2014 12 20 Artis Quartett

za 20 dec 2014 serie strijkkwartetten Grote Zaal / 20.15 uur

artis Quartett Muzikale geestgenoten

PROGRAMMA

za 20 dec 2014 serie strijkkwartetten Grote Zaal / 20.15-22:00 uur DUUR: ca. 50 minuten voor de pauze ca. 30 minuten na de pauze

Artis Quartett

Muzikale geestgenoten

voorprogramma

Peter Schuhmayer viool Johannes Meissl viool Herbert Kefer altviool Othmar M端ller cello

entreehal / 19.45-19.55 uur

Alexander Zemlinksy (1871-1942) Strijkkwartet in e (1893) Allegro moderato Scherzo. Allegro scherzando Andante Allegro con brio Karl Weigl (1881-1949) Strijkkwartet nr. 5, op. 31 (1933) Sehr ruhig (Moderato) Allegro molto Larghetto Allegro comodo

Van Baerle Kwartet Shin Sihan viool Caspar Horsch viool Robin van Gameren altviool Alexander Warenberg cello Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975) Strijkkwartet nr. 1 in C op. 49 (1938) Moderato Moderato Allegro Molto Allegro

PAUZE Johannes Brahms (1833-1897) Strijkkwartet op. 51 nr. 1 in c (1873) Allegro Romanze. Poco adagio Allegretto molto moderato e comodo Allegro

Tekst toelichting: Paul Janssen

TOELICHTING In 1933 nam Arnold Schönberg het op voor Johannes Brahms in een radiolezing ter gelegenheid van diens honderdste geboortedag. Terwijl Brahms in de laat negentiende-eeuwse controverse tussen vooruitgang en conservatisme als traditionele tegenpool van de ‘avant-gardist’ Wagner werd beschouwd, zette Schönberg de Duitse grootmeester juist neer als ‘Brahms, de progressieve’.

De lezing, die vervolgens als essay furore maakte, werd een groot pleidooi voor de vernieuwende en vooruitstrevende elementen in het werk van Brahms. Brahms was immers de componist die traditie en vernieuwing onder één noemer bracht. Hij voorvoelde de grenzen van de tonaliteit in zijn latere werken en had een enorm vormbesef. Bovendien was zijn muzikale taal doordrongen van een grote kennis van de klassieke meerstemmigheid zoals in de werken van Bach en het muzikale evenwicht zoals in de werken van Mozart.

privéleerling Karl Weigl nam de lessen en de weg van Brahms mee de twintigste eeuw in.

Omdat hij niet de radicale kant van Schönberg koos, maar de tonaliteit altijd als basis behield, verdween Weigl na zijn dood in 1949 snel naar de achtergrond. Zijn Strijkkwartet nr. 5 is in elk geval een mooie getuigenis van de wijze waarop hij Brahms naar de twintigste eeuw vertaalde.

Johannes Brahms bracht traditie en vernieuwing onder één noemer De voorliefde voor Brahms die Schönberg etaleerde kwam absoluut niet uit de lucht vallen.

Veel had hij meegekregen van zijn officieuze docent en zwager Alexander von Zemlinsky die begon als Brahmsadept en verder ging waar Brahms gebleven was. Ook Zemlinksy’s 3

TOELICHTING

Alexander Zemlinsky

Hij stak zijn enthousiasme voor Zemlinsky niet onder stoelen of banken en zorgde er persoonlijk voor dat Zemlinsky’s Klarinettrio bij zijn uitgeverij Shimrock gepubliceerd kon worden. Met dat Strijkkwartet in e gebeurde verder helaas niets. Zemlinsky hield het achter omdat hij het beschouwde als een studiewerk en pas in 1998 klonk het voor het eerst weer op het concertpodium. Sindsdien is dit kwartet de belangrijkste getuigenis van de taal van de jonge Zemlinsky.

Strijkkwartet in e

Alexander Zemlinsky is een componist die letterlijk tussen twee tijdperken balanceerde. Aan de ene kant is hij een kind van de romantiek en groeide hij uit tot een belangwekkend componist op de fundamenten van Johannes Brahms. Aan de andere kant is Zemlinsky ook een componist die in zijn werk de zaadjes van veel twintigste-eeuwse muziek draagt.

Karl Weigl

Zemlinsky, die ook als dirigent actief was, verliet het pad van de tonaliteit nooit geheel, maar werd in zijn latere jaren wel steeds avontuurlijker.

Die ontwikkeling is goed te volgen in de vier strijkkwartetten die hij gedurende verschillende perioden in zijn leven schreef. Al in zijn eerste strijkkwartet uit 1896 is Zemlinsky harmonisch veel gedurfder en dissonanter dan Brahms ooit geweest was. Het hele werk lijkt daarmee ook een bevrijding van de invloed van Brahms die eigenlijk alleen nog in enkele ritmische gebaren hoorbaar is. En die bevrijding was nodig, want Zemlinsky zat bijzonder stevig in het spoor van Brahms, getuige zijn vroegste strijkkwartet dat hij drie jaar voor zijn officiële eerste strijkkwartet schreef.

Strijkkwartet nr. 5 op. 31 Karl Weigl kreeg de beginselen van het componeren en de liefde voor Brahms van Alexander Zemlinsky die hem in 1896 als privéleerling aannam. Hoewel Weigl zich snel ontpopte als een zeer actief en geliefd componist, was hem hetzelfde lot beschoren als Zemlinsky. Na de Tweede Wereldoorlog verdween de aandacht voor zijn werk vrij snel.

Daarmee werd nog een directe lijn naar het werk van Johannes Brahms doorgesneden door de naoorlogse avant-garde. En Weigl had nog wel groots bijgedragen aan het twintigsteeeuwse repertoire voor strijkkwartet. Tussen 1905 en 1949, het jaar van zijn dood, schreef hij maar liefst acht strijkkwartetten. In zijn vijfde strijkkwartet uit 1933 greep Weigl terug op een wat lichtere en minder complexe stijl waarmee hij dichter bij Brahms bleef dan in zijn andere werken uit die periode. Hij schreef het traditioneel vierdelig opgebouwde kwartet voor het Busch Quartett dat het werk ook in première

Dit Strijkkwartet in e uit 1893 is een beknopt studiewerk dat geheel in de pas loopt met de taal van het latere werk van zijn grote voorbeeld.

Brahms zelf was er in elk geval bijzonder over te spreken. Nadat hij op uitnodiging van Zemlinsky’s docent Johann Nepomuk Fuchs diens Symfonie in D had gehoord, bezocht Brahms ook nog het Hellmesberger Quartet dat het Strijkkwartet in e van Zemlinsky uitvoerde.

4

TOELICHTING

bracht en liet al in de titel opnemen dat het een ‘Streichquartett im leichten Stil’ betrof. De krant Der Wiener Tag schreef daags na de première in 1934 vol lof dat het werk van Weigl ‘geheel paste in de Weense traditie’ en dat het muziek was ‘vol spirit, temperament en prettige sonoriteiten’.

De krant voegde er aan toe dat Weigl al decennialang tot een van de belangrijkste Weense componisten behoorde.

Hoe verder gaan op de weg van Beethoven en toch modern en vernieuwend klinken, was de grote vraag die Brahms zichzelf ongetwijfeld stelde. En dat leverde een aardige worsteling op, getuige zijn eerste strijkkwartetten die hij in 1873 completeerde. Al in 1865 was er in een brief van de violist Joseph Joachim sprake van dat Brahms bezig zou zijn met een strijkkwartet in c. In 1869 waren de beide Strijkkwartetten op. 51 zelfs zo compleet dat ze uitgevoerd konden worden. Brahms was echter nog niet tevreden en bleef schaven en schuren. Als excuus schreef hij in 1869 aan zijn uitgever dat ‘Mozart zich behoorlijk wat moeite had getroost om de zes fantastische Haydn-kwartetten te componeren’ en dat hij daarom toch zeker ook zijn ‘uiterste best moest doen om met iets degelijks te komen’. Zelfs voordat de aan zijn goede vriend Dr. Theodor Billroth opgedragen strijkkwartetten uiteindelijk gepubliceerd werden, stond Brahms nog op een ‘geheime’ uitvoering, waarna hij de noten wederom zorgvuldig reviseerde.

Ook in de Verenigde Staten, waar Weigl in 1938 zoals zovelen naar uitweek, werd zijn werk in eerste instantie hogelijk gewaardeerd.

‘Charmant, toegankelijk en zeer melodieus’, luidde het oordeel. Dat melodieuze element dankt het kwartet mede aan de bron van het openingsthema van het eerste deel. Weigl ‘leende’ het thema van Trost, het eerste lied van zijn Fünf Lieder für Sopran und Streichquartett uit 1934. Hoewel Universal Edition, de uitgeverij van Weigl, dit werk nooit publiceerde liet de componist pesterig in de publicatie van zijn Strijkkwartet nr. 5 opnemen dat het copyright voor het lied berust bij Universal Edition en dat hij het dus alleen mocht gebruiken met toestemming van de uitgeverij.

De zorgvuldigheid heeft in elk geval gewerkt, want het ‘tragische’ Strijkkwartet nr. 1 in c mineur, niet geheel toevallig de toonsoort die Beethoven ook in vele belangwekkende werken gebruikte, is meteen een schoolvoorbeeld van Brahms’ verfijnde harmonische taal en zijn orkestraal aandoende schrijfwijze. Brahms baseerde zich daarbij niet alleen op Beethoven, maar liet ook blijken goed geluisterd te hebben naar Schuberts Quartettsatz D 703 in c. Zijn eerste strijkkwartet werd uiteindelijk ‘vol respect maar zonder al te veel enthousiasme’ ontvangen. Desondanks werd het werk voor latere componisten zoals Schönberg en Béla Bartók een belangrijke springplank om het strijkkwartet ook in de twintigste eeuw alle aandacht te geven.

Johannes Brahms

Strijkkwartet op. 51 nr. 1 Zoals Brahms de veertig al gepasseerd was toen hij eindelijk zijn Symfonie nr. 1 aan de openbaarheid prijsgaf, zo worstelde hij ook met het strijkkwartet. Dat was immers net als de symfonie het genre waarin hij de hete adem van Ludwig van Beethoven stevig in zijn nek voelde blazen.

5

BIOGRAFIEËN COMPONISTEN Alexander Zemlinsky Alexander Zemlinsky (18711942), geboren in Wenen, ontpopte zich al jong als een muzikaal talent. Op 13-jarige leeftijd ging hij naar het Gesellschaft der Musikfreunde Konservatorium om piano en compositie te studeren.

Zemlinsky werd daar zeer beïnvloed door het werk van Johannes Brahms, destijds de president van het Gesellschaft der Musikfreunde. In 1896 ontmoette Zemlinsky de drie jaar jongere Arnold Schönberg.

Zemlinsky gaf Schönberg les in contrapunt en de twee werden goede vrienden. Zemlinsky groeide ondertussen als componist en dirigent uit tot een van de leidende figuren in het Weense muziekleven.

In 1911 vertrok hij naar Praag waar hij als dirigent van het Deutsches Landestheater uitgroeide tot een belangwekkend interpreet van

het werk van Wagner, Bruckner, Mahler en Schönberg. Vlak voor de Tweede Wereldoorlog emigreerde hij naar de Verenigde Staten waar hij 6

min of meer anoniem stierf.

Pas de laatste decennia groeit de waardering voor zijn composities gestaag.

biografie

Karl Weigl De Oostenrijkse componist Karl Weigl (1881-1949) werd geboren in een milieu waar muziek vooral een amateurtijdverdrijf was. Voor Weigl werd het al snel meer dan dat en als privĂŠleerling van Zemlinsky studeerde hij vanaf 1896 compositie.

Na zijn gymnasium-examen in 1899 studeerde Weigl verder aan de Wiener Musikakademie en studeerde hij enige tijd muziekwetenschap aan de Weense universiteit.

Hij ontpopte zich als een zeer geliefd componist en schreef vele werken waaronder zes symfonieĂŤn, acht strijkkwartetten en een opera. In 1938 emigreerde Weigl naar de verenigde Staten waar hij onder andere compositie doceerde aan het Boston Conservatory en de Philadelphia Academy of Music.

7

biografie

Johannes Brahms De Duitse componist, dirigent, organist en pianist Johannes Brahms (1833-1897) begon zijn leven in een sloppenwijk van Hamburg. Zijn muzikale kwaliteiten werden al snel onderkend door zijn vader die freelancemusicus was.

Brahms ontwikkelde zich tot een begenadigd pianist en een hartstochtelijk verzamelaar van volksmuziek. Op zijn twintigste werd hij als componist ontdekt door het echtpaar Robert en Clara Schumann dat hem omarmde als de nieuwe stem van Duitsland. Hij schreef een omvangrijk oeuvre bijeen met vier symfonieën, twee pianoconcerten een vioolconcert, koorwerken, liederen, kamermuziek en werk voor piano solo. Met zijn hang naar de muziek van onder anderen Beethoven en Bach werd hij beschouwd als een conservatief componist en een tegenpool van de ‘nieuwlichters’ Liszt en Wagner.

8

biografie

9

biografie

UITVOERENDEN Artis Quartett De leden van het Oostenrijkse Artis Quartett vonden elkaar in 1980 in de tijd dat ze studeerden aan de Universität Musik Wien.

Na het winnen van prijzen tijdens competities in onder andere Cambridge en het Franse Evian en een intensieve studie met het LaSalle Quartet geldt het gezelschap sinds 1985 als een van de belangrijke internationale kwartetten. Het Artis Quartett speelt sindsdien wereldwijd in de belangrijke concertzalen en heeft sinds 1988 een jaarlijkse serie in de Weense Musikverein. In 1997 gooide het kwartet, dat zo’n dertig cd’s achter zijn naam heeft staan, in Nederland hoge ogen met een complete Schubertcyclus in het Amsterdamse Concertgebouw en De Doelen in Rotterdam.

In het afgelopen seizoen ondernam het kwartet tournees naar de VS, Nederland, België, Italië, Spanje, Polen, Tschechië, Oostenrijk en Frankrijk.

Daarnaast waren ze quartet-

in-residence op het Pablo Casals Festival in Prades en aan de Norfolk/Yale Summer School of Music in de Verenigde Staten. Het kwartet was in 2010 en 2012 al eerder te gast in het Muziekgebouw.

Peter Schuhmayer bespeelt een viool van Johann Rombach (2001). Johannes Meissl (A. Guarneri, 1690), Herbert Kefer (J.B. Guadagnini, 1784) en Othmar Müller (A. Amati, 1573) spelen op instrumenten uit de verzameling van de Österreichische Nationalbank.

10

foto: Lucas Beck

11

biografie

Van Baerle Kwartet Het van Baerle Kwartet werd in 2007 opgericht op het Conservatorium van Amsterdam in het toenmalige pand aan de Van Baerlestraat.

De leden hebben allemaal in de Fancy Fiddlers gespeeld, een stijkersensemble van ongeveer 25 talentvolle jonge musici onder leiding van Coosje Wijzenbeek. Afzonderlijk wonnen ze al verschillende prijzen op nationale en internationale concoursen.

De violisten hadden les van Coosje Wijzenbeek. Shin Sihan heeft sinds september 2011 les van Vera Beths en Caspar Horsch sinds een jaar bij Liviu Prunaru. Alexander Warenberg studeert bij Monique Bartels.

Het van Baerle Kwartet volgde masterclasses en lessen bij onder anderen Monique Bartels, Nadia Wijzenbeek, Charles Watt, Stefan Metz, Dimitri Ferschtman, Kees Koelmans en Quirine Scheffers. Het kwartet geeft veel concerten in binnen- en buitenland, en trad recentelijk op in de Kleine Zaal van het Concertgebouw.

12

VERWACHT

za 7 feb 2015 serie strijkkwartetten grote zaal / 20.15 uur

Artemis Quartet

Russische melancholie Nostalgia, de Russische melancholie, blijft een bijzondere constante in de Russische muziek. Het wereldberoemde Artemis Quartet brengt een mooi Russisch programma van Tsjaikovski tot nu. De romantiek van Tsjaikovski gloort achter de prachtig verbitterde noten van Sjostakovitsj en de meesterlijke mijmeringen van de Letse componist Peteris ¯ Vasks.

Het Artemis Quartet speelt sinds enige tijd met een andere eerste violist: de Letse topvioliste Vineta Sareika, winnares van de Koningin Elisabethwedstrijd in 2009. Deze wisseling van de wacht heeft geen invloed op de topkwaliteit van het kwartet.

‘Men speelde zó als een eenheid dat het nauwelijks te geloven is dat Sareika pas in 2012 bij het kwartet kwam’, schreef de Amerikaanse pers na een concert in Carnegie Hall.

13

Peteris ¯ Vasks

VERWACHT

december 2014 ma 22 dec / 19.30 uur

Nederlandse Bachvereniging Weihnachtsoratorium

do 15 jan / 20.15 uur

za 24 jan / 20.15 uur

Ensemble Klang + Ensemble Codarts & Koninklijk Conservatorium In de geest van Bang On A Can

Combattimento Grand Tour zo 25 jan / 13.30 uur

Kindermiddag

zo 28 dec / 19.30 uur

Calefax + gasten Pan

januari 2015 zo 4 jan / 15.00 uur

Van Swieten Society Een nieuwjaarsconcert

za 17 jan / 20.15 uur

13.30 uur

Score Collective Levenskunst

Carmen (6+) Frank Groothof e.a.

zo 18 jan / Kleine Zaal / 11.00 uur

13.30 + 15.30 uur / Kleine Zaal

Ere Lievonen 65 jaar Fokker-orgel

Woei! (2-4 Jaar) Alle Hoeken van de Kamermuziek

zo 18 jan / 20.15 uur wo 7 jan / 20.15 uur

Ralph Van Raat + Tai Murray Pärt in perspectief vr 9 jan / 20.15 uur

Match Girl Passion Silbersee (ex VOCAALLAB)

Nieuw Ensemble Masterconcert

14.30 uur / Bimhuis

Zapp4 (10+)

vr 16 jan t/m di 3 feb

wo 28 jan / 20.15 uur

Flamenco Biënnale Nederland

Nieuw Ensemble + Ralph Van Raat What about ChinAAA!

do 22 jan / 20.15 uur za 10 jan / 20.15 uur

Lets Radiokoor Miserere van Pärt

Marina Heredia A mi tempo vr 23 jan / 20.15 uur

wo 14 jan / 20.15 uur

Cappella Amsterdam Carte Blanche voor MaNOj Kamps

do 29 jan / 20.15 uur

Ives Ensemble Eenlingen en wegbereiders

Juan Manuel Cañizares + Christianne Stotijn De Falla Flamenco

14

Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen

Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp

MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023

Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw.

Voor een heerlijke start van uw concertavond.

Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons

PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:

Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert.

Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.

Mediapartner:

Pauzedrankje (indien inbe­grepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.

Druk binnenwerk:

EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds

Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl.

Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777.

De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open.

Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.