambos casos de cronoloxía claramente altoimperial. Fóra destes dubidosos e circunstanciais argumentos, a realidade é que a datación do edículo, a falta doutros indicios significativos, non ten máis remedio que basearse na datación do mosaico. F. Acuña considera que se trata dun mosaico tumbal cristián dos ss. IV-VI d.C. (ACUÑA CASTROVIE]O 1973a, 40-41), cronoloxía que coincide ben coa que se deduce das pezas de colar. 1. Millán sen embargo, tras un longo erudito estudio (MILLÁN GONZÁLEZPARDO 1983), propón unha interesante fasificación

Morales pero, polas tres copias conservadas, o texto orixinario podería reconstruírse así: D(iis) M(anibus) S(acrum) Attia Mo(desta) et At(ius) tet(u)lum p(osuerunt) Seviriae Mo(destae) nepti s(uae) pi(entissimae) an(n)o(rum) XVI et s(ibi) f(aciendum) c(uraverunt). Trátase xa que logo do epitafio da adolescente Seviria Modesta mandado erixir polos seus abós Atio e Atia Modesta, personaxes claramente romanos, probablemente cidadáns, tal como denota a onomástica empregada e a calidade formal do epígrafe. A relación da peza co edículo dedúcese tanto da tradición xacobea (a placa viría desde Palestina a Compostela xunto co corpo de Santiago) como da documentación medieval que a describe como o primitivo altar das primeiras basílicas compostelás, desde onde posteriormente pasaría a Antealtares, mosteiro custodio do culto apostólico. Deste xeito, é probable que epígrafe e edículo respondan a unha orixe común, avalando a entidade deste último como mausoleo funerario pagán dos ss. 1-11 d.C. (SUÁREZ OTERO 1999d, 53-54). 626 A exploración do monumento realizada por 1. Millán en 1988 comprobóu a existencia de sendos orificios circulares abertos na parede latericia dos lóculos sepulcrais que, xunto con outros tres similares practicados no muro pétreo, non dubida en calificalos como fenestellae martiriais, ou sexa, pequenos ventanucos típicos dalgunhas construccións sepulcrais e cultuais paleocristiáns que permitirían ós fieis algo así como "ver e tocar o santo". Nun deles, embutido no seu interior, sinala unha pequena pedra (17 x 22 cms.) que intrepreta como tapón da fenestela e na que cree ver o texto Athanasios Martyr inscrito en caracteres gregos, verificando así o carácter sepulcral do monumento e a súa temperá cronoloxía (Atanasio foi ún dos discípulos do Apóstolo, morto baixo martirio no ano 95 d.C.). Estas sorprendentes descubertas foron publicadas pouco despois de efectuada a exploración (MILLÁN GONZÁLEZ-PARDO/BLANCO FREIJEIRO 1989; MILLÁN GONZÁLEZ-PARDO 1990) pero, seguramente debido á súa escasa verosimilitude, prácticamente non tiveron eco na posterior producción bibliográfica sobre a arqueoloxía compostelá.

310

FERMÍN PÉREZ LOSADA

cronolóxica onde, resumidamente, é necesario distinguir alomenos dous momentos principais: 1.Séculos I-II d.C.: construcción do edículo central (pavimento 1, ou sexa, o inferior de Chamoso) como edificio sepulcral pagán ("ara de San Paio"), posteriormente reaproveitado para depositar nel os corpos do Apóstolo e discípulos. 2.- Finais do s. II ou inícios do III d. C.: reforma do edificio coa construcción dun novo pavimento interno superior (pavimento II, ou sexa, o de mosaico) e erección dos muros exteriores de enmarque. O mosaico é datado estilísticamente, por paralelos, nos anos 170-200 d.C. Non obstante a todas estas consideracións, tamén hai indicios suficientes para supoñer unha cronoloxía máis avanzada, altomedieval, para a orixe do edificio que nos ocupa. Resulta obvio que éste constitúe a ábside rectangular das primitivas basílicas de Alfonso II e III (ss. IX-X), coas que comparte idéntica orientación [Fig. 101], ben diferenciada da que adoptan as estructuras romanas atopadas na nave sur e praza da Quintana. Guerra Campos (1982, 186, 371-72 e 378-79) xa dubida en atribuír os muros externos do edículo a época romana ou simplemente ó peche da cabeceira da basílica de Alfonso III, considerando que a súa particular fábrica podería corresponderse a unha imitación da dos muros da construcción pretendidamente romana que alberga, pero quizais o estudio máis crítico sexa o de T. Hauschild, experto coñecedor da arquitectura romana, paleocristiá e altomedieval (HAUSCHILD 1992). Argumenta este autor que o aparello de sillares pétreos a soga e tizón é característico das construccións mozárabes dos ss. IX-X (citando ademáis paralelos ben próximos a Santiag0627), que, de ser un mausoleo romano, anómalamente carece das potentes cimentacións e a típica moldura de base sempre presente nestes monumentos, e que, ademais, tanto a estratigrafía como os materiais semellan indicar unha completa colmatación interna con diversas camadas de escombro, de aí os escasos e remexidos materiais romanos (incluíndo ós anacos

627 Lourosa no norte de Portugal, Celanova en Ourense e, principalmente, S. Martiño de Pazó na mesma provincia. O carácter prerrománico do aparello a soga e tizón xa tiña sido salientado anos atrás por varios historiadores da arte, especialmente F. Íñiguez (ÍÑIGUEZ 1954, 18-20).

de mosaico) e, en cambio, unha significativa presencia de numerario medieval e moderno. Conclúe afirmando que ''ftom the archaeological point o/view, on the place where the cathedral stands, aRoman settlement can be provee!, but not a monumental tomb construction. The architecture o/the tomb is to be placed at the end o/ the ninth century, in the period o/Alfonso 111, when the church and baptistery were built, or, more probably, at the end o/ the tenth century, when the church was rebuilt" (HAUSCHILD 1992,96). En suma, creemos que a cuestión da romanidade/medievalidade do edículo debe quedar en aberto, existindo argumentos tanto nun como noutro sentido, bastante máis publicitados os primeiros que os segundos pero non por esto necesariamente mellores ou máis veraces. Como ben dí Hauschild 'no final decission can be made without /urther in vestigatio n " (p.e. saber a ciencia certa se o mosaico estaba in situ ou se eran fragmentos que formaban parte do depósito secundario de escombros), e parece improbable que se volvan acometer escavacións arqueolóxicas neste mundialmente famoso lugar. No resto das escavacións efectuadas no interior e exteriores da Catedral únicamente apareceron estructuras constructivas romanas, mínimamente interpretables como tales, na nave meridional e máis nas sondaxes da Quintana fronte á Porta Real. Todas elas presentan, entre outras características, unha orientación regular ben diferenciada do das estructuras medievais (ONO-ESE fronte a OSO-ENE, con aproximadamente 20 0 de diverxencia), sen dúbida moito mellor adaptada á disposición topográfica da ladeira onde se atopa o asentamento [Fig. 100]. Non incluiremos aquí, xa que logo, algunhas estructuras pretendidamente romanas que non teñan esta orientación, en especial o gran muro que corre baixo a cimentación románica leste da nave meridional da basílica, recentemente reinterpretado como medieval 628 .

628 O devandito muro [Fig. 101J difire un tanto da aliñación da cimentación románica e amasa un aspecto distinto ó do resto das cimentacións románicas, razón pala cal foi considerado como" preexistente, reaproveitado polos constructores de finais do XII. A súa presunta romanidade e cronoloxía altoimperial veu dada porque corta as pretendidas termas romanas da nave e

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Calicia

As exhumadas no interior da nave (CHAMOSO LAMAS 1957, 251-269; GUERRA CAMPOS 1982, 509-515) consisten en dous remates de estancias, próximas unha á outra pero en principio separadas e independentes, feitas en muros de cachotería pétrea que asentan directamente sobre a rocha natural [Fig. 102]. A primeira, rectangular moi estreita e alongada (6 mts. de longo por tan só 1,47 mts. de ancho interno), presenta un vano de acceso pola cara sur e dous pequenos buracos que atravesan internamente os muros norte e oeste do recinto 629 ; o muro sur ten adosado pola parte externa un novo paramento pétreo, tradicionalmente interpretado como "muro dobre". O espacio interno tiña restos dun sinxelo pavimento térreo no que se conservaban, no medio da estancia ó pé do muro norte, tres ladrillos cadrados (ca 25 cms. de lado); tanto os ladrillos como o solo e muros amosaban evidentes mostras de queimado. Polo exterior norte, moi damnificado polo inmediato recinto funerario de Anastasius, aparecéu unha canalización pétrea que bordea a estancia e, entre ambas, restos dun enlousado pétreo; nesta zona foron atopados varios anacos de placas de pórfido verde así como un fragmento de pavimento de mosaico. Da segunda estancia a penas se conserva o muro final de peche, os esquinais e mailos inícios dos muros laterais, sendo polo tanto, excepto o ancho (5,75 mts. internos), de descoñecidas dimensións. Pola parte de fóra conta igualmente cun "muro dobre", ou sexa, un novo paramento externo adosado. Os esquinais do habitáculo, especialmente o do sur, teñen na parte baixa un bó aparello de can-

máis pala idéntica orientación que o edículo apostólico, senda interpretado como un muro de linde e contención da terraza artificial (a actual praza da Quintana) ande o edículo tiña sido edificado (CHAMOSO LAMAS 1957, 264-266; GUERRA CAMPOS 1982, 514-515). Non obstante, hai claros indicios de que o muro tivo un desenvolvemento en altura (ou sexa, máis que de aterrazamento semella ser unha cerca ou muralla) e o seu aparello é similar ó doutras construccións da Compostela altomedieval; sumando estes datos ós da documentación escrita, todo indica que se trata do valo defensivo que delimitaba os contornos do primitivo mosteiro de S. Paio de Antealtares (SuÁREz OTERO 1999i, 34-36). 629 Os buracos son cuadrangulares de ca. 12 x 17 cms. O do muro norte, situado aproximadamente fronte á porta, está situado a 1,65 mts. de altura sobre o pavimento; o do muro oeste, próximo ó ángulo SO da estancia, a tan só 43 cms. sobre o nivel do piso.

311

tería granítica e amosan ademáis un considerable ensanchamento do muro que chega a acada-los 90 cms.; a razón disto é que albergan os arrinques dun arco -primeiro en mampostería e despois en ladrillos de 40 x 20 cms. dispostos en asento cruzadode algo máis de 3 mts. de luz que lóxicamente describiría unha especie de nicho aberto no grosor do muro. Toda a estructura está edificada sobre dúas canles graníticas dispostas perpendicularmente por baixo da mesma. Na cimentación do piar románico que está xusto fronte á estancia, os constructores do s. XII reutilizaron como mampostos unha gastada soleira pétrea dunha porta así como unha ara (BOUZA BREY 1956), ambos quizais pertencentes en orixe a esta mesma construcción 630 . Entre os dous recintos disponse un espacio, apisoado de barro, enmarcado angularmente por un muro de mala calidade e peor cimentación (sobre terra e non sobre a rocha) que encosta ós "muros dobres" de ambos; a porta do primeiro ábrese precisamente cara este espacio que quizais foi a ceo aberto. As estructuras exhumadas na Praza da Quintana [Fig. 102] resultan moito peor coñecidas -lembremos que non chega ás dúas paxinas o publicado ó respecto (CHAMOSO LAMAS 1971, 43-44)pero, en principio, amosan unha orientación e características constructivas moi similares ás xa descritas. Trátase ó parecer do ángulo dunha construcción de boa mampostería pétrea que amosa un esquinal de grandes sillares graníticos dispostos sobre unha soleira pétrea asentada na rocha; o edificio semella ser de boas dimensións, estendéndose cara ó norte e leste baixo a actual praza. Outro muro de mampostería adósase a menos dun metro deste esquinal prolongándose en dirección á Porta Real; no novo ángulo resultante apareceu un profundo (7,18 mts.) pozo cuadrangular protexido pola banda oeste por unha grande lousa pétrea. Procedentes desta escavación se referencian asemade fragmentos de estucos pintados (CHAMOSO LAMAS 1971, 44) e teselas soltas de mosaico (SuÁREz OTERO 1999b, 57).

630 O texto da ara (IRG ISup. 1; CIRG I 45) por sorte quedóu cara afóra e resulta lexible: I(ovi) O(ptimo) M(aximo) Flaccinius M( ..) e(x) v(oto).

312

FERMÍN PÉREZ LOSADA

MTS.

PRAZA DA QUINTANA

PÓRTICO REAL

•

Fogar

PRATERÍAS

Canalización

o Fig. 102

Fase I

Fase II

Fase III

Fase IV

Planimetría e interpretación das estructuras romanas exhumadas na nave sur da Catedral e Praza da Quintana [Estructuras da nave segundo GUERRA CAMPOS 1982; estructuras da Praza da Quintana reconstruídas a partir de foros e descricións de CHAMOSO LAMAS 1971; interpretación cronolóxica baseada en SUÁREZ OTERO 1997b]

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

313

Orientación, características constructivas, dispo-

arco de ladrillos. Edificación de ignota entidade,

sición estratigráfica e, sobre todo, a asociación con

probablemente altoimperial. 2.- Construcción en

materiais mobles antigos, confirman a romanidade

época romana indeterminada das estructuras mura-

xeral destas estructuras, aínda que que existan opi-

rias simples, unha quizais doméstica (sala con larei-

nións moi diversas sobre a súa interpretación cro-

ra) e outra máis importante con cuberta abovedada

nolóxica e funcional. Chamoso Lamas e Guerra

(arcos de ladrillo). Entidade descoñecida, quizais

Campos consideran que as estructuras do subsolo

da nave sur da Catedral constitúen un edificio uni-

Reconstrucción xeneralizada do edificio: adosa-

relación

coa

auga

(canalizacións).

3.-

tario (únicamente serían previos os canais que

mento dun segundo muro ó contorno (reconver-

pasan baixo o muro e posterior o murete que une

tendo antigas divisións internas en muros de peche

ambos recintos) que funcionaría como instalación termal 631 , presumiblemente de época baixoimpe-

externos), oclusión do arco e apertura dunha porta

rial. A inverosimilitude dos argumentos esgrimidos

IX-X), constituíndo quizais o primitivo Pazo

obríganos a rexeitar totalmente a hipótese dunhas termaé 32 , idea compartida por outras investiga-

Episcopal.

cións recentes (HAUSCHILD 1992, 96; SUÁREZ

cando aparentemente unha certa cadencia da

na estancia menor. Cronoloxía altomedieval (ss.

4.-

Engadido dunha nova estancia

mediante un pobre muro de mampostería, impli-

OTERO 1997b, 83). Moito máis acertadamente,

arquitectura orixinaria. Cronoloxía indeterminada,

este último autor (SUÁREZ OTERO 1997b, 80-

en todo caso netamente medieval.

85) detecta varias fases constructivas diferentes no

Quizais resulte axeitado extrapolar esta fasifica-

edificio, afirmando con razón que non se com-

ción cronolóxica ás estructuras da praza da

prendería o porqué da subsistencia dunhas ruínas

Quintana [Fig. 102]. Os muros son calificados de

romanas ó mesmo nivel e a carón mesmo das basí-

romanos por Chamoso, resultando significativo

licas medievais e dunha gran necrópole se non fose

que nos niveis fondos de colmatación do pozo apa-

porque estas son reutilizadas elou reconvertidas en

receran abundantes restos ergolóxicos romanos

edificacións de nova entidade e uso. Neste sentido,

(CHAMOSO LAMAS 1971,

44);

non obstante,

distingue alomenos catro momentos constructivos

tamén é posible que fosen reutilizados ou incluso

diferenciados, dous deles romanos e outros dous xa

construídos de vez en relación co primitivo mostei-

medievais: 1.- Muro de sillares almofadados reutili-

ro de Antealtares (SuÁREz OTERO 1999i, 36).

zado como baseamento da esquina sur do muro do

Os materiais romanos recuperados nas escavacións da basílica e Quintana foron relativamente abundantes, malia que certamente magnificados en

631 Basean a súa interpretación na presencia de "muros dobres" (entendidos como delimitacións de cámaras internas ocas palas que presuntamente circularía o ár quente) e, sobre todo, nos indicios de cinzas e queimado da interior da estancia estreita: os tres ladrillos do solo serían así o único resto da area ande se erixirían as pilae do hipocausto e os pequenos buracos dos muros funcionarían como canles de calor ou saídas de fumes residuais. A cronoloxía non é indicada de forma explícita, pero se deduce dos materiais que citan -especialmente unha moeda do s. IV d.C.- e da situación intermedia que ocupa entre os niveis "antigas" (edículo apostólico e muros asociados) e necrópole "romano-suévica" que lle sucede. 632 Resulta obvio que os "muros dobres" con cámara intermedia, caso de que existan como tales, en absoluto poderían funcionar como os pretendidos elementos quecedores dun espacio interno; os restos de cinzas e queimado poderían explicarse perfectamente por un incendio xeneralizado na estancia ou ben simplemente porque os ladrillos do solo constituíron a base dun pequeno fogar culinario; os buracos do muro teñen todo o aspecto de seren simples mechinais constructivos (PEREZ LOSADA 1992a, 146-148).

relación cos medievais, sen dúbida o grupo maioritari0 633 . En certo modo apareceron espallados por todo o templ0634, pero amosando evidentes con-

633 Suárez Otero (1999b, 50-54; 1999c, 73-75) distingue, a nivel xeral, as seguintes proporcións de grupos cerámicos: 1.Moderada presencia de cerámica romana (ss. 1-111) 2.- Escasa cerámica tardorromana (ss. IV-V), contrastando coa suposta abundancia de "cerámica xermánica" defendida por Chamoso 3.- Escasa cerámica altomedieval (ss. VIII-X) 4.- Abafante grupo, claramente maioritario, de cerámica medieval (ss. XIXIII) 5.- Reducida presencia de cerámicas baixomedievais e modernas (ss. XIV-XVII). 634 Por exemplo os dubidosos do edículo ou as escasas cerámicas tardorromanas -concretamente un anaco de TSHT e outros posibles de cerámica común romana- aparecidas na escavación da Corticela (SuÁREz OTERO 1999c, 76-77), contrastando así de novo coa opinión de Chamoso, qúen falaba aquí do descubrimento "de abundantes muestras de cerámica, tégulas y ladrillos, todo de época romana" (CHAMOSO LAMAS 1971,47).

314

FERMfN PÉREZ LOSADA

centracións en tres sectores concretos: nave sur,

ra adscrición romana mínimamente confirmada

sondaxes da Quintana e zona media/final da nave

(SUÁREZ OTERO 1999b, 55; 1999c, 76).

maior. Os dos dous primeiros sectores están en

En suma, a nivel cultural, esta ergoloxía denota

relación coas construccións antigas que acabamos

un ambiente estrictamente romano, con importa-

de describir; no terceiro non se coñecen estructu-

cións de cerámicas finas a longa distancia, no que

ras romanas seguras, certificando os materiais en

o mundo indíxena galaicorromano parece ter esca-

todo caso a existencia de ocupación romana no sector 635 .

so peso e influencia. A nivel cronolóxico, todo

O conxunto cerámico está constituído por unha

indica unha ocupación principal claramente altoimperial (TSH, paredes finas), desde época fla-

n ou

considerable representación de vasillas finas de mesa

via (último tercio do s. 1 d.C.) ata finais do s.

importadas - TSH de Tricio e, en moita menor

inícios do

medida, tamén TSHT636- ó que poderían engadir-

to baixoimperial (TSHT, moedas), esencialmente

se algúns anacos de "paredes finas" procedentes do

do s.IV sen que sexa posible proxectalo máis alá do

alfar zamorano de Melgar de Tera; séguenlle en

s. V d.C.; resulta significativo neste sentido a total

importancia as cerámicas comúns romanas -pinta-

ausencia de TS tardía gálica, africana ou oriental.

d.C., seguida dun segundo momen-

das baixorromanas (quizais de orixe meseteño) pra-

Por último, compre facer algunhas considera-

tos/xerras de engobe vermello, cerámicas grises

cións sobre o horizonte funerario antigo do asen-

(algunhas con decoración brunida)- advertíndose

tamento. Independentemente de que aceptemos

neste último grupo un certo equilibrio entre as de

ou non que o edículo apostólico foi en orixe un

tipo romano e as de tradición alfareira indíxena (SuÁREz OTERO 1999b, 50; 1999d, 55; 1999f,

mausoleo, a propia "ara de S. Paio" e alomenos outros catro epígrafes funerarios 638 confirman que

214-215). Nas moedas, fronte a un nutrido grupo

houbo algures nos arredores da Catedral unha

de numerario medieval, únicamente foron identificados tres pequenos bronces baixoimperiais637 . Os

necrópole romana. Descoñecemos os aspectos formais das pezas (quizais placas), pero pola estructu-

achados de artefactos noutros materiais -vidros,

ra dos textos, fórmulas empregadas e algún ele-

osos e metais- son escasos, non permitindo calque-

mento intrínseco (mención de origo) a necrópole podería situarse no s.

635 Toda a zona ten sido fortemente alterada e remexida pala muralla e especialmente pala necrópole altomedieval (aquí está a meirande concentración de rumbas de todo o templo). Por orientación (ONO-ESE) é posible que sexa romano un groso muro localizado ó sur do adro alfonsino (na nave central totalmente destruído pala necrópole), así como un pequeno pozo sito por fóra da muralla, en principio cortado polo foxo do complexo defensivo altomedieval [Fig. 101]. Moito máis dubidosa é a romanidade (probablemente sexa medieval) dun esquinal de muros situado polo interior da mesma, zona esta intensamente alterada por remocións. Sobre éstes e outros restos aillados pretendidamente romanos véxase GUERRA CAMPOS 1982, 529-53l. 636 Un lote de 28 fragmentos de TS (19 procedentes da nave maior e 9 da nave sur) foron estudiados por M.A. Mezquiriz, identíficándose en TSH as formas lisas Drag.15-17, Hisp.2, 4 e 8 e as decoradas Drag.29 e 37; as decoracións son tanto metopadas como de círculos, documentándose un alfareiro -FB- en texto intradecorativo; dous anacos son TSHT, ún deles da típica forma Drag.37t (MEZQUIRIZ 1985). A este conxunto habería que engadir algunhas outras pezas inéditas (p.e. a TSHT da Corticela) e, especialmente, o grupo das aparecidas nas sondaxes da Quintana: TSH Drag.36, 37 e unha vasilla de imitación de Drag.27 (SUÁREZ OTERO 19990. 637 Ún de Constancia II (324-361), outro quizais de Claudia II (268-270) e o terceiro inclasificable (NAVASCUÉS 1958).

d.C. Os textos, recons-

truídos, son como seguen: D(iis) M(anibus) Acilia Modesta M(odesti) f(ilia) Modesto patri pien(tissimo) h(ic) s(itus) e(st) s(it) t(ibi) t(erra) l(evis) [CIL II 2548; IRG 1 9; CIRG 1 46]. Aquiliae Modestae annorum LXX Senecio Modestus matri pientissimae fecit h(ic) s(ita) e(st) s(it) t(ibi) t(erra) l(evis)

[CIL II 2548; IRG 1 10; CIRG 1 47]. D(iis) M(anibus) S(acrum) Numerius Vitalionis Numeriae Vitaliae ux(ori) b(ene)m(erenti) f(ecit) h(ic) s(ita) e(st) s(it) t(ibi) t(erra) l(evis) [CIL II 2549; IRG 1 8; CIRG

149]. Procula Camali f(ilia) Grovia an(norum) XXX h(ic) s(ita) e(st) Secundus et D ... [CIL II 2550; IRG 1 12;

CIRG 1 50] Xa que logo, parece lóxico considerar que os niveis de ocupación romanos tiveron algures nas 638 Un quinto epígrafe dado en principio como procedente de Santiago (CIL II 2629; IRG 1 13) pertence en realidade, segundo o editor do CIRG 1 (p. 219), ás inscricións dos astures.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

inmediacións unha necrópole asociada, da que de momento, a excepción do problemático edículo, non coñecemos vestixios arqueolóxicos. Unha problemática diferente é a derivada da necrópole "arqueolóxica" exhumada no subsolo catedralicio. Baseándose nos datos de Chamoso, Guerra Campos (1982, 443-503) establece que, por baixo da extensa necrópole medieval (ss. IXXII) de inhumación ad sanctos, existe outra de tipo "hispano-suevo" (esencialmente sartegos cubertos por laudas monolíticas) e aínda unha última "hispano-romana" nos niveis máis profundos da escavación. Identifica 40 tumbas deste derradeiro cemiterio, todas elas de rito cristián (orientadas e sen enxoval asociado), caracterizadas por seren inhumacións simples en fosa non antropoide ou ben de laxas/muretes (forma rectangular ou en arco de paréntese) e cuberta de laxas, ás veces reaproveitando cerámicas de construcción (tégulas e ladrillos) romanos; ún único caso (inhumación no adro fronte á fachada da igrexa alfonsina) é de morfoloxía típicamente romana, con caixa paralelepipédica íntegramente fabricada en ladrillos [Fig. 10 1]. Lóxicamente, considera este cemiterio como de época baixorromana (ss. III-V) , en boa parte coetáneo coas estructuras constructivas. Suárez Otero (1997a, 42-54; 1997b, 85-87; 1999j) ten revisado recentemente o tema desta necrópole "antiga", chegando á conclusión de que non existe ningún tipo de ruptura ou diferenciación entre os chamados cemiterios romano e suevo, que o seu tamaño foi considerable (entre a Catedral e a praza de Cervantes) malia que de escasa densidade, e que finalmente podería ser datada entre os ss. V e VII d.C. Xa que logo, é claramente posterior á ocupación romana (a principios da quinta centuria esta sería decadente se non xa totalmente abandonada), abríndose sen embargo a interrogante de saber entón a qué novo tipo de asentamento habitacional puidera ter servid0 639 .

639 O autor non aclara este problema, limitándose a indicar que contra o s. VIII (en todo caso antes da inventio de Teodomiro a principios do IX) existe ó redor da igrexa de s. Fiz de Solovio un pequeno núcleo habitado, implicando quizais un desprazamento do hábitat desde a ladeira SO do outeiro ó lado contrario do mesmo (SUÁREZ OTERO 1997b, 94-95).

315

Contextualización e interpretación A nivel topográfico xeral, o asentamento romano compostelán está ubicado sobre a abrigada ladeira dun pequeno outeiro ou espolón (grosso modo a actual rúa Preguntoiro) sito no interfluvio dos ríos Sar e Sarela. A parte elixida da ladeira é a SO, concretamente un pequeno sector (curvas 265-270 mts.) onde a pendente e menos acusada, alnosando xa que logo unha boa apertura e dominio cara os vales fluviais citados que forman parte da cabeceira da comarca histórico-natural da Amaía [Fig. 103]. A distribución de vestixios sobre este sector denota en principio unha forma alongada ben adaptada á disposición natural da ladeira, resultando sen embargo extremamente difícil facer unha aproximación á extensión do asentamento. Tendo en conta a ubicación daqueles puntos onde apareceron estructuras/materiais romanos e tamén daquelas outras intervencións que non os detectaron, suxerimos como hipótese que o eixo longo da ocupación puidera abranguer entre a fachada do Obradoiro e os inícios da rúa Nova (nesta dirección semellan continuar as estructuras da Quintana) e o corto entre a metade norte da devandita praza e a de Praterías; un tamaño en suma bastante reducido (160 x 65 mts.) que a duras penas superaría 1 ha. de extensión [Fig. 100]. Nada podemos advertir sobre posibles liñas de urbanismo interno, a non ser a constante orientación das estructuras no eixo ONO-ESE. É posible que existise unha prolongación cara a Fonseca, quizais un hábitat periurbano espallado e marxinal, que conta, de momento, con moi febles probas arqueolóxicas ó respecto (escavacións no solar rúa do Franco nO 1 e xardín posterior do Colexio de Fonseca). Tampouco é moito o que se pode concluír sobre a entidade do asentamento, dada a extrema limitación (e sobre todo a complexísima interpretación) dos restos romanos descubertos. Tradicionalmente se ten considerado ás estructuras da nave sur como pertencentes a unha villa ("smaller buildings used jor agricultural labour)} segundo HAUSCHILD 1992, 96), un santuario hídrico ou un posto militar relacionado co camiño (GUERRA CAMPOS 1982,513) e, lóxicamente, ás estructuras do edículo como un mausoleo funerario asociado.

316

FERMíN PÉREZ LOSADA

;rJJ~~_~m~...:.I!i Ocupación rornana ~ Castros (?) . -. ti Vía XIX . Camiños comarcais

Fig. 103 Entorno próximo do aglomerado romano eompostelán (sistema viario e poboados eastrexos) [Foto aérea 1:30000, IGN, 1985, folla 94, pasada L, nO llJ 1 Castro do outeiro de Sta. Susana (moi dubidoso). 2 Castro de Santiago (rúas Preguntoiro e do Castro).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

Dubidamos un tanto do carácter privado (unha única edificación "señorial" aínda que teña próximas outras pequenas construccións dependentes) e rural (entendido como de funcionalidade agropecuaria dominante ou exclusiva) do asentamento, optando mellor por unha funcionalidade xeral de servicio público de contidos esencialmente viarios e quizais tamén "oficiais". Todo semella indicar a presencia de varias edificacións independentes, algunhas delas de certa calidade e complexidade constructiva (pavimentos de mosaico, paredes estucadas elou placadas en mármore, sala abovedada con arcos) elou dedicadas ó culto (ara a lúpiter), que tivo asociada igualmente unha multiforme necrópolé 40 . En todo caso, o que sí está claro é a índole netamente romana do asentamento -considerable nivel "culto" das construccións, materiais e, especialmente, habitanteé41 -, en principio bastante allea ó mundo indíxena que o rodea. Seguramente aclare moito o significado do asentamento romano compostelán a análise do sistema viario rexional [Fig. 103]. Non ternos dúbida de que a vía XIX, unha vez superado o trazado primitivo que desde lria continuaba directamente a Lugo polo val do Ulla, ascende pola depresión meridiana e val do Sar ata Santiago, inf1exionando aquí a oriente para atinxí-Ia capital conventual por Castrofeito, Sobrado e Friol 642 [Fig. 98]. O seu trazado concreto nas inmediacións da cidade pode reconstruírse por Conxo, Rapa da Folla, Porta

640 Segundo os epígrafes, alomenos 5 tumbas diferenciadas (as de Prócula, Modesto, Aquilia Modesta, Seviria Modesta e Numeria Vitalia). É probable sen embargo que Modesto e a súa filIa Aquilia (quizais tamén Seviria se efectivamente fose pariente) fosen enterrados nun único panteón ou mausoleo funerario familiar. 641 Tódalas personaxes detectadas epigráficamente (Flaccinio M...; Acilio Modesto, Aquilia Modesta e Senecio Modesto -abó, nai e filIo-; Seviria Modesta, Attia Modesta e At... -neta e abós-; Numerio Vitalionis e Numeria Vitalia -marido e mulIer-) teñen onomástica típicamente romana e portan series binominais que suxiren, cando menos, a súa condición de cidadáns latinos, quizais inmigrantes. O único caso posible de peregrini indíxenas é o de Camalus, a súa filIa Prócula e os dedicantes Secundo e D...; non obstante ó nomen singulare, todos eles excepto o pai teñen onomástica de raíz latina. 642 O trazado xeral da vía XIX xa foi tratado, citando a bibliografía oportuna Ó respecto, Ó falarmos de Iria.

317

Faxeira e rúa do Franco 643 , saíndo posteriormente por Azabachería, Cervantes, Casas Reais e rúa de S. Pedro, ou sexa, o que posteriormente será o Camiño Francés de peregrinación a Santiago. Sendo así, resulta moi probable que o aglomerado santiagués se corresponda coa mansión Asseconia/Assegonion citada polas fontes itinerarias (Itinerario de Antonino, Anónimo de Rávena, Taboas de barro de Astorga), resultando ademáis moi significativo que as XIII m.p. de distancia que o Itinerario recolle entre Iria e Asseconia coincidan plenamente cos 20 kms. escasos existentes entre lria e Compostela (13 x 1,48 = 19,24 kms.)644. Amáis disto, o feito de que sexa precisamente en Santiago onde a vía inf1exiona a oriente abandonando a depresión meridiana, sumado á innegable posición estratéxica que a cidade ocupa entre a Galicia costeira (especialmente lria) e a interior, lle confiren ó asentamento non só un papel de mero paso dunha vía importante senón tamén ó dun destacado nó viario comarcal. López Alsina (1986), retrotraendo á antigüidade datos viarios recollidos na documentación medieval compostelá, xa tiña proposto, amáis do camiño lria-Santiago e Santiago-O Pino identificable coa vía XIX, outros dous camiños Santiago-Sigüeiro e SantiagoNegreira que creemos perfectamente indicadores da existencia de sendas vías comarcais romanas que

643 "Habíamos hallado por de pronto en una calle de Santiago, la de Rapa da Folla, en los suburbios, en dirección a fria o sea al SO de la ciudad, la vía romana intacta, vivita y coleando, al aire primero, enterrada después, aflorando mds tarde a uno, a dos, a tres, a cuatro kilómetros siempre hacia Padrón; cruzando la vía férrea en A Amanecida, enterrada bajo unos pinares cuyos dueños nos infOrmaron de cómo hallan las piedras, siguiendo a la Rocha Vella... "

(BOUZA BREY 1964a, 92). O trazado pola rúa do Franco é indirectamente defendido en DOVAL GALÁN 1998, 1390. 644 Coinciden nesta identificación LÓPEZ ALSINA 1986,314; PÉREZ LOSADA 1988, 305 e suÁREz OTERO 1997b, 9091. Deixando á parte as inverosímiles propostas de localización feitas por algúns autores (Cornide, Saavedra, Barros Sivelo, Estefanía Álvarez, G. Arias), outros traballos previos máis aquilatados tiñan situado Asseconia en Aixón (LÓPEZ FERREIRO 1883), A SionlIa (MONTEAGUDO GARCÍA 1951, 215; BOUZA BREY 1964a, 93) ou Sigüeiro (FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ 1962), puntos todos eles situados nas proximidades de Compostela. Outro recente estudio viario (FRANCO MASIDE 2000 e 2001) sitúa en Santiago a mansión Vicos Coporum, considerando que por aquí pasaba a vía XX en dirección a CarbalIo e que a ubicación da cidade coincide ben coa área de ocupación da etnia indíxena dos Copori.

318

FERMfN PÉREZ LOSADA

se dirixen respectivamente a Brigantium e máis a Brandomil-Fisterra; máis dubidosa, pero posible, é unha ligazón directa con Ourensé 45 . Todas estas rutas poden rastrexarse doadamente na fotografía aérea fosilizadas polo rueiro medieval da cidade e inmediacións [Fig. 103]. Concluimos, en suma, que o asentamento romano compostelán tiña por nome antigo Asseconia e que desempeñóu un papel esencialmente viario (importante cruzamento de camiños coa vía XIX) do cal poderían deducirse outras funcións derivadas, especialmente a de mansio oficial ou a de mercado comarcal. Nada fai supoñer que teña tido autonomía política: seguramente foi un pequeno vicus dependente, integrado no territorio da civitas Iriensis. Por último, a nivel de xénese e desenvolvemento histórico, todo semella indicar que se trata dunha creación ex novo xerada a partir do paso da vía XIX. Tradicionalmente vense considerando que o hábitat romano puido se-lo desenvolvemento en ladeira dun primixenio hábitat castrexo sito no espolón topográfico das rúas Preguntoiro e do Castro [Fig. 103], poboado prerromano de dubidosa existencia real 646 e que, aínda que fose verídico, non presentaría fóra da proximidade ningunha relación directa ca asentamento romano, como dixemos caracterizado por unha marcada ausencia de indixenismo. Sobre esta base, semella constatarse que o asentamento se inicia algures na segunda metade do s. I d.C., tendo a súa principal fase de ocupación en época altoimperial ata inícios da terceira centuria. Outra segunda fase, peor documentada, é baixoim-

645 Sobre a romanidade destes camiños e outras probas arqueolóxicas ó respecto véxase o dito para A Coruña, Ourense e Brandomil. 646 O devandito castro é aceptado en numerosas referencias bibliográficas (LÓPEZ FERREIRO 1898, 148; GARCÍA ROMERO 1919 e 1920a; BOUZA BREY 1941, 539-40; CARRO GARCÍA 1961-62; AA.vv. 1970, 265; GUERRA CAMPOS 1982,39; ÁREAS 1987, 122) malia que só conta co refrendo topográfico (espolón), toponímico (Castro, Castrondouro, Callobre) e escasísimos restos arqueolóxicos: asociados: unhas sepulturas pretendidamente antigas fronte a S. Fiz de Solovio e por trás de Sta. María Salomé e máis un morteiro de pedra no antigo convento dos xesuÍtas. Suárez Otero (1996) suxire indirectamente que podería tratarse dun asentamento altomedieval anterior Ó s. IX en relación co primitivo eremitorio de S. Fiz de Solovio. Máis dubidosa aínda é a existencia dun segundo castro no actual outeiro de Sta. Susana [Fig. 103], únicamente insinuado por J. Carro GarcÍa.

perial (s. IV d.C.), rematando a ocupación habitacional algures durante o s. V sustituída por unha ampla necrópole altomedieval (ss. V-VII d.C.) que non sabemos a ciencia certa de qué "vivos" se serviría. Cando trala inventio do sepulcro apostólico a inícios do IX rexurda de novo a ocupación no lugar, os restos romanos xa non serán máis que unha esquecida e molesta ruína.

OUTROSASENTAMENTOS Os 14 asentamentos que acabamos de analizar representan ben, de xeito sobradamente significativo, a variedade tipolóxica e funcional existente nos aglomerados secundarios galaicorromanos. Non obstante, non podemos afirmar con total seguridade que o listado sexa exhaustivo, malia que sí opinemos que debe estar próximo ó número real de asentamentos merecentes de ser considerados nesta categoría de hábitat. A seguir tentaremos presentar sucintamente aqueles outros asentamentos que, por unha razón ou por outra, poderían optar a esta consideración [Fig. 104]. Probablemente o máis destacado sexa Trives Vello, un considerable asentamento romano situado a carón da vía XVIII nas terras dos Tiburi. A presencia de vestixios romanos no lugar aparece referenciada xa desde finais do XIX e inícios do XX -" ladrillos de gran tamaño y otros trozos de otros" (NOTICIAS 1898 b); "restos abundantísimos, figurando entre ellos lápidas, sepulturas, cimientos de edificaciones, monedas, etcétera" (DÍEZ SANJURJO 1904-06, 320)-, resultando moito máis completas e reveladoras as actuais descricións do xacemento e os seus achados: "En la actualidad el área mas densa en restos arqueológicos es la ocupada por las casas del pueblo y el área NE y E que son las más cercanas al río Fiscaíño. En estas áreas los bosques de castaños están llenos de tégulas, ladrillos y piedras bien labradas que se extienden en un área de más de 500 metros. En las huertas cercanas a las viviendas se ven estructuras de muros soterrados y restos de pavimentos. En las paredes de las casas, se ven materiales reaprovechados entre los que destacan, además de sillares, fustes de columna, una basa y parte de fuste de una columna corintia, cilindros con el tema de la rueda de radios curvos y piedras con motivos decorativos de cuerda doble, así como fragmentos de molinos circulares" (CAAMAÑO GESTO 1977-78, 126).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

319

Fig. 105 Base ática con fuste estriado atopada en Trives Vello [ALVARADa BLANCO et alii 2000J Fig. 104 Localización en Galicia dos asentamentos romanos citados

"Con su entorno, es lugar extraordinariamente rico en hallazgos arqueológicos de época romana: pavimentos y fábricas de hormigón de cal, estancias subterrdneas, piedras labradas, tégulas, capiteles, basas de columnas, piedras decoradas con svdsticas y sogueados, molinos de mano, parte de otro de tracción animal, e inscripciones varias prueban la existencia en este lugar de una importante población antigua" (ALVARADO BLANCO et alii 2000, 92).

A todas estas abondosas estructuras e materiais habería que engadir os epígrafes atopados no propio xacemento ou proximidades: unha ara dedicada ós Lares Viales por Vallio Maximo (IRG IV 10 1; AFFE2 139) e máis tres placas funerarias, a de Aelio Sporo dedicada polos seus herdeiros Flavinus e Atilius Astur (CIL II 2604; AFFE 2 212), a de Popillio Hirsuto (IRG IV 119, AFFE2 214) e un pequeno anaco marmóreo que só conserva o texto ... Valutio (IRG IV 138). Parece tratarse en suma dun poboado considerablemente extenso (Caamaño dí que tén 500 mts. de longo), con variadas construccións presumiblemente domésticas -muros, pavimentos- e quizais tamén algunha edificación moito máis "culta" e monumental denotada polos elementos arquitectónicos -bases, fustes e capiteis- e, especialmente, por un magnífico exemplar de base ática co fuste estriado [Fig. 105]. Debéu contar asemade cunha necrópole asociada, tamén de carácter netamente

romano e con construccións funerarias (os tres epígrafes son placas e non estelas, unha delas de mármore). Dado que a vía XVIII pasa polo medio do asentamento, supoñemos que ésta actuaría como eixo artellador do poboado. Deducimos en consecuencia que as funcións desempeñadas serían esencialmente de índole viaria, "oficial" e quizáis tamén comercial. Acrecenta a importancia do asentamento o feito de que tradicionalmente teña sido identificada aquí a antiga Nemetobriga, mansión da vía XVIII segundo as fontes itinerarias (It.Ant. 427,6; Rav. 320,7) e tamén única polis existente no territorio do Tiburi (seguramente a súa capital) segundo informa Ptolomeo (II,6,36). Así opinan a meirande parte dos investigadores viarios (DÍEZ SANJURJO 1904-06, 7; ESTEFANÍA ÁLVAREZ 1960, 30; CAAMAÑO GESTO 1977-78, 123126; RODRÍGUEZ COLMENERO 1995-96, 93) malia que un moi recente estudio da vía XVIII (ALVARADO BLANCO et alii 2000, 159 e 169174) descarta esta posibilidade -estaría situada en A Medorra a uns 650 mts. Ó NE de Mendoiabaseándose tanto nunha estricta análise das distancias miliarias (a mansión debería estar unhas tres millas máis adiante que Trives Vello) como en argumentos etimolóxicos (o sufixo céltico -briga indica un lugar elevado, fortificado e dominante, condicións que non se cumpren en Trives Vello). A realidade é que desde Trives ata Mendoia hai

320

FERMÍN PÉREZ LOSADA

numerosos xacementos romanos - Trives Vello, Castrelo, A Quintá, A Madalena, A Medorra, O PoI, Valcendón-, todos eles moi próximos entre sí e inmediatos á vía que nesta zona describe numerosas voltas por mor do complicado descenso á ponte Bibei. Calquera deles puidera ter albergado a mansión, dado que ésta non necesariamente debería estar ubicada físicamente no asentamento principal da zona, sen dúbida o de Trives Vello. Se Trives Vello foi efectivamente a Nemetobrica ptolemaica (independentemente de que a mansión viaria estea aquí ou máis adiante), parece moi probable que o aglomerado tamén desempeñase algunha funcionalidade política, concretamente a de ser capital administrativa da civitas ou populus dos Tiburi. Non hai dúbida da localización desta etnia na terra de Trives (TRANOY 1981, 51), citada na documentación medieval como Tibres e quizais tamén no Parrochiale Suevuum baixo a denominación Teporos (Par.Suev. IX). Por outra parte, recentemente tense considerado (RODRÍGUEZ COLMENERO 1997b) que as dúas dedicatorias imperiais -unha a Hadriano (IRG IV 8; AFFE 2 593) e outra a Antonino Pío (AFFE2 594)- atopadas en San Pedro do Burgo (Castro Caldelas) a uns 15 kms. de Trives foron institucionalmente erixidas por idéntica civitas, ca cal quizais esteamos aquí fronte a un proceso de dualidade (capital oficiosa/oficial) ou transferencia de capitalidade similar ó xa detectado en Xinzo e Baños de Bande. Sen embargo, curiosamente, outro epígrafe funerario procedente de Codesedo en Sarreaus (AFFE 2 224) califica aparentemente Ó asentamento como simple v(icus) Nemetobrica. O resto dos xacementos dos que falaremos a seguir creemos que deben ser considerados como "aglomerados secundarios menores", calificación ésta moito máis axeitada que a de "terciarios" pasto que, malia que pequenos, non están caracterizados precisamente pala súa vocación agropecuaria. Entendemos este concepto de "menores" tanto no que respecta Ó tamaño (sempre inferior a 1 ha., normalmente menos de media) como á estructura interna: un único e aillado edificio principal -unha mansio, un balneario ou un edificio tipo villa- e quizais algunha que outra limitada construcción adxacente, sempre pequenas e dependentes da primeira.

Un excelente exemplo podería ser Carballo, lugar que, segundo as nasas apreciacións, se correspondería coa mansión Glandimiro da vía XX. Nunca se teñen executado escavacións científicas na vila pero, gracias a un litixio de propiedade acontecido a finais do s. XVIII, procedéuse daquela a diversas remocións de terras no sitio chamada "Bértoa da Lagoa", "Baños da Bértoa", "Caldas" ou "Baños Vellos" que deron lugar a exhumación case completa do primitivo balneario romano, afortunadamente ben documentado con planos e descricións (CASADO GONZÁLEZ/FRANCO MASIDE 1998). O edificio [Fig. 106], de estructura cuadrangular e moderado tamaño (21 x 23,5 mts., ou sexa, case 500 m 2) consta internamente de tres naves ou carpos constructivos paralelos, todos eles con cuberta abovedada. O carpo central está ocupado case íntegramente por un grande estanque ou piscina feito de cantería (solo e paredes) seguramente alimentado polas nacentes termomedicinais que manan no lugar. O carpo da esquerda, dunha única peza e con potentes contrafortes que semellan delimitar nichos na parede, é de ignota finalidade, quizais vestiarios ou zona de servicios. Por último, o carpo da dereita, algo máis estreito, presenta na metade inferior unha pequena estancia solada de ladrillos e delimitada por uns discontínuos muretes, probablemente a area dun hipocausto alimentado desde un praefurnium externo (pequeno vano no muro final da sala); a parte media da nave, non exhumada, podería ser unha sala tépida (continuidade do hipocausto nesta dirección) e a superior unha sala fría. Non se coñece ningún outro tipo de vestixio romano en Carballo, denotando que o balneario termal era unha construcción aillada. A exhumación do edificio romano e a súa afortunada documentación ten un alto valor en sí mesmo (tanto para a historia da arqueoloxía como para o estudio das termas romanas) pero, para o caso que nos ocupa, amosa ademáis un inestimable valor como modelo de balneario termal, ou sexa non tanto unhas termas construídas clásicas de tipo hixiénico-lúdico senón mais ben un complexo terapéutico-relixioso caracterizado polo aproveitamento de nacentes quentes naturais. O modelo é extrapolable a outros lugares ande o edi-

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

,'!,,~a ~\l'"ltlUW.

'fUi 0/,"1((&1",•. pUMt, "V(,{llule.'l • C,$(·" l,";' ''''1.'(1),..,

.'f<.,",.... V'.,,,..... .... ~r('..,.,."

;.~(',

. . ···$rl'n..."...,"(~:;:;J•

.(.,;J ....A.n~~SIA.,.,"

321

:'\(.,,",:~J ,,,.... .J¡;, (

'Y~iuIH"U

I'\,

s~ffC~~ JW,,"~I;

~J~-.'~"',

. S~"":;.;""'~ MI ;c~~Jc.e:~. H

...~'

,,1

Fig. 106 Planimetría do balneario termal romano de Carballo [Plano orixinal do s. XVIII, reproducido en CASADO GONZÁLEZ/FRANCO MASIDE 1998]

ficio é descoñecido, ben sexan núcleos importantes como os xa estudiados (Ourense, Caldas, Baños de Bande) ou ben outros máis pequenos ande os poucos vestixios romanos coñecidos están circunscritos precisamente ó sitio ande manan as augas termais. Cuntis e Baños de Molgas serían os dous principales casos a citar. Do primeiro, seguramente un pequeno vicus dependente de Caldas comunicado por vías comarcais, proceden dúas aras votivas -ambas dedicadas ás Ninfas por Caio Antonio Floro (CIL n 2546; IRG In 20-21; CIRG n 124125)-, moitos ladrillos e un importante conxunto de moedas (ofrendas votivas ó manancial), restos

todos eles aparecidos baixo o actual Balneario ou inmediacións (GARCÍA ROMERO 1916, 1917 e 1922). É posible sen embargo que o hábitat fose algo máis extenso, pasto que outras antigas referencias falan de que" en los campos inmediatos y al levante de la villa se hallan cimientos de casas, ladrillos y texas de un grosor nada ordinario" (FILGUEIRA VALVERDE 1944-45,231). Do segundo, se coñecen "importantes vestigios de época romana: puente, manantiales termales con pruebas evidentes de haber sido aprovechados por los romanos, necrópolis romana, tégulas, sillares, monedas, cerámica por doquier, una hermosa pareja de alas de bronce quizá pertenecientes a un lábaro, etc. "

322

FERMfN PÉREZ LOSADA

(ALVARADO BLANCO et alii 2000, 161), a maioría atopados onde o Balneario actual pero tamén nas inmediacións, especialmente nunha finca sita fronte ós baños do outro lado do río onde se sinala expresamente a presencia de tégulas e vestixios de muros (CAAMAÑO GESTO 197778, 118-120). Quizais tamén proceda de aquí unha ara ás ninfas (IRG IV 76; AFFE2 65) aparecida na próxima localidade de Sta. Eufemia de Ambía. Díez Sanjurjo (1904-06, 352) e Caamaño Gesto (1977-78, 119) sitúan aquí a mansión Salientibus da vía XVIII, opción esta que parece pouco probable en atención a traballos viarios máis recentes (ALVARADO BLANCO et alii 2000, 161-166). A vía XVIII, en todo caso, sí que pasaría próxima (a uns 1,5 kms. ó leste) e a propia presencia da ponte e mais dun miliario (AFFE2 529) autorizan, cando menos, a supoñer o paso dunha vía comarcal en dirección a Ourense ou Monforte. O aglomerado é, polo tanto, de índole termal e tamén viaria. Un terceiro caso de aglomerado "termal" menor podería ser Cambre, exemplo un tanto diferenciado dos anteriores posto que non hai nacentes termomedicinais, tratándose polo tanto de termas hixiénicas clásicas. As recentes escavacións efectuadas por J. Naveiro en 1999 teñen detectado nas ladeiras dun castro os vestixios dun complexo termal que, tanto por tamaño -hipocaustos separados por bastantes metros- como por equipamento e estructura -alveus decorado con estucos, sala anexa con latrinas, patio ou palaestra frontal abertasemella exceder con moito do ámbito doméstico, ben sexan unhas termas propiamente públicas ou ben un complexo termal privado de uso públic0 647 . Sobre o importante papel viario que desempeña o asentamento xa falamos ó tratarmos de A Coruña. Outro modelo de aglomerado secundario menor sería o daqueles xacementos onde o edificio principal semella ser de índole civil aparentemente doméstica e privada, ás veces moi similar a unha villa, aínda que só o sexa a nivel formal. O mellor representante deste modelo é Baños de Riocaldo, sitio perfectamente identificado coa

647 Agradecemos ajo Naveiro as informacións amablemente prestadas, complementadas coa nosa visita persoal á escavación.

Fig. 107 Planimetría da villa escavada en Os Cobelos (Baños de Riocaldo) [XUSTO RODRÍGUEZ 1996]

mansión Aquis Originis da vía XVIII. No sitio onde están as nacentes termais e os actuais Baños nunca apareceron vestixios romanos mínimamente relevantes ou seguros (cAAMAÑo GESTO 1977-78, 112), pero sí a uns 500 mts. río arriba na paraxe "Os Cobelos" ocupando un pequeno e achairado espolón sobre o río; a vía pasa próxima a menos de 100 mts. de distancia malia que a unha cota superior. As escavacións aquí emprendidas nos primeiros 90 por M. Xusto (XUSTO RODRÍGUEZ 1991, 1996 e 2000) teñen exhumado un importante edificio con varias estancias domésticas (unha cun forno de pan e outra cunha grande lareira) dispostas Ó longo dun corredor con pilastras de madeira e, adxacente, un pequeno complexo termal (9,5 x 13,5 mts.) dotado de alveus semicircu-

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

323

Fig. 108 Reconstrucción evocaroria do asentamenro viario romano de Santiso-Castrofeito (O Pino) [NAVEIRO LÓPEZ 1993]

lar, dúas salas de hipocausto e outras dúas frías, amáis do correspondente espacio de infraestructura que alberga o praefUrnium [Fig. 107]. Estas estructuras datan, segundo os materiais atopados, desde finais do s. II ata inícios do V d.C., aínda que tamén parece existir unha fase previa de ocupación, altoimperial, polo de agora escasamente documentada. Non hai dúbida de que formalmente o edificio é unha villa (ou sexa, unha construcción privada de carácter doméstico, residencial e agropecuario) pero, dado que aquí houbo unha mansio e non se coñecen outros restos constructivos nas proximidades, resulta obrigado admitir que tamén prestóu servicios de índole pública, alomenos parada e fonda para viaxeiros e cabalgaduras e quizais tamén lugar de residencia de funcionarios públicos. Outro xacemento similar podería ser SantisoCastrofeito, sito sobre a vía XIX a uns 15 kms. de Santiago (PÉREZ LOSADA 1988, 291-298; NAVEIRO LÓPEZ 1993). Nunca teñen sido efectuadas escavacións no lugar, pero por prospeccións superficiais e controis de obras semella constatarse a existencia dunha importante edificación pilastrada (achado de bases de columna) disposta sobre a propia vía (vestixios da mesma puideron advertirse no terreo) que tería asociada quizais algunha outra edificación menor e, sobre todo, construccións lígneas

(pendellos, currais) sitas enfronte, vía por medio [Fig. 108]. Os materiais recuperados indican unha ampla cronoloxía comprendida entre mediados do s. I d.C. e mediados do V d.C.. Resulta innegable a índole estrictamente viaria do asentamento, confirmado polo achado de tres epígrafes que tamén lle asignan un marcado carácter "oficial"648. A tan só 7 kms. de distancia sobre a mesma vía ubícase o xacemento de Ponte Puñide (PÉREZ LOSADA 1988, 291-298; NAVEIRO LÓPEZ 1993), outro asentamento viario moi semellante ó de Santiso e probablemente relacionado con él. A cronoloxía semella ser algo máis tardía (ss. II-IV d.C.) e máis marcado aínda o seu carácter "oficial", tal como demostra o coñecido modius broncíneo atopado no lugar649 .

648

Estes son dúas aras ós Lares Viales -unha delas adicada por

Valerius 0(. ..) [CIRG 1 57] e outra por Arc(...) [CIRG 1 58]-, así como unha placa funeraria disposta por Didia Graphice ó seu defunto fi110 Graphicus [CIRG 1 59]. Este último é un escravo imperial, seguramente un funcionario público.

649 Un modius, como é sabido, é unha medida oficial de líquidos (viña, aceite) ou semisólidos (cereais) empregada polo estado para a percepción de tributos. O de Ponte Puñide ten forma de caldeiro e leva inscrita no borde externo unha langa inscrición que indica a lei pala cal se rexe, os emperadores que a sancionan e mailos axentes que a fan cumprir (CIRG 1 87). Pode ser perfectamente datado nos anos 369-370 d.C.

324

FERMfN PÉREZ LOSADA

Quizais poderían ser incluídos nesta categoría todas aquelas mansiones citadas polas fontes itinerarias (excluíndo as xa estudiadas, Geminas, Praesidio e Gemesetario na vía XVIII; Burbida, Brevis, Marcie, Timalino e Ponte Naviae na XIX; Vico Spacorum, Atricondo e Caranico na XX; Aquae Quintiae na vía Lugo-Dactionum) ou algúns outros xacementos sitos hipotéticamente sobre vías terciarias (p.e. Vilar de Sarria ou Mondoñedo). Non obstante, tendo en conta o incerto de moitas localizacións e/ou a carencia ou nimiedade dos restos arqueolóxicos nas de ubicación mais segura, non paga nin sequera a pena proceder a súa análise. Por último, aínda que sexa de características moi específicas e diferenciadas, non queremos esquecernos de citar aquí o xacemento de Cidadela (CAAMAÑO GESTO 1994 e 1995). Como é sabido, este é o lugar de ubicación do campamento dunha unidade auxiliar da Legio VII, concreta-

mente a Cohors I Celtiberorum, que permanece no sitio durante un periodo de tempo comprendido entre o ss. II e IV d.C.. ; trala marcha da unidade, o campamento será reocupado por un asentamento civil tardío que se estende ata o s. VI d. C. Durante o longo periodo de vida da unidade, lóxicamente se xera a carón do campamento -concretamente na aldea de Insua, a uns 300 mts. ó oeste do recinto- un vicus civil asociado que infelizmente nunca ten sido escavado, descoñecéndose polo tanto o seu tamaño e entidade (CAAMAÑO GESTO et alii 1997). Independentemente de que o asentamento civil teña tido moita ou pouca relevancia, o que sí está claro é o importante papel xogado por Cidadela na organización do hábitat e o sistema viario da rexión (estratéxica posición intermedia entre a cidade de Lugo e os aglomerados da costa occidental, ben sexa Brigantium ó norte ou Iria ó oeste).

IV.

ESTUDIO CONXUNTO DOS AGLOMERADOS SECUNDARIOS GALEGOS

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Calicia

o obxectivo que nos anima á redacción deste capítulo é definir e caracterizar un modelo "rexional" de aglomerado secundario propiamente galaicorromano, útil entre outras cousas para comparalo cos modelos establecidos para outras rexións do Imperio occidental (Cap. II). O ensaio quizais poida ser acusado de prematuro (lembremos que son relativamente poucos -14- e que, sobre todo, carecemos dun coñecemento arqueolóxico cabal dos mesmos -datos extremamente parciais e conclusións claramente preliminares, ás veces sinxelas intuicións que deberán ser probadas no futuro-) pero paga a pena intentalo. Trataremos esencialmente de definir os aglomerados secundarios galegos desde unha perspectiva arqueolóxica -emprazamento, tamaño, urbanismo, etc.- e funcional-producción, servicios, etc.-, a xeito de cadros-resume dos datos achegados a nivel individual. Abordaremos asemade unha valoración conxunta da cuestión cronolóxica, especialmente no que se refire ás orixes e á continuidade/ruptura altomedieval. CARACTERIZACIÓN ARQUEOLÓXICA Os criterios de implantación dos aglomerados secundarios galaicorromanos son moi similares ós xa descritos para os seus equivalentes galos, xermanos ou británicos. A nivel microespacial compre suliñar a súa ubicación en zonas chairas e baixas, procurando sempre lugares abertos de doada accesibilidade onde en absoluto preocupa o factor defensivo natural. Así, en efecto, o modelo de emprazamento máis estendido son as chairas terrazas, suaves ladeiras ou pequenas valgadas situadas a carón de importantes cursos fluviais: Tui (terraza fluvial do Miño), Iria (terraza fluvial do Sar/Ulla), Ourense (suave ladeira/valgada subsidiaria do Miño), A Proba (terraza fluvial do Sil), Verín (terraza fluvial do Támega), Caldas (terraza fluvial do Umia) , Baños de Bande (ladeira a carón do Limia), Xinzo (altiplanicie fluvio/lacunar do Limia-Antela), Pontevedra (abrigada valgada da desembocadura do Lérez), Brandomil (chaira fluvial do Xallas). Escapan a esta norma únicamente os dous asentamentos costeiros marítimos -Vigo sobre a praia e pedemonte dun destacado outeiro;

327

A Coruña, moito máis significativa, sobre a parte máis abrigada dun baixo tómbolo areoso- e contadísimos exemplos de implantación terrestre non fluvial: Santiago -ladeira relativamente pronunciada dun outeiro- e Castillós -parte alta e achairada dun monte con considerable caída e desnivel cara ó val de Lemos-. Amáis disto, naqueles casos onde existe unha obvia relación de proximidade con poboados fortificados castrexos ou galaicorromanos é evidente que o novo hábitat prefire abandona-lo orixinario asentamento en favor das terras baixas situadas nas ladeiras ou sopé: Tude nas inmediacións do castellum Tyde e castro de Arraial, Verín no sopé de Monterrei, Vigo nas ladeiras do coñecido oppidum marítimo, Brandomil nas chairas adxacentes ó castro homónimo. A nivel meso e macroespacial resulta evidente que o factor esencial de fixación son as comunicacións terrestres [Fig. 109]. T ódolos aglomerados considerados están situados sobre o trazado de vías estatais primarias (Tui, Pontevedra, Caldas, Iria e Santiago na XIX; Baños de Bande e A Proba na XVIII; Ourense na vía directa Braga':'Lugo) ou secundarias (Brandomil e A Coruña na XX; Verín e Xinzo na vía Chaves-Ourense; Castillós na vía Chantada-Valdeorras). Vigo é a única excepción, en todo caso relativamente próximo da vía XIX coa cal lle unen sendos camiños menores. Amáis disto, os lugares de implantación elixidos non son a penas sitios de mero tránsito senón que case sempre constitúen puntos de paso obrigado -pasaxe dun río relevante, ben sexa mediante barcas (o Miño en Tui e quizais tamén o Ulla en Iria/Cesures) ou vaos/pontes (Ourense, Caldas, Pontevedra, Verín, Brandomil)- e, sobre todo, espacios de confluencia, partición ou cruzamento de vías, ben sexan dúas importantes -Ourense (vía principal Braga-Lugo e secundaria Chaves-Iria), Caldas (vía XIX e início da XX), Baños de Bande (bifurcación das vías XVIII e directa Braga-Lugo)ou ben dunha importante con camiños terciarios da rede local ou comarcal -A Proba, Tui, Iria, Verín, Xinzo, Santiago, Brandomil-. Neste sentido, en maior ou menor medida, case todos os aglomerados estudiados poderían ser considerados como nós viarios, alomenos a nivel comarcal. As comunicacións marítimas significan un factor de

328

FERMÍN PÉREZ LOSADA

500-1000 mts. 1000-1500 mts.

Aglomerados grandes

Vías estatais primarias

Aglomerados medios

Vías estatais secundarias

Aglomerados pequenos

Camiños comarcais

Asentamentos menores

Vía XIX (trazado primitivo)

Fig. 109 Distribución dos aglomerados secundarios galaicorromanos en relación á topografía e sistema viario

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

fixación obviamente só para os aglomerados costeiros: é evidente a súa especial importancia na Coruña -aglomerado especializado na prestación de servicios á navegación de altura- e, en menor medida, tamén en Vigo -navegación de cabotaxe costeira que palía así o seu relativo aillamento terrestre- e Porto/Iria -excelente confluencia das rutas marítimo/costeiras coas terrestres-o As fluviais en cambio, de gran importancia noutras provincias que contan con longos e numerosos ríos navegables (como a Galia por exemplo), non semellan afectar aquí máis que a algúns aglomerados sitos a carón do Miño: Tui -probable porto marítimo/fluvial ben combinado coa vía XIX- e, xa con dúbidas, quizais tamén Ourense. A distribución destes aglomerados sobre o mapa de Galicia [Fig. 109] denota algunhas características particulares que é importante reseñar. Por unha banda, a nivel xeral, resulta evidente que non cobren a totalidade do territorio autonómico, detectándose amplas zonas onde son, aparentemente, inexistentes. Unha boa parte destas lagoas se xustifican doadamente por razóns de índole topográfica, dada a presencia de importantes macizos montañosos (serras de Faro de Avión, Suido, Testeiro e Faro entre Pontevedra e Ourense/Lugo; Queixa, Eixe, Segundeira e Canizo en Ourense; Courel, Rañadoiro e Ancares en Lugo oriental; Xistral en Lugo setentrional) que teñen lóxicamente moi baixa ocupación tanto antiga como actual. Noutras áreas sen embargo (val alto do Miño/Terra Chá, mariñas lucenses e norcoruñesas, val medioalto do Ulla/Tambre, val medio-baixo do Miño), obviamente terras chairas e baixas de boa capacidade agropecuaria e poboamento antigo relativamente denso, a aparente inexistencia de aglomerados debe responder a outro tipo de razóns. O caso da Terra Chá podería ser comprendido con base na presencia dunha importante cidade romana como é Lucus Augusti: a súa posición central, doada comunicación con toda a zona e, sobre todo, o seu amplo territorio asociado, seguramente determinaron un alto nivel de influencia directa (política e económica) sobre o denso hábitat rural galaicorromano envolvente (villae/granxas/casais e castros), facendo así innecesaria a xeración de aglomerados secundarios dependentes. Máis difícil é explica-las ausen-

329

cias nas outras áreas citadas: quizais sexa simplemente que os aglomerados aínda non foron atopados pero, de momento, preferimos aducir tanto un certo aillamento terrestré 50 como especialmente un baixo nivel de romanización do hábitat rural disperso, entendendo éste como unha altísima pervivencia indíxena dos tradicionais castros fronte a un escaso desenvolvemento dos hábitats rurais propiamente romanos (villae). Ún bó exemplo son as mariñas lucenses, onde non se coñece ningunha villa e sí moitísimos castros costeiros romanos ou romanizados (NAVEIRO LÓPEZ/PÉREZ LOSADA 1992, 65). O sistema económico semella ser así subdesenvolvido, pechado e de mera subsistencia, incompatible coa xeración de aglomerados secundarios romanos que, como xa vimos, precisan dun certo nivel de aculturación, desenvolvemento e intregración económica das comunidades indíxeno-romanas ás que serven; se houbo nestas zonas "centros locais" obviamente deberon ser de tipo castrexo -castella maiores-, non abordados no presente libro. Por outra banda, nas rexións onde sí existen aglomerados secundarios (grosso modo a meirande parte das provincias de Pontevedra, Coruña e Ourense mailo sur lucense), sí que se pode observar unha certa regularidade na súa distribución, ou sexa, unha verosímil rede organizada e estructurada deste tipo de asentamentos. A maior densidade e regularidade prodúcese no occidente pontevedrés/coruñés, onde os aglomerados están linearmente distribuídos ó longo da chamada "depresión meridiana" (que é por onde discorre a vía XIX) e situados a unha moi homoxénea distancia de ca. 20 kms. ún do outro. Presentan menor densidade de ocupación a provincia ourensá e a metade norte da coruñesa, en todo caso tamén relativamente regular (distancias medias de separación de ca. 30 kms. en Ourense e ca. 35/40 kms. en Coruña).

650 O aillamento é relativo pasto que, en principio, o val mediobaixo do Miño estaría comunicado polo propio curso fluvial e o camiño Ourense-Tui, o val medio-alto do Ulla polo trazado orixinario da vía XIX e o camiño Ourense-Iria , e as mariñas lucenses pala controvertida vía costeira cantábrica e os camiños que se dirixen a Lugo. En todo caso, aínda que sí haxa comunicacións, éstas en absoluto atinxen o nivel e importancia que teñen nourras zonas galegas.

330

FERMfN PÉREZ LOSADA

Respecto ó tamaño, morfoloxía e urbanismo, os aglomerados secundarios galaicorromanos son, tal como acorre no resto do Imperio, bastante variables, o cal non obsta para que poidan individualizarse certas categorías máis ou menos específicas e definidas. Xa dixemos que discernir o tamaño real dos aglomerados resulta bastante problemático tanto por razóns intrínsecas (ausencia de recintos delimitadores, hábitat interno espallado e disperso, planos polinucleares, etc.) como extrínsecas (par-

cialidade das escavacións). En Galicia resulta especialmente perentorio este último factor, ca cal a avaliación das áreas de ocupación non tén máis remedio que basearse en febles argumentos cualitativos como a dispersión de achados en superficie e a fotointerpretación aérea. Sen perder de vista esta grande preliminaridade dos datos, os tamaños atinxidos polos aglomerados galaicorromanos están resumidos (ordenados de maior a menor) no cadro seguinte:

AGLOMERADOS

EXTENSIÓN (HAS.)

XACEMENTOS ASOCIADOS

TUI

28 (max. 40)

CasteLLum TJde: 4-5 has.

IRIA

Porto (Cesures): 2,5 has.

A PROBA

7,5

VERÍN

7-8

OURENSE

A CORUÑA

6,5-7

VIGO

6-7

PONTEVEDRA

6,5

BANDE

4,5-5,5

XINZO

4-5

CALDAS

4-4,5 (max. 7,5-8)

CASTILLÓS

2,6 (max. 3-3,5)

BRANDOMIL

2 (max. 2,7)

SANTIAGO

MEDIA

8 (max. 9,4)

Necrópole de San Lázaro: 2-3 has.

Salinas 1,2 has.; M.Valterra 1,5 has.

Campamento militar 2,3 has.

Resultan evidentes as grandes diferencias eXIStentes (¡desde 1 ata 28 has.!) que a media obtida (8 has.) tende a ocultar e temperar, pero tamén unha certa homoxeneidade interna se facemos unha clasificación por grupos. Dous aglomerados -Tui e Iria- destacan claramente polo seu grande tamaño (28 e 23 has., ou sexa, triplican sobradamente a media), perfectamente paralelizable á extensión atínxida palas cidades romanas da Gallaeci¿51. Unha inmensa maioría (9 casos: A Proba, Verín,

Ourense, A Coruña, Vigo, Pontevedra, Bande, Xinzo e Caldas) son de extensión media (4 a 8 has.), sen dúbida o tamaño standard dos aglomerados galaicorromanos, similar ó atinxido por algúns oppida e grandes castella galaicorromanos. Quizais sexa bó establecer aquí dous subgrupos, os de tipo medio-alto (6,5-8 has.) -A Proba, Verín, Ourense, A Coruña, Vigo e Pontevedra- e os de tipo mediobaixo (4-6,5 has.) -Bande, Xinzo e Caldas 652-.

651 Braga 42 has.; Lugo 30 has.; Astorga 22 has.; Chaves 14 has. Non obstante as comparacións deben facerse con moita cautela: as áreas citadas son exclusivamente intramuros (o tamaño real das cidades sen dúbida foi maior) e, amáis disto, hai que considerar que contan cunha ocupación interna moito máis densa que a típica "dispersión interna' dos aglomerados secundarios.

652 O caso de Caldas é especialmente problemático. Arqueolóxicamente só se coñece ocupación nas áreas de Ferrería/Sta. María e finca Cabezafeita (4,5 has., ou sexa, tamaño medio-baixo), pero resulta moi probable que o hábitat se estendese entrámbalas dúas zonas, co cal se chegaría ata as 8 has. e sería lóxicamente de tipo medio-alto.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

Por último, outros tres aglomerados (Castillós, Santiago e Brandomil) son reducidos (entre 1 e 3 has.), de dimensións parecidas ás de moitos pequenos castella ou incluso algunhas grandes villae. En conxunto, se os comparamos cos seus parentes galo-xermánicos, obviamente atinxen unhas dimensións moi modestas (media de 8 has. fronte ás 18 has. dos primeiros) pero en absoluto estrañas ou contradictorias: lembremos que o grupo maioritario (case un 70%) alí establecido era precisamente o formado polos "pequenos" (1-9 has.) e "medianos" (10-19 has.). A análise da morfoloxía e urbanismo ratifica en parte esta clasificación tripartita baseada no tamaño. Os dous grandes aglomerados (Tui e lria) amosan en efecto unha planta nuclear e unha elaborada e complexa planimetría urbana, claramente hipodámica e certamente planificada con antelación. En Tui infelizmente non se coñecen rúas a nivel arqueolóxico pero os aliñamentos fósiles visibles na fotografía aérea son claros respecto á identificación dos eixos principais (kardo maximo e decumano maximo) e un numeroso conxunto de rúas internas (máis de 10) sensiblemente ortogonais con respecto ás principais citadas; amáis disto, a disposición desta rede urbana semella ter sido trazada con autonomía e independencia da vía XIX que discorre case periférica polo lugar. En Iria en cambio sí que se coñecen vestixios arqueolóxicos de rúas urbanas (dúas paralelas entre sí a 31 mts. de distancia, quizais o módulo organizativo das insulae) pero non é doado discernir na fotografía aérea os eixos principais e secundarios (a penas o hipotético kardo maximo -neste caso coincidente coa vía XIX- e catro ou cinco aliñamentos menores transversais); a fotografía, en todo caso, amosa unha sensible regularidade das liñas da paisaxe (dispostas segundo a orientación das estructuras romanas) e, sobre todo, unha forma extremamente xeométrica e regular (un gran rectángulo algo trapezoidal de prácticamente o dobre de alto que de ancho) posiblemente reveladora dunha cerca ou muralla perimetral. En suma, ambos poboados son, tanto por forma como por organización interna, característicamente urbanos. Os aglomerados de tamaño medio son moito máis sinxelos, e tamén máis variados, en canto a

331

urbanismo se refire. Presentan unha organización interna sempre dependente e apoiada na vía principal de paso elou cruzamentos con secundarias e, sobre todo, unha xénese orgánica e progresiva non necesariamente programada con antelación. Seis casos (A Coruña, Verín, Ourense, Xinzo, Caldas e A Proba) merecen ser calificados a nivel xeral como de configuración protourbana, ou sexa dotados dunha reducida rede de rúas internas, certamente limitada e incompleta, e habitualmente de disposición irregular ou pseudohipodámica. Excepto Verín e A Proba, en ningún outro se coñecen vestixios arqueolóxicos de rúas, co cal a identificación do presunto rueiro romano debe deducirse da sempre arriscada interpretación da fotografía aérea e maila cartografía histórica (case todos estes aglomerados son actuais vilas ou cidades). A Coruña é de forma lonxitudinal, apoiada tanto no perfil costeiro como no trazado da vía XX; sobre este eixo principal hipotéticamente poderían distinguirse quizais 5 ou 6 aliñamentos menores, rectilíneos pero de disposición irregular adaptados ó terreo (especie de graderío que abraza a Dársena, probable ubicación do porto romano), malia que de momento resulta imposible asegurala súa romanidade. Verín é de morfoloxía nuclear, organizado ó redor dun cruzamento de vías: parece clara a presencia de rúas internas aparentemente hipodámicas (escavación da rúa Maior), en todo caso moi limitadas en número (só distinguimos na fotografía aérea outro posible aliñamento antigo). Ourense e Xinzo son excelentes exemplos de poboado-rúa linear disposto a ambos lados da vía principal desde onde xorden ruelas transversais irregularmente repartidas e de dirección variable (tipo "espiña de peixe"): no primeiro caso, algo máis complexo, poderían distinguirse 5 aliñamentos transversais á vía e quizais un par deles paralelos á mesma; no segundo, máis sinxelo, a penas distinguimos 4 aliñamentos transversais. En ambos, en todo caso, a presunta romanidade dos aliñamentos é dubidosa, abafados baixo a complexa rede medieval!moderna de ambas cidades. Caldas, en principio outro poboado-rúa linear, amosa sen embargo uns 4 aliñamentos transversais que se dirixen cara a ocupación de Cabezafeita, o cal autoriza a considerar unha posible planimetría

332

FERMÍN PÉREZ LOSADA

"en peite" a partir dun lateral da vía XIX. A Proba de Valdeorras, por último, está organizado a partir da vía XVIII -sen dúbida a rúa principal do poboado-, neste caso recoñecida a nivel arqueolóxico; sobre esta vía poderían intuirse 2 ou 3 rúas transversais e quizais outra paralela na banda do río. En principio é similar ós outros aglomerados descritos, malia que a presencia dun elaborado sistema de infraestructura urbana (cloaca e outras canalizacións) induce a pensar que conta cun urbanismo programado e non de xénese orgánica e progresiva. Dubidamos así en consideralo protourbano ou xa plenamente urbano. Os aglomerados medios de Vigo e Bande quizais tamén deberían ser incluídos nesta categoría de "protourbanos", algo que de momento preferimos omitir dada a carencia ou extrema pobreza de indicios ó respecto. En Vigo hai restos arqueolóxicos dunha calzada nas escavacións da rúa Pontevedra, aillado dato que polo de agora, sen probas complementarias, difícilmente autoriza a xeneraliza-Ia presencia de rúas no resto do poboado. En Bande non ternos indicios de se tivo ou non rúas propias: sabemos que foi unha importante bifurcación de vías (XVIII e directa Braga-Lugo) pero incluso éstas resultan difíciles de restituir no seu trazado concreto polo medio do poboado. Un último grupo de aglomerados, medios (Pontevedra) e sobre todo pequenos (Castillós, Santiago e Brandomil), seguramente careceron, excepto a vía ou vías de paso, de calquera outro signo de conformación urbana. Non advertimos ningún indicio de rueiro interno propio, co cal non merecen ser considerados nin sequera de protourbanos. . A nivel morfolóxico, a maioría dos 14 enclaves analizados se integran ben dentro dos dous morfotipos básicos de desenvolvemento linear (Coruña, Ourense, Xinzo, Vigo, A Proba) ou planta nuclear (Tui, lria, Verín, Pontevedra, Castillós). Algúns outros son de tipo mixto, ben sexa porque se organizan a carón dunha curva do camiño principal (Bande e Brandomil), ben porque, sobre unha base esencialmente linear, se desenvolven importantes crecementos laterais (Caldas). Vigo e Caldas son os dous únicos casos onde puidera suxerirse un plano polinuclear (núcleos de Areal, Casco Vello e

Torrecedeira/M. de Valterra en Vigo; áreas de Ferrería/Sta. María e Cabezafeita en Caldas) aínda que mantemos serias dúbidas ó respecto 653 . Non advertimos a presencia de agglomérations éclatées, o cal non quere dicir que o principio xeral de "dispersión interna" (construccións separadas entre sí por espacios valeiros que se incrementan progresivamente de centro a periferia) siga tendo perfecta validez nos aglomerados galegos: na maioría dos casos é máis unha intuición que unha constatación real, aínda que non faltan algúns exemplos de intervencións arqueolóxicas suficientemente extensas que así o comproban (solar nO 21-25 da rúa Maior de Verín; solar das Burgas en Ourense; solares das rúas Colón, Pontevedra e Hospital en Vigo). Amáis disto, é moi común a presencia dun hábitat suburbano ou periurbano disperso en case tódolos aglomerados estudiados. Pouco é o que, a nivel xeral, podemos concluir sobre a arquitectura privada. As exhumacións son escasas e, sobre todo, moi parciais (ás veces un simple fragmento de muro ou pavimento), co cal resulta prácticamente imposible interpretalas e incluso identificalas como tal. Non obstante, os poucos casos onde a interpretación é mínimamente factible denotan un dominio maioritario de pobres e sinxelas construccións rectangulares de índole doméstica e habitacional 654 (presencia de lareiras, pavimentos térreos, umbrais de acceso, basureiros con cerámica de cociña e lixos alimentarios, etc.) que só en contadas ocasións -lgrexa Vella de Xinzo- chegan atinxir un modesto tamaño e unha certa complexidade e calidade construc-

653 En Vigo creemos moi probable que os núcleos de Areal e Casco Vello en realidade non sexan máis que os extremos dunha única área de ocupación moi alongada, disposta lonxitudinalmente a carón da antiga praia. Quedaría igualmente aillado o núcleo de Torrecedeira, quizais unha rica villa costeira suburbana, co cal non necesariamente debe ser considerada como parte integrante do poboado. Algo similar ocorre en Caldas entre Ferrería/Sta. María e Cabezafeita (véxase a nota anterior). Neste caso, únicamente quedaría separada ó outro lado do río a ocupación da Burga da Vila, quizais tan só o balneario termal. 654 Exemplos deste tipo poden constatarse en Tui (rúa Loureiros), A Coruña (rúa Real, Franxa 9-11 e Pza. de María Pita), Verín (Avda. Luis Espada), Ourense (patio Instituto Otero Pedrayo), Caldas (adro de Sta. María), Vigo (rúa Pontevedra e Colón 35), Pontevedra (rúa Michelena 20) e Santiago (subsolo da Catedral).

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

tiva. Tamén hai indicios de edificacións residenciais máis grandes e luxosas (pavimentos de mosaico, termas ou hipocaustos privados)655 que, en todo caso, deberon ser minoritarias. Por último, compre individualizar un tipo de edificio caracterizado pola presencia dun estreito pórtico ou galería (pilastrado ou con puntais de madeira) aberto sobre a rúa. En Verín (rúa Maior 21-25) non ternos dúbida en identificalo como tabernae (funcionalidade exclusivamente comercial); en Tui (igrexa de San Bartoloméu), Iria (paso a nivel), A Proba (N-120) e quizais Bande (igrexa de S. Xoán) probablemente foron multifuncionais (doméstico/habitacional, artesanal e comercial) ó estilo do que ocorre coas strip houses detectadas nos aglomerados secundarios galo-xermanos ou, moito máis próximos, os múltiples paralelos existentes no ámbito urbano galaicorromano (Braga, Astorga ou Lugo). Tampouco é moito o que podemos aportar sobre a arquitectura pública. Excepto algúns monumentos de enxeñería ligada ás comunicacións (ponte romana de Ourense e hipotéticas de Iria/Cesures, Verín, Caldas e Pontevedra; faro da Torre de Hércules) ou ó comercio (peirao romano de Porto e hipotético de Coruña), non coñecemos outro edificio público escavado que a 'mansio oficial de Baños de Bande, o cal non quere dicir necesariamente que non existiran. En Tui por exemplo existen suficientes indicios -grandísimo pedestal de estatua CIRG II 116, columnas xónicas monumentais de Sta. Eufemia- para supoñer a presencia dun foro cívico ou alomenos un templo de arquitectura romana, algo que quizais tamén poida ser aplicable a outro grande aglomerado urbano como Iria malia que neste caso carezamos de calquera proba directa ó respecto. Nos aglomerados restantes (ou sexa, os de tipo medio e pequeno) non creemos que contaran con máis edificios públicos que mansiones e/ou ter-

655

Referencias a pavimentos de mosaico (en ningún caso exhumados in situ) témolas en lria (Colexiata de Sta. María), Ourense (edificio do Museo Provincial), Santiago (Catedral) e Brandomil. Hipocaustos e/ou bañeiras termais coñécense en Coruña (rúa Rego de Auga 60), Ourense (patio Colexio das Xosefinas) e Castillós.

333

maé 56 . As primeiras están representadas polo edificio viario escavado en Bande; en outros 9 aglomerados (Tui, Iria, A Coruña, A Proba, Caldas, Pontevedra, Castillós, Santiago e Brandomil), a falta de rexistro arqueolóxico, deben deducirse exclusivamente da citación expresa como mansiones nas fontes itinerarias. As segundas, máis que termas propiamente ditas son balnearios, ou sexa, a finalidade esencial non é de índole hixiénico/cívicol1údica senón terapéutica e polo tanto tamén relixiosa e cultual -asociación das virtudes curativas da auga ás divindades que moran no lugar- (DÍEZ DE VELASCO 1985,69-70), de aí que sempre estean situados sobre mananciais termais (ou, no seu defecto, minero-medicinais)657 e que habitualmente teñan asociados exvotos numerarios ou epígrafes votivos dedicados ás divindades acuáticaé 58 . A nivel arquitectónico, o único caso mínimamente coñecido son os Baños Vellos de Carballo, caracterizados por un gran estanque ou piscina central e outras salas anexas (vestiarios, pequenas bañeiras

656 A suposición

da existencia dun templo en Coruña -concentración de dúas aras votivas e dous pedestais de estatua na igrexa de Santiago- nos parece de momento pouco factible. Outros indicios arqueolóxicos -sillares almofadados do edificio do Museo (Ourense), sillares e grande fuste da Igrexa Vella (Xinzo), base ática de bó tamaño en Torrecedeira (Vigo)- son demasiado febles, aillados e dubidosos para tomalos como probas irrefutables de edificios públicos e, amáis disto, en nada nos aclaran de qué tipo de edificio podería tratarse. 657 O aproveitamento de nacentes termais é un feito bastante común na Galicia romana. Contan con balnearios deste tipo os aglomerados de Baños de Bande, Ourense e Caldas de Reis así como moitos outros lugares -Carballo, Arteixo, Cuntis, Baños de Molgas, Caldas de Canedo (Ourense), Caldas de Partovia (Carballiño) entre outros- que podemos calificar de rurais, ou sexa, balnearios aillados que seguramente non xeraron ningún tipo de hábitat agrupado ó seu carón. Máis escasos son os exemplos de aproveitamento romano de augas frías minero-medicionais: Verín (balneario da Fontenova) e, xa con dúbidas, quizais tamén Guitiriz e Mondariz. O único exemplo que coñecemos de termas propiamente hixiénicas (non asociadas a mananciais salutíferos) son as escavadas nos aglomerados de Castillós e Cambre, coa dúbida de se foron propiamente públicas ou ben privadas de servicio público. 658 Aras votivas ás Ninfas hainas en Ourense, Baños de Bande, Cuntis e Baños de Molgas, a Edovio en Caldas de Reis e a Coventina en Guitiriz. Ofrendas de moedas deitadas ó manancial se constatan en Cuntis, Caldas de Reis e quizáis tamén Baños de Bande. Sobre termalismo antigo (aspectos medicinais e/ou cultuais) véxanse como obras de referencia DÍEZ DE VELASCO 1985 e mailas Actas de Congresos EAUX THERMALES 1992, TERMALISMO 1992, I CPTA 1997.

334

FERMíN PÉREZ LOSADA

quentes ou sudatorios); o edificio é de tamaño modesto/medio (ca. 500 m 2 ), sinxela estructura (ó aproveitárense augas quentes obviamente non é necesario o concurso de infraestructuras de quecemento -fornos, hipocaustos-) e non excesivamente monumental. Outro bó modelo de balneario rural galaicorromano podería ser o de S. Vicente do Pinheiro en Penafiel (FORTES 1902; SOEIRO 1984, 67-75), máis pequeno e compacto (ca. 250 m 2) pero de estructura bastante máis "clásica" (sala central desde onde se accede a bañeiras frías, salas tépidas, un laconicum e unha bañeira quente) dado que as nacentes minero-medicionais aproveitadas son frías, co cal aquí sí que aparecen os típicos praefurnia integrados en salas de servicio perimetrais. Grandes estanques ou piscinas quentes son coñecidas asemade en aglomerados tales como Ourense, Baños de Bande e Caldas de Reis, quizais integradas en edificios balnearios similares ós citados 659 aínda que tampouco hai que desbota-Ia posibilidade de que se trate de sinxelas estructuras de baño ó ár libre carentes de instalacións fixas. Chama poderosamente a atención a total ausencia de templos ou recintos sacros de tipo indíxena (jana) 660 , tan relevantes e característicos en tantos aglomerados secundarios galos, británicos ou xermanos. De feito, se coñecen moi poucos santuarios desta índole no Noroeste, son aillados, rurais e moi sinxelos (simples estructuras rupestres ó ár libre) e, malia que puideran ter funcionado como centros cultuais de peregrinaxe para as xentes da comarca, en ningún caso parece que teñan xerado calquera tipo de hábitat agrupado permanente nas súas inmediacióné 61 . Quizais esta compoñente

659 Sobre o tema da arquitectura termal, demasiado amplo para resumilo aquí, véxanse as seguintes obras de referencia: MORA 1981, THERMES 1991, ROOK 1992, NIELSSEN 1993 e TERMAS 2000. 660 Suxerimos no capítulo correspondente que os restos detectados en Pedra do Altar a carón de Brandomil puideran ser un ftnum, malia que esta posibilidade non deixa de ser, de momento, unha pura intuición. 661 En toda a Gallaecia son contadísimos, todos eles sitos no convento bracarense: Facho de Donón e Mougás en Pontevedra, Pena Escrita e Argeriz no territorio de Chaves, Marecos e Panóias no Douro. Son algo máis abundantes -ó redor de 25na franxa central da Península (Lusitania e Tarraconense). Sobre os mesmos véxase RODRÍGUEZ COLMENERO 1993b, 61106 e MARCO SIMÓN 1996.

relixiosa popular foi en boa parte sustituída polos balnearios (terapéuticos pero tamén cultuais) que acabamos de suliñar. Nesta análise das obras públicas quizais conveña facer unha especial referencia ás defensas e ás necrópoles. Respecto ás primeiras, seguindo a tónica habitual dos aglomerados secundarios, tódolos aglomerados estudiados son claramente abertos, tanto por ubicación (sen condicións naturais de defensa) como pola inexistencia de fortificacións artificiais, sexan éstas amplas -recintos murarios perimetrais- ou restrinxidas -asentamentos defensivos tipo burgus-. A única excepción posible é lria: a forma extremamente regular e ortogonal do aglomerado (prácticamente un rectángulo) quizais sexa indicativa da presencia dun recinto perimetral físicamente marcado (cerca ou muralla) de índole urbana, ou sexa, máis de delimitación e prestixio que propiamente defensivo; infelizmente non hai, de momento, calquera proba arqueolóxica directa ó respecto. As necrópoles, en cambio, son especialmente abundantes e repetidaé 62 -nalgúns casos varias por asentamento (tres en Vigo e Tui; dúas en Ourense, Caldas e Castillós) e/ou de de considerable tamaño (Areal de Vigo: 30 epígrafes e 60 tumbas escavadas)-, constituíndo unha boa proba da importancia habitacional destes núcleos agrupados. Excepto as 6 fosas de incineración da necrópole do Areal vigués, sempre están constituídas por sepulturas de inhumación e morfotipos romanos ben coñecidos -tumbas de tégula en cabalete, paralelepipédicas de tégula, ladrillo ou muretes, enterramentos en ánfora- que son os que abonan unha datación xenérica baixoimperial ou tardorromana (ss. III-VI d.C.), ás veces confirmada por indicios arqueolóxicos directos como cerámicas ou

662 Coñecemos necrópoles arqueolóxicas, con tumbas romanas e/ou altomedievais, en Tui (San Bartoloméu, rúa Loureiros, Sto. Domingo, Catedral), Iria (Colexiata), A Coruña (rúa Real), A Proba (nave de madeiras), Verín (barrio de S. Lázaro), Ourense (Praza da madalena e área da Trindade), Caldas (Sta. María e Praza de Abastos), Vigo (Areal, Picacho e Gamboa), Xinzo (Igrexa Vella) e Santiago (Catedral). Contan con epígrafes funerarios romanos Vigo (30), lria (6), Santiago (5), Caldas (4), A Coruña (3), Brandomil (3), Tui (1), Ourense (1) e Castillós (1); altomedievais hainos en Tui, lria e Baños de Bande. Únicamente Pontevedra carece de calquera indicio funerario.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

moedas; non é infrecuente, por outra parte, a continuidade destas necrópoles en época suevo-visigótica e altomedieval (ss. VIII-XI). A nivel de ubicación, se ben seguen a norma romana clásica de estaren situadas xunto ás vías de acceso nas lindes externas da área habitada, tamén é verdade que este indicio debe ser tomado con precaución á hora de determina-la área de ocupación romana do aglomerado: son moitos os casos onde estas necrópoles baixoimperiais/tardorromanas invaden e amortizan zonas en orixe habitacionais e/ou productivas (Trindade en Ourense, Areal en Vigo, rúa Real en Coruña, Loureiros en Tui, Sta. María en Caldas, Igrexa Vella en Xinzo). Por outra parte, tamén hai que considerar que en época altomedieval (ss. VIII-IX) xorden asemade as necrópoles intramuros de ubicación ad sanctos (LÓPEZ QUIROGA/RODRÍGUEZ LOVELLE 1998, 14041409): probablemente sexan deste tipo algunhas que, amáis de seren esencialmente medievais (os niveis tardorromanos, caso de que existan, son escasos e dubidosos), amosan unha anómala ubicación dentro do aglomerado roman0 663 .

FUNCIONALIDADE Para a análise conxunta da funcionalidade dominante nos núcleos agrupados galegos utilizaremos o mesmo esquema (sector primario, secundario e terciario) adoptado para os aglomerados secundarios en xeral. Ningún dos enclaves analizados, por pequeno que sexa (p.e. Santiago ou Brandomil), semella ter sido en esencia un núcleo agropecuario, ou sexa,

663 Seguramente sexa ésta a razón de ser da necrópole da Colexiata/Adina en Iria, sita aparentemente en pleno centro da cidade romana: o presunto nivel tardorromano das tumbas é bastante discutible (unha única tumba é de tégulas), aquí sen dúbida estivo a primitiva ecclesia episcopal e, amáis disto, a distribución dos epígrafes/esculturas funerarios semella indicar que as necrópoles romanas estiveron noutros sitios (Luáns e Pedreda) moito máis acordes coa norma romana (xunto a vías e externos ó núcleo habitado). Algo similar quizais ocorre en Ourense (necrópole de Sta. María) e Tui (necrópole de S. Bartolomeu) -ambas de dubidosa romanidade e sitas a carón das respectivas sedes episcopais-, malia que aquí a súa ubicación é periférica do aglomerado.

335

que a actividade principal dos seus habitantes sexa a agricultura e que a razón de ser do poboado como tal sexa constituír unha agrupación de agricultores. Os indicios arqueolóxicos desta índole son moi poucoé 64 e, en todo caso, indicarían unha actividade complementaria de cariz doméstico destinada a asegura-la autonomía alimentaria dos residentes dentro dunha limitada economía de subsistencia. Se ben en ningún caso son centros productores agrícolas, esto non implica que boa parte dos aglomerados estudiados amosen unha intensa relación co hábitat agropecuario disperso, en especial os asentamentos de índole romana (villae, granxas e casais). Resulta evidente que núcleos como Verín, Xinzo, Ourense, Bande, A Proba, Tui ou Iria están situados en pleno centro de "comarcas naturais" de vocación agropecuaria predominante e que, malia que falta un estudio en profundidade do hábitat rural da zona, certamente actúan como polos de atracción para o mesmo (sobre todo o romano), que tende a concentrarse nas súas inmediacións. Tal como xa explicamos no modelo xeral, estas concentracións compréndense non tanto porque os aglomerados sexan centros de consumo (aquí especialmente limitado dado o seu pequeno tamaño, baixa densidade de ocupación e, polo tanto, reducido número de habitantes; as únicas excepcións posibles poderían ser Tui e lria) senón centros de valorización da producción agrícola, ou sexa, almacenamento, transformación e, sobre todo, intercambio e redistribución dos bens agropecuarios xerados na comarca. Neste sentido, sumado a outros que veremos máis adiante, son auténticos "centros rurais". Non atopamos en Galicia aldeas romanas abertas de índole agropecuaria, unha forma de hábitat rural que, como dixemos, resulta extremamente estraña no mundo romano. Non obstante, a súa existencia ten sido recentemente suxerida (ALARCAO 1996, 170-171) para algunhas zonas do norte de Portugal (concretamente o Alto Támega e Trás-os-Montes), probablemente unha

664 Muifios circulares hainos en Iria, A Corufia, Caldas, Ourense e Verín; lixos alimentarios en Ourense, A Proba e A Corufia, neste último caso esencialmente marifios (peixes e mariscos).

336

FERMfN PÉREZ LOSADA

especificidade rexional que, de momento, preferimos non xeneralizar para todo o conxunto do Noroeste. Esto non quere dicir que non existan "aglomerados terciarios": na nosa opinión os múltiples castella fortificados que perviven en época romana son, en esencia, a forma máis común e típica de "aldea agropecuaria" galaicorromana (PÉREZ LOSADA 1998). Sorprendentemente, a diferencia do que ocorre noutras provincias do Imperio, o sector secundario non está excesivamente ben representado nos aglomerados galegos, feito explicable en parte porque a industria artesanal estivo concentrada nas cidades ou ben moi atomizada e dispersa nos asentamentos rurais, en parte simplemente debido a unha lagoa do rexistro arqueolóxico. De feito, deixando á parte aqueles vestixios de actividade artesanal que consideramos meramente doméstica665 , contamos con indicios de producción mínimamente "industrial" en catro aglomerados: Tui, Caldas, Baños de Bande e, sobre todo, Vigo. Nos dous primeiros casos -pequenos fornos de fundición de vidro en Tui (sur da rúa Loureiros); forno e factoría latericio-tegularia en Caldas (adro de Sta. María)- semella que se trata de modestas industrias de ámbito local. Nos dous segundos, sen embargo, as actividades productivas amósanse moito máis especializadas e masivas, encamiñadas a abastecer un mercado relativamente amplo de índole comarcal ou incluso rexional: producción cerámica en Bandé 66 e, sobre todo, industria sali-

665 Producción textil -pondera- en Iria (Porto), Xinzo (O Regueiro) e Verín (rúa Maior); actividades metalúrxicas -escorias férricas- en Tui (rúa Loureiros), Xinzo (O Regueiro) e Bande (edificio da mansio); hipotética fabricación de tinte púrpura -molusco Thais Haemastoma- en Coruña (pza. Cánovas Lacruz). 666 Os indicios de producción cerámica en Bande son indirectos: alomenos sete fliglinarios privados de cerámica de construcción (epigráficamente delatados en cadansúa cartela impresa) e, sobre todo, un considerable e individualizado grupo de dous tipos emparentados de cerámicas finas (cerámica pintada de decoración triangular e cerámica "bracarense"). Non se coñecen, de momento, vestixios arqueolóxicos directos (fomos), pero todo semella indicar que foron fabricadas no propio asentamento ou inmediacións. A área de distribución destas manufacturas cerámicas é de índole comarcal (Limia Alta e Baixa) e quizais tamén rexional (eixo da vía XVIII e vía directa BragaLugo).

nelfa en Vig0 667 . En Bande descoñecemos qué peso específico puido representar este sector secundario na economía do poboado; en Vigo en cambio non ternos dúbida que foi determinante aínda que non exclusivo: é o único aglomerado galego que, en certo modo, podería ser calificado de "centro industrial". Cunha producción agropecuaria inexistente ou de mera subsistencia e unha producción artesanal polo xeral (salvo Bande e Vigo) tamén limitada e doméstica, obviamente ternos que concluír que a principal ocupación dos aglomerados obxecto de estudio é o sector terciario, a prestación de servicios. Estes non están encamiñados tanto cara dentro (para o aglomerado en sí mesmo e os seus residentes) como cara afóra, ou sexa para a poboación rural dispersa da comarca, paliando así as múltiples carencias derivadas do seu aillamento á vez que posibilitando o seu desenvolvemento económico e integración sociocultural, política incluso, no novo contexto xurdido coa romanización. Na diversa gama de servicios prestados compre destacar os de índole viaria, comercial e "oficial". Os de tipo relixioso, tan comúns noutras provincias do Imperio, son aquí prácticamente inexistentes, coa única salvedade dos balnearios termais (dimensión curativa asociada coa cultual). Os servicios directamente xerados pola vía ou vías de paso (parada e fonda de viaxeiros; acougo, aprovisionamento e reparación de medios de transporte; depósito temporal de mercado rías; conservación e mantemento do camiño) son sen dúbida unha constante en tódolos aglomerados estudiados. Non volveremos a insistir en que todos son viarios (especialmente cruzamentos de camiños e/ou puntos de paso obrigado) e a maioría mansiones (etapas diarias de transporte). Nalgúns aglomerados (Tui, Iria, Coruña, Bande, A Proba,

667 As salinas do Ateal (ca. 12.000 m 2) son de momento as de meirande tamaño coñecidas en toda a costa atlántico-cantábrica. O sal producido puido comercializarse directamente, abastecendo a asentamentos habitacionais do interior, pero certamente os seus principais clientes foron as pequenas factorías costeiras de salmoiras de peixe. O radio de distribución do producto seguramente foi amplo, de índole rexional: sen dúbida toda a comarca da ría de Vigo e posiblemente todo o ámbito das Rías Baixas galegas.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

Verín) esta función viaria, sen deixar de ser importante, aparece un tanto diluída con respecto a outras funcionalidades sobrepostas e de meirande importancia (políticas e/ou comerciais); noutros en cambio resulta predominante (Xinzo, Caldas, Ourense) e incluso exclusiva (Pontevedra, Santiago, Brandomil). Non dubidamos en catalogar este lugares, especialmente os últimos citados, como bourgades routiéres, pequenos núcleos xerados por e para a circulación viaria. A función comercial tamén é común nos aglomerados galegos. A este nivel, quizais conveña distinguir alomenos dúas categorías económicas diferenciadas: centros de comercio (tráfico, almacenamento e redistribución masiva de bens importados a longa distancia) e lugares de mercado comarcal (abastecemento rural de mercadorías alleas e, sobre todo, intercambio e redistribución de productos propios, esencialmente agropecuarios) (NAVEIRO LOPEZ 1991, 149-160). Os primeiros sempre están situados na costa: A Coruña, Iria/Porto, Vigo e probablemente tamén Tui. Todos eles contan con instalacións portuarias (en Vigo e Tui non constatadas arqueolóxicamente, pero probables) onde reciben e almacenan estes bens de importación marítima (viño/aceite/salazóns contidos en ánforas, cerámicas finas de mesa)668 que posteriormente reexportan cara ó interior sumadas nalgúns casos a algúns productos propios (sal en Vigo e quizais peixes/mariscos na Coruña). Tui e Iria, dado o seu considerable tamaño, posiblemente tamén desempeñaron un certo papel como centros de consumo; A Coruña é, asemade, un importante porto de escala da navegación atlántica de altura. Os mercados comarcais están no interior: Verín, Bande, Ourense, Xinzo e A Proba (con moitas dúbidas, quizais tamén Castillós ou Brandomil). A excepción do edificio de tabernae exhumado en

668

Vertedoiros de desembarque detéctanse na praia do Areal vigués e, algo máis difuso, na baía coruñesa. En atención á inmensa cantidade de ánforas e cerámicas finas de importación marítima, quizais algunha das construccións aparecidas na rúa Pontevedra/Hospital de Vigo poida ser interpretada como almacén portuario. En Iria e Tui os materiais de importación non son excesivamente abundantes, pero sí suficientemente selectos e variados; quizais Tui sufríu unha forte competencia comercial con Vigo -gañando este último- e algo similar puidera ter acontecido entre Iria e Coruña.

337

Verín e outros porticados posiblemente tamén comerciais (Bande e A Proba), resulta moi difícil probar a nivel arqueolóxico esta función comercial, máxime cando boa parte das mercadorías en compra/venta ou intercambiadas serían bens agropecuarios e artesanais de producción local. Por outra parte parece lóxico considerar que non necesariamente tiveron que contar con instalacións comerciais fixas: seguindo o modelo xeral, posiblemente foron lugares de celebración de nundinae, ou sexa, mercados periódicos de alta frecuencia. A este respecto, quizais conveña facer unha especial alusión a aqueles lugares denominados ((forum", tradicionalmente interpretados como sítios de especial relevancia comercial. Os tres ata agora identificados (Foro Iriensis -Iria-, Forum Gigurrorum -A Proba de Valdeorras- e Forum Limicorum -Xinzo de Limia-) en efecto acaban de ser citados como ((centro de comercio" (lria) ou ((mercado comarcal" (A Proba e Xinzo), pero aínda así resistímonos a considerar que o termo en sí obrigatoriamente implique unha función comercial exclusiva ou predominante: outros aglomerados son tanto ou máis ((comerciais" aínda (A Coruña, Vigo, Ourense, Verín) e significativamente non levan tal apelativo. Seguindo o modelo xeral, decantámonos mellor pola opción ((cívica" (que, en parte, xa abrangue á ((comercial"): centros de reunión política, económica e cultural destinados a unha poboación rural dispersa, creados directamente por vontade romana en vez de seren de orixe endóxena e progresiva. Os tres en efecto son probables capitais políticas de comunidades indíxenas e dous deles (Iria e A Proba) amosan unha elaborada planimetría e infraestructura urbanística previamente planificada. A funcionalidade "oficial" é unha consecuencia engadida da viaria e comercial. Testemuños da mesma son a Torre de Hércules (o faro coruñés obviamente non é unha obra local de ornato urbano senón que responde a intereses supranacionais de Estado) ou a mansio de Bande (edificio oficial do cursus publicus) , así como o rexistro epigráfico de probables funcionarios públicos, ben sexan de índole administrativa, fiscal ou viaria: escravosllibertos imperiais en Coruña e posible-

338

FERMfN PÉREZ LOSADA

mente tamén noutros aglomeradoé 69 , cadros técnico/administrativos en Vig0 670 e burocratizados militares en Tui, Caldas e Bandé71 . Varios aglomerados tamén desempeñaron asemade algún tipo de función "oficial" en relación cos distritos mineiros auríferos das inmediacións (a minería do ouro, como é sabido, é unha actividade directamente controlada e xestionada polo Estado, de aí que consideremos esta actividade máis de índole "oficial" que propiamente "comercial"). A Proba, dada a súa a súa posición perfectamente centrada e comunicada en pleno miolo da importantísima zona mineira valdeorresa, seguramente asumíu funcións directas de "oficina de minas" (como por exemplo Pedreiras de Lago no veciño distrito das Médulas) ou, en todo caso, de canalización e control do tráfico exportatorio do mineral. En moita menor medida, posiblemente tamén Brandomil (distrito aurífero pequeno pero moi próximo do asentamento) e quizais tamén Ourense e Tui (distritos auríferos moderados pero un tanto afastados) desempeñaran funcións semellantes. Deixamos deliberadamente para o final a funcionalidade político-administrativa, un aspecto 669 Na Coruña houbo case con total seguridade unha statio fiscal e aduaneira en relación ca tráfico marítimo de mercadorías, da que foron funcionarios os escravos imperiais Glaucus e Reginus (este último calificado expresamente de actor ou exactor) e quizais tamén o escravo Ares e mailo liberto Julius Plato. Escravos ou libertos tamén se constatan epigráficamente noutros aglomerados (Caldas, Tui, Iria e Brandomil), nalgún caso claramente privados (Caldas: Sabinus, Secundio e Lentinus, servas dun centurión), pero noutros (Tui: Nedimus, Fusculus e Constantinus; Iria: Cornelio Chresimo; Brandomil: Marcus Se(... ) Agatón e Valerius Daduchus) nada obsta para que fosen públicos e, polo tanto, probables funcionarios. 670 Referímonos ó importante grupo de clunienses, moitos deles cidadáns, inmigrados á cidade. Malia que as causas deste proceso inmigratorio se nos escapan, resulta probable que se trate de persoal técnico ou administrativo especializado en relación cos contidos productivos e comerciais do enclave. 671 Resulta extremamente difícil establecer con seguridade cál foi o papel xogado por estes militares en relación ca aglomerado. En Tui, é posible que o prefecto Tiberius Claudius Claudianus que costea un monumento honorífico tan monumental (pedestal de estatua CIRG 11 116) fose algo así como un patronus benfeitor do asentamento. En Caldas, o centurión Marco Audasio Máximo e o soldado Caio Julio Victor, ambos pertencentes a un destacamento da Legio X Gemina, quizais desempeñasen funcións de control e policía en relación coa construcción e mantemento da vía XIX. En Baños de Bande, suxerimos que o optio Lucius Didius Marinus fose un burocratizado oficial con funcións viarias e fiscais (¿percepción da annona?).

que consideramos moi estendido nos aglomerados galegos pero tamén certamente complexo e problemático. A diferencia do que ocorre nas provincias galo-xermánicas, aquí non se trata tanto de que os aglomerados presenten maxistraturas públicas locais (magistri ou similares) e sexan centros administrativos dunha certa porción do territorio das cidades (pagz) , senón simplemente que creemos que moitos deles, en maior ou menor medida, oficial ou oficiosamente, desempeñaron funcións de capitais de civitas, ou sexa, foron políticamente autónomos e independentes, exercendo a súa xurisdicción directa sobre territorios propios e definidos. Neste sentido, falar en Galicia de aglomerados secundarios en absoluto debe facerse no sentido de "dependentes" senón simplemente no de "menores", física e culturalmente ben diferenciados do modelo clásico de cidade. Esta curiosa situación, aparentemente contradictoria (sendo capitais de civitas en teoría deberían ser cidades), se explica con base en razóns xenéricas e particulares. Respecto ás primeiras, ternos que partir da base de que o esquema xerárquico romano clásico -unha rede básica de cidades (capitais de civitas) e, dentro do territorio destas, un conxunto variable (ás veces extenso e regular, outras veces reducido e irregular) de aglomerados secundarios políticamente dependentes das primeiras- resulta inaplicable en Galicia, posto que aquí que en principio só hai unha única cidade (Lugo) e esto implicaría supoñer que tódolos núcleos estudiados dependen políticamente dela (ou de Braga/Chaves as do sur) e que, polo tanto, esta contaría cun territorio inmensamente grande. Amáis disto, o mundo das civitates galaicorromanas presenta certas características propias e diferenciais: por unha parte son numerosísimas (de aí que sexan moi pequenas)672 e por outra amosan unha inmensa variabilidade no seu nivel de "romanidade", ou sexa, o grado de adaptación física e

672 Plínio cita 61

e Ptolomeo 53, e eso sen incluír aquelas outras coñecidas exclusivamente por testemuños epigráficos. A título comparativo, en territorios moito maiores como as tres Galias só hai 60 e en Britania 18. Senda tantas nun espacio tan limitado, evidentemente será inversamente proporcional ó seu número tanto a súa importancia como o tamaño dos respectivos territorios.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

material ó modelo teórico romano (civitas = urbs + territorium) 673 . Desde a perspectiva de Roma, urbanizar completamente este mosaico sería tarefa imposible, resultando lóxico entón que se aplicase unha estratexia selectiva, ben fose de raíz endóxena ou inducida polo poder romano: algunhas -as máis desenvolvidas e mellor posicionadas- terán núcleos urbanos de nova planta como capital, outras se conformarán con o que formalmente son aglomerados secundarios, e finalmente moitas outras permanecerán indíxenas e rurais, en todo caso con sobreviventes castella como hipotéticas capitais. Non nos parece así que exista calquera contradicción no feito de que un aglomerado protourbano ou incluso un pequeno núcleo en absoluto urbano poida asumir funcións de "lugar central" dunha civitas, ou sexa capital político-administrativa dun determinado territorio. A nivel particular, os elementos que indican que moitos dos aglomerados estudiados tiveron unha certa funcionalidade político-administrativa (foron capitais de civitas) radican tanto na identificación dos asentamentos con núcleos "capitais" citados nas fontes escritas como na súa relación directa con civitates ben testemuñadas en fontes escritas e/ou epigráficas. Noutros casos descoñecemos totalmente se na zona houbo ou non unha civitas constituída como tal (non hai ou son moi febles as probas escritas e epigráficas ó respecto) pero o núcleo considerado non deixa de ser o único -ou en todo caso o máis destacado- hábitat agrupado romano existente nunha vasta rexión. Non pretenderemos agora repetir aquí as análises realizadas en detalle a nivel individual, pero sí resumir as principais conclusións: Tui (Tude) e lria (Iria Flavia, Foro Iriensis) son, en realidade, auténticas cidades (así o demostran, a nivel arqueolóxico, tanto o seu considerable tamaño como a súa configuración urbana) e, xa que logo, capitais políticas das respectivas civitas Tudensis e Iriensis. Estas non aparecen citadas como

673 Sobre a entidade de civitas nas provincias occidentais do Imperio e a súa variable plasmación física sobre o terreo, véxase o dito no Cap. 11. Aplicada á Gallaecia, a cuestión está máis desenvolvida en PEREIRA MENAUT 1980, 1984, 1988 e 1992; LÓPEZ PAZ/PEREIRA MENAUT 1995-96; PÉREZ LOSADA 1996b e1998.

339

tales nas fontes, pero sí as comunidades indíxenas orixinarias do Grovii e Copori sobre as cales estarían, en boa parte, montadas. Os seus territorios políticos sen dúbida foron vastos, quizais abranguendo e integrando indirectamente algunhas subdesenvolvidas civitates rurais do entorno. Ambas foron sedes episcopais suevo-visigodas e inclúen algúns aglomerados políticamente dependentes das mesmas: Santiago (Asseconia) , Barro/Noia (Vico Spacorum), Castrofeito/Pte. Puñide, quizais incluso Brandomil (Ad Duos Pontes) no territorio iriense; Vigo (vicus Elanez) no tudensé 74 . Noutros casos, as civitates deberon ser máis pequenas e mellor coincidentes cos territorios propios das comunidades indíxenas de base. Están ben testemuñadas en fontes e/ou epígrafes Caldas (Aquis Celenis) -capital da civitas Celenensis-, A Proba (Forum Gigurrorum) -civitas Gigurrorum-, Baños de Bande (Aquis Querquernnis) -civitas Querquernorum-, Xinzo de Limia (Forum Limicorum) -civitas Limicorum- e Verín (nome antigo descoñecido) -civitas Tamacanorum-. Caldas foi sede episcopal sueva e conta con varios aglomerados dependentes (Pontevedra - Turoquae Cuntis -Aquae Calidae-); sorprendentemente, esta grande importancia política que lle atribúen as fontes carece dun correlativo arqueolóxico similar: o núcleo é aparentemente bastante pobre, quizais eclipsado pola puxanza da veciña lria. En Bande e Xinzo se constata unha curiosa e significativa situación: o achado de sendos epígrafes honoríficos erixidos pola propia civitas en castros próximos (Nocelo da Pena e Rubiás) ten sido tradicionalmente utilizado como proba evidente de que ésta sería a súa capital política; semella constatarse aquí unha especie de modelo dual onde a capitalidade política é retida durante un certo tempo polo castellum orixinal, seguramente a penas de iure, mentres que a socioeconómica é ocupada polo novo aglomerado romano, sen dúbida a capital de jacto. Máis dúbidas ternos en adxudicar unha funcionalidade política a outros aglomerados. A capitalidade política de A Coruña (Brigantium) parece

674 O caso de Vigo é especialmente problemático. Suxerimos que sexa un industrioso vicus dependente de Tui, pero tamén é posible que sexa capital de civitas propia (Helleni, Aeleni ou Elanel).

340

FERMÍN PÉREZ LOSADA

lóxica tendo en conta que é o único núcleo agrupado importante de todo o Golfo Ártabro, pero sen embargo a etnia orixinaria dos artabri non está excesivamente ben individualizada e o enclave semella obedecer máis a intereses de Estado que a factores locais. En Ourense (Auria) o problema radica en que nada sabemos acerca da posible civitas que ocupóu esta importante rexión do val medio do Miño, quizais unha ignota civitas Auriensis da que obviamente o aglomerado das Burgas sería a súa capital. Castillós (Dactionum) por último, malia que pequeno e con dúbidas, posiblemente fose a capital política dos Lemavi. Nada sabemos da organización interna (maxistraturas) destas pequenas capitais e menos aínda da súa condición xurídica (PÉREZ LOSADA 1996a, 1996b e 1998). É probable que Xinzo fose municipium -constatación epigráfica dun duumvir- e, con dúbidas, posiblemente tamén Caldas -mención expresa como municipium Celenis nun contexto moi tardío (397-400 d.C.)- e lria -apelativo FlavitfJ75-. O resto foron seguramente simples civitates peregrinae.

CRONOLOXÍA Non pretenderemos agora volver a repetir as apreciacións cronolóxicas establecidas individualmente para cada ún dos asentamentos analizados. En moitos xacementos estas son xenéricas -sobre todo cando non existen escavacións ou escasean os materiais datables- e nos menos algo máis precisas -distinguindo diversas fase evolutivas-, baseadas en todo caso nas restrinxidas zonas intervidas que non sempre teñen que representar fielmente o que ocorre no conxunto do asentamento. De calquera maneira, resulta conveniente presentalas todas xuntas resumidas no cadro comparativo adxunto [Fig. 110]. Consideramos importante facer dúas consideracións xenéricas sobre estes datos cronolóxicos,

675 Non estendemos esta consideración a Brigantium porque, entre outras razóns, consideramos que o calificativo Flavium que He ourorga Ptolomeo é incorrecto (confusión por Pharum

Brigantium) .

unha respecto ás orixes e outra verbo á ruptura/continuidade altomedieval. A primeira é que os aglomerados secundarios galaicorromanos son todos moito máis antigos -xénese claramente altoimperial- do que habitualmente ata hoxe se cría. lria é sen dúbida o caso máis precoz -con ocupación probable xa desde os anos 20 ou 30 da primeira centuria-, seguido de Tui, Caldas, Ourense, A Proba, Castillós e Castrofeito que poderían orixinarse nas décadas dos 50 ou 60 de idéntico século. A Coruña é un caso algo especial, porque hai materiais antigos (algúns anteriores ó cambio de era) de importación marítima, pero non está ben testemuñada a existencia dun asentamento estable nestas recuadas datas. Tódolos demais, excepto Vig0 676 , amosan unha xénese ben probada contra finais do s. 1 d.C., denotando a emerxencia do proceso de reconversión dos populi en civitates, o trazado e construcción do sistema viario (tamén, polo xeral, bastante máis antigo do que habitualmente se pensa) e, en suma, a eclosión e xeneralización da acción urbanizadora de Roma. Sen dúbida, os aglomerados tamén revelan, e en maior medida se cabe, a coñecida acción da dinastía Flavia con respecto á organización e urbanización das terras do Noroeste (FERNÁNDEZ OCHOA 1993). O declive e abandono dos asentamentos é xa un proceso moito máis variado e multiforme. O factor máis influínte neste proceso é con seguridade a elección ou non destes lugares como núcleos da nova organización eclesial cristiá (LÓPEZ QUIROGA/RODRÍGUEZ LOVELLE 1993 e 1998b). Neste sentido, aglomerados como Tui, lria e Ourense, sedes episcopais oficializadas no s. VI (Parroquial Suevo) pero xeradas desde tempo atrás, terán asegurada a súa supervivencia e incluso renovada vitalidade durante época tardoantiga e

676 A cronoloxía de inicio do vicus vigués -algures durante a primeira metade do s. 11 d.C- ten doada explicación con base na existencia previa dourro importante asentamento como é o Castro de Vigo. Coñécense nas praias do Areal abondosos materiais de importación marítima xa desde finais do s. 11 a.C que en principio non revelan ningún tipo de asentamento costeiro estable posto que servirían ó devandito castro. Haberá que esperar a que éste se abandone contra inícios da segunda centuria para que sexa posible a xeración dun novo asentamento romano sito sobre a propia praia.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

TUI IRIA A CORUÑA CALDAS OURENSE BANDE A PROBA

,rl 111

1 1111111 11111 111

2 I I 1

?OI

3 I I 1

PONTEVEDRA

700

111111111111111111 1111111111111111111 1111111111111111111 1111 111

•

I ~III

• •

•

1II~1II~1II1111~1II11II'1II'1II1 I

'III)III~III~III'III~III) 111

CASTROFEITO

IIII

)lIjlll 111

1II~1II~1II1111~11I~1II~1II~1II1

SANTIAGO

PTE.PUÑIDE

liT 1~11'11¡16Ir

BRANDOMIL RIOCALDO

111 111 111 111 • 111111 111111 111111 111111 1111111111111111111 • 111111 111 111 •

• 1111

?OI I

111 • 111

VIGO

4 1

11111

VERÍN

I I

XINZO

CASTILLÓS

?OI

341

• • •

111111 111111

Fig. 110 Cronoloxía dos aglomerados secundarios romanos galegos

altomedieval, nalgún caso (Tui e Ourense) refrendada por seren sedes do poder político suevo nalgún momento da súa historia. Outros núcleos como Caldas -frustrada sede episcopal eclipsada pola puxante Iria-, A Proba e Xinzo -citadas como simples ecclesiae no Parroquial- non semellan sen embargo sobrevivir mais alá do s. VI. O resto dos aglomerados, alleos a estas circunstancias, son aban-

donados algures durante a quinta centuria, algúns incluso (Santiago, Pontevedra, Verín e Brandomil) xa desde finais do IV ou inícios do V d.C. Se tamén se dan casos dunha certa perduración é debido a outras razóns: A Coruña (pervivencia do funcionamento do faro ata mediados ou finais do s. V) e, especialmente, Vigo (continuidade e renovación do comercio marítimo ata ben entrado o s. VI).

CONCLUSIÓN: CARA A UNHA NOVA XEOGRAFÍA HISTÓRICA DA GALICIA ROMANA

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Galicia

Boa parte das conclusións tiradas do presente estudio están recollidas no capítulo precedente, especialmente aquelas que podemos considerar particulares e específicas sobre os aglomerados secundarios galaicorromanos. Pretenderemos agora apuntar algunhas outras de interese moito máis xenérico -aquelas derivadas da integración destes aglomerados na estructura e proceso xeral de romanización do Noroeste Peninsular-, de aí que subtitulemos este capítulo final como unha nova contribución á xeografía histórica da Galicia romana. O papel que xogan os enclaves estudiados na estructuración xeral do territorio provincial nos parece clave e esencial, dotado dun peso específico moito maior do que acontece noutros lugares. En comparación coa área mediterránea e mesmo outras rexións atlánticas do Imperio, tradicionalmente sempre se dixo que a relevancia atinxida polas cidades do Noroeste é escasa, tanto en cantidade como en calidade. En principio aparentemente así semellar ser (cidades propiamente ditas só serían Lugo, Braga, Astorga e Chaves), pero sen dúbida esta afirmación debe ser matizada: poucas son, en efecto, as cidades principais que seguen o modelo urbano clásico, pero non tanto os núcleos agrupados máis pequenos e heterodoxos, urbanos ou non, como os que aquí presentamos. Normalmente, estes aglomerados secundarios deberían ocupar unha posición intermedia, unha especie de cabeza de ponte, entre as cidades e o hábitat rural. No Noroeste sen embargo, en ausencia das primeiras, tenden simplemente a suplantalas. Actúan como cidades sen selo realmente (mellor sería dicir físicamente) e neste sentido acadan lóxicamente un papel primordial na estructuración da provincia. Na Gallaecia, a cidade clásica non é o único modo posible para "civilizar" un territorio; lonxe do pesimismo que implicaba a afirmación inicial, a aplicación doutros modelos "menores" sen dúbida conseguíu igualmente óptimos niveis de romanización. Quizais esteamos agora en condicións para proceder a unha categorización xerárquica conxunta e xeral para tódolos núcleos agrupados romanos do Noroeste (PÉREZ LOSADA 1998). Propoñemos catro niveis: grandes capitais administrativas, capitais rexionais, capitais de civitates e núcleos depen-

345

dentes (via). Os dous primeiros niveis se corresponden lóxicamente con cidades, o terceiro é multiforme (desde claros núcleos urbanos ata aglomerados protourbanos e incluso non urbanos), e o cuarto son aglomerados protourbanos e, especialmente, pequenos núcleos non urbanos [Fig. 111]. As "grandes capitais administrativas" son obviamente as tres coñecidas cidades augústeas (Braga, Lugo e Astorga) que encabezan os respectivos conventos xurídicos. Para a autoridade romana, probablemente abondóu con esta reducidísima rede para garantir unha administración suficientemente eficaz da provincia e unha mínima cohesión política da mesma: quizais por esto destaque tanto a súa función político-administrativa (abrangue todo o convento) sobre a socioeconómica e ideolóxico-relixiosa (exercida só sobre o limitado territorio da propia civitas). Por "capitais rexionais" entendemos aqueles núcleos urbanos que, amáis da súa condición de capital de civitas, acumulan unha posición sobranceira de dominio indirecto sobre outras civitates menores do seu ámbito territorial rexional. Chaves, coñecida desde antigo, é o mellor exemplo -a interpretación do coñecido "Padrao dos Povos" (AFFE 2 587) non deixa lugar a dúbidas desta condición de capital rexional-, ó cal poderiamos xuntar hoxe a recente e intensamente escavada Xixón (FERNÁNDEZ OCHOA 1995 e 1998; FERNÁNDEZ OCHOA/GARCÍA DÍAZ/GIL SENDINO 1996) -probable capital rexional de toda a área dos Astures Transmontani- e, na área costeira occidental galaica, seguramente Tude no sur e Iria Flavia no norte. Deste xeito, a xeografía política urbana da Gallaecia presenta unha certa lóxica distributiva e xerárquica interna: tres grandes capitais administrativas a nivel conventual e sete capitais a nivel rexional (as tres anteriores máis Chaves, Xixón, Iria e Tui). A práctica totalidade do territorio provincial fica así convenientemente cuberto en dúas escalas diferentes do nivel político. O terceiro nivel xerárquico é o das capitais de civitates. Sen dúbida foron abundantes, repartidas por todo o territorio galaico, pero tamén, como xa dixemos, enormemente multiformes: desde claros núcleos urbanos -o mellor modelo galaicorromano está representado na recentemente escavada

346

FERMíN PÉREZ LOSADA

kms.

I '\.

.......

ASTORGA

I I

/ /

I I ".

* ~

• •

Capitais administrativas Capitais rexionais Capitais de civitas Vici Asentamentos militares Lindes interconventuais

Fig. 111 Xerarquizacián xeral de cidades e aglomerados romanos na Gallaecía

Tongobriga (DIAS 1997)- ata o que formalmente son núcleos secundarios protourbanos ou non urbanos, ben sexan castella ou aglomerados abertos. Xa que logo, na súa identificación é preciso ter un especial coidado, posto que estas capitais non necesariamente urbanas fácilmente poden confundirse co seguinte grado na escala xerárquica, os vici: un mesmo poboado deste tipo poderá ser simple vicus nunha área romanizada, integrado no territorio dunha civitas urbana, e sen embargo asumir funcións de capital noutra de hábitat máis marcadamente tradicional onde, malia o seu pequeno tamaño e ausencia de configuración urbana, non deixará de ser o núcleo máis importante e desenvolvido da rexión. En Galicia, consi-

deramos que foron capitais de clVztas, oficiais ou oficiosas, os aglomerados de Caldas, Ourense, Bande, A Proba, Xinzo, Verín, Castillós, Trives Vello e, con dúbidas, tamén A Coruña. O cuarto nivel está formado polos vici, aglomerados claramente secundarios e dependentes que en absoluto teñen funcionalidade política, independentemente do seu tamaño e configuración interna protourbana ou non. É lóxico que só aparezan naquelas zonas que contan con cidades (capitais administrativas, rexionais ou capitais urbanas de civitas), especialmente na área suroccidental galaica, sen dúbida amáis desenvolvida e intensamente romanizada da Gallaecia occidental. En Portugal poderían sinalarse, entre outros,

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia

Meinedo e Várzea do Douro no territorio de Tongobriga ou ben Caldas das Taipas e Prado en relación a Braga (ALARCÁO 1996, DlAS 1997, MARTlNS 1995); en Galicia, Vigo no territorio tudense, Pontevedra e Cuntis con respecto a Caldas, Santiago e Noia dependentes de lria e Cambre baixo influencia brigantina. Non existen ou son raros nas comarcas interiores, dado que aquí a meirande parte dos aglomerados asumiron funcións de capitais de civitas. Únicamente poderiamos reseñar pequenísimos enclaves -Riocaldo no territorio de Aquis Querquernis) Sandiás no de Xinzo- e outros casos máis aillados -Brandomil, Carballo, Baños de Molgas- que non sabemos a ciencia certa de qué capital política dependerían. Un segundo elemento que compre destacar é o importantísimo papel que desempeñan os aglomerados estudiados en relación co hábitat rural disperso. Non é necesario volver a insistir en que os asentamentos rurais, cando son de índole romana (villae, granxas ou casais), aparecen exclusivamente onde hai centros locais, conformando significativas concentracións nos seus territorios. Xa que logo, existe unha relación directa entre a presencia de aglomerados e o nivel de "romanidade" do hábitat rural, comprendéndose así o porqué da presencia de villae en zonas (p.e. o interior ourensán ou a costa occidental) tan afastadas das cidades administrativas capitais. Esta relación é especialmente intensa e simbiótica, xustificándose ambos elementos mutuamente. Os aglomerados viven esencialmente cara afóra, prestando servicios á poboación agropecuaria e funcionando non tanto como centros de consumo senón máis ben como centros de desenvolvemento rural. Pola súa parte, o hábitat familiar disperso, se ben non presenta unha producción agropecuaria especializada e excedentaria (non hai ou son limitados os masivos mercados urbanos ou militares, de aí que polo xeral as villae galegas sexan pequenas ou moderadas) amosa sen embargo un certo nivel de riqueza. Esto é posible precisamente gracias ós centros locais (intercambio e comercialización a nivel local dos modestos excedentes producidos, abastecemento de servicios e productos alleos), de xeito tal que a riqueza xerada no campo, malia que limitada, pode ser novamente reinvestida no campo

347

(PÉREZ LOSADA 1996a e 1996b). En suma, o clásico tándem cidades + villae semella ser sustituído aquí maioritariamente polo de aglomerados + villae, un esquema sen dúbida moito máis axeitado á especificidade do Noroeste e que produce igualmente óptimos niveis de desenvolvemento rural. Para finalizar, un último factor que queremos salientar e que reviste un especial interese para a xeografía histórica da Galicia romana é o relativo ó sistema viario [Fig. 109]. Folga repetir novamente que os aglomerados secundarios xogan un moi importante papel tamén na conformación e distribución das comunicacións terrestres. O noso estudio obrigóunos indirectamente a unha profundada abordaxe deste aspecto (lembremos que todos son viarios) e, ó final, a propia identificación de cada aglomerado creemos que introduce un novidoso e significativo elemento de análise viaria que ata agora non tiña sido contemplado. Con respecto ás sínteses máis recentes (NAVElRO LÓPEZ 1991, 139-147), aportamos algúns cambios máis ou menos puntuais en canto a trazadosllocalizacións de mansiones das vías tradicionaié 77 , cronoloxías (moitas delas bastante máis antigas do que habitualmente se lle adxudica) e novos viais (sobre todo os da rede comarcal), pero quizais o aspecto máis interesante sexa o relativo a unha xenérica categorización xerárquica das mesmas. Creemos que no sistema viario galaicorromano poden individualizarse alomenos tres niveis: vías estatais (ou oficiais) primarias, vías estatais (oficiais) secundarias e vías terciarias ou comarcais. As estatais primarias, obviamente construídas e mantidas polo Estado (especialmente a instancia militar) e físicamente oficializadas mediante miliarios, unen as grandes capitais administrativas galaicas entre sí e con outras capitais exteriores; en Galicia son as coñecidas vía XVIII Braga-Astorga e XIX Braga-Lugo-Astorga e máis a "directa" Braga-Lugo (por Bande e Ourense), para a cal reclamamos esta

677 Probable reubicación de mansiones na vía XVIII (vid. A Proba), complexo trazado da vía XIX entre Iria e Lugo -trazado primitivo polo val do Ulla e definitivo por Santiago, Sobrado e Friol- (vid. Iria e Santiago) e, sobre todo, novidosa proposta xeral para a vía XX (vid. Caldas, Brandomil e A Coruña).

348

FERMfN PÉREZ LOSADA

categoría primaria malia non ser citada expresamente nas fontes itinerarias. As vías oficiais secundarias, tamén provistas de miliarios, unen capitais rexionais (ou en todo caso capitais de civitas importantes), adoptando un trazado transversal ás primarias ou ben complementando a rede estatal naquelas zonas que éstas non cobren; en Galicia son esencialmente dúas: a controvertida vía XX Caldas-A Coruña-Lugo e maila vía ChavesOurense-Iria. Por último, as vías terciarias conforman a rede propiamente comarcal, unindo aglomerados secundarios entre sí ou comunicándoos coas capitais anteditas; son relativamente abundantes e non necesariamente "oficiais": en Galicia únicamente algúns tramos da zona verinense-limiá contan con miliarios.

En suma, o que a priori eran pequenos, pobres e ignotos núcleos agrupados romanos, se revelan agora como un elemento básico e esencial do hábitat, o territorio, a sociedade e a cultura galaicorromana. O nome de "aglomerados secundarios" sen dúbida Hes cae corto, especialmente o pexorativo de "secundarios", posto que algúns son auténticas cidades, moitos son relevantes núcleos protourbanos, e todos cumpren un papel primordial nesta singular provincia periférica do Imperio. Non pretendimos aquí máis que apuntar algunhas das moitas posibilidades de investigación que se abren a partir do seu estudio e individualización. Anceiamos que o noso trabaHo sexa fructuoso neste sentido.

BIBLIOGRAFÍA

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos 'aglomerados secundarios" romanos en Calicia AAW 1970. AA.W.: "Carta prehistórica del término municipal de Santiago", CEG, XXV; nO 77, pp. 255-266 AAW 1991. AA.W.: Fuentes para el estudio de la Torre de Hércules, Instituto J. Cornide de Estudios Coruñeses, A Coruña. AFFE [1987]. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio: Aquae Flaviae 1. Fo ntes epigráficas, 2 vols., Cámara Municipal de Chaves, Chaves. AFFE2 [1997]. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio: Aquae Flaviae 1. Fontes epigráficas da Gallaecia meridional interior, Cámara Municipal de Chaves, Chaves. ABASCALlESPINOSA 1989. ABAS CAL, Juan Manuel; ESPINOSA, Urbano: La ciudad hispano-romana. Privilegio y poder, Colegio Oficial de Aparejadores y Arquitectos de La Rioja, Logroño. ABEL VILELA/ARIAS VILAS 1975. ABEL VILELA, Adolfo de; ARIAS VILAS , Felipe: Guía Arqueológica Romana de Lugo y su Provincia, Lugo. ACUÑA CASTROVIEjO 1971. ACUÑA CASTROVIEJO, Fernando: "Los Lares Viales en la Galicia Romana", 11 CNA, vol. II, pp. 353-357. ACUÑA CASTROVIEjO 1972. ACUÑA CASTROVIEJO, Fernando: "Los mosaicos de La Cigarrosa (Orense)", BSAA, XXXVIII, pp. 468-476 ACUÑA CASTROVIEjO 1973a. ACUÑA CASTROVIEJO, Fernando: Mosaicos romanos de Hispania Citerior 11. Conventus Lucensis, Univ. Santiago/Valladolid (Studia Archaeologica 24), Santiago. ACUÑA CASTROVIEjO 1973b. ACUÑA CASTROVIEJO, Fernando: "Os balsamarios romanos da Gallaecia", CEG, Vol. XXVIII, Fasc. 85, pp. 181-187 ACUÑA CASTROVIEjO 1974. ACUÑA CASTROVIEJO, Fernando: "Notas sobre la morfología y la decoración en las aras y estelas de Galicia en la época romana", en RBB, pp. 17-31 ACUÑA CASTROVIEjO 1979. ACUÑA CASTROVIEJO, Fernando: "Vigo en la Antiguedad", en Vigo en su Historia (Caja de Ahorros Municipal de Vigo, Vigo), pp. 15-59 ACUÑA CASTROVIEjO 1981. ACUÑA CASTROVIEJO, Fernando: ''A arqueoloxía na obra de López Ferreiro", CEG, XXXII, nO 96-97, pp. 57-80 ACUÑA CASTROVIEjO 1988. ACUÑA CASTROVIEJO, Fernando: "Sobre una figurita de Harpócrates hallada en Galicia", Homenaje a Garda Bellido (Anejos de Gerión 1). ACUÑA CASTROVIEjO/CASAL GARCÍA 1981. ACUÑA CASTROVIEJO, Fernando; CASAL GARCÍA, Raquel: "La estela funeraria de Antes (A Coruña)", Brigantium, 2, pp. 273-280 ACUÑA FERNÁNDEZ/ARIAS VILAS 1983. ACUÑA FERNÁNDEZ, Paloma; ARIAS VILAS, Felipe: ''Algunhas cuestións sobre os asentamentos na Galicia Baixorromana", en 11 SANP, pp. 263-271. ACUÑA PIÑEIRO 1993. ACUÑA PIÑEIRO, Angel: Informe de valoración arqueológica. Prospección del núcleo urbano de Tui (Pontevedra), Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía (Dirección Xeral do Patrimonio Histórico e Documental, Consellería de Cultura, Xunta de Galicia), Santiago.

351

ACUÑA PIÑEIRO 1995a. ACUÑA PIÑEIRO, Ángel: Informe de valoración. Proyecto de sondeos y excavación arqueológica del solar nO 3-5 de la calle Colón, Vigo (Pontevedra), Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Santiago. ACUÑA PIÑEIRO 1995b. ACUÑA PIÑEIRO, Ángel: Informe de valoración. Excavación arqueológica del solar nO 5 de la calle Hospital, Vigo (Pontevedra), Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Santiago. ACUÑA PIÑEIRO 1996a. ACUÑA PIÑEIRO, Ángel: Informe de valoración 11. Ampliación de la excavación arqueológica del solar nO 5 de la calle Hospital, Vigo, Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Santiago. ACUÑA PIÑEIRO 1996b. ACUÑA PIÑEIRO, Ángel: Memoria técnica. Control arqueológico en la obra de modificación de servicios en las calles Pontevedra y Hospital, Ayuntamiento de Vigo, Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Santiago. ACUÑA PIÑEIRO 1997. ACUÑA PIÑEIRO, Ángel: "Vigo: notas de arqueología urbana", A Buguina (Boletín bimestral do programa Urban do concello de Vigo), nO 1. ACUÑA PIÑEIRO/PAZ LOBEIRAS 1996. ACUÑA PIÑEIRO, Ángel; PAZ LOBEIRAS, Rosa María: "Nuevas aportaciones al Vigo romano", Congreso Internacional '.í1s orixes da cidade no Noroeste Hispánico" (Lugo, 15-17 maio 1996), comunicación oral non publicada en Actas. ACUÑA PIÑEIRO/PÉREZ LOSADA/PAZ LOBEIRAS 1998. ACUÑA PIÑEIRO, Ángel; PÉREZ LOSADA, Fermín; PAZ LOBEIRAS, Rosa María: ''Aproximación arqueolóxica ó Tude romano: excavación na rúa Loureiros", en OCNH, pp. 839-870 ADAM 1984. ADAM, Jean Pierre: La Construction Romaine. Materiaux et Techniques, Grands Manuels Picard, París. AGRAFOXO PÉREZ 1989. AGRAFOXO PÉREZ, Xerardo: O poboamento castrexo na rexión occidental da provincia da Coruña, Grafisant, Santiago. ALARCAO 1983. ALARCAo, Jorge de: "A arqueologia dos mercados romanos", Minia, 7, pp.5-48. ALARCAo 1988a. ALARCAo, Jorge de: O Domínio Romano em Portugal, Publicas:áes Europa-América, Mem Martins (Portugal). ALARCAO 1988b. ALARCAO, Jorge de: Roman Portugal, Vol. II, Fasc. 1, Aris & Philips Ltd., Warminster. ALARCAO 1992. ALARCAo, Jorge de: ''A cidade romana em Portugal: a formas:ao de lugares centrais em Portugal, da idade do Ferro á Romanizas:ao", en Cidades e História (Fund. Calouste Gulbenkian, Lisboa), pp. 35-72 ALARCAO 1996. ALARCAo, Jorge de: ''Aglomerados urbanos secundários de Entre-Douro-e-Minho", en REBOREDA MORILLO/LÓPEZ BARJA 1996, pp. 167-179 ALARCAo 1998. ALARCAO, Jorge de: "Tres níveis de aglomerados populacionais romanos", OAp, Série IV; nO 16, pp. 175-186 ALBERTOS FIRMAT 1975. ALBERTOS FIRMA'f, María Lourdes: Organizaciones suprafamiliares en la Hispania Antigua, Univ. Valladolid (Studia Archaeologica 37), Valladolid.

352

FERMÍN PÉREZ LOSADA

ALCORTA lRASTORZA n.p.. ALCORTA IRASTORZA, Enrique: "Cerámica común del campamento romano de Aquis Querquennis (Porto Quintela, Ourense)". Primer avance al catálogo formal", en Castrexos e Romanos no Noroeste (Colóquio de Homenaxe a Carlos Alberto Ferreira de Almeida), Santiago, 2-4 olltubro 1997, no prelo. ALFOLDI 1975. ALFOLDI, Geza: Die Romischen Inschriften von Tarraco, Deutsches Archaologisches Institut (Madrider

Forschungen 10), Walter de Gruyter & Ca., Berlín. ALMEIDA 1979. BROCHADO DE ALMEIDA, Carlos Alberto: "Salinas medievais entre o Cávado e o Neiva", Bracara Augusta, XXXIII, pp. 391-402. ALMEIDA 1990. BROCHADO DE ALMEIDA, Carlos Alberto: Proto-História e Romanizar¡áo da bacia inferior do Lima, Centro de Estudos Regionais, Viana do Castelo. ALMEIDA FERNANDES 1965-68. ALMEIDA FERNANDES, Armando de: "Paróquias suevas e dioceses visigóticas", Arquivo do Alto Minho, XIV (vol.IV da 2a Série), 1965, pp. 164-205; XV (vol. V da 2a Série), 1967, pp. 557 e 97-145; XVI (vol. VI da 2 a Série), 1968, pp. 5-34. ALVARADO BLANCO 1979. ALVARADO BLANCO, Segundo: ''A Pontóriga. Sobre los restos de un antiguo puente roma:no cerca de Sobradelo de Valdeorras", BAur, IX, pp. 77-90 ALVARADO BLANCO et alii 1990. ALVARADO BLANCO, Segundo; DURAN FUENTES, Manuel; NARDIZ ORTIZ, Carlos: Pontes históricas de Galicia, Colexio Oficial de Enxeñeiros de Camiños, Canais e Partos / Xunta de Galicia, 2 a ed., A Coruña. ALVARADO BLANCO et alii 1992. ALVARADO BLANCO, Segundo; RIVAS FERNÁNDEZ, Juan Carlos; VEGA PATO, Tomás: La Via Nova en A Limia. Sus restos, trazado, mensuración y procedimiento constructivo, Museo Arqueolóxico Provincial (Boletín Auriense Anexo 16), Ourense. ALVARADO BLANCO et alii 2000. ALVARADO BLANCO, Segundo; RIVAS FERNÁNDEZ, Juan Carlos; VEGA PATO, Tomás: La vía romana XVIII (Via Nova). Revisión de su trazado y mensuración. 11: de los Limici a los Gigurri, Museo Arqueolóxico Provincial (Boletín Auriense Anexo 25), Ourense. ÁLVAREZ BLÁZQUEZ 1952. ÁLVAREZ BLÁZQUEZ, José María: "Nuevos hallazgos para el esclarecimiento del pasado de nuesta ciudad", Faro de Vigo, 20/IX/1952. ÁLVAREZ BLÁZQUEZ 1955. ÁLVAREZ BLÁZQUEZ, José María: "Hallazgo de estelas funerarias romanas en Vigo (Pontevedra)", 111 CAN, pp. 462-475 ÁLVAREZ BLÁZQUEZ 1960. ÁLVAREZ BLÁZQUEZ, José María: La ciudady los días. Calendario histórico de Vigo, Ed. Monterrey, Vigo. ÁLVAREZ BLÁZQUEZ 1979. ÁLVAREZ BLÁZQUEZ, José María: "Cuadros de Vigo en la Edad Media", en Vigo en su Historia (Caja de Ahorros Municipal de Vigo, Vigo), pp. 61-124 ÁLVAREZ BLÁZQUEZ et alii 1980. ÁLVAREZ BLÁZQUEZ, José María; COSTAS GOBERNA, Fernando Javier; HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "Vigo arqueológico", RMMQL, II (monográfico).

ÁLVAREZ LIMESES 1936. ÁLVAREZ LIMESES, Gerardo: Geografía General del Reino de Galicia. Provincia de Pontevedra, Dir. Carreras Candi, Alberto Martín,

Barcelona. AMOR MElLÁN 1919. AMOR MEILÁN, Manuel: Historia de la Provincia de Lugo. Tomo JI. Dominación Romana, Lugo. ANTA DE MOURA 1994. ANTA DE MOURA S.L. (Dir. le. Castro Carrera): Sondaxes arqueolóxicas na "Casa de Arines': casco vello de Vigo. Informe valorativo, Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Vigo. ANTA DE MOURA 1996. ANTA DE MOURA S.L.: Sondaxes arqueolóxicas nun solar da rúa Marqués de Valterra (Vigo). Informe valorativo, Informe inédito depositado no

Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Vigo. ANTA DE MOURA 1997a. ANTA DE MOURA S.L. (Dir. J.e. Castro Carrera): Control arqueolóxico da ampliación do edificio do Rectorado da Universidade de Vigo (rúa Oporto 1, Vigo). Informe valorativo, Informe inédito depositado no

Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Vigo. ANTA DE MOURA 1997b. ANTA DE MOURA S.L. (Dir. Ma.S. Prieto Robles): Excavación arqueológica en área en la parcela nO 13 de la UE. Rosalía de Castro 1, Vigo. Informe valorativo, Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Vigo. ANTA DE MOURA 1997c. ANTA DE MOURA S.L. (Dir. Ma.S. Prieto Robles): Excavación arqueológica en área en la parcela nO 19 de la UE. 1-05 Rosalía de Castro 1, Vigo. Informe valorativo, Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Vigo. ANTA DE MOURA 1997d. ANTA DE MOURA S.L. (Dir. le. Castro Carrera): Sondaxes arqueolóxicas na parcela nO 22 da UE. Rosalía de Castro 1, Vigo. Informe valorativo, Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Vigo. ANTA DE MOURA 1998a. ANTA DE MOURA S.L. (Dir. Ve. Torres Bravo): Excavación arqueolóxica en área na parcela nO 23 da UE. 1-05 Rosalía de Castro 1, Vigo. Informe valorativo, Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Vigo. ANTA DE MOURA 1998b. ANTA DE MOURA S.L. (Dir. x.x. Constela Doce): Sondaxes arqueolóxicas no inmoble nO 6 da Praza da Constitución, casco vello de Vigo. Informe valorativo, Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Vigo. ANTA DE MOURA 1998c. ANTA DE MOURA S.L. (Dir. J. e. Castro Carrera): Sondaxes arqueolóxicas na parcela nO 14 da Unidade de Execución Rosalía de Castro 1 (Vigo). Informe valorativo, Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Vigo. ÁREAS 1987. ÁREAS DE ARQUEOLOGÍA Y PREHISTORIA DEL DEPTO. DE HISTORIA 1 (UNIV SANTIAGO): Catalogación de yacimientos prerromanos del Ayuntamiento de Santiago, Xunta de Galicia (Arqueoloxía/Investigación 3), Santiago. ARES VÁZQUEZ 1973. ARES VÁZQUEZ, Nicandro: "Hallazgo de tres lápidas romanas", BCPML, IX, nO 79-80, pp. 75-96

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia ARES VÁZQUEZ 1977-78. ARES VÁZQUEZ, Nicandro: "La mansión romana de Ponte Martiae", BCPML, X, nO 87-90, pp. 3-7 ARES VÁZQUEZ et alii 1979. ARES VÁZQUEZ, Nicandro; ARIAS VILAS , Felipe; DELGADO GÓMEZ, Jaime: "Unha ara aos Lares Viales no conxunto arqueolóxico de Temes (Carballedo-Lugo)", BAur, IX, pp. 311-315. ARIAS BONET 1964a. ARIAS BONET, Gonzalo: "Los caminos del duunviro Lépido y otras vías romanas 11. Segunda tableta: A) Vía de Lucus a Iria", MilExt, IV; pp. 71-85 ARIAS BONET 1964b. ARIAS BONET, Gonzalo: "López Ferreiro y la vía per loca marítima", MilExt, VII, pp. 153165 ARIAS BONET 1964c. ARIAS BONET, Gonzalo: "Más sobre Iria, Pria y Aseconia", MilExt, V; pp. 95-99 ARIAS BONET 1964d. ARIAS BONET, Gonzalo: "Los caminos del duunviro Lépido y otras vías romanas 111. Segunda tableta: B) Vía de Lucus a Dactionum", MilExt, VI, pp. 134-138 ARIAS BONET 1989. ARIAS BONET, Gonzalo: "La vía XIX a la luz del miliario de O Burgo", MilExt, 20, pp. 7-10 ARIAS VILAS 1992. ARIAS VILAS, Felipe: "O xacemento galaico-romano de Castillós (Lugo)", en FINI5TERRAE, pp. 225-256. ASTORGA 1932. ASTORGA, Xan: "Un castro na beira do Miño", Nós, V; nO 101, pp. 88-89 ASTURES [1995]. AA.VY.: Astures. Pueblos y culturas en la frontera del Imperio Romano, Principado de Asturias/Ayto. de Gijón/Caja de Asturias, Oviedo. AUDOUZE/BUCHSENSCHUTZ 1989. AUDOUZE, E; BUCHSENSCHUTZ, Olivier: Vil/es, vil/ages et campagnes de I'Europe celtique, Hachette, París. AVILA y LA CUEVA 1995. AVILA y LA CUEVA, Francisco: Historia civily eclesiástica de la ciudad de Tuy y su obispado, 4 vols., Edición facsimilar do Consello da Cultura Galega, Santiago. BALBOA SALGADO 1997. BALBOA SALGADO, Antonio: "Mito e realidade na imaxe clásica das costas galegas", en FER-GAL, pp. 155-165 BALIL 1973. BALIL ILLANA, Alberto: "Una inscripción de Forum Gigurrorum", Durius, 1, pp. 134-137. BALIL 1974. BALIL ILLANA, Alberto: "Sobre las esculturas de época romana en Galicia", en RBB, pp. 43-48 BALIL 1975. BALIL ILLANA, Alberto: "Sobre los mosaicos romanos de Galicia: identificación de un taller musivario", 11 CMGR (La Mosa'ique Gréco-romaine. Colloque International pour l'étude de la mosa"ique antique, Viena, 1971), pp. 259-263 BALIL 1980. BALIL ILLANA, Alberto: "¿Restos de un puerto romano en La Coruña?", Brigantium, 1, pp. 167-171 BALIL 1987. BALIL ILLANA, Alberto: "Forum y Fora en el Noroeste Peninsular", en FRPO, pp.143-146. BARREIRO BARRAL 1972. BARREIRO BARRAL, José: "Por tierras de Céltigos: Grandimirum o Brandomil", La lfoz de Galicia, 7/XI/ 1972. FERNÁNDEZ 1986. BARREIRO BARREIRO FERNÁNDEZ, Jose Ramón: Historia de la ciudad de La Coruña, Ed. La Voz de Galicia, A Coruña.

353

BEDOYA 1903. BEDOYA, J.M.: ''Antigüedades de Orense", BRAH, 42, pp. 155-157 BELLO DIÉGUEZ 1991a. BELLO DIÉGUEZ, José María: "La Coruña romana", en CIUDAD- TORRE, pp. 73-105 BELLO DIÉGUEZ 1991b. BELLO DIÉGUEZ, José María: "La Torre de Hércules y la leyenda", en CIUDAD- TORRE, pp. 145-149 BELLO DIÉGUEZ 1991c. BELLO DIÉGUEZ, José María: "La investigación sobre la Torre de Hércules", en CIUDAD-TORRE, pp. 165-170 BELLO DIÉGUEZ 1991d. BELLO DIÉGUEZ, José María: "La Torre romana", en CIUDAD-TORRE, pp. 171-178 BELLO DIÉGUEZ 1991e. BELLO DIÉGUEZ, José María: "La Edad Media: el recuerdo del faro y el uso como fortaleza", en CIUDAD-TORRE, pp. 179-180 BELLO DIÉGUEZ 1994a. BELLO DIÉGUEZ, José María: La Coruña Romana y Altomedieval, Vía Láctea/Ayto. Coruña (Biblioteca Coruñesa, nO 5), A Coruña. BELLO DIÉGUEZ 1994b. BELLO DIÉGUEZ, José María: La Coruña antes de Roma, Vía Láctea/Ayto. Coruña (Biblioteca Coruñesa, nO 3), A Coruña. BELLO DIÉGUEZ 1996. BELLO DIÉGUEZ, Jose María: "Las recientes excavaciones arqueológicas en el faro de Brigantium (Torre de Hércules, A Coruña)", Congreso Internacional '.í1s orixes da cidade no Noroeste Hispánico" (Lugo, 15-17 maio 1996), comunicación oral non publicada en Actas. BELLO DIÉGUEZ 1997. BELLO DIÉGUEZ, José María: "Excavaciones bajo el faro romano de la Torre de Hércules", en La Coruña, paraíso del Turismo, A Coruña, sen paxinar. BELLO DIÉGUEZ et alii 1993. BELLO DIÉGUEZ, José María; SAN CLAUDIO SANTA CRUZ, Manuel; VÁZQUEZ GÓMEZ, Xoán Luis: "Una estructura hidráulica y su contexto en la Coruña romana", XXII CAN, Resumes, pp. 163-164 BELLO DIÉGUEZ et alii n.p.. BELLO DIÉGUEZ, Jose María; FUENTE ANDRÉS, Félix; NAVEIRO LÓPEZ, Juan; VÁZQUEZ GÓMEZ, Xoan Luis: ''Arqueoloxía na cidade da Coruña. Xénese, desenrolo e balance preliminar dun proxecto de investigación", IV CGM (Lugo, 24-27 setembro 1990), no prelo. BELLO DIÉGUEZNÁZQUEZ GÓMEZ 1994. BELLO DIÉGUEZ, Jose María; VÁZQUEZ GÓMEZ, Xoan Luis: "Arqueoloxía urbana na Coruña", en FERNÁNDEZ MALDE (Ed.): Patrimonio e Cidade. A Coruña, Cidade Vel/a e Pescaría, (Asoc. Cultural O Facho/CO.A.G., A Coruña), pp. 31-36 BEN REDJEB 1994. BEN REDJEB, Tahar: "Les agglomérations secondaires de la Picardie" en PETIT/MANGIN/ BRUNELLA 1994a, pp. 113-121 BERARD 1992. BERARD, Fran~ois: "Territorium legionis: camps militaires et agglomérations civiles aux premiers siecles de l'Empire", Cahiers du Centre C. Glotz, 3, pp. 75-10 BERARD 1993. BERARD, Fran~ois: "Vikani, kanabenses, consistentes: remarques sur l' organisation des agglomérations militaires romaines", en CALBIIDONATIIPOMA 1993, pp. 61-90

354

FERMfN PÉREZ LOSADA

BERMEJO BARRERA 1982. BERMEJO BARRERA, José Carlos: Galicia y los Griegos, Sálvora, Santiago. BESNIER 1969. BESNIER, Maurice: s.v. "nundinae", D5, IVIl, pp.120-122. BIM-LUGO [1977]. AA.VV.: Actas del Coloquio Internacional sobre el Bimilenario de Lugo, Patronato del Bimilenario, Lugo. BLANCOAREÁN 1978. BLANCOAREÁN, Ramón: Vigo, el Fragoso y el Miñor, Ed. R. Blanco Areán, A Coruña. BLANCO FREIJEIRO 1984. BLANCO FREIJEIRO, Antonio: "El buey Apis en Iria Flavia (Padrón, La Coruña)", Gallaecia, VII-VIII, pp. 261-267 BLÁZQUEZ 1920. BLÁZQUEZ DELGADO-AGUILERA, Antonio: "Cuatro tésseras militares", BRAH, LXXVII, pp. 98-107 BLÁZQUEZ/BLÁZQUEZ 1923. BLÁZQUEZ DELGADO-AGUILERA, Antonio; BLÁZQUEZ JIMÉNEZ, Ángel: Excavaciones y exploraciones en vías romanas, Memorias de la Junta Superior de Excavaciones y Antiguedades 52, Madrid. BONILLA RODRÍGUEZ/MÉNDEZ FERNÁNDEZ 1991. BONILLA RODRÍGUEZ, Rafael; MÉNDEZ FERNÁNDEZ, Fidel: "Casa da Balconada (Santiago de Compostela)", ArqInj II, pp. 163-165 BONNEVILLE et alii 1982. BONNEVILLE, J.N.; ETIENNE, Robert; ROUILLARD, P.; SILLIERES, Pierre; TRANOY, Alain: "Les villes romaines de la Péninsule Ibérique", en Les villes dans le Monde Iberique (CNRS, París), pp. 1123 BOUZA BREY 1939. BOUZA BREY, Fermín: "Nuevos epígrafes de Galicia Romana", BCPMO, XII, pp. 193-202 BOUZA BREY 1941. BOUZA BREY, Fermín: "Castros de la comarca compostelana", AEA, XIV, nO 45, pp. 539-553 BOUZA BREY 1953. BOUZA BREY, Fermín: "Sobre el ara de Padrón y las deidades marítimas de la Galicia romana", BRAG, 25, pp. 431-436 BOUZA BREY 1956. BOUZA BREY, Fermín: "El ara romana inédita de la Catedral de Santiago de Compostela", Compostellanum, I, nO 2, pp. 143-153 BOUZA BREY 1964a. BOUZA BREY, Fermín: "Prenotando tópicos para el estudio de las vías romanas de Galicia: Iria y Aseconia", MilExt, 5, pp. 90-94 BOUZA BREY 1964b. BOUZA BREY, Fermín: "Prenotando tópicos para el estudio de las vías romanas de Galicia: Dactonium", MilExt, 7, pp. 151-152 BOUZA BREY 1964c. BOUZA BREY, Fermín: "Carta de E Bouza Brey aG. Arias", MilExt, V, p. 113 BOUZA BREY 1970a. BOUZA BREY, Fermín.: "La villa de Aixón y la presunta mansión romana de Pría", Compostellanum, XV, nO 4, pp. 553-557 BOUZA BREY 1970b. BOUZA BREY, Fermín.: "Balsamario romano con busto de fauno", AEA, XLIII, pp. 221-223 BOWEN 1969. BOWEN, H.C.: "The celtic background", en RIVET, A.L.E (Ed.): The roman villa in Britain (Routledge, Londres), pp. 1-48 BRANINGAN 1982. BRANINGAN, Keith: "Celtic farm to Roman Villa", en MILES 1982a, I, pp.81-96.

BROISE 1986. BROISE, P.: "Les vici viennais d'aprés l'epigraphie lapidaire", en VICU5, pp. 205-210. BRULET 1994. BRULET, Raymond: "Les agglomérations secondaires de Wallonie et du Grand Duché de Luxembourg", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, pp. 122-135 BRUNEAUX 1991. BRUNEAUX, J.L. (Ed.): Les sanctuaires celtiques et le monde méditerranéen, Errance, París. BUCHSENSCHUTZ 1994. BUCHSENSCHUTZ, Olivier: "Les habitats groupés a La Tene moyenne et finale", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, pp. 149-152 BURNHAM 1994. BURNHAM, Barry c.: "Les perites villes de la Bretagne romaine: présentation de l' etat des connaissances actuelles", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a,pp.227-238 BURNHAM/WACHER 1990. BURNHAM, Barry c.; WACHER, John S.: The small towns 01 Roman Britain, University of California Press, Berkeley-Los Angeles. cAAMAÑo BOURNACELL 1964. cAAMAÑo BOURNACELL, José: "El Grove, su historia", EMP, XVIII cAAMAÑo GESTO 1976. CAAMAÑO GESTO, Xose Manuel: La vía nO 18 del Itinerario de Antonino a su paso por la actual Provincia de Orense, Tese de Doutoramento mecanografiada, Univ. Santiago, Santiago. CAAMAÑO GESTO 1977-78. CAAMAÑO GESTO, José Manuel: "Las mansiones de la vía XVIII en su tramo orensano", Gallaecia, 3-4, pp.109-135. CAAMAÑO GESTO 1979. CAAMAÑO GESTO, José Manuel: "Marcas de alfarero en cerámica romana, encontradas en Galicia", Gallaecia, 5, pp. 63-99 CAAMAÑO GESTO 1983. CAAMAÑO GESTO, José Manuel: "Cerámicas finas de importación en la época romana en Galicia", en ECCHAG, pp. 225-246. cAAMAÑo GESTO 1988. cAAMAÑo GESTO, Xose Manuel: "Arqueología romana de Valdeorras" en JI 5HV, pp. 15-38 cAAMAÑo GESTO 1994. cAAMAÑo GESTO, Xose Manuel: "La presencia militar romana en Galicia: los campamentos", en RAMIL REGO (Ed): El Mundo romano en Galicia (Vilalba, 1994), pp. 31-47 CAAMAÑO GESTO 1995. cAAMAÑo GESTO, Xose Manuel: "Obras públicas en la Galicia romana: los campamentos", en PÉREZ LOSADA/CASTRO PÉREZ 1995, pp. 129-141 CAAMAÑO GESTO 1995-96. CAAMAÑO GESTO, Xosé Manuel: "El trazado de la Vía 18 del Itinerario de Antonino en Galicia", CArq, 12-13, pp. 45-88 CAAMAÑO GESTO et alii 1984-85. CAAMAÑO GESTO, Xose Manuel et alii: Catalogación arqueológica de Valdeorras, Proyecto Interprovincial de Catalogación y Prospección arqueológica de Galicia, Memoria inédita depositada na Dirección Xeral do Patrimonio (Xunta de Galicia), Santiago. cAAMAÑo GESTO et alii 1997. cAAMAÑo GESTO, Xose Manuel; FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, Carlos; LÓPEZ PÉREZ, Catalina: "La ocupación romana del espacio en el entorno del campamento de Cidadela (Sobrado dos Monxes, A Coruña)", en Castrexos e Romanos no

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia

355

Noroeste. Coloquio de Homenaxe a Carlos Alberto Ferreira de Almeida (Santiago, 2-4 Outubro 1997), Preactas, pp. 95-96. CAAMAÑO GESTO et alii 1997-98. CAAMAÑO

CARRO OTERO 1996b. CARRO OTERO, José: "El yacimiento arqueológico de lria Flavia (Padrón)", El Correo

GESTO, Xose Manuel; MEIJIDE CAMESELLE, Gonzalo; FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, Carlos: "El miliario de Friol: aportaciones al conocimiento de la vía XIX", BMPL, VIII, Vol. 1, pp. 9-18 GESTO/NAVEIRO LÓPEZ 1992. CAAMAÑO cAAMAÑo GESTO, José Manuel; NAVEIRO LÓPEZ, Juan Luis: ''Aportaciones al estudio de la red viaria romana de la provincia de La Coruña",en FINISTERRAE, pp. 207-224 CABALLERO/LATORRE 1999. CABALLERO ZOREDA, Luis; LATORRE GONZÁLEZ-MORO, Pablo: "El faro de La Coruña, llamado La Torre de Hércules", en HLR, pp. 505-509 CABEZA QUILES 1992. CABEZA QUILES, Fernando: Os

CASADO GONZÁLEZ/FRANCO MASIDE 1998. CASADO GONZÁLEZ, Gregorio; FRANCO MASIDE, Rosa María: "O balneario romano de Carballo segundo as fontes do Arquivo do Reino de Galicia (Unha excavación arqueolóxica no século XVIII)", Gallaecia, 17, pp. 251-287. CASAL GARCÍA/PAZ LOBEIRAS 1997. CASAL GARCÍA, Raquel; PAZ LOBElRAS, Rosa: "Un collar de ámbar suévico en Vigo", Gallaecia, 16, pp. 315-322 CASTELLÁ FERRER 1610. CASTELLÁ y FERRER, Mauro: Historia del Apóstol de Jesus Christo Santiago Zebedeo, patrón y capitán de las Españas, Alonso M. de Balboa, Madrid. CASTILLO LÓPEZ 1923. CASTILLO LÓPEZ, Angel del: "Seición arqueolóxica. Os restos da eirexa visigótica de San Martiño de Ourense", Nós, I, nO 18, pp. 16-18 CASTILLO LÓPEZ 1948. CASTILLO LÓPEZ, Angel del:

nomes de lugar. Topónimos de Galicia: a súa orixe e o seu significado, Xerais, Vigo.

CAGNAT 1969. CAGNAT, Raymond: s.v. "praefectura, praefectus", DS, vol. IV-1, pp. 611-614 CALBIIDONATIIPOMA 1993. CALBI, Alda; DONATI, Angela; POMA, Gabriella (Eds.): L 'Epigrafía del villaggio, Fratelli Lega Editori (Epigrafía e Antichitá 12), Faenza. CALO LOURIDO 1994. CALO LOURIDO, Francisco: A plástica da cultura castrexa galego-portuguesa, 2 vols., Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña. CAPELLA 1895. CAPELLA, Martins: Miliários do Conventus Bracaraugustanus em Portugal, Typ. de Arthur José de Sousa & Irmao, Porto. CARBALLO ARCEO et alii 1998. CARBALLO ARCEO, Xulio; LUACES ANCA, Javier; TOSCANO NOVELLA, Ma Cristina: Catálogo do Patrimonio Arqueolóxico. Arqueoloxía de Vigo e a súa historia, Concello de Vigo (Catálogos do Patrimonio 2), Vigo. CARDOZO 1985. CARDOZO, Mario: Catálogo do Museu de Martins Sarmento. Secr;áo de Epigrafía latina e de Escultura antiga, Sociedade Martins Sarmento (3a ed., revi-

sada e aumentada), Guimaraes. CARREÑO GASCÓN 1991a. CARREÑO GASCÓN, Covadonga: "Rúa dos Clérigos de Lugo", ArqInfi II, pp. 191-196 CARREÑO GASCÓN 1991b. CARREÑO GASCÓN, Covadonga: "Rúa da Raíña nO 7 e 9 (Lugo)", ArqInfi II, pp. 201-203 CARREÑO GASCÓN n.p.. CARREÑO GASCÓN, Covadonga: ''Avance sobre el estudio de la Tena Sigillata del campamento de Aquis Querquennis, Portoquintela, Bande, Ourense", en Castrexos e Romanos no Noroeste (Colóquio de Homenaxe a Carlos Alberto Ferreira de Almeida), Santiago, 2-4 outubro 1997, no prelo.

CARRO GARCÍA 1961-62. CARRO GARCÍA, Jesús: "Outeiro de Santa Susana, castro y mámoa de Santiago de Compostela", en Homenaje al Pro! Cayetano de Mergelina (Murcia, 1961-62), pp. 340-344 CARRO OTERO 1996a. CARRO OTERO, José: "La necrópolis del yacimiento de lria Flavia (Padrón, España) desde el punto de vista antropológico", VI CGM, Resumos, pp. 245-246

Gallego, 2010utubro/1996

Notas y comentarios a la Historia Antigua de La Coruña,

Excmo. Ayto., Imp. Sindical, A Coruña. CASTILLÓS 1974. (Redacción): voz "Castillós, San Vicente de", GEG, V, p. 220. CASTRO CARRERA 1992-93. CASTRO CARRERA, Fernando: "Intervención arqueolóxica no xacemento romano de O Fiunchal (Alcabre, Vigo)", Castrelos, 5-6, pp. 7183 CASTRO LÓPEZ 1929. CASTRO LÓPEZ, Ramón: Reseña histórico-descriptiva de la parroquia de Vilar de Ortelle y su comarca, y de los monumentos protohistóricos del Partido de Monforte de Lemos, Imp. F. Rodríguez, Monforte

CASTRO NUNES 1950. CASTRO NUNES, ]. de: "Os miliarios de Nerva na Gallaecia", CEG, V, pp. 161-174 CASTRO PÉREZ 1992. CASTRO PÉREZ, Ladislao:"As fibelas de besta: fibela de Aquis querquennis", Larouco, II, pp. 89-107 CAVADA NIETO n.p .. CAVADA NIETO, Milagros: ''Apuntes para la historia de la comarca de Valdeorras en la Antiguedad", CIEV, no prelo. cEÁN BERMÚDEZ 1832. CEÁN BERMÚDEZ, ].A.: Sumario de las Antigüedades Romanas que hay en España,

Imp. de D. Manuel de Burgos, Madrid. CHAMOSO LAMAS 1954. CHAMOSO LAMAS, Manuel: "Crónica. Excavaciones en la Catedral de Santiago de Compostela", AEArte, XXVII, pp. 183-187 CHAMOSO LAMAS 1954-55. CHAMOSO LAMAS, Manuel: "Excavaciones arqueológicas en la Citania de San Ciprián das Lás y en el poblado y explotación minera de Barbantes (Orense)", NAH, III-IV, pp. 118-130 CHAMOSO LAMAS 1956a. CHAMOSO LAMAS, Manuel: "Noticia de las excavaciones arqueológicas que se realizan en la Catedral de Santiago", Compostellanum, I, nO 2, pp. 5-32 CHAMOSO LAMAS 1956b. CHAMOSO LAMAS, Manuel: "El puente romano de Orense", CEG, XI, fasc. 33, pp. 5-30

356

FERMÍN PÉREZ LOSADA

CHAMOSO LAMAS 1956c. CHAMOSO LAMAS, Manuel: "Noticia de las excavaciones que se realizan en la Catedral de Santiago (Segunda Fase)", Compostel/anum, I, nO 4, pp. 275-328 CHAMOSO LAMAS 1957. CHAMOSO LAMAS, Manuel: "Excavaciones arqueológicas en la Catedral de Santiago (Tercera Fase)", Compostellanum, II, nO 4, pp. 225-330 CHAMOSO LAMAS 1958. CHAMOSO LAMAS, Manuel: "Excavaciones en la Catedral de Santiago", AEArte, XXXI, pp. 39-47 CHAMOSO LAMAS 1958-59. CHAMOSO LAMAS, Manuel: "Sobre hallazgos arqueológicos en Castillones", BCPML, VI, pp. 213-215 CHAMOSO LAMAS 1971. CHAMOSO LAMAS, Manuel: "Noticias sobre recientes descubrimientos arqueológicos y artísticos efectuados en Santiago de Compostela", Príncipe de Viana, nO 122-123, pp. 35-48 CHAMOSO LAMAS 1972-74. CHAMOSO LAMAS, Manuel: "Noticia sobre la importancia arqueológica de Iria Flavia (Padrón, La Coruña)", AEA, XLV-XLVII, pp. 125134 CHAMOSO LAMAS 1974. CHAMOSO LAMAS, Manuel: voz "Iria", GEC, XVIII, pp. 42-45 CHAMOSO LAMAS 1981. CHAMOSO LAMAS, Manuel: Tuy, Guías Everest, León. CHAMOSO LAMAS 1983. CHAMOSO LAMAS, Manuel: Iria Flavia (La Coruña). Excavaciones arqueológicas (Informe), Orixinal dactilografiado inédito, A Coruña. CHAMOSO LAMAS/FILGUEIRA VALVERDE 1976. CHAMOSO LAMAS, Manuel; FILGUEIRA VALVERDE, José: "Excavaciones arqueológicas en la iglesia y atrio de San Bartolomé de Rebordanes, de Tuy (Pontevedra)", NAH, Arqueología 4, pp. 323-333 CHEVALIER 1974. CHEVALIER, Raymond: "Cité et territoire; solutions romaines aux problémes de l' organisation de l'espace; problemátique 1948-1973", ANRW, II, 1, pp. 649-788 CHEVALIER 1986. CHEVALIER, Raymond: "Les sources de la recherche", en VICUS, pp.2-5. CHOUQUER/FAVORY 1992. CHOUQUER, Gérard; FAVORY, Franyois: Les arpenteurs romains. Théorie et pratique, Errance, París. CHR [1993]. AA-VV.: La Ciudad Hispanorromana, Ministerio de Cultura / Ambit Servicios Editoriales, Barcelona. CIL II [1869]. HÜBNER, Aemilius: Corpus Inscriptionum Latinarum 11. Inscriptiones Hispaniae Latinae, Berlín. CIL II Supo [1892]. HÜBNER, Aemilius: Corpus Inscriptionum Latinarum II. Inscriptiones Hispaniae Latinae, LaHnae. Supplementum, Berlín. CIRG 1 [1991]. PEREIRA MENAUT, Gerardo: Corpus de Inscricións Romanas de Galicia I. Provincia de A Coruña, Consello da Cultura Galega, Santiago. CIRG II [1994]. BAÑOS RODRÍGUEZ, Genma: Corpus de Inscricións Romanas de Calicia II. Provincia de Pontevedra, Consello da Cultura Galega, Santiago.

CIUDAD-TORRE [1991]. AA.VV: Ciudad y Torre. Roma y la Ilustración en La Coruña, Excmo. Concello da Coruña, A Coruña. COLLIS 1984. COLLIS, J.R.: Oppida, earliest towns north of the Alps, Sheffield. CORNIDE SAAVEDRA 1792. CORNIDE y SAAVEDRA, Joseph: Investigaciones sobre la fUndación y fábrica de la Torre l/amada de Hércules, situada a la entrada del puerto de La Coruña, Oficina de D. Benito Calvo, Madrid. CORTIJO CEREZO 1993. CORTIJO CEREZO, María Luisa: "Algunos aspectos sobre el medio rural en la Bética romana: pagi y vici", HispAnt, XVII, pp. 197-214 CURCHIN 1985. CURCHIN, L.A.: "Vici and pagi in Roman Spain", REA, 87 (3-4), pp. 327-343 DAVID 1947. DAVID, Pierre: Etudes historiques sur la Cal/ice elle Portugal du Vle au Xlle siecle, Les Belles Lettres, París-Lisboa. DIAS 1997. TAVARES DIAS, Lino Augusto: Tongobriga, IPPAR, Lisboa. DÍAZ 1994. DÍAZ, Pablo c.: "Consideraciones sobre las cecas de la Gallaecia visigoda", 111 CPHA (Preactas), vol. II, pp. 643-648 DÍAZ ÁLVAREZ 1981. DÍAZ ÁLVAREZ, Pedro: Ánforas romanas en los caminos del mar, Vigo. DÍAZ ÁLVAREZ 1984. DÍAZ ÁLVAREZ, Pedro: Ánforas romanas en el eje galaico-lusitano, Vigo. DÍAZ y DÍAZ 1977. DÍAZ Y DÍAZ, Manuel Cecilio: "Orígenes cristianos en Lugo", en BIM-LUGO, pp. 237-250. DIEZ DE VELASCO 1985. DIEZ DE VELASCO, Francisco: "Balnearios y dioses de las aguas termales en Galicia romana", AEA, LVIII, nO 151-2, pp. 69-98 DÍEZ SANJURJO 1904-06. DÍEZ SANJURJO, Manuel: "Los caminos antiguos y el Itinerario nO 18 de Antonino en la provincia de Orense", BCPMO, II (1902-1905), nO 37 (1904), pp. 221-228; nO 39 (1904), pp. 269-275; nO 42 (1905), pp. 319-324; nO 43 (1905), pp. 338-342; nO 44 (1905), pp. 350353; nO 45 (1905), pp. 366-371; nO 48 (1906), pp. 3-12; nO 51 (1906), pp. 49-53; nO 52 (1906), pp. 65-75. DIEZ SANJURJO 1906-08. DIEZ SANJURJO, Manuel: "Los caminos antiguos y el Itinerario nO 18 de Antonino en la provincia de Orense. Apéndice: El manuscrito del Padre Sarmiento", BCPMO, vol. III, nO 53 (1906), pp. 94-95, nO 54 (1907), pp. 107-111, nO 56 (1907), pp. 139-144, nO 57 (1907), pp. 152-156, nO 58 (1907), pp. 170-174, nO 59 (1907), pp. 187-192, nO 60 (1908), pp. 202-20~, nO 62 (1908), pp. 236-240, nO 63 (1908), pp. 247-252. DOMERGUE 1987. DOMERGUE, Claude: Catalogue des mines et des fonderies antiques de la Péninsule Ibérique, 2 vols., Casa de Velázquez (Serie Archeologie VII), Boccard, Madrid. DOMÍNGUEZ FONTELA 1935. DOMÍNGUEZ FONTELA, ].: "La visita de la Comisión de Monumentos a la región de Bande", BCPMO, X, nO 223, pp. 425-430 DOVAL GALÁN 1998. DOVAL GALÁN, José Francisco: "Excavación de urgencia en la calle del Franco nO l/Plaza de Fonseca nO 4 (Santiago). Indicios del posible origen de dicha calle", en OCNH, II, pp. 1375-1394

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia DOVAL GALÁN/VÁZQUEZ GÓMEZ 1992. DOVAL GALÁN, Xosé Francisco; VÁZQUEZ GÓMEZ, Xoán Luis: "Cerámica común romana de la calle de la Franja (La Coruña)", Anuario Brigantino, 15, pp. 15-24 DRINKWATER/PETIT 1994. DRINKWATER, John E; PETIT, Jean-Paul (Dirs.): "Table Ronde nO 3: Les activités économiques", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, pp. 263-281 DS [1969]. DAREMBERG, Ch.; SAGLIO, E. (Eds): Dictionnaire

des

Antiquités

Grecques

Romaines,

Akademische Druck Verlagsanstalt, Graz. DUMASY 1975. DUMASY, Fran<;:oise: "Les edifices théatraux de type gallo-romain. Essai d'une définition", Latomus, XXXIV-4, pp. 1010-1019. DUMASY 1994. DUMASY MATHIEU, Fran<;:oise: "Les agglomérations secondaires de la cité des Bituriges Cubi", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, pp. 215-222 EAUX THERMALES [1992]. AA.W:: Les eaux thermales et les cultes des eaux en Gaule et dans les provinces voisines,

(Actes du Collaque Aix-les-Bains, 28-30 Sept. 1990), Tours-Turín. ECCHAG [1983]. PEREIRA MENAUT, G. (Ed.): Estudos de Cultura Castrexa e Historia Antiga de Galicia, Univ. Santiago-IPSEG, Santiago. EGUILETA FRANCO 1995. EGUILETA FRANCO, Xose María: Investigación arqueolóxica en Muíños (Baixa Limia, Ourense). O concello de Muiños e o seu marco arqueo-xeogrdfico (Memoria das campañas 1990, 1991, 1992, 1993 e

1994), Memoria inédita depositada no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Santiago. EGUILETA FRANCO 1997. EGUILETA FRANCO, José María: ''Actuación arquelógica en el atrio de la iglesia de la Santísima Trinidad - 1993 (Ourense)", BAur, XXVI, pp. 47-80 EQUIPO 1989. EQUIPO ARQUEOLÓXICO DO BAIXO MIÑO: "Sección arqueolóxica", Tuy. Museo y Archivo Diocesano, V, pp. 291-292 ESPINOSA RODRÍGUEZ 1949. ESPINOSA RODRÍGUEZ, José: Tierra de Fragoso (Notas para la Historia de Vigo y su comarca), Vigo. ESTEFANIA ÁLVAREZ 1958. ESTEFANIA ÁLVAREZ, María del Dulce Nombre: "Notas para la delimitación de los Conventos Jurídicos en Hispania", Zephyrus, IX, pp. 51-57 ESTEFANÍA ÁLVAREZ 1960. ESTEFANÍA ÁLVAREZ, María del Dulce Nombre: "Vías romanas de Galicia", Zephyrus, XI, pp. 5-103. ESTRADA GALLARDO 1969-70. ESTRADA GALLARDO, E: "Datos para la confección de un atlas histórico de La Coruña", Revista Instituto ]. Cornide de Estudios Coruñeses, 5-6, pp. 37-66 EXCAVACIONES 1973.. (Redacción): "Excavaciones en Santa María de Caldas, 1972", EMP, XXVII, pp. 69-71 FARIÑA BUSTO 1972. FARIÑA BUSTO, Francisco: "Tres tesorillos del siglo IV procedentes de la provincia de Pontevedra", BSAA, XXXVIII, pp. 249-276 FARIÑA BUSTO 1993. FARIÑA BUSTO, Francisco: Ourense, Guías Everest, León.

357

FARIÑA BUSTO 1994. FARIÑA BUSTO, Francisco: Pazos, torres e curral do bispo de Ourense, Museo Arqueolóxico Provincial (Boletín Auriense, Anexos 19), Ourense. FARIÑA BUSTO et alii 1974. FARIÑA BUSTO, Francisco; CALO LOURIDO, Francisco; ACUÑA FERNÁNDEZ, Paloma: voz "Escultura Castrexa. Escultura Romana", GEG, 10, pp. 116-132 FARIÑA BUSTO/XUSTO RODRÍGUEZ 1996. FARIÑA BUSTO, Francisco; XUSTO RODRÍGUEZ, Manuel: "O ara de Xinzo de Limia e a súa contextualización arqueolóxica", BAur, XXv, pp. 61-80. FER-GAL [1997]. ALONSO TRONCOSO, Víctor (Ed.): Ferrolterra Galaico-Romana, Concello de Ferrol, Ferrol. FERNÁNDEZ ALONSO 1921. FERNÁNDEZ ALONSO, Benito: "El puente de Orense", BCPMO, VI, nO 137, pp. 281-290 e nO 138, pp. 297-304 FERNÁNDEZ CASTRO 1982. FERNÁNDEZ CASTRO, María Cruz: "Villas romanas en el Noroeste de la Península Ibérica", en La villa romaine dans les provinces du NordOuest (Caesarodunum, XVII, Tours), pp. 261-282. FERNÁNDEZ COSTAS 1935. FERNÁNDEZ COSTAS, Manuel: "Origen de Tuy y su situación primitiva", Hoy (Semanario Independiente de lity), 23/VI/1935 FERNÁNDEZ COSTAS 1952. FERNÁNDEZ COSTAS, Manuel: "La catedral de Tuy y su primitivo emplazamiento", CEG, VII, fase. 22, pp. 253-268 FERNÁNDEZ COSTAS/FUENTES CANAL 1926. FERNÁNDEZ COSTAS, Manuel; FUENTES CANAL, M.: "Unha nova vía romana", Nós, 11, nO 35, pp. 4-5 FERNÁNDEZ DE LA GRANJA 1882. FERNÁNDEZ DE LA GRANJA, Joaquín: Recuerdos históricos de un viaje por Occidente. Contestación a los Recuerdos de un Viaje de los Sres. P. Fidel Fita y D. Aureliano Ferndndez Guerra, Imp. de

M. Fernández Dios, Vigo. FERNÁNDEZ DE LA GRANJA 1883-84. FERNÁNDEZ DE LA GRANJA, Joaquín: "La ciudad de Tuy la fundó Diomedes de Etola", Galicia Diplomdtica, 11, 1, pp. 4-6, 2, pp. 15-16, 6, pp. 44-46, 7, pp. 53-55, 8, pp. 60-62, 9, pp. 68-70, 10, pp. 77-79, 12, pp. 93-94, 13, pp. 102-104, 14, pp. 111-112, 15, pp. 118-119, 16, pp. 126-127, 18, p. 144, 19, pp. 150-152, 21, pp. 163-164,22, pp. 169-171, 24, pp. 179-180,25, pp. 187-188,31,pp. 225-226, 33,pp.242-243, 34, pp. 250-251, 36, pp. 267-268, 47, pp. 350-351 e 48, pp. 359-360. FERNÁNDEZ DE LA GRANJA 1888. FERNÁNDEZ DE LA GRANJA, Joaquín: "Antigüedades de Tuy", Galicia Diplomdtica, 111, nO 5, pp. 36-39 FERNÁNDEZ IBÁÑEZ et alii 1998. FERNÁNDEZ IBÁÑEZ, Carmelo; SEARA CARBALLO, Alfredo; FERNÁNDEZ PÉREZ, José:"Un conjunto de objetos metálicos de época romana procedentes de la comarca de Valdeorras (Orense)", en VI SHV, I.E.V (Cuaderno Monográfico 25), pp. 57-67 FERNÁNDEZ IBÁÑEZ/SEARA CARBALLO 1989. FERNÁNDEZ IBÁÑEZ, Carmelo; SEARA CARBALLO, Alfredo: "Las Burgas y los orígenes de Orense", RArq, 94, pp. 29-37

358

FERMÍN PÉREZ LOSADA

FERNÁNDEZ OCHOA 1993. FERNÁNDEZ OCHOA, Carmen: "La ciudad hispanorromana en los territorios septentrionales de la Península Ibérica", en CHR, pp. 224-245 FERNÁNDEZ OCHOA 1995. FERNÁNDEZ OCHOA, Carmen: "Excavaciones arqueológicas en la ciudad de Gijón", en ASTURES, pp. 213-225 FERNÁNDEZ OCHOA 1996. FERNÁNDEZ OCHOA, Carmen (Coord).: Los Finisterres Atldnticos en La Antiguedad. Época prerromana y romana, Electa/Ayto. Gijón, Gijón. FERNÁNDEZ OCHOA 1998. FERNÁNDEZ OCHOA, Carmen: "La ciudad romana de Gijón: orígenes y dinámica histórica", en OCNH, pp. 1109-1124 FERNÁNDEZ OCHOA/GARCÍA DÍAZ/GIL SENDINO 1996. FERNÁNDEZ OCHOA, Carmen; GARCÍA DÍAZ, Paloma; GIL SENDINO, Fernando: "La investigación sobre Gijón y su concejo en época tomana: estado de la cuestión", en FERNÁNDEZ OCHOA 1996, pp. 157-163 FERNÁNDEZ OCHOA/MORILLO CERDÁN 1994. FERNÁNDEZ OCHOA, Carmen; MORILLO CERDÁN, Ángel: De Brigantium a Oiasso. Una aproximación aL estudio de Los enclaves marítimos cantdbricos en época romana, Foro S.L., Madrid. FERNÁNDEZ PÉREZ 1989. FERNÁNDEZ PÉREZ, José: "Yacimientos arqueológicos en el municipio de Larouco", CIEV, 7, pp. 13-27 FERNÁNDEZ PÉREZ 1991. FERNÁNDEZ PÉREZ, José: "Tres esculturas inéditas de Valdeorras", CIEV, 8, pp. 39-49 FERNÁNDEZ PÉREZ 1993. FERNÁNDEZ PÉREZ, José: "Un lagar de época romana en Fontei", CIEV, 9, pp. 13-19 FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ 1962. FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, Manuel: "La localización de Asseconia", ComposteLanum, VII, nO 4, pp. 660-661 FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ 1994. FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, Manuel: ''Algunos topónimos de la diócesis de Tuy en el parroquial suevo", V CGM, Resumes, pp. 86-87 FERNÁNDEZ VILLAMIL 1944. FERNÁNDEZ-VILLAMIL ALEGRE, E.: La Puente Vieja pontevedresa, Museo de Pontevedra, Pontevedra. FERREIRA PRIEGUE 1988. FERRElRA PRIEGUE, Elisa: Los caminos medievaLes en GaLicia, Museo Arqueolóxico Provincial (Boletín Auriense, Anexos 9), Ourense. FERRER SIERRA 1988. FERRER SIERRA, Santiago: ''A minería do ouro en época romana no val de Valdeorras", en 11 SHV, pp. 93-109 FERRER SIERRA 1989. FERRER SIERRA, Santiago: "Un exemplo de tres explotacións auríferas romanas: As Barreiras de Córgomo, Cova dos Mouros e Val de Vacas en Arcos (Vilamartín de Valdeorras)", CIEV, 7, pp. 29-45 FERRO COUSELO 1965. FERRO COUSELO, Jesus: "Os topónimos Grou, Grova, Grove, Tombo e Teriñuelo", en Actas do Congresso InternacionaL de Etnografla (Lisboa), vol. 111, 3a Sec., pp. 225 ss. FERRO COUSELO 1972. FERRO COUSELO, Jesús: "Estatuas sedentes y una columna miliaria de Xinzo de Limia", BAur, 11, pp. 329-335

FERRO COUSELO 1988. FERRO COUSELO, Jesus: Visión urbanística deL Orense antiguo, Museo Arqueolóxico Provincial, Ourense. FERRO COUSELO 1996. FERRO COUSELO, Jesus: "Orixe e formación da cidade de Ourense", La Región, 17/Maio/1996, pp. 35-39 FERRO COUSELO/LOURENZO FERNÁNDEZ 1976. FERRO COUSELO, Jesús; LORENZO FERNÁNDEZ, Joaquín: "Excavaciones en el Castromao. Celanova. Orense", NAH, Prehistoria 5, pp. 347-354. FEVRIER/LEVEAU 1982. FEVRIER, P.A. e LEVEAU, Ph. (Eds.): ViLLes et campagnes dans L'Empire Romain, Université de Provence, Aix en Provence (Francia). FILGUEIRA VALVERDE 1944-45. FILGUElRA VALVERDE, José: "Miscelánea. Cómo fueron halladas las aras de Cuntis", EMp, 111, nO 12, pp. 230-231 FILGUEIRA VALVERDE 1946. FILGUElRA VALVERDE, José: Archivo de Mareantes, Museo de Pontevedra - Instituto Social de la Marina, Pontevedra. FILGUElRA VALVERDE 1963. FILGUElRA VALVERDE, José: "Sobre la sobrevivencia del culto a Herakles en Pontevedra", en Homenaje a Cayetano de MergeLina (Valencia), pp. 333-339. FILGUElRA VALVERDE 1973. FILGUElRA VALVERDE, José: "El trazado de la Pontevedra romana", EMP, XXVII, pp. 181-185 FILGUEIRA VALVERDE 1974. FILGUElRA VALVERDE, José: voz "Pontevedra. Síntesis Histórica", GEG, XXV; pp. 133-140. FILGUEIRA VALVERDE 1988. FILGUElRA VALVERDE, José: "La basílica de Santa María la Mayor de Pontevedra", EMP, XLII, pp. 13-238. FILGUEIRA VALVERDE/GARCÍA ALEN 1956. FILGUElRA VALVERDE, José; GARCÍA ALEN, Alfredo: "Materiales para la Carta Arqueológica de la Provincia de Pontevedra", EMP, VIII, pp. 30-214. FILGUEIRA VALVERDE/GARCÍA ALEN 1959. FILGUElRA VALVERDE, José; GARCÍA ALEN, Alfredo: ''Adiciones a la Carta Arqueológica de la Provincia· de Pontevedra", EMP, XIII, pp. 19-97. FILGUEIRAS REY 2000. FILGUElRAS REY, Ana: Prospección arqueoLóxica, documentación e deLimitación pLanimétrica da viLa de CaLdas de Reis, Pontevedra, Memoria inédita depositada no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Santiago. FINISTERRAE [1992]. ACUÑA CASTROVIEJO, Fernando (Coord.): Finis Terrae. Estudios en Lembranza do Pro! Dr. ALberto BaLil, Univ. Santiago, Santiago. FINLEY 1974. FIN LEY, Moses 1.: La economía de La Antiguedad, F.C.E., Madrid. FITA 1885. FITA, Pidel: "Inscripciones latinas inéditas de Cáceres, Brandomil, Naranco y Lérida", BRAH, VI, pp. 430-436 FITA 1903. FITA, Fidel: "La epigrafía latina en la Provincia de Orense", BRAH, 42, pp. 392-400 FITA/FERNÁNDEZ GUERRA 1880. FITA, Fidel; FERNÁNDEZ GUERRA, Aureliano: Recuerdos de un viaje a Santiago de GaLicia, Imp. Lezcano y Cía., Madrid.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" roman~s en Galicia FLÓREZ 1763. FL6REZ, Enrique Fernando: España Sagrada XVII. De la Santa Iglesia de Orense en su estado antigüo y presente, Oficina de Antonio Marín, Madrid. FLÓREZ 1767. FL6REZ, Enrique Fernando: España Sagrada XXII. De la Iglesia de Tuy desde su origen hasta el siglo décimo sexto, Antonio Marín, Madrid. FLÓREZ 1792. FL6REZ, Enrique Fernando: España Sagrada XIX El estado antigüo de la Iglesia Iriense, y Compostelana, hasta su primer arzobispo, Viuda e Hijo de

Marín, 2 a edición, Madrid. FLÓREZ 1799. FL6REZ, Enrique Fernando: España Sagrada XXIIL Continuación de las memorias de la Santa Iglesia de Tuy y colección de los Chronicones pequeños publicados, e inéditos, de la Historia de España, Oficina de la Vda.

e Hijo de Marín, 2a ed., Madrid. FORTES 1902. FORTES, José: Balineum luso-romano de S. Vicente do Pinheiro (PenafieV, Archeologia Portugueza I1I, Porto. FORTES BOUZÁN 1993. FORTES BOUZÁN, Xosé: Historia de la ciudad de Pontevedra, Ed. La Voz de Galicia, A Coruña. FORTES BOUZÁN 1994. FORTES BOUZÁN, José: "La Pontevedra Romana", La líoz de Galicia, ll1Setembro/1994, p. 38 FRANCO MASIDE 2000. FRANCO MASIDE, Rosa María: "Rutas naturais e vías romanas na provincia de A Coruña", Gallaecia, 19, pp. 143-170 FRANCO MASIDE 2001. FRANCO MASIDE, Rosa María: "La vía per loca maritima: un estudio sobre vías romanas en la mitad noroccidental de Galicia", Gallaecia, 20, pp. 217-248 FRANCO TABOADA 1987. FRANCO TABOADA, Arturo: Los orígenes de Compostela. Una historia dibujada, Xunta de Galicia/Diputación da Coruña, A Coruña. FRAYN 1993. FRAYN, Joan M.: Markets and Fairs in Roman Italy, Clarendon Press, Oxford. FRERE 1975. FRERE, S.S.: "The origin of small towns", en RODWELLlROWLEY 1975, pp. 4-8 FRPO [1987]. AA-VY.: Los Foros Romanos de las Provincias Occidentales, Ministerio de Cultura, Madrid. GALLEGO DOMÍNGUEZ 1972. GALLEGO DOMÍNGUEZ, alga: "Torres, puertas y cerca de la ciudad de Orense", BAur, I1, pp. 241-273 GALLIOU 1994. GALLIOU, Patrick: "Les petites villes de l'Armorique Romaine", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, pp. 223-226 GARCÍA ALEN 1959. GARCÍA ALEN, Alfredo: "Dos anillos romanos del Museo de Pontevedra", CEG, XIV; nO 44, pp. 355-357 GARCÍA ÁLVAREZ 1952. GARCÍA ÁLVAREZ, Rubén: "En torno a los orígenes del monasterio de San Vicente del Pino", CPML, V; pp. 80 ss. GARCÍA BRAÑA et alii 1988. GARCÍA BRAÑA, c.; JUEGA PUIG, Juan; PEÑA SANTOS, Antonio de la: Pontevedra. Planteamiento histórico y urbanístico, Excma. Diputación Provincial, Pontevedra.

359

GARCÍA DE LA RIEGA 1904. GARCÍA DE LA RIEGA, Celso: Galicia Antigua. Discusiones acerca de su geografla y de su historia, Diputación Provincial, Pontevedra. GARCÍA MARCOS/VIDAL ENCINAS 1995. GARCÍA MARCOS, Victorino; VIDAL ENCINAS, Julio: "Recent archaeological research at Asturica Augusta", Proceedings o/ the British Academy, 86, pp. 371-394 GARCÍA MARTÍNEZ 1972. GARCÍA MARTÍNEZ, Manuel Carlos: "Datos para la reducción geográfica de los Capori", Compostellanum, XVII, nO 1-4, pp. 23-35 GARCÍA MERINO 1973. GARCÍA MERINO, Carmen.: "Las tierras del N.O. de la Península Ibérica, foco de atracción para los emigrantes de la meseta en época romana", HispAnt, I1I, pp. 9-28. GARCÍA ROMERO 1916. GARCÍA ROMERO, Celestino: "Cuntis. Memorias romanas 1", BRAG, IX, pp. 273-278 GARCÍA ROMERO 1917. GARCÍA ROMERO, Celestino: "Cuntis. Memorias romanas I1", BRAG, X, pp. 289-292 GARCÍA ROMERO 1919. GARCÍA ROMERO, Celestino: "Santiago y el burgo tamárico de Solovio", Ultreya, 1, nO 7, pp. 103-107 GARCÍA ROMERO 1920a. GARCÍA ROMERO, Celestino: "¿Era un desierto Santiago cuando aquí vino el Apóstol?", Ultreya, I1, nO 14, pp. 209-212 GARCÍA ROMERO 1920b. GARCÍA ROMERO, Celestino: "¿Era de Solovio alguno de los discípulos del Apóstol?", Ultreya, I1, nO 20, pp. 310-314; nO 22, pp. 338340 GARCÍA ROMERO 1922. GARCÍA ROMERO, Celestino: "Cuntis. Memorias romanas I1I", BRAG, XII, pp. 174-180 GARCÍA TATO 1996. GARCÍA TATO, Isidro: Valdeorras de cara al año 2000. Pasado, presente y futuro de una comarca, 2 vols., IEV (Cuad. Monog. 19), O Barco. GARCÍA VALDEIRAS 1998. GARCÍA VALDElRAS, Manuel: Forum Limicorum, Traballo inédito de 3° Ciclo, Fac. de Humanidades de Ourense, Ourense GARCÍA VALDEIRAS n.p.. GARCÍA VALDElRAS, Manuel: "O denominado Forum Limicorum de Nocelo da Pena: castrexos e romanos na Alta Limia", en Castrexos e Romanos no Noroeste (Colóquio de Homenaxe a Carlos Alberto Ferreira de Almeida), Santiago, 2-4 outubro 1997,

no prelo. GARCÍA y BELLIDO 1967. GARCÍA y BELliDO, Antonio: "Sobre un tipo de estela de togado bajo hornacina", AEA, XL, pp.ll0-120 GARCÍA y BELLIDO 1969. GARCÍA y BELLIDO, Antonio: "Esculturas romanas de Galicia", CEG, XXIV; pp. 27-34 GARCÍA y BELLIDO 1985. GARCÍA y BELLIDO, Antonio: Urbanística de las Grandes Ciudades del Mundo Antiguo, C.S.LC.-Instituto Español de Arqueología (Bibliotheca Archaeologica V), 2 a ed. acrecida, Madrid. GASCOU 1982. GASCOU, Jacques.: "Les pagi carthaginois", en FEVRIERlLEVEAU 1982, pp. 139-175 GASCOU 1983. GASCOU, Jacques: "Pagus et castellum dans la Confédération Cirtéenne", Antiquités Afticaines, XIX, pp.175-207.

360

FERMÍN PÉREZ LOSADA

GEORGE 1977. GEORGE, Pierre: Geografla urbana, 4a ed., Arie!, Barcelona. GCR [1997]. AA.YV.: Galicia Terra Única. Galicia castrexa e romana, Xunta de Galicia, Lugo. GILLES 1994. GILLES, Karl-Josef: "Les agglomérations secondaires de la Rhénanie", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, pp. 136-146 GÓMEZ SOBRINO/GONZÁLEZ SANTISO 1974. G6MEZ SOBRINO, J.; GONZÁLEZ SANTISO, A: voz "Tui. Historia", GEG, XXIX, pp. 162-167 GÓMEZ SOBRINO et alii 1986. G6MEZ SOBRINO, J.; MARTÍNEZ TAMUJE, x'M.; GONZÁLEZ SANTISO, A: "Sección arqueológica del Museo. Nuevas adquisiciones y actividades del Equipo Arqueológico", Tuy. Museo y Archivo Diocesano, IV; pp. 419-428 GONZÁLEZ DE ULLOA 1950. GONZÁLEZ DE ULLOA, Pedro.: Los Estados de la Casa de Monterrey, CEG (Anejos IV), Santiago. GONZÁLEZ FERNÁNDEZ (E) 1988. GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, Enrique: "Apontamentos sobre o habitat pre-roman e roman na comarca de Valdeorras", en 11 SHV, pp. 53-71 GONZÁLEZ FERNÁNDEZ (E) 1991. GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, Enrique: ''Aquis Querquennis: aportación ó estudio dos vasos globulares pintados con decoración triangular", Larouco, 1, pp. 23-34 GONZÁLEZ FERNÁNDEZ (E) n.p. GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, Enrique: "Encol da problemática da denominada 'cerámica bracarense''', en Castrexos e Romanos no Noroeste (Colóquio de Homenaxe a Carlos Alberto Ferreira de Almeida), Santiago, 2-4 outubro 1997, no prelo.

GONZÁLEZ FERNÁNDEZ (X) 1983. GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, x'M.: "O comercio romano na ría de Vigo", Brigantium, IV; pp. 73-98 GONZÁLEZ FERNÁNDEZ (X) 1985-86. GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, X.M.: "Las tumbas romanas de Galicia", Pontevedra Arqueológica, II, pp. 209-228 GONZÁLEZ SANTISO 1985. GONZÁLEZ SANTISO, A: "Informe-memoria de la excavación en la calle Sta. Bárbara y San Telmo de Tuy", EMP, XXXIX, pp. 159-164 GONZÁLEZ ZÚÑIGA 1846. GONZÁLEZ ZÚÑIGA, Claudio: Historia de Pontevedra, o sea de la antigua Helenes fundada por Teucro, Imp. Vda. de Pintos, Pontevedra. GORGES 1979. GORGES, Jean-Gérard: Les viLLas HispanoRomaines. Inventaire et problématique archéologiques,

Publications du Centre Pierre París 4, Boccard, París. GORGESISALINAS 1994. GORGES, Jean-Gerardj SALINAS DE FRÍAS, M. (Eds.): Les Campagnes de Lusitanie romaine. Occupation du sol et habitats, Casa de Velázquez (Col. 47), Madrid. GOUDINEAU/FAUDUET/COULON 1994. GOUDINEAU, Christian; FAUDUET, Isabelle; COULON, Gérard (Dirs.): Les sanctuaires de tradition indigene en Gaule Romaine, Actes du Colloque d'Argentomagus, Errance, París. GRENIER 1969. GRENIER, Albert: s.v. "vicus, vicani", DS, vol. V; pp.854-863.

GRIMAL 1991. GRIMAL, Pierre: Las Ciudades Romanas, Oikos-Tau (Col. ¿Qué sé? 174), Barcelona. GRM [1992]. AA.W.: Galicia: da romanidade á xermanización. Problemas históricos e cuLturais. Actas do encontro científico en homenaxe a Fermín Bouza Brey (1901-1973),

Museo do Pobo Galego, Sección de Prehistoria e Arqueoloxía do !.P.S.E.G., Depto. de Historia 1 (Univ. Santiago), Santiago. GROS/TORELLI 1988. GROS, Pierre; TORELLI, Mario: Storia deLL'urbanística: il mondo romano, Laterza, Roma. GUADÁN 1969. GUADÁN, Antonio M. de: Numismática Ibérica e Ibero-romana, Instituto Español de Arqueología (CSIC), Madrid. GUERRA CAMPOS 1960. GUERRA CAMPOS, José: "Excavaciones en la Catedral de Santiago", La Ciencia Tomista, nO 273, pp. 97-168; nO 274, pp. 269-324 GUERRA CAMPOS 1982. GUERRA CAMPOS, José: Exploraciones arqueológicas en torno al sepulcro del Apóstol Santiago, Cabildo da S.AM.!. Catedral de Santiago,

Santiago. GUTIERREZ BEHEMERID 1986. GUTIERREZ BEHEMERID, M. Angeles: Capiteles Romanos de la Península Ibérica, Studia Archaeologica 77, Univ. de Valladolid, Valladolid. HALLAM 1964. HALLAM, S.J.: "Villages in Roman Britain. Sorne evidence"", Antiquaires Journal, 1964, pp. 19-32. HALLAM 1970. HALLAM, S.J.: "Settlement round the Wash" , en PHILLIPS, C.W (Ed.): The Fenland in roman times (Londres, 1970), pp. 22-113. HALLAZGOS 1981. (Redacción): "Hallazgos en Iria Flavia", RArq, nO 10, p. 56 HANLEY 1987. HANLEY, Robin: ViLLages in Roman Britain, Shire Archaeology 49, Aylesbury (U.K.). HAUSCHILD 1977. HAUSCHILD, Theodor: "El faro romano de La Coruña (Torre de Hércules). Problemas de su reconstrucción", BIM-LUGO, pp. 131-156 HAUSCHILD 1992. HAUSCHILD, Theodor: ''Archeology and the Tomb of Sto James", en WILLIAMS/STONES (Eds.): The codex Calixtinus and the shrine o/ Sto James (Gunter Narr Verlag, Tübingen), pp. 89-103 HERVES REIGOSO 1995. HERVES REIGOSO, Francisco Manuel: "Escavación arqueolóxica do campamento romano de Aquis Querquennis (Bande, Ourense)", ArqInJ III, pp. 45-49 HIDALGO CUÑARRO 1981. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "El Castro de Vigo. Noticia preliminar de las excavaciones arqueológicas de 1981", RMMQL, V (monográfico). HIDALGO CUÑARRO 1983. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "Excavaciones arqueológicas en el Castro de Vigo", RMMQL, VI (monográfico). HIDALGO CUÑARRO 1984a. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "El castro de Vigo y el comercio atlántico romano en el Noroeste Peninsular", RGuim, XCIV; pp. 371-388.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia HIDALGO CUÑARRO 1984b. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "Excavaciones arqueológicas en el Castro de Vigo (1981, 1982 Y 1984)", 11 CGM, vol. II, pp. 229240. HIDALGO CUÑARRO 1984c. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "Vigo, del Paleolítico a la Romanización", ~A1QL, VII, pp. 73-103 HIDALGO CUÑARRO 1984d. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "Campaña de excavaciones arqueológicas en el Castro de Vigo (Pontevedra)", RArq, 33, pp. 35-36. HIDALGO CUÑARRO 1985a. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "Excavaciones arqueológicas en el Castro de Vigo (Pontevedra): sus niveles de ocupación", XVII CAN, pp. 523-533 HIDALGO CUÑARRO 1985b. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: Castro de Vigo. Campaña 1983, Xunta de Galicia (Arqueoloxía/Memorias 1), Santiago. HIDALGO CUÑARRO 1985c. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "Campañas arqueológicas en el Castro de Vigo (1981-1985). España', RGuim, XCV; pp. 97-117 HIDALGO CUÑARRO 1986a. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "Aproximación al Vigo romano (España)", Conimbriga, 25, pp. 75-99 HIDALGO CUÑARRO 1986b. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "Notas arqueológicas en torno al comercio atlántico romano y Vigo", Arqueologia, 14, pp. 113-115. HIDALGO CUÑARRO 1986c. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "La cultura castreña y la romanización de Vigo (España)", Revista de Ciencias Históricas Universidade Portucalense, 1, pp. 69-87 HIDALGO CUÑARRO 1987a. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "Castro de Vigo. Campaña de excavaciones 1987", EA1P, XLI, pp. 145-156 HIDALGO CUÑARRO 1987b. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "Materiales arqueológicos del castro de Vigo", Lucentum, VI, pp. 123-134 HIDALGO CUÑARRO 1987c. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "Materiales arqueológicos del Castro de Vigo", Setúbal Arqueológica, VIII, pp. 167-192 HIDALGO CUÑARRO 1987d. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "El castro de Vigo y sus niveles de ocupación", Lucerna, II (2 a Série), pp. 119-134. HIDALGO CUÑARRO 1989a. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "Castro de Vigo (Vigo, Pontevedra). Campaña 1987", ArqlnJ 1, pp. 46-48 HIDALGO CUÑARRO 1989b. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "La romanización del castro de Vigo: el comercio de importación de cerámicas finas romanas", Habis, XX, pp. 279-291 HIDALGO CUÑARRO 1990-91. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "Ultimas excavaciones de urgencia en Vigo: castros y yacimientos romanos", Castrelos, III-IV; pp. 191-215 HIDALGO CUÑARRO 1991a. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "Castro de Vigo (Vigo, Pontevedra). Campaña 1988", ArqlnJ II, pp. 47-49.

361

HIDALGO CUÑARRO 1991b. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "El castro de Vigo y sus campañas arqueológicas: consideraciones generales", XX CAN, pp. 295-305 HIDALGO CUÑARRO 1992a. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "Consideraciones cronológicas sobre los castros de la isla de Toralla y de Vigo (España)", en Actas do 1 Colóquio Arqueológico de Viseu, pp. 255-270. HIDALGO CUÑARRO 1992b. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: "Nuevas aportaciones sobre el Vigo romano", en GRJvJ, pp. 227-240 HIDALGO CUÑARRO/RODRÍGUEZ PUENTES 1995. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel; RODRÍGUEZ PUENTES, Eugenio: "Escavación arqueolóxica de urxencia na praia do Cocho, Alcabre (Vigo, Pontevedra)", ArqlnJ III, pp. 165-168 HIDALGO CUÑARRO/RODRÍGUEZ SOBRAL 1997. HIDALGO CUÑARRO, Jase Manuel; RODRÍGUEZ SOBRAL, Jase Manuel: A Idade Antiga: Vigo romano, Instituto de Estudios Vigueses (Materiais Didácticos 3), Vigo. HIDALGO CUÑARROISOTELO SOLANA 1985. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel; SOTELO SOLANA, le.: "Apuntes para la carta arqueológica de la ría de Vigo", en VI CIAS, pp. 127 ss. HIDALGO CUÑARRO/VIÑAS CUÉ 1992-93. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel; VIÑAS CUÉ, Ricardo: "Nuevas cerámicas romanas de importación del Castro de Vigo (Campaña de 1987)", Castrelos, 5-6, pp. 41-70. HIDALGO CUÑARRO/VIÑAS CUÉ 1994-95. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel; VIÑAS CUÉ, Ricardo: "Cerámicas indígenas y romanas finas del Castro de Vigo", Castrelos, 7-8, pp. 97-116. HIDALGO CUÑARRO/VIÑAS CUÉ 1996. HIDALGO CUÑARRO, José Manuel; VIÑAS CUÉ, Ricardo: "Vigo del siglo 1 al IV d.e. Aspectos de la romanización: los castros y las villas", VI CGM, Resumas, p. 257 HIDALGO CUÑARRO/VIÑAS CUÉ 1998. HIDALGO CUÑARRO, Jase Manuel; VIÑAS CUÉ, Ricardo: "El Vigo romano y su problemática", en OCNH, pp. 807-838 HINGLEY 1989. HINGLEY, Richard: Rural settlement in Roman Britain, Seaby, Londres. HLR [1999]. AA.VV: Hispania. El legado de Roma, Ministerio de Cultura, Madrid. HOPKINS 1978. HOPKINS, Keith: "Economic growth and towns in classical antiquity", en ABRAMS/WRIGLEY (Eds.): Towns in society (Cambridge, 1978), pp. 35-79 HOYO 1607. HOYO, Jerónimo del: A1emorias del Arzobispado de Santiago, Edición do manuscrito a cargo de A. Rodriguez González e B. Varela Jácome, Porto Editora, Santiago, ca. 1950. HUERTA Y VEGA 1733. HUERTA Y VEGA, EX.M.: Anales del Reyno de Galicia, t. 1, Imp. de Andrés Frayz, Santiago. HUMBERT 1969a. HUMBERT, G.: s.v. "conciliabulum", DS, l/2, p. 1432 HUMBERT 1969b. HUMBERT, G.: s.v. "concilium", DS, l/2, pp. 1432-1433

362

FERMfN PÉREZ LOSADA

HÜTTER 1991. HÜTTER, Siegfried: El faro romano de La Coruña, Ayuntamiento de La Coruña I Ediciós do Castro, A Coruña. HÜBNER 1899. HÜBNER, Aemilius: "Celeni", Pi-\7, III-2, col. 544. HÜBNER 1910. HÜBNER, Aemilius: "Gigurri", Pi-\7, VIII, col. 1357 HÜBNER 1912. HÜBNER, Aemilius: "Grovii", Pi-\7, VII-2, col. 1897 I CPTA [1997]. AA-w': 1 Congreso Peninsular de Termalismo Antiguo, (La Rioja 1996), Madrid. IGLESIAS ALMEIDA 1984. IGLESIAS ALMEIDA, Ernesto: Los antiguos portos de Tuy y las barcas de pasaje a Portugal, Museo y Archivo Histórico Diocesano, Tui. IGLESIAS ALMEIDA 1989. IGLESIAS ALMEIDA, Ernesto: "En torno al primitivo núcleo urbano de Tui", Tuy. Museo y Archivo Diocesano, V, pp. 141-158 IGLESIAS DIÉGUEZ/NAVEIRO LÓPEZ 1994. IGLESIAS DIÉGUEZ, Alfredo; NAVEIRO LÓPEZ, Juan: Intervención arqueológica en Vérín (Ourense). Informe valorativo de fin de obra, Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Santiago. ÍÑIGUEZ 1954. ÍÑIGUEZ, E: "Las excavaciones en la basílica del Apóstol", en Santiago en la Historia, la Literatura y el Arte (Editorial Nacional, Madrid), t. 1, pp. 5-22 IRG I [1949]. BOUZA BREY, Fermín; D'ORS, Álvaro: Inscripciones Romanas de Calicia. Santiago de Compostela, Instituto P. Sarmiento de Estudios Gallegos, Santiago. IRG Isup [1960]. CASTILLO LÓPEZ, Ángel; D'ORS, Álvaro: Inscripciones Romanas de Calicia. Suplemento al Fascículo J Provincia de La Coruña, Instituto P. Sarmiento de Estudios Gallegos, Santiago. IRG II [1954]. VÁZQUEZ SACO, Francisco; VÁZQUEZ SEIJAS, Manuel: Inscripciones Romanas de Calicia. Provincia de Lugo, Instituto P. Sarmiento de Estudios Gallegos, Santiago. IRG III [1955]. FILGUElRA VALVERDE, Jose; D'ORS, Álvaro: Inscripciones Romanas de Calicia. Museo de Pontevedra, Instituto P. Sarmiento de Estudios Gallegos, Santiago. IRG IIISup [1961]. ÁLVAREZ BLÁZQUEZ, Jose María; BOUZA BREY, Fermín: Inscripciones Romanas de Calicia. Suplemento al Fascículo IIJ Vigo, Instituto P. Sarmiento de Estudios Gallegos, Santiago. IRG IV [1968]. LORENZO FERNÁNDEZ, Joaquín; D'ORS, Álvaro; BOUZA BREY, Fermín;: Inscripciones Romanas de Calicia. Provincia de Orense, Instituto P. Sarmiento de Estudios Gallegos, Santiago. IRPL [1979]. ARIAS VILAS , Felipe; LE ROUX, Patrick; TRANOY, Alain: Inscriptiones romaines de la province de Lugo, Boccard (Centre Pierre París 3), París. JACQUES 1991. JACQUES, E: "Statut et fonction des conciliabula d' apres les sources latines", en BRUNEAUX 1991, pp. 58-65 JIMÉNEZ DE FURUNDARENA 1993. JIMÉNEZ DE FURUNDARENA, Agustín: "Precisiones sobre el vocabulario latino de la ciudad: el término Oppidum en Hispania", HispAnt, XVII, pp. 215-225

JIMENEZ DE FURUNDARENA 1994. JIMENEZ DE FURUNDARENA, Agustín: "Castellum como poblado secundario fortificado en Hispania", 111 CPHA (Preactas), vol. II, pp. 573-584 JIMENEZ DE FURUNDARENA 1995. JIMENEZ DE FURUNDARENA, Agustín: "Castellum en la Hipania Romana: su significado militar", HispAnt, XIX, pp. 129-150 JIMENEZ SALVADOR 1987. JIMENEZ SALVADOR, José Luis: Arquitectura forense en la Hispania Romana: bases para su estudio, Univ. Zaragoza, Zaragoza. JUEGA PUIG et alii 1995. JUEGA PUIG, Juan; PEÑA SANTOS, Antonio de la; SOTELO RESURRECCIÓN, Enrique: Pontevedra, villa amurallada, Diputación Provincial de Pontevedra, Pontevedra. JUEGA PUIG/PEÑA SANTOS 1998. JUEGA PUIG, Juan; PEÑA SANTOS, Antonio de la: "Los fundadores míticos de las villas gallegas", en OCNH, pp. 683-692 JULIÁ 1971. JULIÁ, Dolores: Etude épigraphique et iconographique des súles funéraires de Vigo, Instituto Arqueolóxico Alemán de Madrid, EH. Kerle Verlag, Heidelberg. KIRSCHBAUM 1962. KIRSCHBAUM, Engelbert: "Die Grabungue unter der Kathedrale von Santiago de Compostela", Romische Quartalschrift für christilische altertumskunde und kirchengeschichte, LVI, pp. 234-254 KIRSCHBAUM 1965. KIRSCHBAUM, Engelbert: "Das Grab des Apostels Jakobus in Santiago de Compostela", Stimmen der Zeit, CLXXVI, pp. 352-362 LAMBRINO 1958. LAMBRINO, Scarlat: "Sur quelques noms de peuples de Lusitanie", BEP, XXI, pp. 83-96 LARA FUILLERAT 1994. LARA FUILLERAT, José Manuel: "Tipología de los mercados romanos en el Mediterráneo Occidental", 111 CPHA (Preactas), vol. 1, pp. 209-219 LE ROUX 1990. LE ROUX, Patrick: "Le phare, l'architecte et le soldat: l' inscription rupestre de La Corogne (CIL II 2559)", Miscellanea Craeca et Romana, XV LE ROUX 1994. LE ROUX, Patrick: "Vicus et Castellum en Lusitanie sous l'Empire", en GORGES/SALINAS 1994, pp. 151-160 LE ROUXITRANOY 1973. LE ROUX, Patrick; TRANOY, Alain: "Rome et les indigenes dans le Nord-Ouest de la Peninsule Iberique. Problemes d' epigraphie et d' histoire", MCV; IX, pp. 177-231. LE ROUX/TRANOY 1975. LE ROUX, Patrick; TRANOY, Alain: "Problémes epigraphiques de la province d'Orense", BAur, V, pp. 271-79 LEDAY 1980. LEDAY, Alain: La campagne á l'époque romaine dans le centre de la Caule. Villas, vici et sanctuaires dans la cité des Bituriges Cubi, B.A.R. International Series 73, 2 vols.,Oxford. LEMAN 1994. LEMAN, Pierre: "Nord-Pas-de-Calais", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994b, pp. 246-249 LEMOS/BAPTISTA 1995-96. SANDE LEMOS, Francisco; MARTINHO BAPTISTA, António: "Estudo de um tros;o da vía XVIII do itinerário de Antonino na Serra do Gef(~S (a Geira Romana)", CArq, Série II, nO 12-13, pp. 113-133 LESTÓN GÓMEZ 1991. LESTÓN GÓMEZ, Manolo: "Casa Martelo (A Coruña)", ArqInfi II, pp. 183-186

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia LEVEAU 1983. LEVEAU, Philippe: "La ville antique el l' organisation de l' espace rural: villa, ville, village", Annales, XXXVIII, pp. 920-942 LEVEAU 1994a. LEVEAU, Philippe: "La recherche sur les agglomérations secondaires en Gaule Narbonnaise", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, pp. 181-196 LEVEAU 1994b. LEVEAU, Philippe (Dir.): "Table Ronde nO 1: Le réseau des agglomérations secondaires de Gaule Belgique et des Germanies", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, pp. 241-248 LEVEAU/GOUDINEAU 1983. LEVEAU, Philippe; GOUDINEAU, Christian: "La ville antique, ville de consommation? Parasitisme social et économie antique", Etudes Rurales, nO 89-91, pp. 275-289 LIGHT 1993. LIGHT, L. de: Fairs and markets in the Roman Empire. Economic and social aspects of periodic trade in a preindustrial society, le. Gieben Pub., Amsterdam. et alii 1995. LLANA LLANA RODRÍGUEZ

RODRÍGUEZ, César; BLANCO SANMARTIN, Paz; SUAREZ ESTEVEZ, Xose Manuel: "Intervención arqueolóxica na área de Sto. Domingo, Tui, Pontevedra", XXII CAN, Vol. II, pp. 325-330 LÓPEZ 1922. LÓPEZ, Atanasio: "Galicia prehistórica y la Iria Flavia romana", El Eco Franciscano, nO 692 (l5/AGO/1922), pp. 362-364; nO 693 (l/SET/1922), pp. 389-390; nO 694 (l5/SET/1922), pp. 415-417. LÓPEZ 1947. LÓPEZ, Atanasio: Nuevos estudios históricocríticos acerca de Galicia, 2 vols., CSIC-IPSEG, Santiago. LÓPEZ ALSINA 1986. LÓPEZ ALSINA, Fernando: "De Asseconia a Compostela: pervivencia de estructuras viarias antiguas en la Alta Edad Media", Compostellanum, XXXI, nO 3-4, pp. 307-314 LÓPEZ ALSINA 1988. LÓPEZ ALSINA, Fernando: La ciudad de Santiago en la Alta Edad Media, Ayto. de Santiago/Centro de Estudios Jacobeos/Museo de las Peregrinaciones, Santiago. LÓPEZ CARRElRA 1983. LÓPEZ CARREIRA, Anselmo: "A estructura urbana de Ourense no século XV", 11 SANP, pp. 315-334 LÓPEZ CARREIRA 1991. LÓPEZ CARREIRA, Anselmo: Ourense no século XV Economía e sociedade urbana na Baixa Edade Media, Xerais, Vigo. LÓPEZ CUEVILLAS 1921. LÓPEZ CUEVILLAS, Florentino: ''Achádegos arqueolóxicos", Nós, 1, nO 5, pp. 18-19 LÓPEZ CUEVILLAS 1922. LÓPEZ CUEVILLAS, Florentino: "Seición Arqueolóxica. A mansión de Aquis Querquernis", Nós, 1, nO 9, pp. 10-16 LÓPEZ CUEVILLAS 1925. LÓPEZ CUEVILLAS, Florentino: "Os oujetos argáricos do Museu d'Ourense", BRAG, XIV; nO 172, pp. 97-107 LÓPEZ CUEVILLAS 1934. LÓPEZ CUEVILLAS, Florentino: "Como nasceu a cidade de Ourense", Nós, VI, nO 126-127, pp. 94-101 LÓPEZ CUEVILLAS 1944. LÓPEZ CUEVILLAS, Florentino: "Cuando Orense era niño", La Región, 8/Xuño/1944, pp. 5-6

363

LÓPEZ CUEVILLAS 1953. LÓPEZ CUEVILLAS, Florentino: "Orense", NAH, II, pp. 221-222 LÓPEZ CUEVILLAS 1958. LÓPEZ CUEVILLAS, Florentino: "Cerámicas inéditas del Castro de Vigo", CEG, XIII, nO 39, pp. 321-328 LÓPEZ CUEVILLAS/FRAGUAS FRAGUAS 1955. LÓPEZ CUEVILLAS, Florentino; FRAGUAS FRAGUAS, Antonio: "Los castros de la tierra del Saviñao", 111 CAN, pp. 273-332 LÓPEZ CUEVILLAS/LORENZO FERNÁNDEZ 1933. LÓPEZ CUEVILLAS, Florentino; LORENZO FERNÁNDEZ, Xoaquín: "Catálogo dos Castros Galegos. Terra de Lobeira", Nós, t. V, nO 116, pp. 174-182; nO 117, pp. 189-200; nO 118, pp. 211-224. LÓPEZ CUEVILLAS/LORENZO FERNÁNDEZ 1938. LÓPEZ CUEVILLAS, Florentino; LORENZO FERNÁNDEZ, Xoaquín: "Sobre arqueologia do territorio dos Querquernos", RGuim, XLVIII, nO 1-3, pp. 85-106 LÓPEZ FERREIRO 1883. LÓPEZ FERREIRO, Antonio: ''Asseconia'', Galicia Diplomdtica, 46, 20/Maio, pp. 337-339 LÓPEZ FERREIRO 1898-1909. LÓPEZ FERREIRO, Antonio: Historia de la Santa Apostólica Metropolitana Iglesia Catedral de Santiago, 11 vols., Imp. y Enc. del Seminario Conciliar Central, (1 1898; II 1899; III 1900; IV 1901; V 1902; VI 1903; VII 1904; VIII 1905; IX 1907; X 1908; XI 1909), Santiago. LÓPEZ FERREIRO/FITA 1882. LÓPEZ FERREIRO, Antonio; PITA, Fidel: "Obispos santos sepultados en la Iglesia de Iria", Boletín Oficial del Arzobispado de Santiago, nO 859 (7/IX/1882), pp. 347-350; nO 860 (l4IIX/1882), pp. 355-357; nO 861 (21/IX/1882), pp. 365-368; nO 867 (2/XI/1882), pp. 417-421. LÓPEZ FERREIRO/FITA 1885. LÓPEZ FERREIRO, Antonio; FITA, Fidel: Monumentos Antigüos de la Iglesia Compostelana, Imp. de Jesús Alende, Santiago. LÓPEZ GÓMEZ 1980. LÓPEZ GÓMEZ, Felipe Senén: ''Arqueoloxía sobmariña: os materiais procedentes da badía coruñesa", Brigantium, 1, pp. 139-165 LÓPEZ GONZÁLEZ/ÁLVAREZ GONZÁLEZ 1994. LÓPEZ GONZÁLEZ, Luis Francisco; ÁLVAREZ GONZÁLEZ, Yolanda: Informe preliminar da escavación en drea no xacemento romano de Iria Flavia (Padrón, A Coruña), Informe inédito depositado no Servicio de

Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Santiago. LÓPEZ PAZ 1989. LÓPEZ PAZ, Paz: "La relación ciudadcampo: revisión", Veleia, 6, pp. 111-133 LÓPEZ PAZ 1994. LÓPEZ PAZ, Paz: La Ciudad Romana Ideal. 1. El Territorio, Editorial de la Historia (Economía Política de los Romanos 1.1), Santiago LÓPEZ PAZ/PERElRA MENAUT 1995-96. LÓPEZ PAZ, Paz; PEREIRA MENAUT, Gerardo: "La tierra y los hombres: paisaje político, paisaje histórico", StudHist, Historia Antigua 13-14, pp. 39-60 LÓPEZ PÉREZ et alii 1999. LÓPEZ PÉREZ, María Catalina; ÁLVAREZ GONZÁLEZ, Yolanda; LÓPEZ GONZÁLEZ, Luis Francisco: "Evidencias materiales de la actividad comercial romana en Iria Flavia (Padrón, A Coruña): las sigillatas", Gallaecia, 18, pp. 239-264

364

FERMÍN PÉREZ LOSADA

LÓPEZ QUIROGA/RODRÍGUEZ LOVELLE 1993. LÓPEZ QUIROGA, Jorge; RODRÍGUEZ LOVELLE, Mónica: "El mundo urbano en la Gallaecia (Conventus Lucense - Conventus Bracaraugustano) entre la Antigüedad tardía y la Alta Edad Media (siglo IV-X)", en IV CAME, t. II, pp. 47-57 LÓPEZ QUIROGA/RODRÍGUEZ LOVELLE 1998a. LÓPEZ QUIROGA, Jorge; RODRÍGUEZ LOVELLE, Mónica: "La topografía funeraria urbana en el Noroeste de la Península Ibérica (s. IV-XI)", en OCNH, pp. 1395-1409 LÓPEZ QUIROGA/RODRÍGUEZ LOVELLE 1998b. LÓPEZ QUIROGA, Jorge; RODRÍGUEZ LOVELLE, Mónica: "Consideraciones en torno al modelo de ciudad entre la Antigüedad tardía y la Alta Edad Media en el noroeste de la Península Ibérica (s. V-XI)", en OCNH, pp. 1319-1346 LORENZO FERNÁNDEZ/TABOADA CHIVITE 1962. LORENZO FERNÁNDEZ, Joaquín; TABOADA CHIVITE, Jesús: "Dos necrópolis probablemente suévicas", NAH, VI (1-3), pp. 200-201 LOSADA DIÉGUEZ et alii 1955. LOSADA DIÉGUEZ, A.; LÓPEZ CUEVILLAS, Florentino; FILGUElRA VALVERDE, José: "Informe sobre el castro de Vigo", EMP, IX, pp. 46-54 LUENGO MARTÍNEZ 1955. LUENGO MARTÍNEZ, José María: "Las excavaciones de la necrópolis romana de La Coruña", 111 CAN, pp. 415-427 LUZÓN NOGUÉ 1975. LUZÓN NOGUÉ, Jose María: Antigüedades romanas de la provincia de Huelva, Madrid. MACÍAS 1898-99. MACÍAS, Marcelo: "Civitas Limicorum", BCPMO, I (1898-1901), nO 5 (1898), pp. 7376, nO 6 (1899), pp. 89-94, nO 7 (1899), pp. 114-121, nO 8 (1899), pp. 137-142 e nO 9 (1899), pp 153-161. MACÍAS et alii 1898. MACÍAS, Marcelo; HERMIDA, Manuel; VÁZQUEZ, Arturo: "Informe relativo al descubrimiento y estudio de un mosaico y otros restos de la época romana en Rúa-Petín", BCPMO, 1, nO 1, pp. 5-10 MADOZ 1845. MADOZ, Pascual: Diccionario geogrdJicoestadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar, 6 Vols. (Galicia), Madrid. MAGGIIZACCARIA 1994. MAGGI, Paola; ZACCARIA, Claudio: "Considerazioni sugli insediamenti minori di era romana nell' Italia settentrionale", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, pp. 163-180 MANGIN 1994. MANGIN, Michel: "Les agglomérations secondaires antiques dans les regions de Franche-Comté et de Bourgogne", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, pp. 45-79 MANGIN/PETIT 1994. MANGIN, Michel; PETIT, JeanPaul: "Les agglomérations secondaires: la Gaule Belgique, les Germanies et l'Occident Romain. Introduction aux Actes", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, pp. 715 MANSUELLI 1982. MANSUELLI, Guido A.: "Note sur l' identité culturelle des agglomérations dans le monde provincial européen", Revue Archeologique de 1'Est, XXXIII, 1, pp. 31-34

MAÑANES PÉREZ 1983. MAÑANES PÉREZ, Tomás: Astorga romana y su entorno.

Estudio arqueológico,

Valladolid. MARCO SIMÓN 1996. MARCO SIMON, Francisco: "Romanización y aculturación religiosa: los santuarios rurales", en REBOREDA MORILLO/LÓPEZ BARJA 1996, pp. 81-100 MARTÍNEZ CORTIZAS/COSTA CASAIS 1997. MARTÍNEZ CORTIZAS, A.; COSTA CASAIS, M.: "Indicios de variaciones del nivel del mar en la ría de Vigo durante los últimos 3000 años", Gallaecia, 16, pp. 23-47 MARTÍNEZ MURGUIA 1888. MARTÍNEZ MURGUIA, Manuel: Calicia, Daniel Corteza y Cía., Barcelona. MARTÍNEZ MURGUIA 1888-1913. MARTÍNEZ MURGUIA, Manuel: Historia de Galicia, 5 vols. (I 1901 (2 a ), II 1906(2 a ), III 1888, IV 1891, V 1913), Librería de D. Eugenio Carré, A Coruña. MARTÍNEZ SALAZAR 1919. MARTÍNEZ SALAZAR, Andrés: "De La Coruña romana. Dos monedas", BRAG, XI, nO 128, pp. 211-215 MARTÍNEZ SUEIRO 1912. MARTÍNEZ SUEIRO, M.: Fueros municipales de Orense, Ourense. MARTÍNEZ TAMUJE 1975. MARTÍNEZTAMUJE, J.: La vía romana per loca marítima por el Bajo Miño y Costa Atldntica, A Guarda. MARTÍNEZ TAMUJE et alii 1977. MARTÍNEZ TAMU-

JE, J.; GÓMEZ SOBRINO, J.; GONZÁLEZ SANTISO, A.: "Necrópolis germánica en el Claustro de la Catedral de Tui", Tui. Museo y Archivo Diocesano, II, pp. 157-159 MARTÍNEZ VELASCO 1988. MARTÍNEZ VELASCO, Francisco: "Las vías romanas de comunicación en Valdeorras", en 11 SHV, pp. 39-51 MARTINS 1991. MARTINS, Manuela: Povoamento protohistórico e romanizar;áo da bacia do curso médio do Cdvado,

Univ. Minho (Cadernos de Arqueologia Monografías 4), Braga. MARTINS 1995. MARTINS, Manuela: "A ocupayáo romana da regiáo de Braga. Balanyo e perspectivas de investigayáo", en Actas do Congresso Histórico 150 anos do nascimento deA. Sampaio (Guimaráes, 1995), pp. 73-115 MARTINS/DELGADO 1989-90. MARTINS, Manuela; DELGADO, Manuela: "História e Arqueologia de urna cidade em devir: Bracara Augusta', CArq, Serie II, 6-7, pp. 11-39 MASSY 1994. MASSY, Jean-Luc: "Les agglomérations secondaires de Lorraine", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, pp. 103-112 MATEU y LLOPIS 1942. MATEU y LLOPIS, F.: "Los nombres de lugar en el numerario suevo y visigodo de Gallaecia y Lusitania (Notas para un estudio)", Analecta Sacra Tarraconensia, 15, pp. 3-43 MATTOSO 1992. MATTOSO, José: "Introduyáo á historia urbana: a cidade e o poder", en Cidades e História (Fund. Calouste Gulbenkian, Lisboa), pp. 9-20 MAYET 1984. MAYET, Franyoise: Les céramiques sigillées hispaniques, 2 vols., Centre Pierre París/Maison des Pays Iberiques, Diffusion du Boccard, París.

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Calicia MEAKIN 1909. MEAKIN, Annete M.B.: Galicia, the Switzerland o/Spain, Londres. MEIJIDE CAMESELLE/REY SEARA 1988. MEIJIDE CAMESELLE, Gonzalo; REY SEARA, Eusebio: "Excavaciones en la Catedral de Santiago", RArq, nO 92, pp. 57-58 MÉNDEZ MARTfNEZ 1988. MÉNDEZ MARTfNEZ, G.: "La morfología urbana de Pontevedra hasta 1900", en VILLARES PAZ, R. (Ed.): La ciudad y el mundo urbano en la Historia de Galicia (Semata 1, Tórculo Edicións, Santiago), pp. 253-268. MÉNDEZ REVUELTA 1974-75. MÉNDEZ REVUELTA, c.: "Sigillata hispánica en el castro de Valencia do Sil (Orense)", CEG, XXIX, pp. 297-303. MENENDEZ LLORENTE 1995. MENENDEZ LLORENTE, Adriángela: "Aportaciones al estudio de la sigillata en la comarca de Valdeorras (Orense)", XXII CAN, vol. 11, pp. 309-312 MENÉNDEZ LLORENTE 1996. MENÉNDEZ LLORENTE, Adriángela: "Sigillatas inéditas de la comarca de Valdeorras (Orense)", XXIII CAN, vol. 11, pp. 271-276 MENÉNDEZ LLORENTE n.p.. MENÉNDEZ LLORENTE, Adriángela: La comarca de Valdeorras en época romana: la terra sigillata, I.E.V -Asociación Galega de Pizarristas, O Barco. MENÉNDEZ LLORENTE et alii 1998. MENÉNDEZ LLORENTE, Adriángela; SOTO ARIAS, Purificación; FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, Carlos: "Cronología y funcionalidad del núcleo habitacional secundario de A Proba de Valdeorras (Orense)", en OCNH, pp. 1153-1170 METZLER 1994. METZLER, Jeannot (Dir.): "Table Ronde nO 2, 1ere partie: Les origines des agglomérations secondaires", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, pp. 249254 MEZQUIRIZ 1961. MEZQUIRIZ DE CATALÁN, María Ángeles: Terra Sigillata Hispdnica, The WL. Bryant Foundation, Valencia. MEZQUIRIZ 1985. MEZQUIRIZ DE CATALÁN, María Ángeles: "Elenco de piezas de Sigillata Hispánica. Hallazgos romanos en las excavaciones de la Catedral de Santiago", Compostellanum, XXX, nO 3-4, pp. 235-244 MILES 1982. MILES, David (Ed.): The romano-british countryside. Studies in rural settlement and economy, B.A.R. British Series 103, 2 vols., Oxford. MILLÁN GONZÁLEZ-PARDO 1965. MILLÁN GONZÁLEZ- PARDO, Isidoro: "Conjeturas etimológicas sobre teónimos galaicos", AEA, XXXVIII, nO 111-112, pp. 50-54 MILLÁN GONZÁLEZ-PARDO 1981. MILLÁN GONZÁLEZ-PARDO, Isidoro: "Dos nuevos epígrafes romanos de la provincia de La Coruña", CEG, XXXII, nO 96-97, pp. 37-56 MILLÁN GONZÁLEZ-PARDO 1983. MILLÁN GONZÁLEZ-PARDO, Isidoro: "El mosaico del pavimento superior del edículo de Santiago y su motivo floral. Aportaciones al estudio de la tradición jacobea", Compostellanum, XXVIII, nO 3-4, pp. 173-371

365

GONZÁLEZ-PARDO 1985. MILLÁN MILLÁN GONZÁLEZ-PARDO, Isidoro: "Le mausolée romain de Saint Jacques", en Santiago de Compostela. 1000 Ans de Pelegrinage Européen (Gand, 1985), pp. 204-206 MILLÁN GONZÁLEZ-PARDO 1990. MILLÁN GONZÁLEZ-PARDO, Isidoro: "Importantes descubrimientos en el mausoleo del Apóstol Santiago", El Correo Gallego, 1/Abril/1990, Supl. Cultura, pp. 20-21 MILLÁN GONZÁLEZ-PARDO/BLANCO FREIJEIRO 1989. MILLÁN GONZÁLEZ-PARDO, Isidoro; BLANCO FREIJEIRO, Antonio: "Hallazgo en el mausoleo del Apóstol Santiago del título sepulcral griego de su discípulo San Atanasio", BRAH, CLXXXVI, Cuad. 11, pp. 209-219 MILNE 1985. MILNE, Gustav: The Port o/Roman London, Batsford, Londres. MONTEAGUDO GARCfA 1945a. MONTEGUDO GARCÍA, Luis: "La cerámica castreña en la comarca de Vigo", AEA, XVIII, pp. 237-249 MONTEAGUDO GARCfA 1945b. MONTEAGUDO GARCÍA, Luis: "Importantes hallazgos al pie de la Torre de Hércules", El Ideal Gallego, 20lSet.l1945 MONTEAGUDO GARCfA 1947. MONTEAGUDO GARCÍA, Luis: "Galicia en Ptolomeo", CEG, t. 11, fasc. VII, pp. 609-653 MONTEAGUDO GARCfA 1951. MONTEAGUDO GARCÍA, Luis: "Carta de Coruña Romana 1. El interior", Emérita, XIX, pp. 191-225 MONTEAGUDO GARCfA 1952. MONTEAGUDO GARCÍA, Luis: "Carta de Coruña Romana 11. Costa", Emérita, XX, pp. 467-490 MONTEAGUDO GARCfA 1953. MONTEAGUDO GARCÍA, Luis: "Provincia de La Coruña en Ptolomeo", AEA, XXVI, pp. 91-99 MONTEAGUDO GARCfA 1955. MONTEAGUDO GARCÍA, Luis: "Vía romana entre Betanzos y Guitiriz (Coruña-Lugo)", AEA, XXVIII, nO 91, pp. 300-305 MONTEAGUDO GARCfA 1957. MONTEAGUDO GARCÍA, Luis: "Carta de Coruña Romana 111. Costa", Emérita, XXV; pp. 14-80. MONTEAGUDO GARCfA 1966. MONTEAGUDO GARCÍA, Luis: "Restos romanos en España de interés turístico", Noticiario Turístico, Supl. nO 193, pp. 5-46 MORA 1981. MORA, Gloria: "Las termas romanas en Hispania", AEA, 54, pp. 37-89 MORALEJO LASSO 1977. MORALEJO LASSO, Abelardo: Toponimia gallega y leonesa, Pico Sacro, Santiago. MOREL 1994. MOREL, Jean-Paul: "Les agglornérations secondaires dans l'Italie Péninsulaire", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, pp. 153-162 MROZEWICZ 1993. MROZEWICZ, Leszek: "Canabenses, consistentes et la question du loyalisme d' État dans les provinces limitrophes", en CALBIIDONATIIPOMA 1993, pp. 91-100 MUSEO 1898. (Redacción): "Museo Provincial. Catálogo de los objetos adquiridos para el Museo desde noviembre de 1895, en que se acordó su fundación", BCPMO, 1, nO 1, pp. 12-16.

366

FERMÍN PÉREZ LOSADA

NÁRDIZ ORTIZ 1992. NÁRDIZ ORTIZ, Carlos: El territorio y los caminos en Calicia. Planos históricos de la red viaria, Colegio de Ingenieros de Caminos, Canales y PuertosCOTOP (Xunta de Galicia), A Coruña. NAVASCUÉS 1958. NAVASCUÉS, Jose María de: "Hallazgos monetarios de la Catedral de Santiago de Compostela", Numario Hispánico, VII, nO 14, pp. 195-197 NAVEIRO LÓPEZ 1981. NAVEIRO LÓPEZ, Juan Luis: "As ánforas romanas de A Coruña I", Brigantium, 2, pp. 117-128 NAVEIRO LÓPEZ 1982. NAVEIRO LÓPEZ, Juan Luis: "As ánforas romanas de A Coruña II", Brigantium, 3, pp. 63-74 NAVEIRO LÓPEZ 1988. NAVEIRO LÓPEZ, Juan Luis: ''Arqueología urbana en A Coruña y definición del asentamiento romano", en VILLARES PAZ, R. (Ed.): La ciudad y el mundo urbano en la Historia de Calicia (Semata I, Tórculo Eds., Santiago), pp. 35-62 NAVEIRO LÓPEZ 1991. NAVEIRO LÓPEZ, Juan Luis: El comercio antiguo en el NW Peninsular, Museu Arqueolóxico da Coruña (Monografías Urxentes 5), A Coruña. NAVEIRO LÓPEZ 1993. NAVEIRO LÓPEZ, Juan Luis: Dos yacimientos romanos en el municipio de Pino (A Coruña), Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Santiago. NAVEIRO LÓPEZ 1994. NAVEIRO LÓPEZ, Juan Luis: El Golfo Artabro. Arqueología e Historia del gran puerto de los Galaicos Lucenses, Asociación de amigos do Museo Arqueolóxico de A Coruña, A Coruña. NAVEIRO LÓPEZ 1997. NAVEIRO LÓPEZ, Juan: "Panorama cultural de la comarca ferrolana durante la Antigüedad, en el conjunto del Golfo Ártabro", en FERGAL, pp. 23-39 NAVEIRO LÓPEZ/CAAMAÑO GESTO 1992. NAVEIRO LÓPEZ, Juan Luis; CAAMAÑO GESTO, José Manuel: "El depósito subacuático del río Ulla. El material romano", en FINISTERRAE, pp. 257-296 NAVEIRO LÓPEZ/PÉREZ LOSADA 1992. NAVEIRO LÓPEZ, Juan Luis; PÉREZ LOSADA, Fermín: "Un finisterre atlántico en época romana: la costa galaica (NW de la Península Ibérica)", en WOOD/QUEIROGA (Eds.): Current research on the romanization o[ the Wéstern Provincies (BAR 575, Oxford), pp. 63-93 NAVEIRO LÓPEZ/PÉREZ LOSADA 1997. NAVEIRO LÓPEZ, Juan; PÉREZ LOSADA, Fermín: "Verín antigo: escavación arqueolóxica na rúa Maior", Minius, VI, pp. 928 NAVEIRO LÓPEZ/SOTO ARIAS 1996. NAVEIRO LÓPEZ, Juan; SOTO ARIAS, Purificación: "Un enclave marítimo comercial tardorromano en el Arenal de Vigo", Congreso Internacional '.fls orixes da cidade no Noroeste Hispánico" (Lugo, 15-18 maio 1996), comunicación oral non publicada en Actas. NICOLINI 1986. NICOLINI, M.G.: "Les sanctuaires ruraux de Poitou-Charentes: quelques exemples d'implantation et de structure interne", en VICUS, pp. 256-272

NIELSSEN 1993. NIELSSEN, 1.: Thermae et Balnea. The architecture and cultural history o[ roman public baths, University Press., Aarhus. NOTICIAS 1898a. (Redacción): "Noticias", BCPMO, I, nO 2, pp. 37-38. NOTICIAS 1898b. (Redacción): "Noticias", BCPMO, I, nO 1, p. 13 NOTICIAS 1899. (Redacción): "Noticias", BCPMO, I, nO 10, p. 192. NOTICIAS 1900. (Redacción): "Noticias", BCPMO, I, nO 13, p. 244. NOTICIAS 1903. (Redacción): "Noticias", BCPMO, II, nO 34, p. 186. NOTICIAS 1905. (Redacción): "Noticias", BCPMO, II, nO 44, p. 360. NOTICIAS 1910. (Redacción): "Noticias", BCPMO, IV; nO 72, pp. 23-24. NOYA PICON 1883-84. NOYA PICON, Antonio: "Tuy. Apuntes históricos sobre esta antigua ciudad", Galicia Diplomática, I (1883), 33, pp. 234-236, 34, pp. 242-243, 37, pp. 269-270, 38, pp. 276-277; II (1883-1884),23, pp. 175-176 e 26, pp. 194-195. NÚÑEZ RODRÍGUEZ 1976. NÚÑEZ RODRÍGUEZ, Manuel: "Estudio estilístico de los capiteles de los siglos V al VII en Galicia", Conimbriga, XV; pp. 45-54 OBJETOS 1986. (Redacción): "Objetos ingresados en el Museo", Tuy. Museo y Archivo Diocesano, IV, pp. 73-79 OBJETOS 1989. (Redacción): "Objetos ingresados en el Museo", Tuy. Museo y Archivo Diocesano, V; pp. 22-24 OCNH [1998]. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio (Coord.): Los orígenes de la ciudad en el Noroeste Hispánico, Actas del Congreso Internacional (Lugo, 15-18 Mayo 1996), 2 vols., Diputación Provincial de Lugo, Lugo. ORERO GRANDAL 1998. ORERO GRANDAL, Luis: "Intervención arqueolóxica nas inmediacións de As Burgas: Patio do Colexio das Josefinas", BAur, XXVII, pp. 107146 ORERO GRANDALlESPINO DOMARCO 1991. ORERO GRANDAL, Luis; ESPINO DOMARCO, Francisco Javier: "Estudio dos materiais arqueolóxicos da Praza da Madalena (Ourense)", ArqInfi Il, pp. 339-340 OSABA Y RUIZ DE ERENCHUN 1948. OSABA Y RUIZ DE ERENCHUN, Basilio: ''Ara funeraria de la ciudad de Orense", BMAPO, IV, pp. 127-133 OTERO RICART 1996. OTERO RICART, J.A.: "El Vigo romano", en Historia Ilustrada de Vigo (Ed. Faro de Vigo, Vigo), pp. 27-38. PATIÑO GÓMEZ/GONZÁLEZ FERNÁNDEZ 1989. GÓMEZ, Ramón; GONZÁLEZ PATIÑO FERNÁNDEZ, X. Miguel: Historia dunha parroquia: Coia, Grupo de Arqueología ''Alfredo GarcíaAlén", RP edicións, Vigo. PAUNIER 1994a. PAUNIER, Daniel: "Les agglomérations secondaires en Gaule Belgique et dans les Germanies: la Suisse", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, pp. 80-88

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia PAUNIER 1994b. PAUNIER, Daniel (Dir.): "Table Ronde nO 4: Spécificités du vicus", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, pp. 283-290 PAZ LOBElRAS 1996. PAZ LOBEIRAS, Rosa María: Informe de Valoración. Sondeos arqueológicos en la parcela nO 13 de la U de Ejecución Rosalía de Castro 1, Vigo (Pontevedra), Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Santiago. PAZ LOBElRAS 1998a. PAZ LOBEIRAS, Rosa María: Informe de Valoración. Excavación arqueológica en la parcela nO 6 de la U de Ejecución Rosalía de Castro 1, Vigo (Pontevedra), Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Santiago. PAZ LOBEIRAS 1998b. PAZ LOBEIRAS, Rosa María: Informe de Valoración. Excavación arqueológica en la parcela nO 20 de la U de Ejecución Rosalía de Castro 1, Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Santiago. PAZ LOBEIRAS 1998c. PAZ LOBElRAS, Rosa María: Memoria técnica. Sondeos arqueológicos en las parcelas 1,2, y 8 de la UA. Fraga, Vigo (Pontevedra), Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Santiago. PELLETIER 1982. PELLETIER, André: L 'Urbanisme romain sous I'Empire, Picard, París. PEÑA SANTOS 1990-91. PEÑA SANTOS, Antonio de la: "Consideraciones sobre las vías romanas de la Provincia de Pontevedra", Castrelos, III-IV, pp. 217-243 PEÑA SANTOS 1991. PEÑA SANTOS, Antonio de la: "Ponte do Burgo", ArqInfi II, pp. 219-222 PEÑA SANTOS 1992. PEÑA SANTOS, Antonio de la: "Turoqua o los orígenes de la ciudad de Pontevedra", Revista de Estudios Provinciais, 8-9, pp. 391-401 PEÑA SANTOS 1995. PEÑA SANTOS, Antonio de la: "La excavación de 1988 en el Puente del Burgo (Pontevedra): crónica de una frustración", Revista de Estudios Provinciais, 11, pp. 21-63 PEÑA SANTOS 1999. PEÑA SANTOS, Antonio de la: "Orígenes de la ciudad", en Historia de Vigo (Vía Láctea Editorial, A Coruña), pp.11-85. PEÑA SANTOS et alii 1996. PEÑA SANTOS, Antonio de la; JUEGA PUIG, Juan; LÓPEZ DE GUEREÑU POLÁN, Luis: Historia de Pontevedra, Vía Láctea Editorial, A Coruña. PERElRA MENAUT 1980. PEREIRA MENAUT, Gerardo: "Historical landscapes and structures. A reflection on the case of Roman Galicia", BAur, 10, pp. 25-31 PERElRA MENAUT 1984. PEREIRA MENAUT, Gerardo: "La formación histórica de los pueblos del Norte de hispania. El caso de Gallaecia como paradigma", Veleia, I, pp. 271-287 PERElRA MENAUT 1988. PEREIRA MENAUT, Gerardo: "Cambios estructurales versus romanización convencional. La transformación del paisaje político del Norte de Hispania", Estudios sobre la Tabula Siarensis (Anejos de AEA IX, Madrid), pp. 245-259. PERElRA MENAUT 1992. PEREIRA MENAUT, Gerardo: "Callaecia", Dialoghi di Archeologia (Coarelli/Torelli/Uroz

367

Eds.: Conquista romana y modos de organización urbana y territorial), 3 a serie, 10, 1-2, pp. 319-325 PÉREZ FARIÑA 1985. PÉREZ FARIÑA, M.L.: La ciudad de Pontevedra. Evolución histórica y demográfica, Univ. Santiago (Monografías da USC 108), Santiago. PÉREZ LOSADA 1986. PÉREZ LOSADA, Fermín: Aproximación al poblamiento rural romano del Conventus Lucensis: las villae, Tese de Licenciatura inédita, Univ. Santiago, Santiago. PÉREZ LOSADA 1987. PÉREZ LOSADA, Fermín: "Sobre o concepto de villa no mundo romano", CArq, Serie II, vol. 4, pp. 79-110. PÉREZ LOSADA 1988. PÉREZ LOSADA, Fermín: "Vía romana nos concellos do Pino e Boimorto (A Coruña, Galicia): vestixios arqueolóxicos e probable trazado", TAE, 28, fase. 3-4, pp. 291-312. PÉREZ LOSADA 1990. PÉREZ LOSADA, Fermín: "Sobre a toponimia das villae romanas en Galicia 1. Nomes de lugar comúns", en IV CGM (Lugo, 24-27 Set/90), Resumes, t. II, p. 179 PÉREZ LOSADA 1990-91. PÉREZ LOSADA, Fermín: ''A villa romana de Noville (Mugardos, A Coruña). Estructuras e estratigrafía arqueolóxicas (Campañas 1988 e 1989)", Castrelos, 3-4, pp. 245-281. PÉREZ LOSADA 1991a. PÉREZ LOSADA, Fermín: "Os asentamentos na Galicia romana", Galicia Historia (Hércules Ed., A Coruña), I (Prehistoria e Historia Antiga), pp. 403-441. PÉREZ LOSADA 1992a. PÉREZ LOSADA, Fermín: "Hipocaustos na Galicia Romana", Gallaecia, 13, pp. 129176 PÉREZ LOSADA 1992b. PÉREZ LOSADA, Fermín: "Contribución ó estudio da cerámica de construcción na Galicia Romana I", en GRM, pp. 241-261 PÉREZ LOSADA 1994. PÉREZ LOSADA, Fermín: "Una pieza epigráfica excepcional procedente de Noville (Mugardos, A Coruña, Galicia)", en 11 CPHA, pp. 10491060 PÉREZ LOSADA 1995a. PÉREZ LOSADA, Fermín: ''Arqueoloxía e Arte no mundo rural: hábitat e arquitectura das villae galaicorromanas", en PÉREZ LOSADA/CASTRO PÉREZ 1995, pp. 165-188 PÉREZ LOSADA 1995b. PÉREZ LOSADA, Fermín: "Escavación arqueolóxica, prospección xeofísica e consolidación da vila romana de Noville (Mugardos, A Coruña)", ArqInfi III, pp. 51-56 PÉREZ LOSADA 1996a. PÉREZ LOSADA, Fermín: "Hacia una definición de los asentamientos rurales en la Gallaecia: poblados (vici) y casas de campo (villae)", en FERNÁNDEZ OCHOA 1996, pp. 189-197 PÉREZ LOSADA 1996b. PÉREZ LOSADA, Fermín: "O campo galaicorromano e os seus contactos cos núcleos urbanos: algunhas reflexións sobre a relación cidade-campo na Gallaecia", en 111 e IV Semanas Galegas de Historia (Asociación Galega de Historiadores, Santiago), pp. 249265

368

FERMfN PÉREZ LOSADA

PÉREZ LOSADA 1997. PÉREZ LOSADA, Fermín: "Sobre a villa romana de Noville (Mugardos): síntese científica divulgativa e valoración patrimonial", en FER-GAL, pp. 85-135 PÉREZ LOSADA 1998. PÉREZ LOSADA, Fermín: "Cidades e aldeias na Galiza romana. Urna proposta de classificac;:ao hierárquica do habitat galaico-romano", OAP, Série IV, nO 16, pp. 157-174. PÉREZ LOSADA 2000. PÉREZ LOSADA, Fermín: Poboamento e ocupación rural romana no Noroeste Peninsular (Núcleos agrupados romanos secundarios en Galicia), Tese de

Doutoramento, Universidade de Santiago. PÉREZ LOSADA et alii 1989. PÉREZ LOSADA, Fermín; ALMEIDA, Fernando; SENOS MATIAS, Manuel: "Prospecc;:ao geofísica e escavac;:ao arqueológica em Noville (Mugardos, A Corunha, Galiza)", Geociencias. Revista da Universidade de Aveiro, 5, fasc. 1, pp. 49-61. PÉREZ LOSADA et alii 1992. PÉREZ LOSADA, Fermín; NAVEIRO LÓPEZ, Juan Luis; DOVAL GALÁN, Francisco; CASTRO PÉREZ, Ladislao; VÁZQUEZ VARELA, José Manuel; FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, Carlos: "Estudio do material arqueolóxico procedente da villa romana de Noville (Mugardos, A Coruña)", Minius, 1, pp. 57-87 PÉREZ LOSADA/ACUÑA PIÑEIRO 1998. PÉREZ LOSADA, Fermín; ACUÑA PIÑEIRO, Ángel: "Tude (Tui, Pontevedra): un núcleo urbano secundario na Galicia Romana", en OCNH, pp. 871-890 PÉREZ LOSADA/CASTRO PÉREZ 1995. PÉREZ LOSADA, Fermín; CASTRO PÉREZ, Ladislao (Coords.): Arqueoloxía e Arte na Galicia Prehistórica e Romana, Museo Arqueolóxico e Histórico da Coruña (Monografías 7), A Coruña. PÉREZ LOSADA/NAVEIRO LÓPEZ n.p. PÉREZ LOSADA, Fermín; NAVEIRO LÓPEZ, Juan: "Sobre os novos núcleos secundarios de época romana en Galicia: o caso de Verín (Ourense)", Castrexos e Romanos no Noroeste (Colóquio de Homenaxe a Carlos Alberto Ferreira de Almeida), Santiago, 2-4 ourubro 1997, no prelo.

PÉREZ OUTEIRIÑO 1974. PÉREZ OUTEIRIÑO, Bieito: voz "Orense. Megalítico, Edad del Bronce y Cultura Castrexa', GEG, XXIII, pp. 71-74 PETIT 1994. PETIT, Jean-Paul: "L'agglomération secondaire de Bliesbruck-Reinheim. Bilan des recherches et contribution aux discussions du colloque", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, pp. 17-42 PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a. PETIT, Jean-Paul; MANGIN, Michel; BRUNELLA, Philippe (Dirs.): Les agglomérations secondaires. La Gaule Belgique, les Germanies et l'Occident romain, Actes du Colloque de Bliesbruck-

Reinheim/Bitche (21-24 Oct. 1992), Editions Errance, París. PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994b. PETIT, Jean-Paul; MANGIN, Michel; BRUNELLA, Philippe (Dirs.): Atlas des agglomérations secondaires de la Gaule Belgique et des Germanies, Editions Errance, París. PETRY et alii 1994. PETRY, Franc;:ois; KERN, Erwin;

VIROULET, Bénédicte; WOLF, Jean-Jacques: "Alsace", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994b, pp. 147-171

PICARD 1969-70. PICARD, G.Ch.: "Le pagus dans l'Afrique romaine", Karthago, XV, pp. 4-10 PICARD 1986. PICARD, G.Ch.: "Vicus et concilium", en VICUS, pp.47-49. PIEL 1947. PIEL, Joseph María: "Nomes de possessores latino-cristaos na toponimia asturo-galego-portuguesa", Biblos, XXIII, 1, pp. 143-202 e 2, pp. 283-407 PIÑEIRO ARES 1985. PIÑEIRO ARES, José: Anotaciones históricas del Ulldn, Caja de Ahorros Provincial de Pontevedra, Pontevedra. PIÑEIRO ARES 1989. PIÑEIRO ARES, José: Historia de Puentecesures, Excmo. Ayuntamiento de Pontecesures, 2 a ed., Pontecesures. PIÑEIRO CASTIÑEIRAS 1988. PIÑEIRO CASTIÑEIRAS, Salomé: "El arte romano en Valdeorras", en 11 SHV, pp. 73-92 POULTER 1989. POULTER, A.: "Gli insediamenti presso i campi militari: canabae e vici", en WACHER, J. (a cura di): 11 Mondo di Roma lmperiale (Roma-Bari), vol II, pp. 69-106 PRECEDO LEDO 1991. PRECEDO LEDO, Andrés (Dir.): Orense, centro de equilibrio, Fundación Caixa Galicia, A Coruña. PRIEUR 1986. PRIEUR, J.: "Le vicus thermal d'Aix-les Bains", en VICUS, pp. 157-166. PUENTE MÍGUEZ/RUIBAL DEL CASTILLO 1976. PUENTE MÍGUEZ, Antonio; RUIBAL DEL CASTILLO, José Ramón: "Castros en el entorno de Padrón (La Coruña)", Gallaecia, 2, pp. 135-165 PW [1893]. PAULY, A.; WISSOWA, G. (Eds): Realencyclopadie der Classischen Altertumswissenschaft,

Stuttgart, 1893 ss. QUINTANA PRIETO 1969. QUINTANA PRIETO, Augusto: Valdeorras, el Barco y el Nazareno, Cofradía de Jesús Nazareno do Barco, O Barco de Valdeorras. RBB [1974]. AA.VV: A Ranuccio Bianchi-Bandinelli, sus amigos y discípulos españoles, Studia Archaeologica 32, Valladolid. REBOREDA MORILLO 1996. REBOREDA MORILLO, Susana: "Historia Antiga', en CASTRO PÉREZ et alii: Historia de Ourense (Vía Láctea, A Coruña), pp. 65-116 REBOREDA MORILLO/LÓPEZ BARJA 1996. REBOREDA MORILLO, Susana; LÓPEZ BARJA, Pedro (Eds.): A Cidade e o Mundo: Romanización e cambio social, Excmo. Concello de Xinzo de Limia (Biblioteca Arqueohistórica Limiá, Serie Cursos e Congresos 4), Xinzo de Limia. REINHART 1952. REINHART, W: Historia general del reino hispdnico de los suevos, Madrid. REY SEARA/RODRÍGUEZ PUENTES 1989. REY SEARA, Eusebio; RODRÍGUEZ PUENTES, Eugenio: "Azabachería 29 (Santiago de Compostela)", Arqlnf, 1, pp. 104-106 RIVAS FERNÁNDEZ 1972. RIVAS FERNÁNDEZ, Juan Carlos: "La vía romana por Tamallancos (Orense)", BAur, II, pp. 152-166 RIVAS FERNÁNDEZ 1974a. RIVAS FERNÁNDEZ, Juan Carlos: voz "Orense. Epoca romana. Alta Edad Media", GEG, XXIII, pp. 74-80

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia RIVAS FERNÁNDEZ 1974b. RIVAS FERNÁNDEZ, Juan Carlos: ''Adenda al catálogo y al estudio de los miliarios orensanos", BAur, IV; pp. 91-146 RIVAS FERNÁNDEZ 1978. RIVAS FERNÁNDEZ, Juan Carlos: "Los dos antiguos portas fluviales de Orense: el 'Porto Auriense' y el 'Porto Vello'. Sus barcas, ermitas y caminos", BAur, VIII, pp. 215-275 RIVAS FERNÁNDEZ 1979. RIVAS FERNÁNDEZ, Juan Carlos: "Un nuevo testimonio epigráfico de los Quaerquerni y otras cuestiones en torno a la civitas de este pueblo", BAur, IX, pp. 51-64 RIVAS FERNÁNDEZ 1983. RIVAS FERNÁNDEZ, Juan Carlos: "Sobre la identidad de la supuesta ara romana de las Tricivitas", BAur, XIII, pp. 75-98 RIVAS FERNÁNDEZ 1991. RIVAS FERNÁNDEZ, Juan Carlos: A Ponte Maior, Excmo. Concello de Ourense, Ourense. RIVAS FERNÁNDEZ/VEGA PATO 1977. RIVAS FERNÁNDEZ, Juan Carlos; VEGA PATO, Tomás: "Hallazgo de miliarios romanos documentados en el s. X como mojones de demarcación de las tierras de San Rosendo en el valle de Monterrey (Verín) y de otro mas en Acibeiro (Cerdeira)", BAur, VII, pp. 63-78 RIVAS QUINTAS 1985. RIVAS· QUINTAS, Eligio: A Limia: val de Antela e val do Medo, Diputación Provincial de Ourense, Ourense. RIVET 1975. RIVET, A.L.E: "Summing up: the classification of minar towns and related settlements", en RODWELLlROWLEY 1975, pp. 111-114 RODICIO 1997. RODICIO, Antonio G.: "Vía romana de Astorga a Orense por el Castro Litoria", BAur, XXV; pp. 119-157 RODRÍGUEZ BLANCO 1879. RODRÍGUEZ BLANCO, R.: Apuntes históricos de la S.I Catedral, ciudad y antigua diócesis de Tuy, Imprenta del Boletín Eclesiástico, Santiago. RODRÍGUEZ COLMENERO 1972. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio: "Sobre los pueblos prerromanos del Sur de Galicia", BAur, 11, pp. 193-240 RODRÍGUEZ COLMENERO 1977. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio: Calicia Meridional Romana, Univ. de Deusto, Bilbao. RODRÍGUEZ COLMENERO 1979. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio: Augusto e Hispania. Conquista y organización del Norte Peninsular, Cuaderos de Arqueología de Deusto 7, Univ. Deusto, Bilbao. RODRÍGUEZ COLMENERO 1983. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio: "El campamento romano de Aquis Querquennis (Orense)", en 11 SANP, pp. 247-260. RODRÍGUEZ COLMENERO 1986. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio: "Das romische kastell van Aquis Querquennis (Orense, Spanien). Einige parallelen zum en Studien zu den obergermanischen Limes" Militdrgrenzen Roms. (Vortrage des 13 Internationalen Limeskongresses, Aalen, 1983), pp. 700 ss. RODRÍGUEZ COLMENERO 1989. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio: "Aquis Querquennis (Bande, Ourense)", ArqInfi 1, pp. 82-84 j

369

RODRÍGUEZ COLMENERO 1991a. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio: ''Aquis Querquennis: quince anos a carón", Larouco, 1, pp. 123-130 RODRÍGUEZ COLMENERO 1991b. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio: ''Aquis Querquennis (Baños de Bande, Bande, Ourense)", ArqInfi 2, pp. 77-79 RODRÍGUEZ COLMENERO 1992. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio: "Achegas epigráficas a tres estelas monumentais da beiramar de Galicia: dúas de Vigo (¿vicus spacorum?) e unha de Santa Comba (A Coruña)", en CRM, pp. 21-32 RODRÍGUEZ COLMENERO 1993a. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio: "Historia da Arte Romana de Galicia", GaliciaArte (Hércules Eds., A Coruña), t. IX, pp. 235-501 RODRÍGUEZ COLMENERO 1993b. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio: Corpus-catálogo de inscripciones rupestres de época romana del cuadrante noroccidental de la Península Ibérica, Ediciós do Castro, Sada. RODRÍGUEZ COLMENERO 1995. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio: "Cidades e urbanismo na Galicia Romana", en PEREZ LOSADA/CASTRO PEREZ 1995, pp. 87-103 RODRÍGUEZ COLMENERO 1995-96. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio: "Mansiones y mutationes en la Via Nova (XVIII del Itinerario de Antonino)", CArq, 1213, pp. 89-112 RODRÍGUEZ COLMENERO 1997a. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio: ''A implantación dos modelos urbanísticos romanos en Gallaecia", en CCR, pp. 164-172. RODRÍGUEZ COLMENERO 1997b. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio: ''A organización socipolítica do espacio: etnias e territorio", en CCR, pp. 85-91. RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1995. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio; CARREÑO GASCÓN, Covadonga; GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, Enrique; HERVES REIGOSO, Francisco; FERRER SIERRA, Santiago; ALCORTA 1RASTORZA, Enrique; CASAL GARCÍA, Raquel; NAVEIRO LÓPEZ, Juan: Lucus Augusti, Urbs Romana. As orixes da cidade de Lugo, Concello de Lugo, Lugo. RODRÍGUEZ COLMENERO et alii 1998. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio; FERRER SIERRA, Santiago; HERVES REIGOSO, Francisco: "El complejo arqueológico romano de Aquis Querquennis, Porto Quintela (Ourense)", en OCNH, pp. 891-910 RODRÍGUEZ COLMENERO/HERVES REIGOSO 1992. RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio; HERVES REIGOSO, Francisco Manuel: Aquis Querquennis, Unión Fenosa, A Coruña. RODRÍGUEZ FERNÁNDEZ/FILGUEIRAS REY 1994. RODRIGUEZ FERNÁNDEZ, Tomás; FILGUEIRAS REY, Ana: Prospección arqueolóxica e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do Conce!!o de Padrón (PX o. U), Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Santiago. RODRÍGUEZ FIGUEIREDO 1970. RODRÍGUEZ FIGUEIREDO, M.: "El Fuero de Pontevedra", EMP, XXIV; pp. 49-72.

370

FERMÍN PÉREZ LOSADA

RODRÍGUEZ FIGUEIREDO 1992. RODRÍGUEZ FIGUEIREDO, M.: Ayer de Pontevedra. Efemérides, Ediciós do Castro, Sada-A Coruña. RODRÍGUEZ GONZÁLEZ 1996. RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, Xulio: "Una dedicación a Reve en el entorno de las Burgas (Ourense) y su significado en el contexto arqueológico", BAur, XXV, pp. 51-60. RODRÍGUEZ GONZÁLEZ 1999. RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, Xulio: "Fíbula de bronce dorado", en HLR, p. 664 RODRÍGUEZ LAGE 1974. RODRÍGUEZ LAGE, Sara: Las estelas funerarias de Galicia en época romana, Ourense. RODRIGUEZ LOPEZ 1990. RODRIGUEZ LÓPEZ, Pilar: "El significado de civitas en Cicerón", Veleia, 7, pp. 234 ss. RODRÍGUEZ NEILA 1976. RODRÍGUEZ NEILA, J.E: "Consideraciones sobre el concepto vicus en la Hispania romana: los vici de Corduba", Corduba, II (vol.1, Fasc.2), pp. 99-118 RODRÍGUEZ PÉREZ 1993. RODRÍGUEZ PÉREZ, María Xosé: ''Aportacións arqueolóxicas para o estudio da Iria Flavia na época romana', XXII CAN, Resumes, p. 165 RODRÍGUEZ PÉREZ/BLANCO SANMARTÍN 1997. RODRÍGUEZ PÉREZ, María Xosé; BLANCO SANMARTÍN, María Paz: "Un exemplo de escultura funeraria: o león de Pedreda, Iria", Gallaecia, 16, pp. 307-314 RODRÍGUEZ RODRÍGUEZ 1883. RODRÍGUEZ RODRÍGUEZ, Pedro: "Grandimirum", Galicia Diplomdtica, II, nO 18, pp. 140-141; nO 20, pp. 157-158; nO 22, pp. 168-169; nO 23, pp. 174-175 RODRÍGUEZ SEOANE/DÍAZ ÁLVAREZ 1973. RODRÍGUEZ SEOANE, M.C.; DÍAZ ÁLVAREZ, Pedro: Noticias de Prehistoria en torno a Vigo y su Ría, Vigo. RODWELLlROWLEY 1975. RODWELL, W e ROWLEY, T. (Eds.): The small towns o[ Roman Britain, B.A.R. 15, Oxford. ROLDÁN HERVÁS 1974. ROLDÁN HERVÁS, J.M.: Hispania y el ejército romano, Universidade de Salamanca (Acta Salmanticensia, Filosofía y Letras 76), Salamanca. ROMERO MASIÁ/POSE MESURA 1987. ROMERO MASIÁ, Ana María.; POSE MESURA, Xose Manuel: Galicia nos textos c!dsicos, Museo Arqueolóxico Provincial (Monografías Urxentes do Musen 3), A Coruña. ROOK 1992. ROOK, Tony: Roman Baths in Britain, Shire Archaeology 69, Buckinghamshire. SÁ BRAVO 1974. SÁ BRAVO, Hipólito de: voz "Caldas de Reis", GEG, 4, pp. 149-154 SÁ BRAVO 1984. SÁ BRAVO, Hipólito de: "Caldas de Reis. Páginas históricas de la villa y de linajes de la misma y su contorno", EMP, XXXVIII, pp. 1-524. SÁ BRAVO 1989. SÁ BRAVO, Hipólito de: "Trayectoria de la vía XIX", MilExt, 22, pp. 18-21 SAAVEDRA 1863. SAAVEDRA, E.: Discurso leído ante la Real Academia de la Historia el día 28 de diciembre de 1862, Imp. de Manuel Galiano, Madrid. sÁEz TABOADA 2001. SÁEZ TOABOADA, Benito: "El tramo marítimo de la vía 20 del Itinerario de Antonino", Gallaecia, 20, pp. 249-267

SAMPEDRO y FOLGAR 1902. SAMPEDRO y FOLGAR, Casto: Documentos, inscripciones, monumentos, extractos de manuscritos, tradiciones, etc. para la Historia de Pontevedra, T. II, Sociedad Arqueológica de Ponrevedra, Tip. J. Poza Covas, Pontevedra. SAMPEDRO y FOLGAR 1912. SAMPEDRO y FOLGAR, Casto: "Indicaciones epigráficas desde La Guardia a Santiago", en Mondariz, Vigo, Santiago. Guía del Turista (Madrid, 1912). SAMPEDRO y FOLGAR 1951. SAMPEDRO y FOLGAR, Casto: "Notas de una excursión arqueológica a Caldas de Reyes", EMP, VI, nO 22, pp. 152-153 SÁNCHEZ PALENCIA 1995. SÁNCHEZ-PALENCIA RAMOS, Francisco Javier: "Minería y metalurgia de la región astur en la Antiguedad", en ASTURES, pp. 141-157 SÁNCHEZ PALENCIA 1997. SÁNCHEZ-PALENCIA RAMOS, Francisco Javier: "La tierra que florece de plata, estaño y oro blanco (Notas sobre la minería antigua en el territorio de los Ártabros)", en FER-GAL, pp. 41-47 SANDOVAL 1893. SANDOVAL, Prudencio de: Antigüedad de la ciudad e Iglesia Cathedral de Tuy y de los obispos que se save aya avido en ella, Ed. Tipografía Gallega, 2 a ed., Tui. SANTIAGO y GÓMEZ 1896. SANTIAGO Y GÓMEZ, José de: Historia de Vigo y su comarca, Imp. Asilo de Huérfanos, Madrid. SCHULTEN 1912. SCHULTEN, Adolf: "Helleni", PW'; VIII-1, col. 173 SCHULTEN 1926. SCHULTEN, Adolf: "Limici", PW'; XIII-1, col. 671 SEARA CARBALLO 1989. SEARA CARBALLO, Alfredo: ''As Burgas (Ourense)", ArqInf 1, pp. 10S-111 SEARA CARBALLO/FERNÁNDEZ IBÁÑEZ 1991. SEARA CARBALLO, Alfredo; FERNÁNDEZ IBÁÑEZ, Carmelo: "Estudio do material arqueolóxico exhumado nas excavacións de As Burgas (Ourense)", ArqInf II, pp. 327331 SEARA MORALES 1984. SEARA MORALES, lago: "Evolución histórica da cidade de Ourense", en Galicia. Patrimonio Arquitectónico, cidade e territorio (II e III Xornadas de Arquitectura Galega, COAG, Santiago), pp. 20-36 SECCIÓN 1977. (Redacción): "Sección arqueolóxica", Tuy. Museo y Archivo Diocesano, II, pp. 20-23 SERENI 1955. SERENI, Emilio: Comunitd rurali nell'Italia antica, Roma. SERENI 1967. SERENI, Emilio: ''Villes et campagnes dans l'Italie préromaine", Annales, XXII, 1, pp. 23-49 SHAW 1981. SHAW', Brent D.: "Rural markets in North Africa and the political economy of the Roman Empire", Antiquités Africaines, 17, pp.37-S3. SILVA 1986. COELHO FERREIRA DA SILVA, A.: A Cultura Castreja no Noroeste de Portugal, Cámara Municipal, Pa<;:os de Ferreira. SILVA/FIGUEIRAL 1986. PEREIRA DA SILVA, Fernando Augusto; FIGUEIRAL, Isabel: "Escava<;:óes arqueológicas em Lavra: as salinas romano-medievais da praia de Angueiras", Boletim da Biblioteca Pública Municipal de Matosinhos, 30, pp. 3-19

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos ''aglomerados secundarios" romanos en Galicia SOBRADO 1988. SOBRADO, Xose Luis: "Romanización na área do Carballiño", en Boletín das Festas do Setembro, Carballiño, pp. 59-60 SOEIRO 1984. SOEIRO, Teresa: "Monte Mozinho. Apontamentos sobre a ocupa<;:ao entre Sousa e Támega em época romana", Penafiel, 3a Serie, 1, pp. 5-323. SOLANA SÁINZ 1993. SOLANA SÁINZ, Jose María: "Centros urbanos y administración del territorio en la submeseta septentrional de Hispania (s. I-II d.C.)", HispAnt, XVII, pp. 159-182 SOMMER 1984. SOMMER, C.Sebastian: The military vici in Roman Britain: aspects oftheir origins, their location and layout, administration, function and end, BAR British Series 129,Oxford. SOMMER 1989. SOMMER, C.Sebastian: "Kastellvicus und Kastell. Untersuchungen zum Zugmantel im Taunus und zu den Kastellvici in Obergermanien und Ratien", Fundberichte aus Baden- Württemburg, 13, pp. 457-707. SOMMER 1994. SOMMER, C. Sebastian: "Les agglomérations secondaires de la Germanie Transrhénanie (Rechtsrheinisches Germanien)", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, pp. 89-102 SORALUCE BLOND 1993. SORALUCE BLOND, ].R.: "Orense: la ciudad y el puente", La Vóz de Galicia, 9/I11993 SOTO ARIAS 1991. SOTO ARIAS, Purificación: Estudio de un asentamiento romano ligado a la vía XVIII en en valle de Valdeorras. Resultados a partir de una excavación de urgencia, Memoria Técnica inédita depositada no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Santiago. SOTO ARIAS 1993. SOTO ARIAS, Purificación: Informe de valoración sobre la intervención arqueológica realizada en la Unidad de ejecución Rosalía de Castro 1, Vigo, Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Santiago. SOTO ARIAS 1993-94. SOTO ARIAS, Purificación: "Estudio de un asentamiento romano ligado a la vía XVIII en el valle de Valdeorras (Orense)", Minius, II-III, pp. 53-81 SOTO ARIAS 1994. SOTO ARIAS, Purificación: "Dúas actuacións sobre o patrimonio arqueolóxico no Concello de Vigo", Olea Europaea, na O, pp. 4-7 SOTO ARIAS et alii 1993. SOTO ARIAS, Purificación; DOMÍNGUEZ PÉREZ, María Mar; HORST MORENO, Lilian: "Intervención urbana en el Arenal (Vigo): la terra sigillata hispánica paleocristiana y las cerámicas de importación", XXII CAN, Resumes, pp. 107-108 SOTO ARIAS/LISTE LÁZARA 1990. SOTO ARIAS, Purificación; LISTE LÁZARA, Belén: Informe Preliminar. Excavación arqueológica en el solar de Arzobispo Malvar. Pontevedra, Febrero 1990, Informe inédito depositado na Dirección Xeral do Patrimonio Histórico e Documental da Xunta de Galicia, Santiago. SOTO ARIAS/RODRÍGUEZ LÓPEZ 1991. SOTO ARIAS, Purificación; RODRÍGUEZ LÓPEZ, Carlos: Valoración de los hallazgos efectuados durante la excavación arqueológica de urgencia realizada en la el Arzobispo Malvar, Pontevedra, 2 a Intervención, Informe inédito depositado na

371

Dirección Xeral do Patrimonio Histórico e Documental da Xunta de Galicia, Santiago. SUÁREZ OTERO 1996. SUÁREZ OTERO, José: "Los orígenes romanos de Santiago de Compostela", Congreso Internacional '/1s orixes da cidade no Noroeste Hispdnico" (Lugo, 15-18 Maio 1996), comunicación oral non publicada en Actas. SUÁREZ OTERO 1997a. suÁREz OTERO, José: "Sobre las laudas de doble estola en Santiago de Compostela e Iria Flavia: apuntes cronológicos e iconográficos", Abrente, 29, pp. 41-77 SUÁREZ OTERO 1997b. SUÁREZ OTERO, José: "Compostela no s. IX: ¿a resurrección dunha cidade?", en Santiago-Al Andalus. Didlogos artísticos para un milenio (Xunta de Galicia/Arcebispado de Santiago, Santiago, 1997), pp. 77-101 SUÁREZ OTERO 1999a. SUÁREZ OTERO, José: "Excavaciones en la Catedral", Historia 16, N° Extraordinario (Xacobeo '99), pp. 106-114 SUÁREZ OTERO 1999b. SUÁREZ OTERO, José: "La Catedral de Santiago de Compostela: cien años de arqueología", en La Península Ibérica y el Mediterrdneo entre los siglos XIy XII (JI). Almanzor y los terrores del milenio (Codex Aquilarensis 14, Aguilar de Campóo), pp. 39-71 SUÁREZ OTERO 1999c. SUÁREZ OTERO, José: "Manuel Chamoso Lamas e a arqueoloxía na Catedral de Santiago de Compostela", en Santiago e os camiños de Santiago. Obra e fotografía de Manuel Chamoso Lamas (Xunta de Galicia/Xacobeo 99, Santiago), pp. 71-80 SUÁREZ OTERO 1999d. SUÁREZ OTERO, José: "Reflexións sobre a arqueoloxía do edículo apostólico", en Santiago. Fonseca (Xunta de Galicia/Xacobeo 99, Santiago), pp. 45-57 SUÁREZ OTERO 199ge. SUÁREZ OTERO, José: "Restos musivarios no edículo apostólico" en Santiago. Fonseca (Xunta de Galicia-Xacobeo'99, Santiago), pp. 212-213 suÁREz OTERO 1999f. suÁREz OTERO, José: "Un poboado romano en Compostela", en Santiago. Fonseca (Xunta de Galicia-Xacobeo'99, Santiago), pp. 214-215 SUÁREZ OTERO 1999g. suÁREz OTERO, José: "Doas de colar e colgante", en Santiago. Fonseca (Xunta de GaliciaXacobeo'99, Santiago), pp. 216-217 SUÁREZ OTERO 1999h. SUÁREZ OTERO, José: "Cerámica constructiva romana e altomedieval", en Santiago. Fonseca (Xunta de Galicia-Xacobeo'99, Santiago), pp. 218-219 SUÁREZ OTERO 1999i. suÁREz OTERO, José: ''As orixes dun mosteiro", en Santiago. S. Paio de Antealtares (Xunta de Galicia/Xacobeo 99, Santiago), pp. 29-37 SUÁREZ OTERO 1999j. SUÁREZ OTERO, José: "Construíndo a Compostela medieval: a necrópole", en Santiago. Xelmírez (Xunta de Galicia-Xacobeo'99, Santiago), pp. 306-309 SUÁREZ OTERO 1999k. SUÁREZ OTERO, José: "Placa funeraria de Brandomil", en Santiago. Fonseca (Xunta de Galicia-Xacobeo'99, Santiago), pp. 222-223

372

FERMÍN PÉREZ LOSADA

SUSINI 1971. SUSINI, Giancarlo: "Campagna e cittá: temi di geografía económica romana", en La villa romana (Lega Editori, Faenza), pp. 1-14 TABOADA CHIVlTE 1945. TABOADA CHIVITE, Jesús: "Vía romana del valle del Támega", RGuim, LV; pp. 122-131 TABOADA CHIVITE 1947. TABOADA CHIVITE, Jesus: "Monterrey. Resumen histórico y arqueológico", BMAPO, III, pp. 25-43 TABOADA CHIVITE 1949. TABOADA CHIVITE, Jesus: "Verín y sus murallas", BCPMO, XVII, Fase. 1, pp. 61-72. TABOADA CHIVITE 1952. TABOADA CHIVITE, Jesús: "Epigrafía romana da regiao espanhola do Támega", RGuim, LXII, nO 3-4, pp. 286-298 TABOADA CHIVITE 1955. TABOADA CHIVITE, Jesus: "Carta arqueológica de la comarca de Verín", 111 CAN, pp. 333-352 TABOADA CHIVITE 1956. TABOADA CHIVITE, Jesús: ''A Alta Idade Media na regiao superior do Tamega", RGuim, LXVI, nO 1-2, pp. 75-89 TABOADA CHIVITE 1966-68. TABOADA CHIVITE, Jesús: "Excavaciones en la Muradella (Mourazos, Verín)", NAH, X-Xl-XII, pp. 190-207 TABOADA CHIVITE 1968. TABOADA CHIVITE, Jesus: "Estelas romanas del Castrum Baroncelli (Monterrey)", AEA, XLI, nO 117-118, pp. 201-204 TABOADA CHIVITE 1970. TABOADA CHIVITE, Jesús: "Los Tamagani y su romanización", XI CAN, pp. 677-684 TABOADA CHIVITE 1971. TABOADA CHIVITE, Jesús: "Noticias arqueológicas de la región del Támega", CEG, XXVI, nO 78, pp. 45-63 TABOADA CHIVITE 1976. TABOADA CHIVITE, Jesus: ''Algúns numismas da terra Tamagá e Límica", BAur, VI, pp. 17-24 TABOADA y LEAL 1840. TABOADA y LEAL, Nicolás: Descripción topogrdfico-histórica de la ciudad de Vigo, su ría y alrededores, Vda. e Hijos de Compañel, Santiago. TARPIN 1989. TARPIN, Michel: Vicus et pagus dans les inscriptions d'Europe Occidentale et dans la littérature latine, Tese de Doutoramento inédita (Univ. de Provence, Aix-enProvence). TARPIN 1993. TARPIN, Michel: "Inscriptions des vici et des pagi dans les Trois Gaules et le Germanies: remarques et problémes", en CALBIIDONATIIPOMA 1993, pp. 217-236 TASSAUX 1994. TASSAUX, Francis: "Les agglomérations secondaires de l'Aquitaine Romaine: morphologie et réseaux", en PETIT/MANGIN/BRUNELLA 1994a, pp. 197-214 TERMALISMO [1992]. AA.W.: Termalismo Antiguo (Actas de la Mesa Redonda "Aguas mineromedicionales, termas curativas y culto a las aguas en la Península Ibérica", Madrid, 28-30 Nov. 1991), Espacio, Tiempo y Forma, Serie II, Historia Antigua V TERMAS [2000]. FERNÁNDEZ OCHOA, C. e GARCÍA ENTERO, V (Eds): Termas romanas en el Occidente del Imperio. Coloquio Internacional, VTP Editorial, Gijón.

TETTAMANCY GASTÓN 1923. TETTAMANCY y GAST6N, Francisco: La Torre de Hércules. Impresiones acerca de este antiquísimo faro bajo su aspecto histórico y arqueológico, Imprenta Roel, 3 a ed., A Coruña. THEDENANT 1969. THEDENANT, Henry: s.v. "forum", DS, II/2, pp. 1277-1320 THERMES [1991]. AA.VV: Les Thermes romaines, École Fran<;aise de Rome 142, Roma. TIR K-29 [1991]. UNI6N ACADÉMICA INTERNACIONAL (COMITÉ ESPAÑOL): Tabula Imperii Romani, Hoja K-29 (Porto, Conimbriga, Bracara, Lucus, Asturica), I.G.N./C.S.I.C./Ministerio de Cultura, Madrid. TORRES RODRÍGUEZ 1977. TORRES RODRÍGUEZ, Casimiro: Galicia Sueva, Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña. TOUTAIN 1969. TOUTAIN, J.: s.v. "pagani, pagus", DS, IVIl, pp. 273-276. TRANOY 1981. TRANOY, Alain: La Galice Romaine. Recherches sur le nord-ouest de la péninsule ibérique dans l'Antiquité, Publications du Centre Pierre París 7, Diffusion de Boccard, París. TRANOY 1993. TRANOY, Alain: "Communaurés indigenes et promotion juridique dans le nord-ouest ibérique", en Ciudad y Comunidad Cívica en Hispania (Casa de Velázquez-CSIC, Madrid), pp. 27-35 TRANOY/LE ROUX 1989-90. TRANOY, Alain; LE ROUX, Patrick: ''As necrópoles de Bracara Augusta. Les inscriptions funéraires", CArq, 6-7, pp. 187-232 USC 2000. SERVICIO DE PUBLICACI6NS E INTERCAMBIO CIENTÍFICO (UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA): Teses de Doutoramento 2000. Humanidades e Ciencias Sociais, edición en CD, Univ. Santiago. VAN BUREN 1958. VAN BUREN, A,W: s.v. "vicus", PW'; VIII, A-2, cols. 2090-2094 VASCONCELOS 1905. LEITE DE VASCONCELOS, J.: "OS Grovios", OAP, X, pp. 287-292. VÁZQUEZ GÓMEZ 1990. VÁZQUEZ G6MEZ, Xoan Luis: ''Arqueoloxía urbana na Coruña", IV CGM, Resumes, t. II, p. 203 VÁZQUEZ GÓMEZ 1991a. VÁZQUEZ G6MEZ, Xoan Luis: "La Coruña en época romana", en CIUDAD-TORRE, pp. 35-40 VÁZQUEZ GÓMEZ 1991b. VÁZQUEZ G6MEZ, Xoan Luis: "Ultimas actuacións arqueolóxicas na Coruña", Larouco, 1, pp. 131-139 VÁZQUEZ GÓMEZ 1991c. VÁZQUEZ G6MEZ, Xoán Luis: "Praza de Azcárraga (A Coruña)", ArqInj II, pp. 171173 VÁZQUEZ GÓMEZ 1991d. VÁZQUEZ G6MEZ, Xoán Luis: "Rúa da Maestranza (A Coruña)", ArqInj II, pp. 175177 VÁZQUEZ GÓMEZ 1991e. VÁZQUEZ G6MEZ, Xoán Luis: "Igrexa de Santiago (A Coruña)", ArqInj II, pp. 179182 VÁZQUEZ GÓMEZ 1993-94. VÁZQUEZ G6MEZ, Xoán Luis: "Tres marcas de alfareiro en Terra Sigillata atopadas na Coruña", Brigantium, 8, pp. 293-299

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Calicia VÁZQUEZ GÓMEZ 1995a. VÁZQUEZ G6MEZ, Xoán Luis: "Escavación arqueolóxica de urxencia na Praza de San Agustín (A Coruña)", ArqInfi nI, pp. 131-134 VÁZQUEZ GÓMEZ 1995b. VÁZQUEZ G6MEZ, Xoán Luis: "Escavación arqueolóxica de urxencia na Praza Xeneral Cánovas LaCruz (A Coruña)", ArqInfi In, pp. 135-138 VÁZQUEZ G6MEZ 1995c. VÁZQUEZ G6MEZ, Xoán Luis: "Escavación arqueolóxica de urxencia na rúa Franxa nO 18 (A Coruña)", ArqInfi In, pp. 139-140 VÁZQUEZ GÓMEZ 1996a. VÁZQUEZ G6MEZ, Xoán Luis: "Excavación en la calle de La Franja 9-11. A Coruña", Gallaecia, 14-15, pp. 411-461 VÁZQUEZ G6MEZ 1996b. VÁZQUEZ G6MEZ, Xoán: "Intervenciones arqueológicas en Brigantium (A Coruña)", Congreso Internacional '~s orixes da cidade no Noroeste Hispdnico" (Lugo, 15-17 maio 1996), comunicación oral non publicada en Actas. VÁZQUEZ NÚÑEZ 1899. VÁZQUEZ NÚÑEZ, Arturo: "La iglesia de la Trinidad de Orense", BCPMO, I, pp. 177189 VÁZQUEZ NÚÑEZ 1900. VÁZQUEZ NÚÑEZ, Arturo: "Santa María la Madre", BCPMO, I, nO 14, pp. 248-254 VÁZQUEZ NÚÑEZ 1898-1901. VÁZQUEZ NÚÑEZ, Arturo: "La epigrafía romana en la Provincia de Orense", BCPMO, I, nO 1, pp. 18-23; nO 2, pp. 25-33; nO 3, pp. 4653; nO 4, pp. 63-69; nO 5, pp. 77-85; nO 6,98-105; nO 21, pp. 372-374; nO 23, pp. 406-407. VÁZQUEZ RODRÍGUEZ 1943. VÁZQUEZ RODRÍGUEZ, Carlos: "Una necrópolis romana en Orense", BMAPO, I, pp. 109-113 VÁZQUEZ RODRÍGUEZ 1970. VÁZQUEZ RODRÍGUEZ, Germán: Historia de Monforte y su tierra de Lemos, Vol. L Monforte. VÁZQUEZ SACO 1958-59. VÁZQUEZ SACO, Francisco: "Nuevas inscripciones romanas de la provincia de Lugo" , BCPML, VI, nO 49-52, pp. 270-273 VÁZQUEZ SEIJAS 1962. VÁZQUEZ SEIJAS, Manuel: "Sartegos", BCPML, VII, nO 57-58, pp. 138-150 VEDIA GOOSENS 1845. VEDIA y GOOSENS, E.: Historia y descripción de la ciudad de La Coruña, Imp. de Domingo Puga, A Coruña. VEGA AVELAlRA 1997. VEGA AVELAlRA, Tomás: "Aquae Querquennae, campamento e mansión viaria", en GCR, pp. 198-204 VEGA AVELAlRA 1998. VEGA AVELAlRA, Tomás: "Las aglomeraciones civiles (vici y kanabae) de los campamentos romanos: aspectos urbanísticos", en OCNH, pp. 12651289 VEGA AVELAlRA/RODRÍGUEZ COLMENERO 1997. VEGA AVELAlRA, Tomás; RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio: "Equipamiento militar del campamento romano de Aquae Querquennae (Portoquintela, Ourense, España)", Journal o/Roman military equipment Studies, 7.

373

VICETTO 1865. VICETTO, Benito: Historia de Galicia. Tomo L Nicasio Taxonera editor, Ferrol. VICUS [1986]. AA.VV.: Le vicus Gallo-Romain, Caesarodunum (Univ. de Tours), Editions Errance, 2 a ed., París. VILASECO VÁZQUEZ 1997. VILASECO VÁZQUEZ, Xosé Ignacio: "Consideracións sobre a presencia dunha estructura de fundición de vidro no Tude romano", Preactas "Castrexos e romanos no Noroeste" (Coloquio de Homenaxe a Carlos Alberto Ferreira de Almeida, Santiago, 2-4 outubro 1997), pp. 25-26 VIVES 1963. VIVES, J. (Ed.): Concilios visigóticos e hispanoromanos, España Cristiana (Textos 1), Barcelona-Madrid. WANKENNE 1986. WANKENNE, A.: "Les vici de Belgique", en VICUS, pp. 32-38. WHITTAKER 1990. WHITTAKER, eR.: "The consumer city revisited: the Vicus and the City", Journal o/ Roman Archaeology, 3, pp. 110-118 WIGHTMAN 1986. WIGHTMAN, E.: "Le vicus dans le contexte de l'administration et de la societé gallo-romaine: quelques reflexions", en VICUS, pp.59-64. XUSTO RODRÍGUEZ 1991. XUSTO RODRÍGUEZ, Manuel: "Galicia. Romanización en el valle del Río Caldo", RArq, 126, pp. 22-31 XUSTO RODRÍGUEZ 1993a. XUSTO RODRÍGUEZ, Manuel: Territorialidade castrexa e galaico-romana na Galicia Suroriental: a terra de Viana do Bolo, Museo Arqueolóxico Provincial (Boletín Auriense Anexo 18), Ourense. XUSTO RODRÍGUEZ 1993b. XUSTO RODRÍGUEZ, Manuel: Informe valorativo sobre as sondaxes arqueolóxicas nos solares nO 21, 23 e 25 da rúa Maior de Vérín (Ourense), Informe inédito depositado no Servicio de Arqueoloxía da Xunta de Galicia, Santiago. XUSTO RODRÍGUEZ 1996. XUSTO RODRÍGUEZ, Manuel: "Arquitectura termal en la villa romana de Riocaldo", RArq, 187, pp. 46-55 XUSTO RODRÍGUEZ 1998. XUSTO RODRÍGUEZ, Manuel: "O núcleo urbano de Xinzo e as súas orixes romanas", en OCNH, pp. 1291-1304 XUSTO RODRÍGUEZ 2000. XUSTO RODRÍGUEZ, Manuel: "La villa romana de Riocaldo (Lobios, Ourense) y su ámbito termal", en TERMAS, pp. 297-304. XUSTO RODRÍGUEZ n.p .. XUSTO RODRÍGUEZ, Manuel: "La Iglesia Vieja de Xinzo de Limia (Ourense): intervención arqueológica y lectura histórica", Restauración & Rehabilitación, no prelo.

374 ABREVIATURAS DE PUBLICACIÓNS PERIÓDICAS

AEA AEArte ANRW ArqInf BAur BEP BCPML BCPMO BMAPO BMPL BRAG BRAH BSAA CAME CAN CArq CEG CGM CIAS CIEV CNA CPHA EMP GEG HispAnt MCV MilExt NAH OAP RArq REA RGuim RMMQL SANP SHV StudHist TAE

ARCHIVO ESPAÑOL DE ARQUEOLOGÍA (Madrid) ARCHIVO ESPAÑOL DE ARTE (Valladolid) AUFSTIEG UND NIEDERGANG DER ROMISCHEN WELT (Berlín) ARQUEOLOXÍA/INFORMES (Santiago) BOLETÍN AURIENSE (Ourense) BULLETIN DES ETUDES PORTUGAISES (Lisboa) BOLETÍN DE LA COMISIÓN PROVINCIAL DE MONUMENTOS HISTÓRICOS Y ARTÍSTICOS DE LUGO (Lugo) BOLETÍN DE LA COMISIÓN PROVINCIAL DE MONUMENTOS HISTÓRICOS Y ARTÍSTICOS DE ORENSE (Ourense) BOLETÍN DEL MUSEO ARQUEOLÓGICO PROVINCIAL DE ORENSE (Ourense) BOLETÍN DEL MUSEO PROVINCIAL DE LUGO (Lugo) BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA GALLEGA (A Coruña) BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA (Madrid) BOLETÍN DEL SEMINARIO DE ARTE Y ARQUEOLOGÍA (Valladolid) CONGRESO DE ARQUEOLOGÍA MEDIEVAL ESPAÑOLA CONGRESO NACIONAL DE ARQUEOLOGÍA (España) CADERNOS DE ARQUEOLOGIA (Braga) CUADERNOS DE ESTUDIOS GALLEGOS (Santiago) CONGRESO GALAICO-MIÑOTO (Galicia/Portugal) CONGRESO INTERNACIONAL DE ARQUEOLOGÍA SUBMARINA CUADERNOS DEL INSTITUTO DE ESTUDIOS VALDEORRESES (O Barco) CONGRESO NACIONAL DE ARQUEOLOGIA (Portugal) CONGRESO PENINSULAR DE HISTORIA ANTIGUA (España/Portugal) EL MUSEO DE PONTEVEDRA (Pontevedra) GRAN ENCICLOPEDIA GALLEGA (A Coruña) HISPANIA ANTIQUA (Valladolid) MELANGES DE LA CASA DE VELÁZQUEZ (Madrid) EL MILIARIO EXTRAVAGANTE (París) NOTICIARIO ARQUEOLÓGICO HISPÁNICO (Madrid) O ARQUEÓLOGO PORTUGUES (Lisboa) REVISTA DE ARQUEOLOGÍA (Madrid) REVUE DES ETUDES ANCIENNES (Bruxelas) REVISTA DE GUIMARÁES (Guimaraes) REVISTA DEL MUSEO MUNICIPAL QUIÑONES DE LEÓN (Vigo) SEMINARIO DE ARQUEOLOGÍA DEL NOROESTE PENINSULAR (Galicia/Portugal) SEMANA DE HISTORIA DE VALDEORRAS (O Barco) STUDIA HISTORICA (Salamanca) TRABALHOS DE ARQUEOLOGIA E ETNOLOGIA (Porto)

375 ÍNDICE DE FIGURAS Fig.1 Fig.2 Fig.3 Fig.4 Fig.5 Fig.6 Fig.7 Fig.8 Fig.9 Fig. 10 Fig. 11 Fig. 12 Fig.13 Fig.14 Fig. 15 Fig. 16 Fig. 17 Fig. 18 Fig. 19 Fig.20 Fig.21 Fig.22 Fig.23 Fig.24 Fig.25 Fig.26 Fig.27 Fig.28 Fig.29 Fig.30 Fig. 31 Fig.32 Fig.33 Fig.34 Fig.35 Fig.36 Fig.37 Fig.38 Fig.39 Fig.40 Fig.41 Fig.42 Fig.43 Fig.44 Fig.45 Fig.46 Fig.47 Fig.48 Fig.49 Fig.50 Fig.51

Proporcións relativas de mencións epigráficas de vici/pagi recollidas no CIL e nas RIB Distribución xeográfica das mencións epigráficas de vici no Imperio occidental Cronoloxías de orixe de aglomerados secundarios na Galia Bélxica e as Xermanias Exemplos de vici militares Distribución de aglomerados secundarios en relación ás cidades e ás comunicacións Exemplos de ubicación e implantación de aglomerados secundarios Morfoloxía sumaria de aglomerados secundarios 1: planos lineares e nucleares Morfoloxía sumaria de aglomerados secundarios 11: modelos polinucleares e dispersos Planimetría de aglomerados secundarios 1: poboados-rúa e nucleares en "espiña de peixe" Planimetría de aglomerados secundarios 11: grandes poboados protourbanos e urbanos Dimensións de aglomerados secundarios na Galia Bélxica e as Xermanias Arquitectura doméstica en aglomerados secundarios Planimetría de aglomerados secundarios 111: poboados fortificados tipo burgus Exemplos de aglomerados terciarios (aldeas agropecuarias) en Britannia Relación dos aglomerados secundarios co hábitat agropecuario rural disperso Localización de Tui (Tude) en Galicia Aproximación ó territorio da Civitas Tudensis Topografía e distribución de vestixios no asentamento tudense antigo Arquitectura monumental aparecida no s. XIX en Sta. Eufemia (Tui) Reconstrucción do pedestal de estatua atopado en Sta. Eufemia (Tui) Escavación do interior da igrexa de San Bartoloméu de Rebordáns (Tui) Escavación da rúa Loureiros (Sta. Eufemia, Tui) Fotograma aéreo de Tui e fotointerpretación de vestixios antigos Localización de Iria Flavia (Forum Iriensis) en Galicia Escavación do adro e interior da Colexiata de Sta. María (Iria) Escavación do paso a nivel do ferrocarril sobre a pista lria-Retén Topografía antiga e achados superficiais en Iria Flavia Fotograma aéreo de Iria e fotointerpretación de vestixios antigos Fotograma aéreo de Porto (Cesures) e localización de vestixios antigos Fotograma aéreo do sector Iria-Padrón-Cesures e fotointerpretación arqueolóxica Localización da Coruña (Brigantium) en Galicia A península coruñesa en época romana: topografía, achados, vías e ocupación Planimetría da área nuclear da ocupación romana de A Coruña Planimetría da escavación da praza Cánovas Lacruz (A Coruña) Planimetría da escavación da praza de María Pita (A Coruña) Planimetría das escavacións da rúa da Franxa, nO 9-11, n o 14 e nO 18 (A Coruña) Planimetría das escavacións nas rúas Real, Agar e Rego de Auga (A Coruña) Planimetría da escavación da Torre de Hércules (A Coruña) A terra do Golfo Ártabro en época romana: topografía, vías e distribución de vestixios Localización de Caldas de Reis (Aquis Celenis) en Galicia Topografía e distribución de achados romanos en Caldas de Reis Fotograma aéreo e fotointerpretación de vestixios antigos en Caldas de Reis Caldas de Reis e o seu entorno próximo: vías, castros e xacementos romanos Localización de Ourense (Auria) en Galicia Ponte Vella de Ourense: planta/alzado e reconstrucción hipotética da ponte romana A comarca ourensá en época antiga: topografía, comunicacións e explotacións auríferas Plano de situación das escavacións no entorno das Burgas (Ourense) Planimetría da escavación do patio do Colexio das Xosefinas (Ourense) Topografía, vías, distribución de vestixios e área de ocupación romana en Ourense Corte topográfico entre a Ponte Vella e a parte alta do aglomerado romano ourensán Fotografía aérea de Ourense e fotointerpretación de vestixios antigos

30 31 32 33 39 40 .41 43 44 .45 47 .48 51 53 54 61 65 69 74 76 78 80 83 88 93 96 100 1O1 102 106 11 O 120 122 124 125 127 130 132 137 140 145 149 151 154 159 162 164 166 169 176 178

376 Fig.52 Fig.53 Fig.54 Fig.55 Fig.56 Fig.57 Fig.58 Fig.59 Fig. 60 Fig. 61 Fig.62 Fig.63 Fig.64 Fig. 65 Fig.66 Fig.67 Fig.68 Fig. 69 Fig.70 Fig.71 Fig.72 Fig.73 Fig.74 Fig.75 Fig.76 Fig.77 Fig.78 Fig.79 Fig.80 Fig. 81 Fig.82 Fig.83 Fig.84 Fig.85 Fig. 86 Fig.87 Fig.88 Fig.89 Fig.90 Fig.91 Fig.92 Fig.93 Fig.94 Fig.95 Fig.96 Fig.97 Fig.98 Fig.99 Fig. 100 Fig. 101 Fig. 102 Fig. 103

FERMÍN PÉREZ LOSADA

Localización de Baños de Bande (Aquis Querquernis) en Galicia Baños de Bande: topografía, vía XVIII e distribución de vestixios romanos Planimetría e interpretación do edificio viario de Baños de Bande Territorio próximo de Baños de Bande: topografía, vías e distribución de vestixios Localización de A Proba de Valdeorras (Forum Gigurrorum) en Galicia Planimetría da escavación de "vila de San Salvador"en A Proba de Valdeorras Fotografía aérea da Proba de Valdeorras e foto interpretación de vestixios antigos Topografía, vías e asentamentos romanos nas inmediacións de A Proba de Valdeorras Sistema viario e distribución de xacementos antigos en Petín-A Rúa (Valdeorras) Terra de Valdeorras en época antiga: topografía, vías, minería, castros e xacementos romanos Localización de Xinzo de Limia (Forum Limicorum) en Galicia Distribución de achados romanos en Xinzo de Limia Planimetría da escavación da Igrexa Vella en Xinzo de Limia Fotografía aérea de Ximo de Limia e fotointerpretación de vestixios antigos Distribución de vestixios romanos en Nocelo da Pena (Sarreaus) Territorio dos Limici en época antiga: núcleos principais, vías e xacementos romanos Localización de Verín en Galicia Topografía, vías e distribución de vestixios romanos en Verín Planimetría e reconstrucción hipotética do edificio romano da Rúa Maior nO 21-25 (Verín) A terra de Monterrei en época antiga: núcleos principais, vías e explotacións mineiras Fotografía aérea de Verín e fotointerpretación de vestixios antigos Localización de Vigo (vicus Elanet?) en Galicia Topografía antiga e distribución de intervencións arqueolóxicas no barrio do Areal (Vigo) Planimetría das escavacións na área das rúas Pontevedra/Hospital (Vigo) Planimetría da escavación do solar Hospital nO 5 (Vigo) Planimetría da escavación da parcela nO 13 da rúa Rosalía de Castro (Vigo) Topografía antiga e distribución de achados e intervencións no Casco Vello de Vigo Situación e planimetría da escavación do "Edificio Ferro" e solar Constitución nO 6 (Vigo) Topografía antiga e distribución de vestixios na área da rúa Juan Ramón Jiménez (Vigo) Base ática de columna aparecida na rúa Marqués de Valterra (Vigo) Fotografía aérea de Vigo e fotointerpretación arqueolóxica Localización de Pontevedra (Turoqua) en Galicia Topografía antiga, vía XIX e distribución de achados romanos en Pontevedra Planimetría da escavación do solar rúa Arcebispo Malvar/Praza do Muelle (Pontevedra) Planimetría da escavación do solar rúa Michelena na 20 (Pontevedra) Intervencións arqueolóxicas, vía XIX e área de ocupación romana en Pontevedra Localización de Castillós (Dactionum) en Galicia Topografía, distribución de achados e área de ocupación romana en Castillós Planimetría do hipocausto descuberto en Castillós Selección de elementos arquitectónicos atopados en Castillós Entorno próximo de Castillós: aglomerado, necrópoles, castros e vías Sistema viario, epígrafes e xacementos romanos na Terra de Lemos Localización de Brandomil (Ad duos pontes) en Galicia Topografía, vías, distribución de vestixios e área de ocupación romana en Brandomil Elementos arquitectónicos atopados en Brandomil Entorno próximo de Brandomil: aglomerado, vías, necrópoles e explotacións auríferas Sistema viario, mansiones e asentamentos romanos no cuadrante noroccidental galego Localización de Santiago (Asseconia) en Galicia Topografía antiga, área de ocupación e distribución de vestixios romanos en Santiago Planimetría das escavacións no interior da Catedral de Santiago Planimetría das estructuras romanas da Pza. da Quintana e nave sur da Catedral (Santiago) Entorno próximo do aglomerado romano compostelán: castros e vías

181 185 189 194 199 20 1 204 205 207 211 215 216 218 220 223 226 227 229 231 .234 236 240 248 250 254 255 258 259 261 261 263 267 269 271 273 276 280 282 283 285 288 290 291 293 294 296 298 302 306 308 312 316

Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos "aglomerados secundarios" romanos en Galicia Fig. Fig. Fig. Fig. Fig. Fig. Fig. Fig.

104 105 106 107 108 109 110 111

Localización en Galicia doutros asentamentos romanos menores Base ática con fuste estriado atopada en Trives Vello Planimetría do balneario termal romano de Carballo Planimetría da villa escavada en Baños de Riocaldo (Labios) Reconstrucción evocatoria do asentamento viario romano de Castrofeito (O Pino) Distribución dos aglomerados secundarios galaicorromanos en relación ó sistema viario Cadro cronolóxico dos aglomerados secundarios romanos galegos Xerarquización xeral de cidades e aglomerados romanos na Gallaecia

377 319 319 321 322 323 328 341

346

378

BRIGANTIUM NORMAS PARA A PRESENTACIÓN DOS ORIXINAIS Normas xerais Os orixinais deben ser inéditos. O traballo irá encabezado polo título, nome completo do autor ou autores e o enderezo postal. A continuación incluirase un resumo no idioma no que vaian escritos, así como palabras-clave (os editores realizarán a traducción ao inglés). O texto entregarase nun disco· informático en formato RTF e unha copia a papel. Recoméndase non exceder das 25 páxinas de texto. As figuras poderán ir en soporte informático (p.e. formato JPG) mais sempre cunha copia a papel; as figuras, mapas, táboas e fotografías irán en branco e negro, agás casos excepcionais, e os textos incluidos levarán un tamaño que permita a súa reducción. Todas levarán ao dorso e a lápiz o seu número correlativo. Os pes das figuras irán ao final do texto nunha folla aparte. Citas e notas a pé de páxina As referencias bibliográficas de autor e obra faranse polo apelido do autor e ano de edición e, se fose conveniente, páxina(s) e figura(s); figurarán no interior do texto. As notas a pé de páxina irán nunha folla aparte ao final do traballo e numeradas correlativamente. Bibliografía Irá ao final, limitarase aos autores citados no texto e ordeada alfabéticamente polos apelidos e, dentro de cada autor, por orde cronolóxica; se no mesmo ano coinciden varias obras dun mesmo autor, distinguiranse por a, b, c, etc., colocados xunto ao ano (e tamén se incluirán nas citas bibliográficas). A referencia debe dar os apelidos e inicial do nome propio, ano de publicación, título completo do traballo, nome da revista en abreviaturas usuais e cursiva, tomo e páxinas primeira e última. Para os libros, o título irá en cursiva e a continuación indicarase a editorial e lugar de edición, v.gr.: APELIDOS, N., 2000 a . Título do artigo. Brigantium 12:325-327. APELIDOS, N., 1961. Título completo do libro. Editorial e/ou lugar de edición Correccións As probas serán corrixidas pola redacción, agás casos excepcionais que se enviarán aos autores quen as devolverán no prazo máximo de 10 días. Non se admitirán cambios e soamente se farán correccións de tipio gramatical ou erros de impresión ou composición. Tiradas aparte De cada artigo farase unha tirada de 50 separatas que serán entregadas aos autores. Ademais, cada autor recibirá un exemplar do volume correspondente. Notas 1. A admisión definitiva dos orixinais queda condicionada ao cumplimento destas normas. 2. Os autores entregarán nunha folla aparte os datos necesarios para unha comunicación áxil coa redacción, tales como: nome e apelidos, enderezo, teléfono e e-mail de contacto.

379

BRIGANTIUM NORMAS PARA LA PRESENTACIÓN DE ORIGINALES Normas generales Los originales deben ser inéditos. El trabajo irá encabezado por su título, nombre completo del autor o autores y dirección postal. A continuación se incluirá un resumen en el idioma en que vayan escritos, así como palabras-clave (los editores realizarán la traducción al inglés). El texto se entregará en un disco informático en formato RTF y una copia impresa en papel. Se recomienda una extensión máxima de 25 páginas de texto. Las figuras podrán ir en soporte informático (p.e. formato JPG) pero siempre con una copia papel; las figuras, mapas, tablas y fotografías irán en blanco/negro, salvo casos excepcionales, y los textos incluidos estarán realizados en un tamaño que permita su reducción. Todas llevarán al dorso y a lápiz su número correlativo. Los pies de las figuras irán al final del texto en hoja aparte. Citas y notas a pie de página Las referencias bibliográficas de autor y obra, se harán por el apellido del autor y año de edición y, si se estima conveniente, página(s) y figura(s); figurarán en el interior del texto. Las notas a pie de página irán en hoja aparte al final del trabajo y numeradas correlativamente. Bibliografía Irá al final y se limitará a los autores citados en el texto. Se dispondrán por orden alfabético de apellidos, y dentro de cada autor, por orden cronológico; si en el mismo año coinciden varias obras de un mismo autor, se distinguirán por a, b, c, etc., colocados junto al año (y también se incluirán en las citas bibliográficas). La referencia debe dar los apellidos e inicial del nombre propio, año de publicación, título completo del trabajo, nombre de la revista en abreviaturas usuales y cursiva, tomo y páginas primera y última. Para los libros, el título irá en cursiva y a continuación se indicará la editorial y lugar de edición, v.gr.: APELLIDOS, N., 2000 a . Título del artículo. Brigantium 12:325-327. APELLIDOS, N., 1961. Título completo del libro. Editorial y/o lugar de edición Correcciones La redacción corregirá las pruebas, excepto en los casos que considere oportuno enviarlas a los autores. No se admitirán cambios y sólo se harán correcciones de tipo gramatical o de errores de impresión y/o composición; se devolverán a la redacción en el plazo de 10 días. Tiradas aparte De cada artículo se hará una tirada de 50 separatas que serán entregadas a los autores. Además, cada autor recibirá un ejemplar del volumen correspondiente. Notas 1. La admisión definitiva de originales queda condicionada al cumplimiento de estas normas. 2. Los autores entregarán en hoja aparte los datos necesarios para una comunicación ágil con la redacción, tales como: nombre y apellidos, dirección, teléfono y e-mail de contacto.