vr 2 + za 3 mei 2014 festival
beethoven weekend Levendige bewerkingen van negen symfonieĂŤn
PROGRAMMA
vr 2 + za 3 mei 2014 festival
Beethoven Weekend Vrijdag 2 mei Grote Zaal / 20.15 uur
Van Swieten Society Beethoven 1, 4 en 5 Zaterdag 3 mei Grote Zaal / 13.30 uur
Van Swieten Society Beethoven 6 en 8 Grote Zaal / 16.00 uur
Van Swieten Society + Asko Kamerkoor Beethoven 2 en 9 Grote Zaal / 20.15 uur
Van Swieten Society + Nederlands Blazers Ensemble Beethoven 3 en 7 Tijdens de concerten op 3 mei leidt musicoloog Jan Caeyers de symfonieĂŤn in
Tekst toelichting: Stephen Westra
inleiding Beethoven had niet veel op met bewerkingen. ‘Dat arrangeren is überhaupt een zaak waartegen een auteur zich tegenwoordig – in ons afschuwelijk tijdperk met zijn vele bewerkingen – vergeefs verzet. Maar je kunt op z’n minst met enig recht eisen dat de uitgever op het titelblad aangeeft dat het een arrangement is, zodat de auteur niet vernederd wordt en het publiek niet bedrogen’, mopperde hij. Ludwig van Beethoven hield van mopperen. Vooral als er weer eens een bewerking van een van zijn werken verscheen. Maar de grote man mocht klagen wat hij wilde, het ging vaak ook niet anders. Er waren nog geen cd’s, geen platen – om van internet natuurlijk helemaal te zwijgen – en als je een van zijn symfonieën wilde horen, was je haast altijd aangewezen op een bewerking voor piano of klein ensemble. Als gewone burger een heel orkest op de been brengen – toch minstens 40 man – was ondoenlijk. Alleen de adel kon zich dat veroorloven, en beroepsorkesten waren er nog maar nauwelijks.
gevallen liet Beethoven het bewerken aan anderen over en deed dan zelf de eindredactie. Je zou denken dat hij dankbaar was voor het werk dat men hem uit handen nam, maar ook hier weer: veel gemopper.
Een symfonie leerde je in de negentiende eeuw vaak kennen door een bewerking Zo bewerkte een zekere Kaufmann eens gratis en voor niets Beethovens Pianotrio op. 1 nr. 3 voor strijkkwintet. Beethoven vond het broddelwerk, deed het van a tot z over en kalkte vervolgens met grote letters op het manuscript: ‘Bewerkt terzet tot een driestemmig kwintet door meneer Goedewil [Kaufmann] en van schijnbaar 5 stemmen tot écht 5 stemmen aan het licht gebracht en ook uit zijn miserabele toestand tot enig aanzien verheven door meneer Welwillen [Beethoven zelf].’
Men wilde de muziek wel graag horen. Beethovens symfonieën waren ongekend populair, de Eerste voorop. Maar waarom bewerkte hij zijn muziek dan niet zelf? Zijn uitgevers vroegen erom maar Beethoven wilde er geen tijd voor vrijmaken. Op een paar uitzonderingen na: de Tweede arrangeerde hij schitterend voor pianotrio, en de Zevende en de Achtste voor blazers. In een aantal andere 3
inleiding
Met wat tijdens het Beethoven Weekend klinkt, hoeft onze grote componist helemaal niet ontevreden te zijn. Grote jongens tekenden voor deze arrangementen, Beethovens sterleerling Ferdinand Ries voorop. Hij bewerkte de Derde symfonie (Eroica) prachtig. Johann Nepomuk Hummel, pianovirtuoos, leerling van Mozart en begaafd componist, arrangeerde Beethovens hele negental; te horen zijn de nummers 1 en 5. En dan Franz Liszt, die ook alle BeethovensymfonieĂŤn bewerkte voor piano. Liszt tekent voor de Negende. U hoort een muziekpraktijk van jaren her. Keer terug naar de wereld van de negentiende eeuw en beluister Beethovens illustere ‘Negen’. Weliswaar niet met alle instrumentale finesses van een voltallig orkest, maar u krijgt er wel een bijzondere live uitvoering voor in de plaats!
4
5
Ludwig van Beethoven - portret: Joseph Karl Stieler (1820)
Symfonie 1, 4 & 5
vr 2 mei 2014 beethoven weekend grote zaal / 20.15-22.00 uur duur: ca. 60 minuten voor de pauze ca. 30 minuten na de pauze
Van Swieten Society Beethoven 1, 4 en 5
Inleiding
Bart van Oort, Petra Somlai fortepiano Heleen Hulst viool Marion Moonen fluit Job ter Haar cello
Foyerdeck 1 / 19.15-19.45 uur
Door Bart van Oort en Job ter Haar
cd-presentatie Tijdens dit concert vindt de presentatie van de nieuwste cd Beethoven's Salon Symphonies van de Van Swieten Society plaats.
6
Ludwig van Beethoven (1770-1827) Symfonie nr. 1 in C op. 21 (1799/1800) voor piano vierhandig, bewerking door Hugo Ulrich (1827-1872)
Adagio molto - Allegro con brio Andante cantabile con moto Menuetto. Allegro molto e vivace Adagio - Allegro molto e vivace Symfonie nr. 4 in Bes op. 60 (1806) voor fortepiano, fluit, viool en cello, bewerking door Johann Nepomuk Hummel (1778-1937)
Adagio - Allegro vivace Adagio Menuetto & Trio Allegro ma non troppo PAUZE Symfonie nr. 5 in c op. 67 (1803/’08) voor fortepiano, fluit, viool en cello door Johann Nepomuk Hummel
Allegro con brio Andante con moto Allegro (attacca) Allegro - Presto
7
toelichting Symfonie nr. 1
eigenaardigheden aan toe, zoals de aarzelende ‘stapjes’ waarmee de finale opent: eerst 1 noot – pauze – dan 2 – pauze – dan 3, enz. En de langzame inleiding van de symfonie. Een inleiding dient doorgaans om iets in te leiden maar hier leidt hij juist af. De eerste ‘klap’ is bizar, geen akkoord dat zegt ‘zo, nu beginnen we’ maar één dat om een oplossing vraagt. Het lost ook op, maar naar de verkeerde toonsoort. Beethoven herstelt de ‘fout’ slechts langzaam, wurmt zich overal naartoe behalve naar de toonsoort C groot, de hoofdtoonsoort van de symfonie waarop we zo zitten te wachten. Pas bij het snelle Allegro is er dan absolute duidelijkheid en gaat de symfonie erop los.
1800. Een nieuwe eeuw, een nieuw geluid. Ludwig van Beethoven, bijna dertig en de meest veelbelovende musicus van Wenen, komt voor de dag met zijn Eerste symfonie. De première is in het Keizerlijk Hoftheater naast de Hofburg en kaartjes zijn te koop aan het theater en bij de heer Van Beethoven zelf, Tiefen Graben 241, derde verdieping. Het werd geen tegenvaller, die Eerste van Beethoven. ‘Tot slot werd een van zijn symfonieën uitgevoerd, waarin hij veel kunstzinnigheid en een schat aan nieuwe ideeën had verwerkt,’ schreef de Allgemeine Musikalische Zeitung enthousiast.
De Eerste symfonie bevat eigenaardigheden van Haydn
Symfonie nr. 4 De Vierde symfonie werd in 1806 aan het publiek voorgesteld. Ontspande Beethoven zich in dit volmaakte, harmonische stuk? De heroïsche Derde, de Eroica lag achter hem, en de Vijfde was in de maak. Nog even een pas op de plaats voordat hij echt zijn tanden zette in laatstgenoemd titanisch werk?
‘Het was [...] werkelijk het interessantste concert sinds lang.’ Een manifest van onafhankelijkheid is deze Eerste, maar de jonge componist blijkt toch ook nog schatplichtig aan Joseph Haydn, zijn leraar met wie hij vooral ruzie maakte en die zijn genie niet erkende – vond Beethoven dan.
Hoe dan ook, de elegante Vierde is vrolijk, een liefdesverklaring zonder afwijzing. Maar om optimaal uit te beelden hoe iets kan stralen, laat
Toch leunde hij stevig op hem; Beethovens Eerste is Haydns nr. 105. Tot in de grapjes en 8
symfonie 4,1 & 5
de componist in de jaren dat hij de Vijfde schreef (1803-1808) continu bezig. Het duikt op in veel werken uit die tijd en heeft dan vaak totaal geen noodlottig karakter: in het Vierde pianoconcert bijvoorbeeld toont het zich zeer beminnelijk. Ook lijkt het raar dat dit ‘noodlotsmotief’ in de Tweede Wereldoorlog de herkenningstune was van de BBC en juist symbool stond voor de overwinning van de geallieerden. Toch sprak de schrijver E.T.A. Hoffmann in zijn beroemde recensie uit 1810 van de Vijfde – waarin onder meer het begrip ‘romantiek’ werd gelanceerd – over ‘reusachtige schaduwen’ die we gewaarworden, ‘in op- en neergaande lijn, ons geleidelijk steeds meer insluitend en alles in ons uitwissend, behalve de kwelling van een eindeloos verlangen’. Voor de Weners van toen was de Vijfde een uitbeelding van de idee ‘per aspera ad astera’ (door duisternis tot het licht); nog begin twintigste eeuw werden de vier delen gekarakteriseerd als ‘strijd, hoop, twijfel en overwinning.’ Schokkend, beangstigend werkte deze muziek altijd, en niet alleen voor gevoelige zielen als de schrijver Goethe die na het dramatische begin de rest niet meer aandurfde: ‘Het is geniaal en krankzinnig tegelijk; men zou vrezen dat de zaal instort.’ Het eerste deel was nog niet uit of Goethe maakte dat hij wegkwam.
Beethoven ons in het eerste deel nog even het tegendeel horen, als pure contrastwerking. Het is het opmerkelijkste deel van de hele symfonie. ‘Een ziel verloren in duisternis,’ wordt het soms genoemd. In wezen is dit Adagio absurde muziek en ongehoord voor de tijd waarin het ontstond. Griezelige leegte, gecomponeerde traagheid, geen melodie, bijna geen harmonie; waar moet dit heen? ‘Elk kwartier drie of vier noten,’ zoals Beethovens collega Carl Maria von Weber schreef, nogal geërgerd, ‘men geeft alle hoop op een snel Allegro op.’ En wanneer dat Allegro dan tóch komt, is het van een onbegrijpelijke losbandigheid, ‘want elke ordening, elke regel zou het genie alleen maar binden’, aldus Weber enigszins sarcastisch. Maar hij sloeg de plank flink mis. De constructie van dit Allegro is van ijzer, en het zoekende Adagio is zo gerekt omdat het eigenlijk één gigantische opmaat is die veertig minuten vreugde zal moeten dragen.
Symfonie nr. 5 ‘Noodlotsymfonie’ is de officieuze bijnaam van Beethovens beroemdste symfonie, de Vijfde. Een vermoeden van het noodlot, een gevoel van dreiging, angst, beklemming en bij iemand als Beethoven dan uiteraard het koppig verzet daartegen: veel boosheid, opstandigheid, het hardnekkig noodlot terugduwen naar waar het thuishoort namelijk ‘ver van mij vandaan’. Dat de Vijfde het noodlot ook echt uitbeeldt en het met dat beroemde motief tatatataaaa! ‘aan de deur klopt’ is een nimmer bewezen idee dat door geen enkele uitlating van Beethoven zelf wordt bevestigd. Het kernachtige motiefje hield 9
Symfonie 6 & 8
za 3 mei 2014 beethoven weekend grote zaal / 13.30-15.00 uur duur: ca. 45 minuten voor de pauze ca. 30 minuten na de pauze
Van Swieten Society Beethoven 6 en 8
Inleiding
Heleen Hulst viool Sara de Corso viool Bernadette Verhagen altviool Ruben Sanderse altviool Job ter Haar cello Jan Insinger cello
Foyerdeck 1 / 12.30-13.00 uur
Job ter Haar spreekt met musicoloog, dirigent en Beethoven-biograaf Jan Caeyers
10
Ludwig van Beethoven (1770-1827) Symfonie nr. 6 in F op. 68 ‘Pastorale’ (1808) voor strijksextet, bewerking door Michael Gotthardt Fischer (1773–1829)
Allegro ma non troppo ‘Erwachen heiterer Gefühle bei der Ankunft auf dem Lande’ Andante molto mosso ‘Szene am Bach’ Allegro ‘Lustiges Zusammensein der Landleute’ (attacca) Allegro ‘Gewitter, Sturm’ (attacca) Allegretto ‘Hirtengesang. Frohe, dankbare Gefühle nach dem Sturm’ PAUZE Symfonie nr. 8 in F op. 93 (1812) voor strijkkwintet, anonieme bewerking, uitgegeven door Tobias Haslinger (1787–1842)
Allegro vivace e con brio Allegretto scherzando Tempo di menuetto Allegro vivace
11
toelichting Symfonie nr. 6
de kwartel (hobo), en de koekoek (klarinet); het staat er in de partituur allemaal precies bijgeschreven. ‘Onweer, storm’ verbeeldt het natuurgeweld met voor die tijd ongehoorde instrumentale middelen: onheilspellende, onderhuids suizende violen verstoren plotseling de vrolijke dorpsdans van het scherzo (deel drie) en met gillende piccolo, denderende paukenslagen, stotende trombones breekt het onweer los. Maar dit realisme is niet de hoofdzaak. Het is ‘eerder uitdrukking van het gevoel dan precieze weergave’, schreef Beethoven in het manuscript. Hij schildert de natuur vooral naar de geest. Of zoals de musicoloog Arnold Martens het formuleerde: deze symfonie is ‘een stille observering van Beethovens innig natuurgevoel, een impressionistisch natuurgevoel dat vele geniale mensen eigen is.’
Beethoven hield veel van de natuur. Regelmatig ontvluchtte hij zijn woonplaats Wenen om in de omgeving lange voettochten te maken. De natuur ‘sprak’ tot hem. ‘De lieflijke stilte van de bossen! De wind die al op de tweede mooie dag waait... Hier word ik niet gekweld door mijn ongelukkige gehoor. Het is alsof iedere boom op het platteland tot mij sprak, heilig! heilig!… Al loopt alles op niets uit, het land blijft...’ Met zijn Zesde symfonie, de Pastorale, componeerde hij zijn ‘Herinnering aan het leven op het land.’ Met klanken die je onmiddellijk associeert met de rust en de schoonheid van de natuur, klanken even rijk als onnadrukkelijk, die contrasten binnen een wondere harmonie met elkaar verbinden. De Pastorale is echter ook in naturalistische zin toonschilderend en een realistische nabootsing van de natuur in tonen. Kijk maar naar de opschriften van de delen. En naar de bijnaam ‘Pastorale’ die van Beethoven zelf is.
Symfonie nr. 8 De apotheose van de humor’ – met een variant op wat Richard Wagner over Beethovens Zevende zei (‘de apotheose van de dans’) kun je de Achtste symfonie omschrijven. Geen maat zonder glimlach. De Achtste was een favoriet van Beethoven zelf; ‘veel beter dan de Zevende,’ vond hij, hoewel het publiek daar toen anders over dacht en vaak nog doet.
Dit realisme bereikt zijn hoogtepunt in het tweede deel ‘Tafereel aan de beek’ en het vierde ‘Onweer, storm’. Het slot van het tweede deel – die toch al wemelde van gefluit en gezang – imiteert vogelgeluiden van de nachtegaal (fluit), 12
symfonie 6 & 8
Men wist niet zo goed wat men met de Achtste aan moest. Misschien omdat hij zich buiten de tijd plaatst waarin hij geschreven werd (1812). De humor komt voort uit het brein van iemand die de symfonische vorm bespiegelt die door hemzelf is vervolmaakt. Na zeven meesterwerken op symfonisch gebied, beziet Beethoven het genre symfonie van op afstand en levert zijn milde commentaar op deze machtige muziekvorm. Deze ode aan de humor begint plompverloren. Moet de jolige driekwartsmaat, het begin van een grote symfonie worden? ‘Forte’ hebben we hier een thema dat de indruk wekt dat het eigenlijk ‘piano’ zou moeten klinken – een kwestie van uitgekiende planning, want inderdaad zal dit themaatje zachtjes, met een glimlach het eerste deel besluiten.
lijkt een hevig storend maar bij nader inzien juist verbindend element. De ‘toet’ komt namelijk nog twee keer terug, de laatste keer krijgt hij de bizarre modulaties toebedeeld waar hij al een hele tijd om vroeg. Het is goed voor een immense coda. Een grap als structurerend element – dat tekent deze Achtste.
In zijn Achtste geeft Beethoven mild commentaar op de vorm Een van de merkwaardigste eigenschappen van de Achtste is het ontbreken van een langzaam deel: het tweede deel is een Allegretto scherzando. Soms is het net operamuziek en doet vermoeden wat het resultaat geweest zou zijn wanneer Beethoven een komische opera zou hebben geschreven. Een ‘Tempo di Menuetto’ staat op de plaats van het scherzo – des te opmerkelijker omdat Beethoven indertijd zelf het wat oubollige menuet uit zijn symfonieën had verbannen. Maar zoals het een goed humorist betaamt, bewaart Beethoven zijn beste grappen voor het laatst. In de finale dondert opeens een gigantische ‘toe-oe-oet’ binnen terwijl dit deel juist zo voorzichtig opende. Het 13
Symfonie 2 & 9
za 3 mei 2014 beethoven weekend grote zaal / 16.00-17.45 uur duur: ca. 40 minuten voor de pauze ca. 55 minuten na de pauze
Van Swieten Society + Asko Kamerkoor Beethoven 2 en 9
Bart van Oort fortepiano Heleen Hulst viool Job ter Haar cello Bobby Mitchell piano Francine van der Heijden sopraan Myra Kroese alt Bernard Loonen tenor Mitchell Sandler bas Asko Kamerkoor: Jos Leussink dirigent Maria Goetze sopraan Susanne Gersch sopraan Sandra Macrander alt Linda Klumpers alt Hans Latour tenor Jan Fekke Ybema tenor Christof Laceulle bas Willem Hoekstra bas
14
Ludwig van Beethoven (1770-1827) Symfonie nr. 2 in D op. 36 (1801/02) voor pianotrio, bewerking door Ludwig van Beethoven
Adagio molto - Allegro con brio Larghetto Scherzo. Allegro & Trio Allegro molto PAUZE Symfonie nr. 9 in d op. 125 (1822/1824) voor piano solo, vier solisten en koor, bewerking door Franz Liszt (1811-1886)
Allegro ma non troppo, un poco maestoso Molto vivace Adagio molto e cantabile - Andante moderato Presto - Allegro assai
15
toelichting Symfonie nr. 2
enorme mentale kracht heeft Beethoven voor drastische wanhoopsdaden behoed. Dat echte Beethoven-karakter nam het besluit: ‘wanneer het Lot mij ondermijnen wil, dan vecht ik terug. Ik beantwoord haar laffe listen met… geluk’. In Beethovens geniale geval was dat met gelukkige muziek.
‘Beethoven is boos,’ denken mensen wel eens als ze zijn muziek horen, bijvoorbeeld de Vijfde symfonie. Er is een echte cholericus aan de gang. Driftig verzet hij zich tegen het noodlot dat hem altijd maar weer dwars zit. Maar in zijn Tweede symfonie is hij eens niet boos en componeert hij muziek die onbezorgd en gelukkig klinkt. De beladen symfonische eersteling is geschreven, met de Tweede zet hij de sluizen onbekommerd open.
Symfonie nr. 9 1824. Tien jaar had Wenen geen symfonisch nieuws van zijn Ludwig van Beethoven vernomen. In 1814 was naar het leek zijn laatsteling, de Achtste, in première gegaan. En nu toch een nieuwe symfonie. Wat zou de meester na tien jaar stilte te melden hebben?
‘De Tweede is de Beethoven die met een bloem in het knoopsgat rondflaneert, verliefd op alle mooie meisjes die hij in het vizier krijgt.’ Mooi gezegd. Maar laten we dat niet alleen verklaren uit Beethovens ontvankelijkheid voor het ‘ewig weibliche’. Want in hoofdzaak danken we de symfonie toch aan zijn onverzettelijk en koppig karakter. Opvallend genoeg ontstond het zonnige stuk in de moeilijkste tijd van Beethovens leven, namelijk toen hij zich – pas 31 jaar – realiseerde dat hij doof zou worden. Een besef dat hem, gevoegd bij andere problemen, bijna tot zelfmoord bracht. Het was in Heiligenstadt, een gehucht even buiten Wenen, in de zomer van 1802. Zijn daar geschreven Heiligenstädter Testament is een schokkend document vol pijn en vertwijfeling. Puur zijn
Veel, blijkt. Beethovens Negende symfonie doet de Vijfde nog eens dunnetjes over. Een zoektocht, de weg van duister naar licht – zoals de Vijfde maar dan rauwer, realistischer en, inherent daaraan, soms ook wat minder evenwichtig. Tastend in het duister begint het, het opstandig vervolg bindt dan de levensstrijd aan. Spookachtig en onrustig is het Scherzo. Het Adagio lijkt een hemels visioen van geluk, maar dan is daar ineens de finale die dat ruw verstoort: flarden van de voorgaande delen, grauw en fel, chaos, disharmonie. Beethoven probeert en verwerpt weer. Allengs vervagen de 16
symfonie 2 & 9
vragen en komen er antwoorden. We betreden vastere grond en worden voorbereid op een visioen, of liever op de werkelijkheid van een betere wereld waar ‘alle mensen broeders zijn’. Na het commentaar van de baritonsolist (‘O Freunde, nicht diese Töne’) zingt het koor ‘Freude, schöner Götterfunken.’ Een tekst van Friedrich Schiller, Ode an die Freiheit, die Beethoven vanwege de censuur omdoopte tot Ode an die Freude.
een vermoeden van laatromantiek (genoemde Mahlermomenten) – maar alles geschraagd door de wetten van het classicisme. Het meest verrassend is echter dat Beethoven de menselijke stem inzet, een koor en vier solisten, binnen een muziekvorm die tot dan uitsluitend instrumentaal was geweest. Daarmee verhief Beethoven de symfonie tot de meest veelomvattende muziekvorm op dat moment.
Gaandeweg het moeizame ontstaan van de Negende kwam Beethoven tot allerlei muzikale noviteiten. Geen van zijn symfonieën, zelfs niet de Eroica, is zo revolutionair. De lengte alleen al is een experiment: een flink stuk langer dan de Eroica. Ongehoord is de inleiding tot het eerste deel: een lange, zwevende dominant die om verlossing smeekt. Opmerkelijk zijn de maatwisselingen (driekwarts en vierkwarts) binnen het Scherzo. En het Adagio wijst zo’n tachtig jaar vooruit, want de Weens-weemoedige secundes van het tweede thema zijn net Mahler.
De Negende symfonie zit vol muzikale noviteiten Vernieuwend is vooral de finale. Dat is een symfonie binnen een symfonie, een compositie op zich. Een herformulering van al het voorgaande plus iets nieuws dat het voorgaande verrijkt. Talloze muzikale vormen en stijlen, oude en nieuwe, gaan een verbinding aan: recitatief, koraal, sonatevorm, dans, fuga, variatie. Haast middeleeuwse klanken (‘Ihr stürzt nieder, Millionen’), populaire exotica (Turkse mars), 17
symfonie 2 & 9
liedteksten
Ode an die Freude
Loflied aan de vreugde
Tekst: Friedrich von Schiller (1759-1805) Eerste drie regels toegevoegd door Ludwig van Beethoven
O Freunde, nicht diese Töne! Sondern laßt uns angenehmere anstimmen Und freudenvollere!
O vrienden, niet deze klanken! Maar laten wij er aangenamere en vreugdevollere aanheffen !
Freude, schöner Götterfunken, Tochter aus Elysium, Wir betreten feuertrunken, Himmlische, dein Heiligtum! Deine Zauber binden wieder, Was die Mode streng geteilt; Alle Menschen werden Brüder, Wo dein sanfter Flügel weilt.
Vreugde, schitterende godenvonk, dochter uit Elysium! Hemels wezen, wij betreden met vurige hartstocht uw heiligdom! Uw toverkrachten verbinden weer wat gewoonte strikt verdeeld heeft. Alle mensen worden broeders waar uw zachte vleugel zich welft.
Wem der große Wurf gelungen, Eines Freundes Freund zu sein, Wer ein holdes Weib errungen, Mische seinen Jubel ein! Ja, wer auch nur eine Seele Sein nennt auf dem Erdenrund! Und wer’s nie gekonnt, der stehle Weinend sich aus diesem Bund.
Wie geslaagd is in de grote onderneming een vriend vriendschap te bewijzen, Wie een lieve vrouw veroverd heeft, laat die zijn gejuich mede laten opgaan! Ja, wie ook maar één sterveling de zijne kan noemen op de aardbol! En wie dat nooit gekund heeft, laat die stilletjes wenend verdwijnen uit dit samenzijn! 18
symfonie 2 & 9
Freude trinken alle Wesen An den Brüsten der Natur: Alle Guten, alle Bösen Folgen ihrer Rosenspur. Küsse gab sie uns, und Reben, Einen Freund, geprüft im Tod; Wollust ward dem Wurm gegeben, Und der Cherub steht vor Gott!
Met vreugde laven alle schepsels zich aan de borst van de natuur, Alle goeden en alle slechten volgen in haar spoor van rozen. Zij gaf ons kussen en wijn, een vriend die trouw bleef tot in de dood. Lustbeleving is de worm gegeven, en de Cherub staat voor God.
Froh, wie seine Sonnen fliegen Durch des Himmels prächt’gen Plan, Laufet, Brüder, eure Bahn, Freudig, wie ein Held zum Siegen.
Verheugd, zoals zijn zonnen zweven door het prachtige ontwerp van de hemel, doorloop zo, broeders, uw pad, vreugdevol, zoals een held op weg naar de overwinning.
Seid umschlungen, Millionen, Diesen Kuß der ganzen Welt! Brüder! Über’m Sternenzelt Muß ein lieber Vater wohnen. Ihr stürzt nieder, Millionen? Ahnest du den Schöpfer, Welt? Such’ ihn über’m Sternenzelt! Über Sternen muß er wohnen.
Laat je omarmen, miljoenen, Deze kus aan de hele wereld! Broeders! Boven het sterrenuitspansel moet een lieve vader wonen. vallen jullie neer, miljoenen? Voel je de schepper, wereld? Zoek hem boven het sterrenuitspansel! Boven de sterren moet hij wonen.
19
symfonie 3 & 7
za 3 mei 2014 beethoven weekend grote zaal / 20.15-22.00 uur duur: ca. 45 minuten voor de pauze ca. 50 minuten na de pauze
Van Swieten Society + Nederlands Blazers Ensemble Beethoven 3 en 7
Inleiding
Nederlands Blazers Ensemble: Bart Schneemann hobo Justine Gerretsen hobo Frank van den Brink klarinet Harmen de Boer klarinet Dorian Cooke fagot Marieke Stordiau fagot Ron Schaaper hoorn Kirsten Jeurissen hoorn Simon Wierenga trompet Brandt Attema bastrombone Wilmar de Visser contrabas Peter Prommel percussie
Foyerdeck 1 / 19.15-19.45 uur
Door Jan Caeyers
na afloop Na afloop bent u van harte welkom op het afterconcert van de Van Swieten Society en het NBE
Bart van Oort fortepiano Heleen Hulst viool Bernadette Verhagen altviool Job ter Haar cello
20
Ludwig van Beethoven (1770-1827) Symfonie nr. 7 in A op. 92 (1812) voor blazers, bewerking door Ludwig van Beethoven
Poco sostenuto - Vivace Allegretto Presto - Assai meno presto Allegro con brio PAUZE Symfonie nr. 3 in Es op. 55 ‘Eroica’ (1804) voor pianokwartet, bewerking door Ferdinand Ries (1784-1838)
Allegro con brio Marcia funebre. Adagio assai Scherzo. Allegro vivace & Trio Finale. Allegro molto
21
toelichting Symfonie nr. 7
tijd verlaat het leven zijn gebruikelijke, door de wet toegestane en geheiligde banen en betreedt het de sferen van utopische vrijheid’, zoals de Russische filosoof Mikhail Bakhtin het formuleerde. De Zevende was bij de eerste uitvoering, 8 december 1813 in Wenen, direct goed voor een extatisch applaus en het Allegretto moest worden herhaald, wat later bij bijna elke uitvoering gebeurde. De Weners hoorden hem als een vrijheidssymfonie. Beethoven verklankte, zo voelden ze het, de recent op Napoleon behaalde overwinning en de lang verbeide vrede.
In een uitgelaten bui liet Beethoven zich eens ontvallen: ‘Muziek is de wijn die ons inspireert tot nieuwe daden van voortplanting, en ik ben de Bacchus die deze heerlijke wijn uitperst om de mensheid spiritueel dronken te maken.’ De Zevende werd wel het meest opmonterende wat hij ooit schreef en laat de luisteraar in dronkenschap achter. De criticus die zei dat Beethoven zijn Zevende symfonie in dronken toestand geschreven moest hebben, sloeg de spijker naast de kop; de alcohol zat in de compositie, niet in de componist. Het stuk ontleent zijn kracht aan stuwing en ritme. Voor melodieën is er ruimte noch tijd en nazingen is bijna onmogelijk. Eigenlijk is er ook geen langzaam deel. De puls van het Allegretto – dat op de plaats staat van het gebruikelijke Adagio – lijkt alleen rustig in vergelijking met de razende tempi van de drie overige delen. Bovendien is ook in dit kalmere deel het ritme aanwezig (een trochee: lang-kort-kort).
Symfonie nr. 3 ‘Vanaf nu wordt alles anders.’ We schrijven 7 april 1805. Beethovens vroegere leraar Joseph Haydn sprak een waar woord. Zojuist had hij met zijn oude oren ten paleize van Prins Lobkowitz in Wenen de eerste repetitie gehoord van Beethovens Derde symfonie, de Eroica. Toen het stuk in première ging betekende dat, zoals we dat noemen, een revolutie in de geschiedenis van de muziek.
Beethoven vangt binnen de ijzeren structuur van de symfonische vorm de roes van de dans. Wagner noemde de Zevende ‘De apotheose van de dans.’ Met die dronken verheerlijking van de dans bezingt het de vrijheid: ‘Voor korte
Overdonderd was men door het vele ‘lawaai’ dat Beethoven wist te ontketenen. Overdonderd ook door de lengte: vijftig minuten, deze ene symfonie duurde nog langer dan twee Mozart22
symfonie 3 & 7
symfonieën. Toen het hevig bewogen eerste deel pas op ongeveer een kwart was, riep er iemand vanaf het balkon: ‘Ik geef geld toe als het maar ophoudt!’ Maar de man, en velen met hem, zou nog heel wat te verduren krijgen. Nog een extra thema in mineur in de doorwerking en bizarre dissonanten kort voor de reprise. Het is of een hoorn zit te blunderen, hij is vier maten te vroeg met het thema, de anderen zijn nog niet zover. Als tweede deel een treurmars, nog nooit vertoond en zeker niet eentje die een vol kwartier duurt. Het Scherzo is grotendeels niet te horen, en de Finale bestaat uit een serie variaties, zeer origineel.
naam: Sinfonia Eroica. Met als onderschrift ‘in memoriam di un grand’uomo’ – ter herinnering aan een groot mens
Het publiek krijgt in de Eroica heel wat te verduren Wat een belevenis. En dan wist men nog niets van de achtergronden van de symfonie. Deze was oorspronkelijk opgedragen aan Napoleon. Beethoven bewonderde dat genie enorm; hij zag in hem een wereldhervormer, de ware held die de idealen van de Franse Revolutie vrijheid, gelijkheid en broederschap belichaamde. Tenminste, tot het moment waarop Napoleon zich hoogmoedig tot keizer liet kronen. ‘Is ook hij dan niet meer dan een gewoon mens?’ riep Beethoven woedend toen hij het hoorde, ‘nu zal ook hij de mensenrechten met voeten treden en zich alleen laten leiden door zijn eigen eerzucht.’ En hij liep naar zijn schrijftafel, greep de symfonie, pakte het titelblad met de opdracht aan Napoleon, verscheurde het en smeet het op de grond. Toen schreef hij de eerste pagina opnieuw en gaf de symfonie een nieuwe 23
biografieën COMPONIST Ludwig van Beethoven ‘Een geconcentreerder, energieker, inniger kunstenaar heb ik nooit ontmoet. Ik begrijp heel goed hoe vreemd de wereld hem moet voorkomen.’ De dichter Goethe vatte in 1812 na een ontmoeting met Beethoven mooi diens persoonlijkheid samen. Beethoven: echt, origineel, eenzaam. Ludwig van Beethoven werd op 16 december 1770 geboren in Bonn. Zijn familie was van Vlaamse afkomst, zijn vader zanger in het koor van de keurvorst. Ludwig bleek al vroeg muzikaal, zijn vader wilde van hem een wonderkind maken, een soort ‘tweede Mozart’ maar Beethoven had vanaf zijn veertiende meer aan de goede zorgen en (compositie)lessen van de hoforganist Christian Gottlob Neefe. In 1792 leerde Joseph Haydn muziek van de jonge
Beethoven kennen en nodigde hem uit naar Wenen om bij hem te studeren. De lessen bevielen Beethoven matig, de stad Wenen wel. Hij zou er tot zijn dood blijven wonen, ruim 35 jaar. Aanvankelijk was Beethoven vooral pianovirtuoos maar sinds de publicatie van zijn drie grote pianotrio’s op. 1 in 1795 en vooral sinds hij doof begon te worden componist. Beethoven had veel vrienden en bewonderaars, opmerkelijk genoeg vooral in aristocratische kringen. Hij woonde zelfs twee jaar op het paleis van de prins Lobkowitz, ondanks zijn moeilijk karakter – koppig, trots, snel boos, grof in de mond en wars van de gebruikelijke omgangsvormen. Hij was vaak verliefd maar trouwde nooit. Vrouwen vonden hem interessant maar met hem omgaan was zwaar, vooral naarmate hij ouder werd en vanwege zijn doofheid zijn excentriciteit en eenzelvigheid toenamen. Vanaf 1819 kon hij alleen nog via zogenoemde 24
conversatieboekjes met zijn medemensen ‘spreken’. Beethoven stond als componist in zeer hoog aanzien. Toen op zeker moment het gerucht ging dat men hem elders een mooie positie wilde aanbieden, zorgde Wenen ervoor dat hij voortaan een jaarlijkse geldelijke toelage kreeg om hem voor hun stad te behouden. Hij was op elk compositorisch vlak een revolutionair. Hij emancipeerde de kunst en componeerde uit innerlijke noodzaak in plaats van ‘op aanvraag’ van buitenaf of volgens de mode. Zo was Beethoven eigenlijk de eerste romanticus. Hij liet een groot oeuvre na en zijn muziek van zijn laatste jaren keek ver de toekomst in; ongekend diepzinnig zijn de Missa solemnis, de Negende symfonie, de late pianosonates en de zes late strijkkwartetten; de symfonieën staan misschien wel voorop. Beethoven was de eerste die deze muziekvorm maakte tot een domein waarin de componist zijn belangrijkste ideeën – artistiek, menselijk,
biografie
geestelijk – uitspreekt. Ondanks zijn eenvoudige komaf was Beethoven een ontwikkeld en belezen mens. Het volgende citaat van de musicoloog Hans von Dettelbach zou hem zijn bevallen: ‘Beethoven behoort tot de zeer weinige exemplaren uit de mensheidsgeschiedenis die de mens zelf voor altijd rechtvaardigt. Hij behoort tot de grootste kunstenaars die, zoals Homerus, Michelangelo, Shakespeare en Goethe nooit kunnen verouderen omdat zij boven alle tijden, stromen, stijlen en modes staan.’
25
foto: Annelies van der Vegt
biografie
UITVOERENDEN Van Swieten Society De Van Swieten Society is een van Nederlands toonaangevende ensembles op het gebied van de oude muziek. De musici spelen op historische instrumenten en het ensemble treedt in een flexibele bezetting op, van pianotrio tot piano-octet, incidenteel afgewisseld met solowerken en duo’s. Dit levert
kleurrijke programma’s op met een sterke thematiek. De Van Swieten Society speelt niet alleen meesterwerken van grote componisten uit de periode tussen Bach en Mendelssohn maar breekt ook een lans voor minder bekende meesters. Dit leidt tot prachtige en verrassende programma’s met soms spectaculair ‘nieuw’ repertoire. De discografie van de Van Swieten Society is inmiddels omvangrijk geworden en omvat tientallen cd’s met o.a. trio’s van Beethoven en Hummel, de twee pianokwartetten van 26
Mozart, de complete pianotrio’s van Joseph Haydn en sinds kort ook Beethovens Derde en Vijfde symfonie.
biografie
Asko Kamerkoor
foto: Co Broersen
Dirigent
Jos Leussink is bijna veertig jaar dirigent bij het Asko Kamerkoor. ook dirigeerde hij tot vorig jaar het Amersfoorts kamerkoor. Leussink studeerde muziekwetenschappen in Utrecht en werkte direct na zijn afstuderen als koordirigent. Van 1976 tot 2009 gaf hij koordirectie aan ArtEZ Zwolle. Daarnaast produceerde hij programma's op Radio 4.
foto: Co Broersen
Jos Leussink
Het Asko Kamerkoor is een semiprofessioneel kamerkoor waarin gevorderde amateurzangers, zangstudenten en professionele zangers op projectbasis samenwerken. Het Asko Kamerkoor voert eigentijdse, actuele en grensverleggende kamerkoorwerken uit. Het koor vervult een voortrekkersrol door zangers, instrumentalisten ĂŠn publiek bekend te maken met voor hen vaak ongewone muziek. Dirigent sinds de oprichting is Jos Leussink. 27
biografie
Bobby Mitchell Piano
Francine van der Heijden
Myra Kroese
Sopraan Francine van der Heijden (1964) was de afgelopen jaren te gast bij onder andere Orkest van het Oosten, het Orkest van de 18e eeuw en het Residentie Orkest.
De warme maar krachtige stem van Myra Kroese komt zowel uit in Bach’s Matthäus Passion als in Verdi’s Requiem.
Alt
Sopraan
De Amerikaanse pianist Bobby Mitchell (1985) interesseert zich voor zowel hedendaagse muziek als voor muziek uit voorbije eeuwen. Naast de moderne piano bespeelt hij de fortepiano en het klavecimbel. Solistisch trad Bobby Mitchell op met onder meer het World Youth Symphony Orchestra, Concerto Armonico Freiburg en met het Noord Nederlands Orkest. Hij heeft vele uitvoeringen gegeven van de uiterst virtuoze variatiereeks The People United Will Never Be Defeated! van Frederic Rzewski.
Zij werkte veel samen met Ton Koopmans Amsterdam Baroque Orchestra and Choir. Met fortepianiste Ursula Dütschler specialiseerde zij zich in het liedrepertoire van Felix Mendelssohn.
28
Ook in hedendaagse muziek is zij regelmatig te horen als soliste. Zij werkt samen met orkesten als het Residentie Orkest, het Orkest Van De Achttiende Eeuw,The Amsterdam Baroque Orchestra en het Asko Ensemble.
biografie
Bernard Loonen
Mitchell Sandler
Bernard Loonen treedt als solist op in zowel de oude als nieuwe muziek, zowel opera's als oratoria.
Mitchell Sandler is een veelgevraagd solist in oratoria en opera. Michel van der Aa maakte voor hem een rol in zijn opera After Life.
Tenor
In de barokmuziek zijn de typische buffo-travestie rollen in ‘Venetiaanse’ opera’s tot zijn regelmatige werkzaamheden gaan behoren. In 1993 richtte hij The Lost Maples op, een ensemble dat zich toelegt op vocale kamermuziek.
Bas
Hij maakte verscheidene cdopnames waaronder een met Händels solocantates voor bas met het ensemble Contrasto Armonico. Sandler is werkzaam bij het Groot Omroepkoor en het vocaal kwartet SongCircle.
29
foto: Stefan Heijdendael
biografie
Nederlands Blazers Ensemble Het Nederlands Blazers Ensemble (NBE) is een groep van ruim twintig topmusici die zo’n tachtig keer per jaar samenkomen om in binnenen buitenland bijzondere programma’s te spelen. Gezamenlijke bezieling en honger naar avontuur drijft het NBE tot het maken van theatrale muziekprogramma’s die zelden onder één muzikale noemer te vangen zijn; het NBE speelt muziek van alle soorten
en maten die de zinnen en verbeelding prikkelt. Naast de Amsterdamse concertseries in het Concertgebouw en Muziekgebouw aan ‘t IJ verzorgt het NBE ieder jaar het spraakmakende Nieuwjaarsconcert dat door de VARA op tv wordt uitgezonden. Het ensemble wordt regelmatig uitgenodigd voor bijzondere gelegenheden. Tot drie maal toe ging het NBE mee op staatsbezoek (naar Thailand, India en Turkije). Tijdens de inhuldiging van Zijne Majesteit Koning Willem-Alexander 30
mocht het NBE de muzikale invulling geven tijdens de ceremonie in de Nieuwe Kerk. Tevens is het programma van de dankbetuiging aan Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Beatrix op 1 februari 2014 samengesteld door Bart Schneemann, hoboïst en artistiek leider van het NBE.
biografie
Jan Caeyers Musicoloog
Jan Caeyers is dirigent en musicoloog. Hij studeerde, werkte en leefde gedurende vele jaren in Wenen. Van 1985 tot 1993 was hij artistiek directeur bij het door hem opgerichte Nieuw Belgisch Kamerorkest, en van 1993 tot 2003 bij de Beethoven Academie.
biografie wordt internationaal beschouwd als ‘het’ standaardwerk over Beethoven. In oktober 2010 debuteerde Jan Caeyers in deSingel in Antwerpen met een nieuw Beethovenorkest: Le Concert Olympique. Met dit orkest wil hij zijn expertise op het vlak van Beethoven en de Weense klassiek in de concertpraktijk omzetten. Vorig jaar debuteerde Le Concert Olympique in het Concertgebouw te Amsterdam en in het beroemde Musikverein te Wenen.
Daarnaast is Jan Caeyers gastdirigent bij diverse orkesten. Hij is tevens professor aan de Universiteit van Leuven en wordt beschouwd als een van de grootste Beethovenspecialisten in Europa. In het najaar van 2009 verscheen zijn omvangrijke Beethovenbiografie bij De Bezige Bij in Amsterdam. Deze 31
VERWACHT
do 8 + vr 9 mei 2014 special
Louis Andriessen 75
Een van Nederlands beroemdste componisten geëerd Louis Andriessen 75 jaar springlevend – dat vraagt om feest! Asko|Schönberg eert samen met Nieuw Amsterdams Peil een van Nederlands beroemdste componisten met twee concerten. Do 8 mei
Vr 9 mei
vanaf 16.00 uur / Kleine Zaal Doorlopend films en documentaires van en over Louis Andriessen
vanaf 16.00 uur / Kleine Zaal Doorlopend films en documentaires van en over Louis Andriessen
18.30 uur / Foyerdeck 1 Thea Derks in gesprek met Agnes van der Horst, auteur van De Andriessens
18.45 uur / Grote Zaal Vertoning documentaire Imperfect Harmony (75’) 20.30 uur / Grote Zaal Nieuw Amsterdams Peil m.m.v. Asko|Schönberg Louis Andriessen 75
19.15 uur / Entreehal Gespreksleider Jacqueline Oskamp spreekt met Louis Andriessen 19.45 uur / Entreehal en Foyerdecks Uitvoering verjaardagscomposities door tien (oud)studenten van Louis Andriessen
22.45 uur / Grote Zaal Gespreksleider Jacqueline Oskamp spreekt met Louis Andriessen en optreden Gerard Bouwhuis
20.30 uur / Grote Zaal Asko|Schönberg + Nieuw Amsterdams Peil Louis Andriessen 75 32
TO VRO T 40% EG KOR BOEK TING
SEIZOEN 14/15 KLINKT GOED Stel nú online uw eigen concertseizoen samen MUZIEKGEBOUW.NL / 020 78833 2000
VERWACHT
Mei
do 15 mei / 20.15 uur
wo 21 mei / 20.15 uur
zo 4 mei / 11.00 uur
New European Ensemble Lindberg
The Sixteen The Queen of Heaven
Duo Hevans En Fokker-orgel
vr 16 mei / 20.15 uur
do 22 mei / 20.15 uur
Wende zingt Winterreise Een diva, haar pianist en een bloemstuk
Amsterdam Sinfonietta + Slagwerk Den Haag Strijken & Slaan
za 17 mei / 15.00 uur
vr 23 mei / 20.15 uur
De IJ-Salon Beestachtig
Amsterdam Sinfonietta + Slagwerk Den Haag Love Serenade
zo 4 mei / 20.45 uur
Nederlands Kamerorkest Herdenking wo 7 mei / 20.15 uur
Insomnio + Synergy Vocals Tehillim + Double Sextet
za 17 mei / 19.30 uur
programma zie pagina 32
Nederlands Kamerkoor Russische barok: de Mozart van St. Petersburg
za 10 mei / 20.15 uur
zo 18 mei / 13.30 uur
Calefax Rietkwintet Calefax in Trance
Rondleiding + lunch
zo 25 mei / 15.00 uur
di 20 mei / 11.00 uur
Cappella Amsterdam Josquin en zijn motetten
do 8 + vr 9 mei
Louis Andriessen 75
di 13 mei / 20.15 uur
Olli Mustonen + Steven Isserlis Topstukken voor cello en piano
za 24 mei / 20.15 uur
Orkest van de 18e Eeuw + Kristian Bezuidenhout Mozart
Rondleiding + lunchconcert di 20 mei / 12.30 uur
wo 14 mei / 20.15 uur
Strings Attached Lunchconcert ism Conservatorium van Amsterdam
Jean-Efflam Bavouzet Beethoven en Debussy
di 20 mei / 20.30 uur
Muziekgebouw at Trouw: Ben Frost 34
tentoonstelling zo 27 apr t/m zo 11 mei 2014 atrium / dagelijks 10.00-01.00 uur toegang gratis
Horst Rikkels Het Bos Hermafrodiet Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 50 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve uw mobiele telefoon tijdens het concert uit te schakelen. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.