za 4 okt 2014 serie strijkkwartetten Grote Zaal / 20.15 uur
keller quartet Mijlpalen van de 20e eeuw
PROGRAMMA
za 4 okt 2014 serie strijkkwartetten Grote Zaal / 20.15-21.55 uur DUUR: ca. 30 minuten voor de pauze ca. 45 minuten na de pauze
Keller Quartet
Mijlpalen van de 20e eeuw
voorprogramma
András Keller viool Zsófia Környei viool Zoltán Gál altviool Judit Szabó cello
entreehal / 19.45-20.00 uur
Samuel Barber (1910-1981) Adagio uit Strijkkwartet nr. 1 (1936) György Ligeti (1923-2006) Strijkkwartet nr. 1 ‘Métamorphoses nocturnes’ (1953-54) PAUZE Béla Bartók (1881-1945) Duo’s (selectie) (1931)
Nostos Quartet Panos Charalampidis viool Xavier Tortosa Teruel viool Albert Payà Velázquez altviool Pierre Sutra cello Joseph Haydn (1732-1809) Eerste strijkkwartet op. 1 nr. 1 Presto Minuet Adagio Minuet Finale: Presto
Béla Bartók Strijkkwartet nr. 4 (1928) Allegro Prestissimo con sordino Non troppo lento Allegretto pizzicato Allegro molto
Tekst toelichting: Paul Janssen
TOELICHTING Twee baanbrekende mijlpalen en een onverwachte evergreen; zo laat het programma van vanavond zich samenvatten. De Hongaarse componist Béla Bartók herdefinieerde het strijkkwartet in de twintigste eeuw met zijn zes strijkkwartetten. Vooral zijn Vierde strijkkwartet was een baanbrekend werk dat componisten na hem een verfrissende blik gaf op de mogelijkheden van dit genre vol traditie, zoals zijn landgenoot Ligeti. Ligeti gaf het strijkkwartet op de schouders van Bartók vleugels in de naoorlogse zoektocht naar nieuwe wegen. En Samuel Barber? Hij bracht de energie van zijn Eerste strijkkwartet in balans met een intens romantisch tweede deel, een Adagio, dat in de versie voor strijkorkest geschiedenis schreef als een officieus volkslied van pijn en rouw.
Samuel Barber
de fameuze Italiaanse dirigent het werk begin 1938 gestuurd. Hoewel Toscanini het zonder commentaar terugstuurde, werd het eind 1938 de eerste compositie van een Amerikaan die Toscanini op zijn lessenaar zette. Omdat het concert live werd uitgezonden en Toscanini Barbers Adagio ook nog meenam op tournee door Zuid-Amerika en Europa, groeide het uit tot niet alleen het meest gespeelde Amerikaanse werk, maar ook tot de officieuze ‘treurhymne’ van het land. Zowel bij de dood van president Roosevelt als bij die van Kennedy klonk Barbers Adagio als signaal voor nationale rouw.
Adagio
Als er een werk uit het klassieke repertoire een eigen leven is gaan leiden, dan is het wel het tweede deel van het Eerste strijkkwartet van Samuel Barber. Barber schreef het werk in 1936. Het Adagio viel direct op door zijn intense lyriek en gecultiveerde somberheid. Met verve riep het de late negentiende-eeuwse romantiek en bijvoorbeeld het Adagietto uit de Vijfde symfonie van Gustav Mahler in herinnering. Direct na de voltooiing arrangeerde Barber het werk voor strijkorkest en in die vorm ging het vooral dankzij Arturo Toscanini de hele wereld over. Barber had
Barber putte zijn inspiratie voor het Adagio uit Georgica van de Romeinse dichter Vergilius. Dit was een didactisch gedicht over de landbouw. 3
TOELICHTING
De beschrijving van een bron die langzaam uitgroeit tot een geweldige rivier in dit gedicht bracht Barber tot de boogvorm met de sequensmatig stijgende melodie die uitmondt in een climax en vervolgens weer sequensmatig daalt en wegebt. Een simpel recept dat gecombineerd met de intens sombere melodie zijn werk deed en doet. Want hoewel het Barber en ook Toscanini op veel kritiek kwam te staan – het werk was immers geen afspiegeling van wat er onder de moderne Amerikaanse componisten speelde – is het niet alleen het meest uitgevoerde Amerikaanse werk, maar ook een werk dat leerde dat de romantiek in het strijkkwartet nog lang niet uitgerangeerd was.
van technologie en automatisering die mensen volstrekt overlevert aan de bureaucratie', zei hij ooit. 'Vandaar dat slecht functionerende machinerieën vaak in mijn werk voorkomen.’
Ligeti was gefascineerd door slecht functionerende machines
Het Eerste strijkkwartet van György Ligeti geldt als een van de grote naoorlogse meesterwerken uit het strijkkwartetrepertoire. Het is een schoolvoorbeeld van muzikale avant-garde voor een breed publiek.
Ligeti kon ook als geen ander meepraten over bureaucratie. Zijn Eerste strijkkwartet schreef hij in 1953-54 naar eigen zeggen ‘voor de bureaulade’. ‘Een uitvoering was niet aan de orde omdat Hongarije in die tijd in de greep was van een communistische dictatuur’, zo stelde Ligeti bij een toelichting op zijn werk. Zelfs de meeste partituren van de culturele volksheld nummer één, Béla Bartók, waren door de communisten in de ban gedaan. Hoewel Ligeti Bartóks strijkkwartetten daarom nooit had gehoord en alleen de partituren kende, liet hij zich sterk beïnvloeden door Bartóks Derde en Vierde strijkkwartet.
Dat is op zich niet zo gek, want Ligeti – die furore zou maken met baanbrekende partituren als Atmosphères en Lux Aeterna – stond stevig in de traditie en liet zich niet alleen door zijn landgenoot Béla Bartók, maar zeker ook door klassieke grootheden als Haydn en Beethoven inspireren. Dankzij Haydn ontwikkelde Ligeti zijn gevoel voor muzikale humor en zijn voorliefde voor machinale bewegingen. Al moet gezegd worden dat deze bij Ligeti altijd in de soep lopen. ‘Ik ben altijd gefascineerd geweest door machines die niet goed werken, door de wereld
Zijn Eerste strijkkwartet, verdeeld in acht korte delen, bestaat uit een serie ‘metamorfosen’, karaktervariaties zonder eigenlijk thema. De basis is een motief van twee grote secunden die een kleine secunde uit elkaar liggen. Ligeti biedt met dit materiaal een rijke variëteit aan klanken en kleuren en refereert naar eigen zeggen veelvuldig aan het werk van de klassieken. Niet alleen noemde hij Beethovens Diabellivariaties zijn ‘geheime ideaal’, ook liet hij zich inspireren door de ‘imitatie, het uitwerken van het motief, de traditionele doorwerking en het verdelen van de
György Ligeti
Eerste strijkkwartet
4
TOELICHTING
Béla Bartók
melodie in korte frasen en de periodestructuur van Haydn’. Voor de klank, kleur en diversiteit aan speeltechnieken leunde hij juist op Bartók. Nadat Ligeti in 1956 uit Hongarije vluchtte en het werk in 1958 in Wenen in première ging, kon het uitgroeien tot een moderne klassieker.
Strijkkwartet nr. 4 Als er een componist in de eerste helft van de twintigste eeuw het strijkkwartet herdefinieerde, dan was het wel Béla Bartók. Met zes strijkkwartetten leverde hij een substantiële bijdrage aan het genre.
Béla Bartók Duo’s
Bovendien voegen de zes kwartetten qua vorm en klankkleur wezenlijk iets toe aan het strijkkwartet. In het Vierde strijkkwartet, dat hij in 1928 schreef, zijn zowel de vorm als de klank revolutionair. De inspiratie voor zijn Vierde strijkkwartet kreeg Bartók doordat hij in de Verenigde Staten een prijs won met zijn Derde strijkkwartet. Vol goede moed en zonder dat er een opdracht achter stond zette Bartók zich aan zijn volgende kwartet dat zijn meest beroemde en meest geanalyseerde zou worden.
Voor Béla Bartók was de volksmuziek het alfa en omega van zijn werk als componist. Hoewel hij vooral in zijn strijkkwartetten ver ging met zijn onderzoek naar nieuwe muzikale mogelijkheden, werd de basis altijd gevormd door de melodieën, harmonieën en ritmes die hij in de Hongaarse en Roemeense volksmuziek vond. Bartóks eigen werk leunde vooral op transformaties van de verschillende elementen uit de volksmuziek. In zijn meer educatieve werk geeft hij wat dat aangaat een aardig kijkje in de keuken. Zo ook in zijn 44 Duo’s voor twee violen uit 1931. Bartók was in die tijd op het hoogtepunt van zijn roem en de vraag naar eenvoudiger werk van zijn hand was groot. Daarom schreef hij de 44 Duo’s voor twee violen, een serie werken die dezelfde opzet volgt als zijn Microcosmos voor piano. Het bestaat uit korte werken met een oplopende moeilijkheidsgraad die zich elk op een aspect van de volksmuziek en dus op een aspect van Bartóks eigen stijl concentreren, zoals bitonaliteit, dissonanten, ostinate ritmes, liggende noten, pentatoniek en meer. In feite zijn deze duo’s een legenda bij zijn andere werk en vooral bij zijn vooruitstrevende strijkkwartetten.
Het Vierde strijkkwartet van Bartók was qua klank en vorm revolutionair Het werk is vijfdelig en te beschouwen als een boogvorm. Bartók omschreef zelf het langzame derde deel als de kern van het werk. Hieromheen zijn de andere delen gerangschikt. Het vierde deel is daarbij een vrije variatie van het tweede en het vijfde deel van het eerste. Bovendien is het materiaal waarmee het werk eindigt direct gebaseerd op het begin. Het middendeel is ook in een ander opzicht een as. Waar de eerste twee delen duister, donker en chromatisch gekleurd zijn, klinken de laatste twee delen lichter 5
TOELICHTING
en vrolijker. De omslag ligt ergens in het midden van het derde deel als de strijkers na een lange cellosolo overgaan tot korte signaalachtige ‘vogelgeluiden’. Het vijfde deel is uiteindelijk een wilde volksdans. Bartóks Vierde strijkkwartet dankt zijn faam voornamelijk aan de destijds ongewone speeltechnieken, zoals het geheel pizzicato (geplukt) gespeelde vierde deel, het spelen met het hout van de strijkstok en de introductie van wat het Bartók-pizzicato is gaan heten: zo hard aan de snaren plukken dat ze tegen het hout van de hals aan slaan.
6
BIOGRAFIEËN COMPONISTEN Samuel Barber De Amerikaanse componist Samuel Barber (1910-1981) schreef zijn eerste werken toen hij zeven jaar oud was en op 10-jarige leeftijd begon hij aan zijn eerste opera. Hij was 14 jaar toen hij het Curtis Institute binnen stapte om zang, piano en compositie te studeren. Later studeerde hij ook orkestdirectie bij Fritz Reiner. Al snel verzamelde Barber een groep invloedrijke musici om zich heen die hem steunde. Zo maakte de dirigent en componist Gian Carlo Menotti zich niet alleen sterk voor Barbers opera’s, maar schreef hij ook de libretti voor Vanessa en A hand of Bridge. Ook dankte hij zijn faam deels aan de steun van Vladimir Horowitz en Arturo Toscanini. Ondanks zijn volgens velen anachronistische romantiek en lyriek groeide Barber mede dankzij zijn fameuze
Adagio uit tot een van de belangrijkste en meest gespeelde Amerikaanse componisten.
7
biografie
György Ligeti
Tot die tijd had hij het in Hongarije regelmatig aan de stok met de autoriteiten. Hij studeerde in Hongarije onder anderen bij Ferenc Farkas en Sándor Veress, maar zijn belangrijkste inspirator was Béla Bartók. Net als Bartók deed Ligeti onderzoek naar de Hongaarse en Roemeense volksmuziek en schreef hij werken in de geest van zijn grote voorbeeld. In de vroege jaren zestig verraste Ligeti de complete westerse avant-garde met werken als Atmosphères en Lux Aeterna waarin zijn belangrijkste vernieuwingen, de klankvlakcompositie en de micropolyfonie een belangrijke rol speelden. Vanaf de jaren zeventig ging melodie weer een belangrijker rol spelen in zijn werk, zoals in de opera Le grand macabre uit
foto: Schott Promotion - H.J. Kropp
De Hongaarse componist György Ligeti (1923-2006) groeide na zijn vlucht uit Hongarije als gevolg van de Hongaarse Opstand in 1956 uit tot een van de belangrijkste componisten van de Europese avantgarde.
1978 en in zijn latere werken zoals in de Piano-etudes kregen ook niet-westerse en vooral de Afrikaanse invloeden een plek.
8
biografie
Béla Bartók Béla Bartók (1881-1945) werd geboren in het Hongaarse Nagyszentmiklós. Hij kreeg zijn eerste pianolessen van zijn moeder en in 1899 begon hij zijn studie compositie en piano aan de Muziekacademie van Boedapest. Bartók ontwikkelde zich in eerste instantie als begenadigd pianist en nam in 1907 de docentenpraktijk aan de Muziekacademie van zijn leraar István Thoman over. Als componist begon zijn ontwikkeling pas echt toen hij in 1905 componist Zoltán Kodály ontmoette. De twee gingen op ontdekking naar de ware Hongaarse volksmuziek, maakten er een omvangrijke etnomusicologische studie van en de muzikale taal van Bartók veranderde snel. Met de eenakter Hertog Blauwbaards Burcht en het ballet De Houten Prins vestigde hij zijn naam in Hongarije en de rest van Europa. Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog emigreerde Bartók naar de Verenigde Staten. Daar schreef hij ondanks een
zware tijd – zowel financieel als fysiek – belangwekkende werken als het Concert voor Orkest, zijn Derde pianoconcert en het Altvioolconcert. In september 1945 stierf hij aan een vorm van leukemie.
9
biografie
UITVOERENDEN Keller Quartet Het Hongaarse Keller Quartet werd in 1987 opgericht door vier studenten aan de Franz Liszt Academie in Hongarije. In 1990 vestigde het kwartet zijn naam door zowel de Evian International String Quartet Competition als de Borciani International Competition te winnen. Sindsdien groeide het kwartet uit tot een van de meest gerenommeerde kwartetten. Het kwartet koppelt intrigerende uitvoeringen van het standaard kwartetrepertoire aan interesse voor twintigsteeeuwse werken en hedendaags repertoire. Het kwartet heeft onder anderen samengewerkt met Gyรถrgy Kurtรกg en Jorg Widmann en zoekt ook geregeld de samenwerking met andere musici. Hoogtepunt in de discografie van het kwartet is de spraakmakende opname van Bartรณks strijkkwartet die onder andere de Deutsche Schallplattenpreis won.
10
11
foto: Andrea FelvĂŠgi
biografie
biografie
Nostos Quartet De vier leden van het Nostos Quartet ontmoetten elkaar op het Koninklijk Conservatorium in Brussel in 2013 en besloten een kwartet te vormen onder leiding van hun docenten Katalin Sebestyen en Ervin Schiffer.
en Spanje. Momenteel volgen de vier musici de strijkkwartetopleiding aan het Conservatorium van Amsterdam.
Onder de naam Nostos Quartet kregen zij les van onder anderen Justus Grimm,Isabelle Charisius (Alban Berg Quartet),Luc Marie Aguera (Ysa每e Quartet), Marc Danel, Dirk Vermeulen en kwartetten als Quatuor Danel, het Prazak Quartet en het Weense Artis Quartet. Het Nostros Quartet speelde in Belgi毛, Frankrijk 12
VERWACHT
di 4 nov 2014 serie strijkkwartetten grote zaal / 20.15 uur
Leipziger Streichquartett + Christian Zacharias Op de schouders van Schubert
In de lyrisch expressieve muziek van David Philip Hefti, een leerling van onder anderen Rihm, speelt de traditie een grote rol. Net als bij de 70-plusser Aribert Reimann en zijn ode aan Schumann. De Duitse componist won nog niet zo lang geleden de Ernst von Siemens Muziekprijs, de ‘Nobelprijs voor de muziek’. De vitale composities van Jörg Widmann, tevens klarinettist van wereldklasse, krijgen wereldwijd grote bijval.
13
foto: Klaus Rudolph
Het Leipziger Streichquartett is volgens het gerespecteerde Amerikaanse muziektijdschrift Fanfare ‘het beste Duitse strijkkwartet’. Met veel aandacht voor Beethoven en Schubert bewees het viertal de klassieke Duits-Oostenrijkse traditie diep in de genen te hebben. Tijdens dit concert vormt Schuberts Forellenkwintet, met Christian Zacharias op de piano, de referentie bij prachtige werken van gevierde hedendaagse componisten als de Zwitser David Philip Hefti en de Duitser Jörg Widmann.
Christian Zacharias
VERWACHT
oktober zo 5 okt / 15.00 uur
Tania Kross Wat is het geheim van de stem (8+)
zo 12 okt / 20.15 uur
do 30 okt / 20.15 uur
Calefax African Roots
DoelenKwartet Micha Hamel autobiografisch
di 14 okt / 20.15 uur
Van Swieten Society Bach na Bach na Bach
zo 5 okt / 20.15 uur
Noors Solistenkoor Hear my prayer
wo 15 okt / 20.30 uur
Bugge Wesseltoft+Henrik Schwarz+Dan Berglund
wo 8 okt / 20.15 uur
Andreas Staier Diabellivariaties do 9 okt / 20.15 uur
Asko|Schönberg + Hilliard Ensemble Naar de middeleeuwen vr 10 okt / 20.15 uur
Luca Pisaroni + Wolfram Rieger Franse en Duitse romantiek za 11 okt / 20.15 uur
Amsterdam Sinfonietta + Gary Hoffman Russische romantiek zo 12 okt / 15.00 uur
vr 31 okt / 20.15 uur
Ibrahim Maalouf Illusions
november za 1 nov / 20.15 uur
vr 17 okt t/m za 25 okt
5e Cello Biënnale Amsterdam ‘s Werelds grootste cello festival
Zakir Hussain + Masters Of Percussion Tabla
www.cellobiennale.nl
zo 2 nov / 20.15 uur
do 23 okt / 20.15 uur
Chris Thile and Brad Mehldau Duo Think Twice
Asko|Schönberg + Cappella Amsterdam Sonnengesang zo 26 okt / 15.00 uur
Esther Apituley Wat is het geheim van de altviool (8+) wo 29 okt / 20.15 uur
Words & Beyond 2 Slagwerk Den Haag
Nederlandse Bachvereniging Cantates over triomf en vrede 14
di 4 nov / 12.30 uur
Lunchconcert Ism Young Pianist Foundation di 4 nov / 20.15 uur
Leipziger Streichquartett + Christian Zacharias Op de schouders van Schubert Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.