wo 23 apr 2014 serie piano Grote Zaal / 20.15 uur
reinbert de leeuw + Vera Beths De kruisgang van Franz Liszt
PROGRAMMA
wo 23 apr 2014 serie piano Grote Zaal / 20.15-21.50 uur DUUR: ca. 35 minuten voor de Pauze ca. 40 minuten na de PAUZE
Reinbert de Leeuw + Vera Beths De kruisgang van Franz Liszt Reinbert de Leeuw piano Vera Beths viool
Tekst toelichting: Kees Arntzen
Franz Liszt (1811-1886) La lugubre gondola I (1882) La lugubre gondola II (1883) Die Zelle in Nonnenwerth (1880) La Notte (1864-1866?) Pauze Franz Liszt Via Crucis (1876-1879) De kruisweg (De 14 kruiswegstaties) 1 Inleiding (Vexilla Regis ‘O crux, ave’) 2 Eerste kruiswegstatie (Jezus wordt ter dood veroordeeld) 3 Tweede kruiswegstatie (Jezus neemt het kruis op Zijn schouders) 4 Derde kruiswegstatie (Jezus valt voor de eerste maal onder het kruis) 5 Vierde kruiswegstatie (Jezus ontmoet Zijn Heilige Moeder) 6 Vijfde kruiswegstatie (Simon van Cyrene helpt Jezus het kruis te dragen) 7 Zesde kruiswegstatie (St. Veronica ‘O haupt voll Blut und Wunden’) 8 Zevende kruiswegstatie (Jezus valt voor de tweede maal) 9 Achtste kruiswegstatie (de vrouwen van Jeruzalem ‘Nolite flere super me, sed super vos ipsos et super filios vestros’) 10 Negende kruiswegstatie (Jezus valt voor de derde maal) 11 Tiende kruiswegstatie (Jezus wordt van Zijn klederen beroofd) 12 Elfde kruiswegstatie (Jezus wordt aan het kruis genageld ‘Crucifige’) 13 Twaalfde kruiswegstatie (Jezus sterft aan het kruis ‘Eli, Eli, lamma Sabacthani’) 14 Dertiende kruiswegstatie (Jezus wordt van het kruis afgenomen) 15 Veertiende kruiswegstatie (Jezus wordt in het graf gelegd ‘Ave Crux, spes unica’)
TOELICHTING In 1865 liet Franz Liszt zich te Rome een kruinschering welgevallen door zijn vriend, kardinaal Gustav Hohenlohe. Dit ritueel maakte deel uit van de zogenaamde ‘lagere wijdingen’ en Liszt trad daarmee toe tot de geestelijke stand. Het wijdverbreide plaatje van ‘l’abbé Liszt’ in het lange priesterkleed met het witte boordje was geboren. Toch had Liszt tot aan zijn vijftigste jaar een allesbehalve priesterlijk leven geleid, en ook na zijn wijding bleef er genoeg ruimte voor allerhande amoureuze contacten. De ‘lagere wijdingen’ hielden namelijk niet de gelofte van kuisheid in en in die zin kon Liszt zijn reputatie als vrouwenman gewoon voortzetten. Zijn vader had het reeds voorzien; hij had zijn zoon, het wonderkind, het venster op de wereld geopend, en kende hem als geen ander. Volgens Liszt gaf de vader zijn zestienjarige zoon vanaf zijn sterfbed de volgende woorden mee: ‘... dat ik een goed hart en verstand had, maar dat hij bang was, dat de vrouwen mijn leven in de war zouden brengen en mij zouden beheersen’.
Roerig is de virtuozen-carrière die na deze episode volgt in de Parijse salons. De vrouwen komen er voor hem en de gravin Marie d’Agoult verlaat zelfs man en kinderen om Liszt te volgen. Het vrije huwelijk levert drie kinderen op – onder wie Cosima, de latere vrouw van Richard Wagner – maar houdt geen stand. Ook een echt huwelijk met vorstin Carolyn Sayn-Wittgenstein, de volgende belangrijke vrouw in Liszts leven, zit er niet in. De kerk verbiedt het na veel heenen-weer geschrijf uiteindelijk omdat Carolyn al eerder was getrouwd. Na jaren samenzijn in Weimar leeft het paar vanaf 1861 gescheiden in Rome, waar Carolyn een nieuw perspectief voor Liszt opent: hij moet priester worden en de katholieke kerkmuziek vernieuwen. Zo komt het dat de mondaine klavierleeuw in zijn late jaren veel koormuziek waaronder enkele oratoria produceert. De kerk was er overigens weinig aan gelegen, en dit moet de kwakkelende Liszt bitter hebben gestemd. Niet alles wat hij in deze jaren schreef, bleek van de hoogste kwaliteit, maar sommige opmerkelijke werken steken juist boven alles uit. Deze staan vanavond op het programma.
Na een roerige pianocarrière richt Liszt zich op kerkmuziek Ook had de vader zich anderzijds radicaal tegen Liszts religieuze interesses en de reeds sluimerende droom van een priesterschap gekeerd. Hij had hem geestelijke lectuur als de bijbel en het boek De navolging van Christus van Thomas à Kempis simpelweg afgepakt met de woorden: ‘de Kunst behoor je toe, niet de Kerk’. 4
TOELICHTING
La lugubre gondola I en II
Die Zelle in Nonnenwerth
Als sinds jaar en dag worden in Venetië de lijkkisten per gondel vervoerd naar het op een ander eiland gelegen kerkhof. Liszt heeft tijdens zijn verblijf in de lagunestad eind 1882 dit lugubere vrachtvervoer intensief gadegeslagen, zo weten we van een ooggetuige.
Ook na de fikse strubbelingen in het vrije huwelijk tussen Liszt en Marie d’Agoult bleven de twee jongelieden elkaar zien. Ze leefden weliswaar door het jaar heen gescheiden, maar ‘s zomers verenigde de familie zich een aantal keren op het eiland Nonnenwerth.
Het beroemde schilderij Toteninsel van de in Italië woonachtige Duitser Arnold Böcklin (1827-1901) bestond toen overigens al. Hij schilderde het in 1880 en het baarde zo’n opzien dat Böcklin er wel vijf versies van produceerde. Later zouden de componisten Sergej Rachmaninov en Max Reger er muziekstukken op baseren. Of Liszt het schilderij al kende, weten we niet, maar het thema fascineerde hem wel. ‘Als onder invloed van een voorgevoel schreef ik deze elegie in Venetië, enkele weken voor de dood van Wagner’ schreef Liszt later. Wagner stierf inderdaad in Venetië maar zijn lijk wiegde niet op de golven, het werd per trein als in een triomftocht teruggebracht naar Duitsland naar Bayreuth, waar uiteindelijk ook Liszt zijn laatste rustplaats kreeg.
Ontmoetingspunt was een verlaten klooster op een eilandje midden in de Rijn bij Rolandseck. Daar zag Liszt dan zijn drie kinderen Blandine, Cosima en Daniel. Op het gedicht Die Zelle in Nonnenwerth van zijn vriend prins Lichnowsky – met wie hij het eiland ontdekt had – componeerde Liszt een lied vol weemoed en melancholie. Het moet een bijzondere betekenis voor hem hebben gehad, want telkens weer kwam hij erop terug in een reeks van pianostukken, die hij dan ‘elegie’ noemde. De laatste, de vierde, is rond 1880 te dateren en werpt een bijzonder licht op de stijlveranderingen die Liszt onderging. Hij kiest nu, als in een improviserend tasten, stelselmatig nieuwe harmonieën die de gewaarwording van een grondtoon, van vaste grond onder de voeten bemoeilijkt.
In Liszts eerste versie voor piano solo uit 1882 voelen we dankzij de wiegende 6/8 maat nog iets van de ‘barcarolle’, het Venetiaanse gondellied. Een jaar later maakte hij een tweede versie, die wat langer is en waar de 6/8 maat uit is verdwenen. Van deze twintig maten langere compositie in vierkwartsmaat bestaat ook een versie voor piano met viool of cello.
La Notte Evenals de voorgaande stukken bestaat La Notte in verschillende versies en bevat het een ondertoon van treurnis en dood. Er bestaat sinds 1864 zelfs een orkestwerk onder die naam, dat Liszt op zijn begrafenis 5
TOELICHTING
had willen laten spelen, maar de kiem ligt bij Il Penseroso, een pianostuk dat Liszt componeerde uit bewondering voor het gelijknamige beeld van Michelangelo. Uit dit materiaal smeedde hij het orkestwerk, waaraan hij een middendeel toevoegde met zigeunerachtige accenten, evenals in zijn Hongaarse rapsodieën. Die zigeunermelodiek keert terug in de overigens zeer sober gehouden vioolpartij. Bij de pianoversie van dit werk liet Liszt het gedicht Grato m’è il sonno (dierbaar is mij de slaap) afdrukken.
Oorspronkelijk wilde Liszt gravures van Albrecht Dürer over de lijdenstijd gebruiken voor de uitgave. Maar de kerk zag zijn muziek niet zitten en tot publicatie kwam het niet. Naast het fysiek en geestelijk lijden van de oud geworden virtuoos, had Liszt met de openlijke miskenning van zijn geniale muziek te kampen. Pas in het licht van de geschiedenis is duidelijk geworden hoe verreikend en visionair Liszts late werken eigenlijk waren.
Via Crucis Zelf heeft Liszt zijn monumentale passieoratorium Via Crucis nooit gehoord. De première vond pas plaats in 1929 in Boedapest. Anders dan zijn eerdere oratoria Christus en Elisabeth is dit werk een toonbeeld van soberheid. De tekst werd hem aangeleverd door zijn dierbare vriendin Carolyne, de Oekraïense prinses met wie hij van de kerk niet mocht trouwen en die hem aanzette tot het dragen van het priesterkleed. Tot twee keer toe citeert Liszt kerkmuziek van Bach, in de koralen ‘O, Haupt voll Blut und Wunden’ en ‘O Traurigkeit’. Samen met de voor de late Liszt typerende kale strengheid van de muziek, geeft dit aan het werk als geheel een bijna protestants karakter. Het katholieke accent komt vooral van de tekst (in de versie voor koor) die op het Stabat Mater leunt en van de idee van de kruiswegstaties, die het werk doorloopt. 6
BIOGRAFIEËN
COMPONIST Franz Liszt Franz Liszt (1811-1886) groeide in de eerste helft van de negentiende eeuw uit tot een van de grootste pianovirtuozen van zijn tijd. Aan het einde van de jaren veertig van de negentiende eeuw beëindigde hij zijn solocarrière en accepteerde hij een aanstelling in Weimar als Kapellmeister.
Hier had hij de mogelijkheden om zich zo veel mogelijk aan het componeren te wijden. Als componist werd hij net zo’n revolutionair denker en groot hervormer als de pianist in hem. Liszt bracht de pianotechniek in de eerste helft van de negentiende eeuw tot grote virtuoze hoogten en was een van de eersten die het begrip pianorecital in het leven riep. Als componist staat hij te boek als de man die het symfonisch gedicht vorm en 7
bestaansrecht gaf en als de avonturier die vooral in zijn laatste werken harmonisch nog een paar stappen verder ging dan zijn goede vriend en schoonzoon Richard Wagner. Daarmee deed hij de romantische harmonie, en in het verlengde daarvan de tonaliteit, in zijn voegen kraken.
biografie
UITVOERENDEN Reinbert de Leeuw Piano
Hij geldt als een groot voorvechter van de hedendaagse muziek. Spraakmakend was bijvoorbeeld de tv-serie Toonmeesters waarin hij met regisseur Cherry Duyns een aantal belangrijke hedendaagse componisten bij een breed publiek introduceerde. Als oprichter van het Schönberg Ensemble (thans opgegaan in het Asko|Schönberg) droeg hij wezenlijk bij aan de in Nederland zo bloeiende ensemblecultuur. Behalve zijn eigen ensemble dirigeerde De Leeuw ook vooraanstaande symfonieorkesten, zoals het Koninklijk Concertgebouworkest en het
foto: Merlijn Doomernik
Reinbert de Leeuw (1938) geniet grote bekendheid als pianist, dirigent en componist. Hij studeerde piano en muziektheorie aan het Amsterdams Conservatorium en daarna compositie bij Kees van Baaren aan het Koninklijk Conservatorium te Den Haag.
Rotterdams Philharmonisch Orkest. Als pianist maakte De Leeuw vooral naam door zijn eigenzinnige interpretatie van de pianowerken van Erik Satie. Na jaren van zwijgen trad De Leeuw onlangs ook weer naar voren als componist met een groot orkestwerk, een opdracht die hem verleend werd door de ZaterdagMatinee ter gelegenheid van zijn 8
75e verjaardag. Dit nieuwe orkestwerk, Der nächtliche Wanderer werd enthousiast ontvangen.
biografie
Vera Beths Viool
Vera Beths (1946) behoort tot de generatie grote Nederlandse violisten van na de oorlog. In 1969 won zij het bekende nationale vioolconcours Oscar Back. Op jonge leeftijd trad zij al solistisch op onder grote dirigenten als Bernard Haitink, Kirill Kondrashin en Lorin Maazel. Met haar man, de cellist Anner Bijlsma, en altviolist JĂźrgen Kussmaul richtte zij in de jaren tachtig het Ensemble Archibudelli op met het doel oude muziek op authentieke wijze met behulp van (kopieĂŤn van) oude instrumenten uit te voeren. Ook voor het moderne repertoire zette zij zich van jongs af aan met groot enthousiasme in. Componisten als Philip Glass, Louis Andriessen en Peter Schat schreven speciaal voor haar. Met Reinbert de Leeuw vormt zij al jaren een vast vioolpiano duo. Vera Beths speelt op een Stradivarius uit 1727.
9
VERWACHT
wo 14 mei 2014 serie piano grote zaal / 20.15 uur
Jean-Efflam Bavouzet Beethoven en Debussy
Debussy’s piano-oeuvre zette Bavouzet al compleet op cd bij het label Chandos. ‘Beter dan dit wordt Debussy niet gespeeld’, aldus de gezaghebbende Penguin CD Guide. Ook de pianosonates van Haydn en Beethoven legt hij integraal vast op cd. Deze projecten zijn nog lopende, maar de technisch veeleisende Waldsteinsonate en Haydns dramatische Sonate in c klein zijn hem voor de volle honderd procent toevertrouwd.
10
foto: Paul Mitchell
‘Oneindig nieuwsgierig in zijn zoektocht naar het unieke klankpalet van elke componist’, zo schreef The Times over pianist Jean-Efflam Bavouzet. Deze Fransman – bekend om zijn indrukwekkende cd-opnamen – won dan ook twee Gramophone Awards en twee BBC Music Magazine Awards, naast vele andere prijzen. In dit concert speelt hij vier prachtige pianowerken: een sonate van Haydn, Beethovens beroemde Waldsteinsonate, het eerste boek Études van Debussy en de ritmisch complexe Sonate van Bartók.
Jean-Efflam Bavouzet
seizoen 2014-2015 serie piano
Onmetelijk rijk en gevarieerd is de muziek geschreven voor piano. Slechts een heel klein deel komt doorgaans maar aan bod in de concertzaal. Met de serie Piano breekt het Muziekgebouw een lans voor meesterwerken die zelden live te horen zijn. Dit seizoen hoort u in acht concerten illustere composities als Bachs Die Kunst der Fuge, de Diabellivariaties van Beethoven, Boulez’ integrale piano-oeuvre op één avond gespeeld, en de Ludus Tonalis van Paul Hindemith. Negen fantastische pianisten – onder wie Angela Hewitt, Andreas Staier, Enrico Pace, Pierre-Laurent Aimard en Tamara Stefanovich – staan borg voor memorabele uitvoeringen. wo 17 sep 2014 Angela Hewitt Die Kunst der Fuge
za 14 feb 2015 Enrico Pace Ludus Tonalis
wo 8 okt 2014 Andreas Staier Diabellivariaties
wo 25 mrt 2015 Pierre-Laurent Aimard + Tamara Stefanovich Boulez’ complete pianowerk
za 6 dec 2014 Cédric Tiberghien Bartók, Szymanowksi en Ravel
za 4 apr 2015 Nicholas Angelich Etudes-tableaux
wo 7 jan 2015 Ralph van Raat + Tai Murray Pärt in perspectief
za 16 mei 2015 Alexander Melnikov Skrjabin en Feldman
11
VERWACHT
do 8 + vr 9 mei 2014 special
Louis Andriessen 75
Een van Nederlands beroemdste componisten geëerd Louis Andriessen 75 jaar springlevend – dat vraagt om feest! Asko|Schönberg eert samen met Nieuw Amsterdams Peil een van Nederlands beroemdste componisten met twee concerten. Do 8 mei
Vr 9 mei
vanaf 16.00 uur / Kleine Zaal Doorlopend films en documentaires van en over Louis Andriessen
vanaf 16.00 uur / Kleine Zaal Doorlopend films en documentaires van en over Louis Andriessen
18.30 uur / Foyerdeck 1 Thea Derks in gesprek met Agnes van der Horst, auteur van De Andriessens
18.45 uur / Grote Zaal Vertoning documentaire Imperfect Harmony (75’) 20.30 uur / Grote Zaal Nieuw Amsterdams Peil m.m.v. Asko|Schönberg Louis Andriessen 75
19.15 uur / Entreehal Gespreksleider Jacqueline Oskamp spreekt met Louis Andriessen 19.45 uur / Entreehal en Foyerdecks Uitvoering verjaardagscomposities door tien (oud)studenten van Louis Andriessen
22.45 uur / Grote Zaal Gespreksleider Jacqueline Oskamp spreekt met Louis Andriessen en optreden Gerard Bouwhuis
20.30 uur / Grote Zaal Asko|Schönberg + Nieuw Amsterdams Peil Louis Andriessen 75 12
TO VRO T 40% EG KOR BOEK TING
SEIZOEN 14/15 KLINKT GOED Stel nú online uw eigen concertseizoen samen MUZIEKGEBOUW.NL / 020 78813 2000
VERWACHT
April zo 27 apr
za 3 mei / 13.30 uur
di 13 mei / 20.15 uur
Van Swieten Society Beethoven 6 en 8
Olli Mustonen + Steven Isserlis Topstukken voor cello en piano
November Music Dag za 3 mei / 16.00 uur 11.00 uur
Nieuw Amsterdams Peil Narcissus, melodrama in klank en geur
Van Swieten Society + Asko Kamerkoor Beethoven 2 en 9
wo 14 mei / 20.15 uur
Jean-Efflam Bavouzet Beethoven en Debussy
za 3 mei / 20.15 uur 12.30 + 15.30 uur / Kleine Zaal
Godelieve Schrama + Wouter Snoei La harpe c’est moi 14.30 uur
Dyane Donck + Ensemble Gending The Obscure Thoughts of Isabella Green
Van Swieten Society + Nederlands Blazers Ensemble Beethoven 3 en 7
New European Ensemble Lindberg
zo 4 mei / 11.00 uur
vr 16 mei / 20.15 uur
Duo Hevans En Fokker-orgel
Wende zingt Winterreise Een diva, haar pianist en een bloemstuk
zo 4 mei / 20.45 uur
Nederlands Kamerorkest Herdenking
16.30 uur / Bimhuis
Bram Stadhouders Trio + Nederlands Kamerkoor Henosis
do 15 mei / 20.15 uur
za 17 mei / 15.00 uur
De IJ-Salon Beestachtig
wo 7 mei / 20.15 uur
Insomnio + Synergy Vocals Tehillim + Double Sextet
Mei
do 8 + vr 9 mei
vr 2 + za 3 mei
programma zie pagina 12
za 17 mei / 19.30 uur
Nederlands Kamerkoor Russische barok en de Mozart van St. Petersburg
Louis Andriessen 75
Beethoven Weekend
zo 18 mei / 13.30 uur
Rondleiding + lunch za 10 mei / 20.15 uur
vr 2 mei / 20.15 uur
Van Swieten Society Beethoven 1, 4 en 5
Calefax Rietkwintet Calefax in Trance 14
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 50 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve uw mobiele telefoon tijdens het concert uit te schakelen. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.