2014 10 02 doav serie website

Do 2 okt 2014 donderdagavond serie Grote Zaal / 20.15 uur

DoelenEnsemble +Â notabu.ensemble neue musik Des canyons aux ĂŠtoiles...

PROGRAMMA

do 2 okt 2014 donderdagavond serie Grote Zaal / 20.15-21.45 uur DUUR: ca. 90 minuten zonder pauze

DoelenEnsemble + notabu.ensemble neue musik Des canyons aux étoiles...

Arie van Beek dirigent Maarten van Veen piano Bert Bürgers hoorn Rolf Hildebrandt xylorimba Patrick Andersson klokkenspel

inleiding grote zaal / 19.15-19.45 uur

Door Elmer Schönberger

Olivier Messiaen (1908-1992) Des canyons aux étoiles... (1971-1974) voor piano en orkest deel 1 I Le désert II Les Orioles III Ce qui est écrit sur les étoiles IV Le Cossyphe d’Heuglin V Cedar Breaks et le Don de crainte deel 2 VI Appel interstellaire VII Bryce Canyon et les Rochers rouge-orange deel 3 VIII Les Ressuscités et le Chant de l’Etoile Aldébaran IX Le Moqueur polyglotte

X La Grive des bois

XI Omas, leiothrix, elepaio, shama

XII Zion Park et la Cité céleste

Partners Donderdagavondserie:

Tekst toelichting: Michel Khalifa

TOELICHTING Gevierde componisten zitten niet om werk verlegen. Als potentiële opdrachtgever moet je soms veel moeite doen om ze voor je te winnen. De rijke Amerikaanse Miss Alice Tully pakte het slim aan en trakteerde Olivier Messiaen op een culinair festijn. Tijdens het banket wist ze de beroemde Fransman over te halen om een orkestwerk voor haar te schrijven. natuur hier bijna anderhalf uur lang in haar geologische, astronomische en religieuze dimensies verkend. Messiaen zet daarbij vertrouwde middelen in, zoals vogelgezangen en kleurassociaties.

De enige voorwaarde was dat de compositie ten doop zou worden gehouden in de Alice Tully Hall, een vrij kleine concertzaal die deel uitmaakt van het Lincoln Center in New York. Messiaen, die vrijwel altijd vanuit een buitenmuzikaal uitgangspunt componeerde, vond het gepast om een typisch Amerikaans onderwerp te kiezen.

In zijn bibliotheek vond hij een boek over de mooiste natuurgebieden in de Verenigde Staten.

Zijn oog viel daarbij op Bryce Canyon in de staat Utah, zo’n driehonderd kilometer ten zuiden van Salt Lake City. Bij de eerste gelegenheid bezocht hij samen met zijn vrouw deze indrukwekkende plek en ook de nabij gelegen canyons van Cedar Breaks en Zion Park.

Messiaen verkent het natuurschoon van Utah in verschillende dimensies Al deze elementen komen tot uiting in de titels van de twaalf onderdelen – ondergebracht in drie grotere delen – waaruit de compositie bestaat. In de partituur heeft de componist bij de meeste onderdelen bijbelse of theologische citaten als opschrift geplaatst. De opmerkelijke orkestbezetting voorziet in een hoofdrol voor slagwerkers (inclusief een windmachine en een zandmachine) en blazers. Vanwege de beperkte beschikbare ruimte op het podium moest Messiaen volstaan met dertien strijkers, die allemaal een eigen partij hebben. Het bonte solistenkwartet – piano, hoorn, xylorimba en

Eerbetoon Des canyons aux étoiles... vormt een eerbetoon aan al het natuurschoon dat de diepgelovige Messiaen in Utah aantrof. Zoals vaker in zijn oeuvre monden de zintuiglijke indrukken uit in een religieuze meditatie: de gedachtepuntjes in de titel suggereren dat de opwaartse beweging niet bij de sterren ophoudt, maar tot de Schepper zelf doorgaat. In die zin wordt de 3

TOELICHTING

klokkenspel – vervult een belangrijke functie in de muzikale textuur. Bovendien soleert de piano in het vierde en negende deel, en de hoorn in het zesde deel.

zevende deel van Des canyons aux étoiles..., getiteld ‘Bryce Canyon et les Rochers rougeorange’, staat in de partituur het volgende citaat: ‘En de fundamenten van de muur der stad zijn met allerlei edelgesteente versierd: het zesde fundament is sárdius (rood), het negende topaas (geel-oranje), het twaalfde amethist (paars).’ (naar Openbaring 21: 19-20).

Na de wereldpremière van Des canyons aux étoiles... op 20 november 1974 reageerde het New Yorkse publiek enthousiast. De meeste Amerikaanse recensenten wisten echter niet zo goed wat ze met deze wonderlijke compositie aan moesten. Voor Messiaen kwam de officiële erkenning drie jaar later op een onverwachte manier, toen een berg in de staat Utah naar hem genoemd werd.

Klanken en kleuren De kleuren zijn een aanvulling van Messiaen zelf, hetgeen ons tot de tweede bouwsteen van zijn muzikale taal brengt, de associatie tussen klanken en kleuren. Bij bepaalde akkoorden ‘zag’ Messiaen bepaalde kleuren of kleurcomplexen; het ging hierbij niet om synesthesie, maar om een intellectueel vermogen dat Messiaen al vanaf zijn jonge jaren had ontwikkeld. In het zojuist vermelde citaat gaat het om de kleuren van het hemelse Jeruzalem, waar Messiaen overigens zijn compositie Couleurs de la Cité céleste (1963) helemaal aan heeft gewijd. In Des canyons aux étoiles... koppelt hij dit bijbelse visioen aan de aardse schoonheden van de Amerikaanse natuur: het zevende deel beeldt behalve het geel-oranje van de rotsen ook het blauw van de schitterende vogel Stellers gaai muzikaal uit. Messiaen vergelijkt het lichtspel van beide kleuren met de gebrandschilderde ramen van een gotische kathedraal.

De muziek van Messiaen is een wereld op zich en vertoont voor de luisteraar weinig overeenkomsten met het gangbare concertrepertoire. Gelukkig reikt Messiaen ons vier sleutels aan om enigszins grip te krijgen op zijn wonderlijke klanken: de religie, de kleuren, het ritme en de vogels.

Intens religieus In de eerste plaats is de muziek van Messiaen intens religieus. Messiaen was een diepgelovig mens, die zijn leven lang theologische traktaten bleef verslinden. Hoewel hij weinig liturgische werken heeft geschreven, staan al zijn composities direct dan wel indirect in het teken van zijn intense rooms-katholieke geloof.

Zo zinspelen de uiterst trage passages in met name zijn vroege werken op de eeuwigheid van het hemelse koninkrijk. De schoonheid van de natuur weerspiegelt volgens Messiaen de volmaaktheid van Gods schepping. Het Bijbelboek waar hij de meeste inspiratie uit putte, is de Openbaring van Johannes. Bij het

Kennis van ritme Het derde kenmerk van de muziek van Messiaen is het belang van het ritme. Uiteraard niet de statische hoempapa’s van de marsmuziek, maar de dynamische en soms uiterst ingewikkelde ritmes van bijvoorbeeld het gregoriaans en de oosterse muziek. Messiaen had een 4

TOELICHTING

encyclopedische kennis van de Griekse en Indiase ritmiek en paste de betreffende eeuwenoude patronen toe in zijn eigen werk.

Omvangrijke orkestwerken als de Turangalîlasymphonie (1946-1948) en Chronochromie (1959-1960) berusten grotendeels op dergelijke ritmes, die echter slechts door de kenners waargenomen kunnen worden.

van het na-oorlogse serialisme, waar hij zich overigens al snel van distantieerde, telde Boulez, Stockhausen en Xenakis onder zijn leerlingen, maar keerde steeds terug naar zijn orgel, de vogels, de natuur en God.

Zingende vogels Wat wel elke luisteraar direct opvalt, is de overheersende rol van vogelgezangen in het oeuvre van Messiaen. Voor hem kwetteren vogels niet, ze zingen allemaal, en ook nog beter dan de beste operadiva. Elke vogelsoort heeft een eigen taal, een eigen stijl. Messiaen kan in dat opzicht polyglot genoemd worden, aangezien hij tientallen vogels uit verschillende continenten vlekkeloos kon herkennen. Van zijn vijftiende tot aan zijn laatste jaren trok hij er in de lente op uit, uitgerust met een muziekschrift en later ook een cassetterecorder, om vogelgezangen zo exact mogelijk te noteren. Als hij zich in verre landen bevond voor concerten of masterclasses, liet hij zich dikwijls door plaatselijke ornithologen vergezellen om op lokatie nieuwe vogels te leren kennen. In Des canyons aux étoiles... geeft Messiaen het woord aan vogels uit Utah, maar ook uit onder meer Hawaï, China, de Sahara en Madagascar.

Op zijn visitekaartje vermeldde Messiaen als beroep ‘componist, ornitholoog en ritmicus’.

Deze eigenzinnige en uiterst nederige man heeft zijn stempel gedrukt op de twintigsteeeuwse muziek met een veelzijdig oeuvre waarin constructivisme en onbevangenheid hand in hand gaan. Hij stond toevallig aan de wieg 5

BIOGRAFIEËN COMPONIST Olivier Messiaen Het leven van Olivier Messiaen (1908-1992) begon als een sprookje.

Zijn moeder, de dichteres Cécile Sauvage, schreef voor hem een dichtbundel toen ze nog in verwachting was. Daarin omschreef ze de blijde (voor)gevoelens die haar zwangerschap in haar losmaakte. Messiaen heeft altijd een verband gelegd tussen zijn eigen kunstzinnige aanleg en de prenatale poëtische intuïties van zijn moeder.

Ook de verdere levensloop van Messiaen bevat episodes en ontmoetingen die zich aan elke logica onttrekken. Zoals de muziekdocent in Nantes die hem voor zijn tiende verjaardag de partituur van Debussy’s opera Pelléas et Mélisande aanbiedt: op het eerste gezicht een krankzinnig cadeau voor zo’n jonge leerling, maar in dit geval een schot in de roos en

een muzikale openbaring die voor Messiaen de weg naar het Parijse conservatorium breed opent. Of die muziekminnende Duitse officier in het gevangenenkamp van Görlitz in Silezië, die hem een bundel met alle pianosonates van Beethoven geeft. Dezelfde officier gunt Messiaen ‘vrije tijd’ om te componeren en organiseert de mythisch geworden première van het Quatuor pour la fin du temps in Stalag VIII A op 15 januari 1941. Als laatste voorbeeld de Trinité-kerk in Parijs, waaraan Messiaen als organist zijn leven lang trouw bleef. Terwijl menige musicus van zijn formaat een nominatie in de prestigieuze Notre-Dame had geambieerd, voelde Messiaen zich perfect gelukkig in deze bescheidener kerk vlakbij het Gare Saint-Lazare, waar hij 55 jaar lang week in week uit (behalve als hij op reis was) twee of drie zondagsmissen begeleidde.

6

biografie

7

biografie

UITVOERENDEN Arie van Beek Dirigent

Arie van Beek (1951) studeerde slagwerk en werkte als slagwerker bij de radio-orkesten van de NOS. Hij studeerde orkestdirectie bij Edo de Waart en David Porcelijn. Van 1994 tot 2010 was hij chefdirigent van het Franse Orchestre d’Auvergne en vanaf 2010 is hij chefdirigent en artistiek leider van het Orchestre de Picardie, eveneens in Frankrijk.

Daarnaast heeft hij sinds september 2013 dezelfde functie bij het Orchestre de Chambre de Geneve.

Arie van Beek is de vaste dirigent van het DoelenEnsemble en is bij CODARTS ‘conductor in residence’. Daarnaast is hij internationaal gastdirigent bij vele orkesten. Zijn repertoire is zeer uitgebreid: van barokmuziek tot muziek van de eenentwintigste eeuw. In de loop van de jaren heeft hij veel wereldpremières gedirigeerd van onder anderen Guillaume Connesson, Kaija

Saariaho, Aulis Sallinen, Peter-Jan Wagemans, Klaas de Vries, Hans Koolmees, Dominique Lemaître, André Serre-Milan, Jean-Pascal Beintus en Suzanne Giraud.

In november 2003 reikte het Prins Bernhard Cultuurfonds hem de Elly Ameling Prijs uit voor zijn werk als dirigent in de stad Rotterdam gedurende een periode van dertig jaar. In 8

april 2007 onderscheidde de Franse minister voor cultuur en communicatie hem de graad van ridder in de orde van ‘arts et lettres’. In februari 2008 ontving hij de medaille van de stad Clermont Ferrand in Frankrijk. In maart 2014 ontving Arie van Beek de Erasmusspeld van de stad Rotterdam.

biografie

Maarten van Veen Piano

Maarten van Veen volgde masterclasses bij György Sebök en tijdens zijn studieperiode aan de Mozart Academy bij Oleg Maisenberg, Ivan Klánsky, David Golub en Leonid Hambro. Van Veen sloot zijn studie uitvoerend musicus in 1997 af aan het Sweelinck Conservatorium als eerste pianist in de geschiedenis met zowel een klassiek als een hedendaags programma.

Met vele prijzen op zijn naam geschreven, gaf Van Veen concerten in Europa, de Verenigde Staten en Canada onder leiding van de dirigenten Peter Eötvös, Howard Williams, Arie van Beek, Neal Stulberg, Lev Markiz, Lucas Vis, Jurjen Hempel, Peter Oundjian en Robert Craft. Van Veen is artistiek leider van

foto: Anne Meyer

Maarten van Veen, uit een muzikale familie stammend, begon al jong met zijn pianostudie en gaf op zijn dertiende zijn eerste concert. Hij studeerde aan de conservatoria te Utrecht, Praag en Amsterdam, bij Alwin Bär, Kyoko Hashimoto en Ton Hartsuiker.

het DoelenEnsemble en het Hortus Festival Amsterdam en artistiek adviseur van het Dranoff 2 Piano Foundation.

Sinds 2001 dirigeert hij diverse koren en ensembles.

9

biografie

Bert Bürgers Hoorn

uitvoerende carriere is Bürgers docent aan de Universiteit van Keulen.

Rolf Hildebrandt

(Düsseldorf). Momenteel doceert hij in Moers.

Patrick Andersson Klokkenspel

Xylorimba

Rolf Hildebrandt studeerde slagwerk aan de Folkwang Hochschule Essen. Hij is de eerste percussionist van het notabu.ensemble neue musik in Düsseldorf.

De hoornist Bert Bürgers studeerde aan de Folkwang Hochschule Essen bij Wolfgang Wilhelmi en Hermann Baumann, bij wie hij in 1996 afstudeerde.

Van 1992 tot 1998 was hij solohoornist van het Filharmonisch Orkest Vorpommern en sindsdien werkt hij op freelancebasis.

Bürgers speelt regelmatig als eerste hoornist met de Klassischen Philharmonie Bonn en het Neuen Rheinischen Kammerorchester. Tevens is hij lid van het notabu.ensemble neue musik en hoornist bij Pentaphonic Brass. Naast zijn

Patrick Andersson studeerde slagwerk in Stockholm en de Manhattan School of Music in New York, waar hij in 1995 zijn master behaalde.

Daarnaast is Rolf Hildebrandt werkzaam bij het HenzeKammerensemble en Capella Amalfi. Hij was slagwerker in talrijke theaterproducties in het Landestheatern Dinslaken en Neuss, in het Stadttheater Oberhausen en Münster, het Apollo-Theater Düsseldorf en in Theater-Kontrapunkt 10

Sinds 2003 is hij lid van het notabu.ensemble neue musik. Naast zijn vele theaterproducties door heel Duitsland werkt hij ook als jazzvibrafonist en -slagwerker in het Patrick Andersson Trio en talrijke andere jazzbands.

biografie

DoelenEnsemble

Het ensemble verzorgt een concertserie twintigsteeeuwse (kamer)muziek in De Doelen en vult zo de leegte op naast de programmering van het Rotterdams Philharmonisch orkest. Als huisensemble van De Doelen vormt het DoelenEnsemble het hart van de Red Sofa serie, de serie voor actuele muziek in Rotterdam. De basis van de programmering is een staalkaart van de vele soms hoogst originele stromingen die de muziek heeft voortgebracht na 1910. De avontuurlijke en prikkelende concerten worden gepresenteerd in toegankelijke en aantrekkelijke programma’s.

De grote bezetting van het ensemble staat doorgaans onder leiding van dirigent Arie van Beek. De concerten zijn vaak gevat in thematische programma’s, samengesteld door artistiek leider Maarten van Veen, die ook de inleidingen

foto: Frank Hanswijk

Het DoelenEnsemble is in 1990 op initiatief van Huub van Dael, voormalig directeur van concertgebouw de Doelen, opgericht door componist Peter-Jan Wagemans en violist Frank de Groot.

verzorgt. Een drietal generaties Nederlandse componisten heeft voor het ensemble geschreven waaronder Klaas de Vries, Cornelis de Bondt, Hans Koolmees, Edward Top en Peter-Jan Wagemans.

Naast premières van een grote diversiteit aan componisten heeft het ensemble ook naam als partner in een rijk geschakeerd aanbod aan theatrale voorstellingen, van (nieuwe) opera tot muziektheater.

Bezetting Ilonka Kolthof piccolo Felicia van den End fluit Marije Slot althobo Lars Wouters vd Oudenweijer es-klarinet Jonathan Reeder fagot Peter de Wit contrafagot 11

Jenneke de Jonge hoorn Chris Weddle hoorn Maarten van Veen piano Eva Stegeman viool Johanneke Haverkate viool Anneke van Haaften viool Jellantsje de Vries viool Katya Woloshyn altviool Rosalinde Kluck altviool Rebecca Smit cello

biografie

notabu.ensemble neue musik

Sindsdien heeft het ensemble al meer dan 500 programma’s gepresenteerd, waarvan vele wereldpremières, Duitse premières en ten onrechte ‘vergeten’ repertoire. De programma’s van het ensemble bestaan uit composities van componisten en muzikale stromingen uit de 20e en 21ste eeuw, van 1910 tot vandaag de dag. Het notabu.ensemble neue musik is veelzijdig en voert werken uit in uiteenlopende bezettingen, muziektheater-, improvisatieen videoprojecten, van live muziek tot opgenomen muziek bij stille films. Het notabu. ensemble heeft een eigen concertserie in de Tonhalle Düsseldorf. Het wordt zowel door de Cultuurambt van de stad als door de provincie Nordrhein-Westfalen

foto: ideeundbild.de

Het in 1983 opgerichte notabu.ensemble neue musik heeft hooggekwalificeerde musici uit de omgeving Düsseldorf samengebracht onder artistieke leiding van de dirigent Mark-Andreas Schlingensiepen.

financieel ondersteund.

Verscheidene concerten bracht het ensemble naar Amsterdam, Berlijn, Boekarest, Bytom, Chisinau, Dresden, Parijs, Rotterdam en Triest.

Bezetting Stefan Oechsle fluit Kerstin Henckens altfluit Georg Bongartz hobo Aoife Mc Cambridge hobo Stefan Hülsermann klarinet Marlies Klumpenaar klarinet Holger Busboom basklarinet Werner Brandt fagot Axel Arns trompet Bernward van Heek trompet Sebastian Schärr kl. trompet Bert Bürgers hoorn Demian Stepaniuk trombone Jörn Wegmann trombone Nick Sholl bastrombone 12

Rolf Hildebrand xylorimba Patrick Andersson klokkenspel Xiao Fu percussie Martin Thissen percussie Felix Stachelhaus percussie Franz-Joseph Staudinger percussie Ralph Zartmann percussie Aki Komiyama viool Seunghae Kürten viool Christine Hanl altviool Dorothee Matthes cello Mitsuru Morita-Uno cello Thomas Fischer contrabas

VERWACHT

do 9 okt 2014 donderdagavond serie grote zaal / 20.15 uur

Asko|Schรถnberg + Hilliard Ensemble Naar de middeleeuwen

Casken studeerde kort bij avant-garde-icoon Witold Lutosล awski, maar koestert tevens een fascinatie voor de middeleeuwen.

Huiveringwekkende kruisvisioenen uit een vroeg-christelijk Angelsaksisch gedicht vormden de inspiratiebron voor zijn The Dream of the Rood. In het werk van Gia Kantsjeli galmt eveneens een spirituele ondertoon. In zijn Magnum Ignotum tast de Georgische componist met blazersensemble en tape het Grote Onbekende af.

Asko|Schรถnberg is ensemble in residence

13

foto: John Bangbala

Het Britse Hilliard Ensemble heeft een reputatie hoog te houden in de wereld van de oude muziek. Tijdens dit concert met Asko|Schรถnberg doet het uitmuntende zanggezelschap de gloriedagen van het Notre-Dame organum herleven. Daarnaast vervult het een hoofdrol in The Dream of the Rood van de Engelse componist John Casken (1949).

John Casken

VERWACHT

oktober vr 3 okt / 20.15 uur

David Kweksilber Big Band Bimhuis 40 jaar

vr 10 okt / 20.15 uur

Luca Pisaroni + Wolfram Rieger Franse en Duitse romantiek

zo 26 okt / 15.00 uur

Esther Apituley Wat is het geheim van de altviool (8+)

za 11 okt / 20.15 uur

Amsterdam Sinfonietta + Gary Hoffman Russische romantiek

wo 29 okt / 20.15 uur

De IJ-Salon La belle tristesse za 4 okt / 20.15 uur

zo 12 okt / 15.00 uur

do 30 okt / 20.15 uur

Keller Quartet Mijlpalen van de 20e eeuw

Nederlandse Bachvereniging Cantates over triomf en vrede

DoelenKwartet Micha Hamel autobiografisch

Tania Kross Wat is het geheim van de stem (8+)

zo 12 okt / 20.15 uur

vr 31 okt / 20.15 uur

Calefax African Roots

Ibrahim Maalouf Illusions

zo 5 okt / 20.15 uur

di 14 okt / 20.15 uur

Noors Solistenkoor Hear my prayer

Van Swieten Society Bach na Bach na Bach

November

wo 8 okt / 20.15 uur

vr 17 okt t/m za 25 okt

Andreas Staier Diabellivariaties

5e Cello Biënnale Amsterdam ‘s Werelds grootste cello festival

za 4 okt / 15.00 uur

Words & Beyond 2 Slagwerk Den Haag

zo 5 okt / 15.00 uur

do 9 okt / 20.15 uur

Asko|Schönberg + Hilliard Ensemble Naar de middeleeuwen

www.cellobiennale.nl

za 1 nov / 20.15 uur

Zakir Hussain + Masters Of Percussion Tabla zo 2 nov / 20.15 uur

Chris Thile and Brad Mehldau Duo Think Twice

do 23 okt / 20.15 uur

Asko|Schönberg + Cappella Amsterdam Sonnengesang 14

Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen

Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp

MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023

Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw.

Voor een heerlijke start van uw concertavond.

Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons

PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:

Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert.

Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.

Mediapartner:

Pauzedrankje (indien inbe­grepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.

Druk binnenwerk:

EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds

Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl.

Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777.

De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open.

Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.