2014 09 25 doav serie carter website

Do 25 sep 2014 donderdagavond serie Grote Zaal / 20.15 uur

Pierre-Laurent Aimard + ValĂŠrie Aimard + Diego Tosi Carter

PROGRAMMA

do 25 sep 2014 donderdagavond serie Grote Zaal / 20.15-22.00 uur DUUR: ca. 40 minuten voor de pauze ca. 40 minuten na de Pauze

Pierre-Laurent Aimard + Valérie Aimard + Diego Tosi Carter

Pierre-Laurent Aimard piano Valérie Aimard cello Diego Tosi viool

inleiding Atrium / 19.15-19.45 uur Michel Khalifa in gesprek met pianist Pierre-Laurent Aimard

Elliott Carter (1908-2012) Cellosonate (1948) 90+ (1994) voor piano solo Retrouvailles (2000) voor piano solo Caténaires (2006) voor piano solo PAUZE Duo (1974) voor viool en piano Epigrams (2012, Nederlandse première) voor pianotrio

Dit concert is mogelijk gemaakt door Institut Français

Partners Donderdagavondserie:

Tekst toelichting: Katja Reichenfeld

TOELICHTING Pierre-Laurent Aimard kwam als twintigjarige pianist voor het eerst in contact met de Amerikaanse componist Elliott Carter. De twee raakten bevriend en Aimard voerde door de jaren heen Carters pianomuziek uit. Zijn hommage tijdens dit concert komt dus niet uit de lucht vallen.

Evenals vele andere musici leerde Aimard de componist kennen als een aimabele, opgewekte en bescheiden man die zijn deur opende voor iedere musicus die zich bezighield met zijn muziek. Maar deze vriendelijke man schreef wel zeer complexe noten waarmee hij hoge eisen stelde aan de uitvoerders. Zo bescheiden was hij nu ook weer niet.

relikwie van een voorbije tijd die voortdurend herinneringen ophaalt aan het verleden. Nee, Carter leefde altijd in het heden.’

Fascinatie voor controversiële kunst Elliott Carter was in New York eigenlijk door zijn ouders voorbestemd om importeur van kant uit België en Frankrijk te worden, net als zijn vader en grootvader die in deze business een bloeiend familiebedrijf leidden. Als toekomstig zakenman kreeg hij de best mogelijke schoolopleiding, maar al tijdens de middelbare schooltijd begon zijn fascinatie voor muziek, beeldende kunst en literatuur, dit alles van het nieuwste en meest controversiële soort. Tot verdriet van zijn ouders begon hun tienerzoon als een bezetene boeken van Proust en Joyce en partituren van Schönberg te verzamelen. Via een muziekleraar op school kwam hij in contact met Charles Ives die een soort mentor voor hem werd. Met een groepje klasgenoten ging hij naar de concerten van het Boston Symphony Orchestra onder leiding van Serge Koussevitzki en het Philadelphia Orchestra onder Stokovski. Zo hoorde hij voor het eerst muziek van Edgar Varèse en dat maakte enorme indruk. Op zijn zestiende woonde hij de

Ondanks zijn hoge leeftijd leefde Carter altijd in het heden Het programma van vanavond omvat meer dan zestig jaar componeren: de Cellosonate uit 1948 vormde Carters ‘doorbraak’, en het pianotrio Epigrams is zijn allerlaatste, onvoltooide compositie. Het stuk werd een half jaar na zijn dood door Aimard en twee Engelse musici in première gebracht. De componist werd bijna 104 jaar oud en na zijn overlijden schreef de Britse muziekjournalist Ivan Hewett in The Guardian: ‘Ondanks zijn hoge ouderdom werd Carter nooit, zoals zo vele oudere kunstenaars, een 3

TOELICHTING

Amerikaanse première bij van Igor Stravinsky’s Sacre du printemps onder leiding van Pierre Monteux. Dat was het moment waarop hij besloot om ook zelf componist te worden.

waarin de piano en de cello losgekoppeld van elkaar ieder hun eigen route volgen en zelfs onafhankelijk van elkaar lijken te improviseren.

In deze Cellosonate was het voor het eerst dat hij een techniek uitwerkte die later bekend werd onder de term ‘metrische modulatie’. Hierbij blijft er een constante notenwaarde, bijvoorbeeld de kwartnoot, maar door de oplopende verdeling van die kwart in achtsten, zestienden, triolen, kwart-, kwint-, sext- en zelfs septolen, ontstaat een versnelling, of andersom een vertraging.

Een dergelijke notatie in oudere muziek, bijvoorbeeld bij Johannes Brahms, klinkt als een zigeunerachtige vrijheid die we ‘rubato’ noemen, maar bij Carter heeft dit het effect van een onvoorspelbare en steeds veranderende beweging. Het was ook in de Cellosonate dat hij het toonsoortensysteem definitief verliet: het tweede deel is zijn laatste stuk met een ‘voorteken’. Zonder Schönberg met zijn twaalftoonsysteem te volgen, creëerde Carter zijn eigen atonale idioom.

De Cellosonate werd geschreven voor de jonge cellist Bernard Greenhouse, zeven jaar later een van de oprichters van het Beaux Arts Trio. Diens prachtige spel bij de première evenals op de plaatopname zal hebben bijgedragen tot Carters eerste grote succes.

Hij maakte echter een omweg en studeerde eerst zes jaar lang Engelse literatuur aan de universiteit van Harvard, een route die de aarzelende goedkeuring van zijn ouders had. Ondertussen bezocht hij alle concerten van het Boston Symphony Orchestra en hoorde zowel nieuwe als oude muziek. In Harvard studeerde hij als bijvak muziektheorie en compositie bij Walter Piston en Gustav Holst. Al als student was Carter een radicale rebel die bijvoorbeeld gedichten van de toen nog zeer omstreden James Joyce op muziek zette. Al zijn beginnerswerk is verloren gegaan of door hemzelf in de prullenbak gegooid. Maar in 1932 ging hij naar Parijs om, net als veel andere jonge Amerikaanse componisten, compositie te studeren bij Nadia Boulanger. Hij kwam in Parijs als een wilde jonge hond, en vertrok na drie jaar training als een degelijk vakman. Van Boulanger kreeg hij een brede oriëntatie mee, en vooral de aanmoediging om zijn eigen ingevingen te volgen.

Cellosonate In de jaren dertig en veertig schreef Carter nog tastend in een aansprekend idioom, gerelateerd aan het neoklassicisme van Stravinsky en vervolgens aan de taal van Aaron Copland. Langzamerhand begon hij zijn eigen weg te vinden.

90+ / Retrouvailles / Caténaires Van de 40-jarige componist van de Cellosonate springen we nu over naar de 86-jarige meester die in het pianostuk 90+ voortbouwt op hetzelfde principe van twee onafhankelijke stemmen, maar nu de linker- en rechterhand van één pianist.

In de Cellosonate uit 1948 liet hij voor het eerst een volstrekt eigen geluid horen. Het is muziek 4

TOELICHTING

Het miniatuurtje heeft de helderheid van een kristal, en of we ons nu wél of níet deelgenoot voelen van Carters muzikale wereld, wanneer de laatste ragfijne klanken uitgestorven zijn blijven wij in onze stoel genageld en volledig overtuigd achter. Dirigent Ed Spanjaard, vertrouwd met Carters muziek, zegt hierover: ‘Het is heel bijzonder om te worden losgelaten in het brein van iemand die kennelijk heel duidelijk weet wat hij doet’.

Zijn Duo voor viool en piano begint als een wilde improvisatie voor viool, ondersteund door peinzende akkoorden in de piano. Na een tijdje komt de piano tot leven en de twee musici gaan dwars tegen elkaar in, zonder naar elkaar te luisteren. Tenminste, zo lijkt het. Dan worden de twee het eens en komen samen in rustiger vaarwater. Het Duo lijkt nog het meest op een spannend gesprek tussen twee markante persoonlijkheden. Carter droeg het werk op aan zijn vrouw, Helen, en de verleiding is groot om hierin een portret te zien van hun huwelijk.

Evenals in 90+ wordt de muziek van Retrouvailles uit het jaar 2000 voortgedreven door hectische beweeglijkheid en plotselinge stilstand. Muziek waarbij filmbeelden lijken op te doemen van mensen die, krioelend als mieren, afgaan op een ons onbekend doel. Want abstract is Carters muziek niet. Steeds gaat hij uit van een menselijk concept, ‘het idee van groepen in de maatschappij en individuen met hun onderlinge relatie’, aldus de componist.

Epigrams Kort voor zijn dood schreef Carter het pianotrio Epigrams (een epigram is een kort gedicht met een onverwachte wending). Het zou zijn laatste werk worden.

Pierre-Laurent Aimard, die Epigrams ten doop hield, schreef hierover: ‘ Deze muziek is afwisselend lyrisch, dramatisch complex, amusant en dan weer poëtisch. Carter, grootmeester van de polyfonie, begreep de uitdagingen van zijn eigen tijd en weet ons te boeien met zijn grote intelligentie’. Het begrip ‘polyfonie’ in verband met Carters muziek klinkt misschien verbazingwekkend, omdat wij bij deze muzikale term onwillekeurig moeten denken aan oudere muziek, bijvoorbeeld die van Johann Sebastian Bach. Carter verstond echter iets anders onder het gelijktijdig laten klinken van verschillende stemmen. Bij hem ging het om verschillende stemmen in ons eigen onderbewustzijn.

Caténaires uit 2006 daarentegen is geschreven in één voortrazende beweging als een soort ‘perpetuum mobile’. Het is het tweede deel van Two thoughts about the piano, waarvan het eerste deel de titel Intermittence draagt (‘hortend, met onderbrekingen’). Caténaires betekent letterlijk ‘elektrische bovenleiding’, en inderdaad: de muziek schiet voorbij als flitsende elektrische deeltjes. Geen geringe opgave voor de pianist.

Duo voor viool en piano Carter componeerde het Duo in 1974. Hij was toen ‘nog maar’ 66 jaar oud.

5

toelichting

Carter groeide op in de tijd waarin de ideeën van Sigmund Freud over het onderbewuste bekend werden, en hij las Freud met rode oortjes. In zijn latere muziek ging het hem om de werking van het menselijke brein. ‘Ik ben zeer geïnteresseerd in het idee dat wij constant momenten beleven waarin vroegere of nog komende ervaringen meespelen. Ik ben me dit gaan realiseren onder andere door het lezen van Joyce en Proust. Wij allen hebben zoveel ervaringen die meespelen in het ‘nu’, en dat is wat ik in mijn muziek wil uitdrukken.’ Hiermee brengt Carter de opmerkelijkste kenmerken van zijn muziek: de zelfstandigheid van de verschillende stemmen en de plotselinge versnellingen en vertragingen, onder één noemer. Deze verklaring kan dienen als een bruikbaar ‘handvat’ bij het luisteren.

Elliott Carter

6

BIOGRAFIEËN COMPONIST Elliott Carter Elliott Carter (1908-2012) was de enige zoon van rijke ouders.

Hij groeide op in New York, en woonde daar vrijwel zijn hele leven. Maar hij was ook een wereldburger die al als jongen regelmatig naar Europa ging om zijn vader gezelschap te houden bij diens zakenreizen.

Na zijn studietijd in Harvard woonde hij drie jaar lang in Parijs om bij Nadia Boulanger te studeren. Later was hij regelmatig in Europa als composer in residence, als leraar of als gevierd componist bij premières van zijn werken.

Zijn vaste plek was echter in New York waar hij samen met zijn vrouw en zoon woonde in Greenwich Village, met uitzicht op de ‘Twin Towers’ vóór de ramp die zich daar voltrok.

Na een zoekend begin als componist van gemakkelijk aansprekende muziek, trok hij zich in 1950 terug in de woestijn van Arizona en

schreef daar zijn volledig atonale Eerste strijkkwartet.

‘Ik besloot eens een keer iets te schrijven dat ik zelf heel interessant vond’, zei Carter, ‘dus konden het publiek en ook de uitvoerenden naar de hel lopen.’ Een harde ruk aan het stuur deed hem op een nieuwe weg belanden, zijn eigen weg. Vanaf nu sloot hij geen compromissen meer. Hij kon zo onafhankelijk leven en werken omdat hij een eigen vermogen bezat.

Carter is de auteur van een niet erg omvangrijk maar kwalitatief hoogstaand oeuvre. Hij schreef vocale en instrumentale muziek, en maakte nooit gebruik van elektronica. Een paar van zijn beroemdste werken zijn het Dubbelconcert voor klavecimbel, piano en orkest, het Concert voor orkest en het Hoboconcert. Op 90-jarige leeftijd schreef hij zijn eerste en enige opera What next.

UITVOERENDEN Pierre-Laurent Aimard Piano

De Franse pianist PierreLaurent Aimard (1957) studeerde in Parijs bij Yvonne Loriod en Maria Curcio. Hij is een veelzijdig musicus die zich aanvankelijk vooral concentreerde op eigentijdse muziek.

Vanaf 1977 was Aimard lid van het toen net opgerichte Ensemble intercontemporain van Pierre Boulez, en vrijwel onmiddellijk kwam hij daardoor

7

biografie

Valérie Aimard Cello

De Franse celliste Valérie Aimard (1962), zus van PierreLaurent, studeerde in Parijs bij Michel Strauss en Philippe Muller.

Vele masterclasses volgden op haar studie maar van doorslaggevende betekenis was haar ontmoeting met de Amerikaanse cellist Bernard Greenhouse, die de vanavond door haar gespeelde Cellosonate van Carter ooit in première bracht.

Tosi won vele prijzen en maakte opnamen van virtuoos romantisch vioolrepertoire, onder andere een volledig aan de Spaanse violist en componist Pablo de Sarasate (1844-1908) gewijde cd.

Daarop volgde een cd met uitsluitend twintigste-eeuwse werken van Pierre Boulez, Iannis Xenakis en de Franse componist Claude Ballif, en een cd met werken van Maurice Ravel.

Evenals haar broer staat zij open voor zowel nieuwe als oude muziek, en ook zij treedt op als solist en in diverse kamermuziek formaties.

Samen met Pierre-Laurent maakte zij voor Harmonia Mundi een opname van Mendelssohns cellosonates.

Valérie is docent in Parijs aan het Conservatorium Maurice Ravel en aan het Conservatorium voor muziek en dans.

Diego Tosi Viool

De Franse violist Diego Tosi (1981) studeerde in Parijs bij Jean-Jacques Kantorow en in Bloomington (Indiana) bij Miriam Fried.

8

foto: Aymeric Warmé-Janville

in contact met Elliott Carter. De hedendaagse muziek is altijd prominent gebleven in Aimards repertoirekeuze, maar inmiddels speelt hij ook veel oudere muziek. Zijn blikveld reikt van Bach tot Tristan Murail, en als artist in residence speelde hij tijdens het seizoen 2012-2013 in het Muziekgebouw onder anderen Beethoven, Bartok, Debussy, Messiaen en Crumb.

Behalve pianist is Aimard ook dirigent en artistiek leider van het Engelse Aldeburgh Festival.

Zelf zegt hij hierover: ‘Ik ben geen dirigent, ik ben geen pianist – ik ben musicus.’

In 2006 werd hij lid van het Ensemble intercontemporain waardoor hij in contact kwam met Pierre-Laurent Aimard. In 2008 verzorgde hij in Cannes de wereldpremière van Divertimento 4 van Giacinto Scelsi. Tosi speelt op een viool van Vuillaume uit het bezit van het Franse Instrumentenfonds.

VERWACHT

do 2 okt 2014 donderdagavond serie grote zaal / 20.15 uur

DoelenEnsemble + notabu Des canyons aux ĂŠtoiles...

Het twaalfdelige Des canyons aux ĂŠtoiles... uit 1974 van Olivier Messiaen is een magistraal werk. Het is te beschouwen als een hommage aan de goddelijke schepping, vol zinderende kleuren, vogelachtig gekwinkeleer en gebeeldhouwde klankblokken.

Met titels als De woestijn, De merels, Wat geschreven staat in de sterren en De roze oranje rotsen van Bryce Canyon. Een buitengewone kans om een van de meest bijzondere muzikale creaties van de 20e eeuw live te horen.

Messiaen schreef dit grote, avondvullende werk in opdracht van de Amerikaanse kunstmecenas Alice Tully, ter ere van het 200-jarig jubileum van de United States Declaration of Independence. Inspiratie deed hij op in de onherbergzame Bryce Canyon van Utah, vermaard om zijn spectaculaire kalken zandsteenformaties. Daar tovert het zonlicht onaardse kleurschakeringen. Het Rotterdamse DoelenEnsemble en het Duitse notabu.ensemble neue musik koesterden beiden al langer de wens om dit sleutelwerk van Messiaen uit te voeren.

Nu bundelen zij de krachten onder leiding van de Nederlandse dirigent Arie van Beek.

9

Olivier Messiaen

VERWACHT

september

vr 3 okt / 20.15 uur

za 11 okt / 20.15 uur

vr 26 sep / 20.15 uur

David Kweksilber Big Band Bimhuis 40 jaar

Metropolis Metropole Orkest

Amsterdam Sinfonietta + Gary Hoffman Russische romantiek

za 4 okt / 15.00 uur

za 27 sep / 20.15 uur

De IJ-Salon La belle tristesse

Lautten Compagney + ensemble amarcord Monteverdi Mariavespers

za 4 okt / 20.15 uur

Nederlandse Bachvereniging Cantates over triomf en vrede

Keller Quartet Mijlpalen van de 20e eeuw

zo 12 okt / 20.15 uur

zo 5 okt / 15.00 uur

Calefax African Roots

zo 28 sep / 11.00 uur

Guus Janssen + Melle Weijters MicroBlues

Tania Kross Wat is het geheim van de stem (8+)

zo 28 sep / 13.30 + 15.30 uur

Nederlands Philharmonisch Orkest Peter en de Wolf & Tubby de Tuba (6+)

Nora Fischer + Ties Mellema Beck Songbook

oktober

di 14 okt / 20.15 uur

Van Swieten Society Bach na Bach na Bach

zo 5 okt / 20.15 uur

Noors Solistenkoor Hear my prayer wo 8 okt / 20.15 uur

zo 28 sep / 20.15 uur

zo 12 okt / 15.00 uur

Andreas Staier Diabellivariaties

vr 17 okt t/m za 25 okt

5e Cello Biënnale Amsterdam ‘s Werelds grootste cello festival zo 26 okt / 15.00 uur

do 9 okt / 20.15 uur

do 2 okt / 20.15 uur

Asko|Schönberg + Hilliard Ensemble Naar de middeleeuwen

DoelenEnsemble + notabu Des canyons aux étoiles...

vr 10 okt / 20.15 uur

Luca Pisaroni + Wolfram Rieger Franse en Duitse romantiek 10

Esther Apituley Wat is het geheim van de altviool (8+)

Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen

Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp

MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023

Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond.

Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 50 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons

PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:

Gelieve uw mobiele telefoon tijdens het concert uit te schakelen.

Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.

Mediapartner:

Pauzedrankje (indien inbe­grepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.

Druk binnenwerk:

EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds

Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl.

Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777.

De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open.

Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.