Do 29 jan 2015 donderdagavond serie Grote Zaal / 20.15 uur
Ives Ensemble Eenlingen en wegbereiders
PROGRAMMA
do 29 jan 2015 donderdagavond serie Grote Zaal / 20.15-21.55 uur
Ives Ensemble
DUUR: ca. 30 minuten voor de pauze ca. 50 minuten na de pauze
Rik Andriessen fluit Hans Petra klarinet Fedor Theunisse slagwerk John Snijders piano Josje ter Haar viool Emma Breedveld viool Ruben Sanderse altviool Job ter Haar cello
inleiding
Eenlingen en wegbereiders
foyerdeck 1 / 19.15-19.45 uur
Door Michel Khalifa
Louis Andriessen (1939) …miserere… (2006/07) strijkkwartet Iannis Xenakis (1922-2001) Plekto (1993) fluit, klarinet, slagwerk, piano, viool, cello PAUZE Morton Feldman (1926-1987) Clarinet and String Quartet (1983) klarinet, 2 violen, altviool, cello
Partners Donderdagavondserie:
Tekst toelichting René van Peer
TOELICHTING Na programma’s rond naamgever Charles Ives en Alvin Lucier brengt het Ives Ensemble opnieuw een concert met muziek van componisten die op onnavolgbare wijze een eigen weg bewandeld hebben: Louis Andriessen, Iannis Xenakis en Morton Feldman. In hun werk lijken de drie componisten op het eerste gezicht ver uit elkaar te liggen. Als vrijwel ongenaakbare pieken steken ze uit boven het landschap van de eigentijdse muziek. Iannis Xenakis maakt in de vroege jaren vijftig in de compositieklas van Olivier Messiaen kennis met het serialisme en baseert daarna zijn muziek op wiskundige en statistische bewerkingen. In een streven naar een complexe organisatie van muzikaal materiaal bepaalt hij het optreden van ‘muzikale gebeurtenissen’ binnen een compositie met behulp van zelf geschreven computerprogramma’s: tijdsduur, frequentie, toonhoogte, klankkleur, maar ook de totale structuur van een werk, zoals verhoudingen tussen de verschillende delen. Hij laat zich inspireren door zogeheten stochastische verschijnselen in de natuur. Daarbij gaat het om patronen die bepaald worden door uiterst complexe factoren, zó complex dat het resultaat niet of nauwelijks te voorspellen is, en dus gebaseerd lijkt op toeval – zoals het ritme van vallende druppels in een regenbui.
monumentaal van lengte, en kunnen meer dan vijf uur duren. Terwijl Xenakis en Feldman op geheel eigen wijze breken met geldende tradities van het componeren, heeft Louis Andriessen er nooit een geheim van gemaakt dat hij Igor Stravinsky en Maurice Ravel als grote voorbeelden ziet. Hij citeert volop uit werken van andere componisten en vroegere stijlen, maar weet het materiaal steeds naar zijn hand te zetten. Hij loopt voorop in het gebruik van instrumenten en volumes uit de rock in zijn muziek.
De drie eigenzinnige componisten, Xenakis, Feldman en Andriessen, hebben op hun eigen manier school gemaakt.
In de muziek van Morton Feldman speelt tot begin jaren zeventig juist het toeval een belangrijke rol. Hij werkt al vroeg met grafische notatie, geeft wel aan hoe vaak musici noten in een bepaald stuk moeten spelen en hoe lang die moeten duren, maar niet welke noten dat moeten zijn. Hij schrijft vaak een uitzonderlijk laag tempo en volume voor. Zijn composities vanaf begin jaren zeventig zijn vaak
Alle drie hebben ze school gemaakt. Met zijn gebruik van computerprogramma’s was Xenakis een wegbereider voor generaties componisten die software en hardware toepassen bij het creëren van muziek. Feldman maakte de weg 3
TOELICHTING
vrij voor open structuren in muziek. Andriessen slechtte de vrijwel ondoordringbare muur tussen academische muziek en pop, en was de inspirator van de Haagse School, waarin krachtige ritmes gemeengoed zijn.
structuur van Allegri’s motet. Volgens Andriessenexpert Elmer Schönberger verwerkte hij er citaten in uit eerdere stukken, waaronder verjaardagsgeschenken voor zijn zus Caecilia en musicologe Annette Moreau, die zich inzette voor eigentijdse muziek. Ook verwees Andriessen naar andere componisten, zoals Morton Feldman en Guus Janssen.
Hoe eigenzinnig de drie componisten ook zijn, in de stukken die op het programma staan zijn de verschillen minder uitgesproken dan je zou verwachten. Het tempo is ingehouden. Ze beperken zich in het materiaal dat ze gebruiken. Xenakis’ Plektó is in de bezetting van zes instrumenten aanzienlijk transparanter dan zijn orkeststukken. Andriessen is al even transparant in zijn behandeling van het strijkkwartet, de bezetting waarvoor hij …miserere… schreef. Clarinet and String Quartet van Feldman bestaat uit de noten die gevormd worden door de letters B A C H. Voor alle drie geldt dat ze hun werk vaak op het lijf schrijven van de personen die het gaan uitvoeren.
Op de achtergrond spelen ook verhalen rond Allegri’s Miserere, een compositie uit de late renaissance. Zo zou het eeuwenlang alleen in de Sixtijnse Kapel uitgevoerd zijn, tijdens de week voorafgaand aan Pasen. De Vaticaan zou het kopiëren van de partituur verboden hebben op straffe van excommunicatie. Dit gegeven werd door de Duitse schrijver Helmut Krausser gebruikt in zijn roman Melodien. Daarin verzamelt een zestiende-eeuwse alchemist melodieën die een bijzondere werking hebben. Ze kunnen genezen, maar ook iemand macht geven over anderen. Dat idee zal Andriessen bijzonder hebben aangesproken: het vormt een directe lijn naar De Staat met teksten van Plato over vermeende verderfelijke en heilzame invloeden van muziek op de morele gesteldheid van de mens. In de roman heeft Allegri een van die melodieën verwerkt in zijn Miserere. Krausser heeft het libretto geschreven van Andriessens nieuwste opera, Theatre of the World.
Louis Andriessen …miserere…
Louis Andriessen schreef …miserere… voor het Schönberg Kwartet toen het in zijn bestaan bedreigd werd. Het kwartet zou zijn subsidie gaan verliezen in een van de bezuinigingsrondes die het ministerie van cultuur in de afgelopen decennia heeft doorgevoerd. In 2009 werd het kwartet inderdaad opgeheven.
Iannis Xenakis Plektó
De titel is een verwijzing naar het roemruchte Miserere van Gregorio Allegri (1582-1652). Andriessen modelleerde dit strijkkwartet – het derde dat hij schreef – naar de achtdelige
Iannis Xenakis is vooral bekend vanwege zijn grootschalige werken waarin een complex van individuele lijnen klanken opbouwt die geladen 4
TOELICHTING
Morton Feldman
lijken met immense oerkrachten. In Plektó is de schaal teruggebracht tot het formaat van een kamerensemble: fluit, klarinet, slagwerk, piano, viool en cello.
Clarinet and String Quartet Vergeleken met andere werken van Morton Feldman uit deze periode is Clarinet and String Quartet met zijn veertig minuten bescheiden van lengte. Een strijkkwartet dat hij in hetzelfde jaar schreef, duurt vijf uur. Net als zijn overige werk moet het uiterst zacht gespeeld worden.
Gebleven is de complexiteit van de lijnen, maar door de beperkte omvang van het ensemble klinken geen overweldigende klankmassa’s. De luisteraar hoort hoe de individuele melodieën zich rond en over elkaar draaien, en zo een vervlochten geheel vormen. Dat heeft Xenakis ook willen uitdrukken in de titel; Plektó betekent ‘vlechten’.
Het stuk is gebaseerd op slechts enkele noten, die in steeds andere volgorde en samenstellingen, en in verschillende registers klinken. Terwijl er in principe weinig in verandert, klinkt de muziek nooit precies hetzelfde, alsof Feldman probeerde het wezen van stromend water in klank te vatten. En net als bij een rivier kan het publiek zich verliezen in de hypnotiserende bewegingen.
Xenakis’ naam is verbonden aan de zogeheten stochastische muziek: muziek van een grote dichtheid, die ontstaat uit het toepassen van regels en formules uit de wiskunde en de statistiek. ‘Hij gebruikte dat stochasme als middel om zijn composities vorm te geven’, aldus John Snijders, pianist en artistiek leider van het Ives Ensemble. ‘Maar toen hij Plektó schreef, had hij die regels niet meer nodig. Hij had die manier van werken volkomen geïnternaliseerd en kon die structuren intuïtief in zijn composities verwerken. Daarin sloot hij aan bij Morton Feldman.’
Het lage volume en het beperkte notenmateriaal van Clarinet and String Quartet betekent niet dat het eenvoudig is om het te spelen. Het stuk is zo geschreven dat de klarinet soms versmelt met de strijkers, maar zich er ook soms van moet losmaken. De musici moeten zich tot het uiterste concentreren om de juiste balans tussen de instrumenten te bewaren. De kleinste afwijking van dat evenwicht heeft grote gevolgen voor het klankbeeld. Idealiter klinkt het alsof de zon glinsterend weerkaatst op de rimpelingen in een roerig wateroppervlak. Feldman schreef het werk voor de Britse klarinettist Alan Hacker, die in het klassieke repertoire thuis was, maar ook een groot voorvechter was van eigentijdse muziek.
Opvallend aan Plektó is het extreem lage tempo waarin het gespeeld moet worden. Het lijkt soms of de muziek tot stilstand wil komen. ‘Er zijn dan ook musici die denken dat de tempoaanduiding onjuist is’, zegt Snijders. ‘Die spelen het twee keer zo snel. Maar dat klopt toch echt niet met wat hij zelf heeft aangegeven. De muziek van Xenakis lijkt gehouwen uit graniet. Dit is een andere soort, waarin de aderen belangrijker zijn dan de steenmassa.’ 5
BIOGRAFIEËN COMPONISTEN
foto: Francesca Patella
Louis Andriessen
Louis Andriessen (1939) is een telg van een roemrucht geslacht van musici en geldt als de invloedrijkste Nederlandse componist van zijn generatie.
genres. In de jaren zeventig is in Andriessens composities invloed terug te horen van minimal music-componisten als Terry Riley en Steve Reich. Zelf noemt hij vooral Igor Stravinsky en Maurice Ravel als invloeden, maar ook The Birth of the Cool van Miles Davis die, zoals gebruikelijk bij jazz-componisten, voor specifieke musici schreef. Het is een manier van werken die Andriessens voorkeur heeft, van De Volharding tot violiste Monica Germino en zangeres Cristina Zavalloni. Met filmer Peter Greenaway heeft hij samengewerkt in een aantal spraakmakende producties. Momenteel werkt hij aan de opera Theatre of the World over de zeventiende-eeuwse geleerde Athanasius Kircher, op een libretto van de Duitse auteur Helmut Krausser.
Andriessen studeerde compositie bij zijn vader, Hendrik Andriessen, bij Kees van Baaren aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en bij Luciano Berio. Zijn oeuvre bestrijkt vrijwel alle muzikale 6
Iannis Xenakis
Geboren in Roemenië als zoon van Griekse ouders studeerde Iannis Xenakis (1922-2001) bouwkunde in Athene. In 1947 ontvluchtte hij Griekenland na drie jaar gevochten te hebben tegen de bezetting door de nazi’s. Xenakis vestigde zich in Frankrijk waar hij in de jaren vijftig als architect samenwerkte met Le Corbusier. Zo ontwierp hij het Philipspaviljoen voor de Wereldtentoonstelling in Brussel van 1958. Vanaf 1952
biografie
studeerde hij compositie bij Olivier Messiaen, die hem aanraadde zijn natuurkundige achtergrond te gebruiken in zijn muziek. Het resultaat is de zogeheten ‘stochastische’ muziek, waarin hij beginselen en formules uit de wiskunde en de statistiek gebruikt om de waarden als toonhoogte, ritme en timbre te bepalen. Daarvoor ontwikkelde hij speciale programmatuur. Met deze radicale compositietechniek veroverde Xenakis een plaats in de voorhoede van de muziek. Hoezeer hij ook controle uitoefende op de structuur van zijn composities, de muziek zelf geeft de indruk van elementaire levenskracht, een energie die aan de aarde zelf lijkt te ontspringen. Hij schreef muziek voor orkest maar ook solowerken, waarvan met name stukken voor slagwerk als Psappha en Rebonds bekendheid genieten.
Morton Feldman
De Amerikaan Morton Feldman (1926-1987) begon al op vijftienjarige leeftijd met een studie compositie. Drie jaar later werd Stefan Wolpe zijn leraar. In die periode ontmoette hij John Cage die hem aanmoedigde op zijn instincten te vertrouwen in het schrijven van volkomen intuïtieve muziek. Feldman maakte in de jaren vijftig deel uit van artistieke kringen in New York waartoe componisten Earle Brown en Christian Wolff horen, 7
kunstenaars als Mark Rothko en Jackson Pollock, en de pianist David Tudor. De invloed van de kunstenaars leidden tot vroege werken met grafische partituren. Feldman bleef jarenlang experimenteren met verschillende manieren om musici in het uitvoeren van zijn werk een mate van vrijheid te geven, maar componeerde vanaf 1969 vrijwel uitsluitend muziek waarin alles is vastgelegd. Eind jaren zeventig werden zijn stukken steeds langer, tot meer dan vijf uur. Daarnaast schreef hij een uiterst zacht volume voor. Het is dan ook muziek die concentratie vergt van de musici én het publiek, maar die daarin een heel eigen wereld van zachte tinten tevoorschijn roept.
foto: Mark Kohn
biografie
UITVOERENDEN Ives Ensemble Het Ives Ensemble is in 1986 opgericht door pianist John Snijders. Het ensemble bestaat uit een vaste pool van dertien musici die in verschillende samenstellingen concerten geven. Het ensemble legt zich toe op het uitvoeren van ongedirigeerde kamermuziek van na 1900.
Met de eigenzinnige Amerikaanse componist Charles Ives als naamgever zoekt het ensemble steeds naar verrassende muziek. Met één been in de twintigste eeuw, één been in de eenentwintigste eeuw en met ogen en oren gericht op de tweeëntwintigste eeuw. Het Ives Ensemble speelt historische muziek van onze tijd, muziek die we in de toekomst zullen waarderen als ons cultureel erfgoed. Het ensemble richt zich op het werk van Charles Ives, John Cage, 8
Morton Feldman, Stefan Wolpe en hedendaagse componisten die in de geest van deze twintigste-eeuwse grootheden schrijven. Inmiddels heeft het Ives Ensemble een groot repertoire aan opdrachtwerken opgebouwd.
VERWACHT
do 5 feb 2015 donderdagavond serie grote zaal / 20.15 uur
Asko|Schönberg + Cappella Amsterdam FAMA
‘Cappella Amsterdam zingt het hemelse zestienstemmige koorstuk Lux aeterna van Ligeti adembenemend fraai’, aldus Het Parool. Deze klassieker werd beroemd doordat Stanley Kubrick het gebruikte als soundtrack voor zijn film 2001: A Space Odyssey. Net zo magisch is FAMA van de Zwitserse componist Beat Furrer. Dit ‘theater voor de oren’ is een van de meest uitgevoerde en geroemde werken uit de 21e eeuw. Die Zeit noemde het ‘een wonder’ en Le Monde ‘een werk van ongewone schoonheid’. Het monodrama FAMA is vernoemd naar de mythologische figuur Fama, wonend in een huis ‘geheel van echoënd brons’ dat alle aardse geluiden en menselijke lotgevallen weerkaatst en verklankt. Het vertelt het verhaal van een jonge vrouw, gedwongen tot prostitutie om haar vaders schulden te betalen. On the Guarding of the Heart van de jonge Serviër Djura Zivkovic won de prestigieuze Grawemeyer Award 2014. De componist omschrijft het als ‘een instrumentale cantate geïnspireerd op de religieuze muziek van Bach’. Asko|Schönberg is ensemble in residence
9
Beat Furrer
Dit concert is mogelijk gemaakt door Pro Helvetia
VERWACHT
januari
12.15 uur
vr 6 februari / 20.15 uur
Anna Enquist + Leo Samama Spreken over Bach
Nederlandse Bachvereniging Cantates over rotsvast vertrouwen
14.00 uur
za 7 februari / 20.15 uur
Furor Musicus Nozeman + Bach
Artemis Quartet Russische melancholie
za 31 jan / 15.00 uur
16.00 uur
zo 8 februari / 15.00 uur
De IJ-Salon Achter de grote muur vandaan
Lisa Rydberg + Gunnar Idenstam Bach på svenska
Nederlands Kamerkoor Drie renaissancemeesters
za 31 jan / 20.15 uur
18.30 uur / Kleine Zaal
Nathalie Stutzmann + Inger Södergren Schuberts Winterreise
Lezing Hohe Messe Dr. Christine Blanken
Flamenco Biënnale vr 30 jan / 20.15 uur
Dubbelconcert Flamenco & Orient Qasida + East meets East
di 10 februari / 12.30 uur
februari
20.15 uur
Concerto Copenhagen Hohe Messe
zo 1 feb
Bachdag
wo 4 februari / 21.00 uur Kleine Zaal
11.00 uur / Kleine Zaal
Bachscratch Zelf Bach zingen met Harry van der Kamp
The Rest is Noise: Gazelle Twin Support-act: Bernholz
Menno van Delft Klaviermuziek van Bach en zijn grote voorgangers
wo 11 februari / 19.00 uur
Cross-linx Bryce Dessner | Mark Lanegan | Squarepusher | Metropole Orkest | Pekka Kuusisto | Aufgang | Nadia Sirota do 12 februari / 20.15 uur
do 5 februari / 20.15 uur 11.00 uur / Studio 1
Lunchconcert Ism Nationaal Muziekinstrumenten Fonds
Asko|Schönberg + Cappella Amsterdam FAMA
10
Nieuw Ensemble An Evening of Today 2015
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.