za 14 feb 2015 serie piano Grote Zaal / 20.15 uur
enrico pace Ludus Tonalis
PROGRAMMA
za 14 feb 2015 serie piano Grote Zaal / 20.15-21.50 uur DUUR: ca. 40 minuten voor de pauze ca. 40 minuten na de pauze
Enrico Pace Ludus Tonalis
Enrico Pace piano
Tekst toelichting: Paul Janssen
Olivier Messiaen (1908-1992) I Regard du Père uit Vingt regards sur l’Enfant-Jésus (1944)
Interludium: Marcia Fuga septima in As: Moderato Interludium: Molto largo Fuga octava in D: Con forza Interludium: Allegro molto Fuga nona in Bes: Moderato, scherzando Interludium: Molto tranquillo Fuga decima in Des: Allegro moderato, grazioso Interludium: Allegro pesante Fuga undecima in B: (Canon), Lento Interludium: Valse Fuga duodecima in Fis: Molto tranquillo Postludium: Solenne, largo
Camillo Togni (1922-1993) Seconda partita corale (1976) Transcriptie van vijf koraalpreludes voor orgel van Johann Sebastian Bach:
I Das alte Jahr vergangen ist: Grave II Alle Menschen müssen sterben: Largo Paul Hindemith (1895-1963) Ludus Tonalis (1942) Praeludium Fuga prima in C: Lento Interludium: Moderato, con energia Fuga secunda in G: Allegro Interludium: Pastorale, moderato Fuga tertia in F: Andante Interludium: Scherzando Fuga quarta in A: Con energia – Lento, grazioso – Tempo primo Interludium: Vivace Fuga quinta in E: Vivace Interludium: Moderato Fuga sexta in Es: Tranquillo
Camillo Togni Seconda partita corale (1976) vervolg III Christ lag in Todes Banden: Adagio IV Fughetta super: Gelobet seist du, Jesu Christ: Allegro moderato V Der Tag, der is so freundlich: Un poco più moderato.
Olivier Messiaen XVI Regard des prophètes, des bergers et des mages uit Vingt regards sur l’Enfant-Jésus (1944)
PAUZE
3
TOELICHTING Het werk van Johann Sebastian Bach vormt niet alleen puur muzikaal een hoogtepunt van de barok, ook in het creatief vastleggen van esthetische en muziektheoretische zaken zijn enkele van zijn composities zowel een begin- als hoogtepunt. Met werken als Das wohltemperierte Klavier en Die Kunst der Fuge legde Bach de esthetiek die hij als componist uit wilde dragen vast in documenten die niet alleen voer waren voor gretige studenten, maar die ook muziekliefhebbers van vele gezindten konden bekoren. vooral zijn compositorische activiteiten van grote invloed. De overtuigd en praktiserend katholiek bracht niet alleen de devotie terug in de muziek, Messiaen heeft ook tal van compositorische vernieuwingen achter zijn naam staan.
Bach zette daarmee een trend die in latere jaren veelvuldig is gekopieerd. Ook in de twintigste eeuw vond het idee van een pianocyclus om de persoonlijke esthetiek en compositietechniek van de componist in kwestie te documenteren veel navolging. Vandaag staat een van deze direct op Bach geïnspireerde cycli centraal: Hindemiths magnifieke Ludus Tonalis. Dit meesterwerk, dit dagboek van het innerlijk van de componist, wordt omgeven door twee belangwekkende delen uit zo’n andere ‘geloofsbelijdenis’, de Vingt Regards sur l’EnfantJésus, en een beginselverklaring die alles met Bach te maken heeft: de Seconda partita corale van de Italiaanse pianist-componist Camillo Togni.
Messiaen geldt nog steeds als een van de belangrijkste inspiratiebronnen voor het naoorlogse serialisme. Hij legde zijn compositietechnieken vast in zijn Technique de mon langage musical, en in al zijn werken komen specifieke facetten van zijn taal tot uiting. Zo zijn ook de Vingt regards sur l’Enfant-Jésus een staalkaart van techniek en overtuiging. Hij schreef het werk in 1944 voor een van zijn sterleerlingen in zijn harmonieklas aan het Parijse conservatorium, Yvonne Loriod, die in 1961 Messiaens tweede vrouw zou worden. Sinds 1943 bracht zij alle werken van de componist waarin een piano voorkomt in première, en op 26 maart 1945 voerde zij deze twee uur durende cyclus voor het eerst uit.
Olivier Messiaen
Vingt Regards sur l’Enfant-Jésus Hoewel Olivier Messiaen zich internationaal ontwikkelde tot een fameus organist, waren 4
TOELICHTING
De twintig ‘beschouwingen’ brengen alles samen wat Messiaen tot dan toe bezig had gehouden. Zijn rotsvaste geloof, zijn mystieke instelling, zijn voorliefde voor vogels, ‘modale’ harmonie en zijn eigen opvattingen over reeks- en meerstemmige technieken. Messiaen bewaarde de eenheid in de twintig delen door een viertal motto’s in meerdere Regards een plek te geven, waarvan het thema van God het belangrijkste is. Dit thema wordt direct in het eerste deel Regard du Père gepresenteerd en komt ook weer terug in het vijftiende deel, Regard des prophètes, des bergers et des mages. Zo keert het programma van vandaag aan het slot weer terug naar het begin.
Schönberg een advocaat van het belang van de traditie. Die traditie die volgens Togni ‘loopt via Mozart, Beethoven, Schubert en Brahms naar Schönberg’ beleed hij door bewerkingen, of beter herinterpretaties te maken van werken van andere componisten. In dit licht ontstond in 1976 ook zijn Seconda partita corale, een serie van vijf koraalvoorspelen voor orgel van Johann Sebastian Bach die Togni bewerkte voor piano. In de bewerking veroorloofde hij zich vrijheden om meer verborgen structurele elementen en tegenmelodieën naar voren te halen, waardoor de Bachkoralen hoewel herkenbaar toch een ander, hedendaagser karakter krijgen.
Camillo Togni
Paul Hindemith
Seconda partita corale
Ludus tonalis De Italiaanse pianist en componist Camillo Togni is misschien niet de meest bekende naam uit het Italië van de twintigste eeuw. Togni kwam uit een bemiddelde familie en ging wars van om het even welke stijl en stroming zijn eigen gang.
Net als Bachs Das wohltemperierte Klavier en diens Kunst der Fuge komt Ludus Tonalis – ‘Tonale spelletjes’ met als subtitel ‘contrapuntische, tonale en technische studies voor de piano’ – dat Paul Hindemith in 1942 schreef, geheel voort uit de innerlijke behoefte van de componist. De enige externe reden was de roep van studenten en bewonderaars om een demonstratie van zijn eigen muziektheorie.
Als pianist werd hij opgeleid door de grote Arturo Benedetti Michelangeli die bij hem ook de werken van Arnold Schönberg introduceerde. Togni ontwikkelde een grote belangstelling voor de meest recente muzikale ontwikkelingen en organiseerde in 1949 zelfs met Luigi Dallapiccola en Bruno Maderna het eerste Internationale Dodecafonische Congres in Milaan. Nadat hij in Darmstadt kennis had gemaakt met vormen van toevalsmuziek keerde hij op zijn schreden terug en werd hij conform de esthetiek van
In 1937 legde hij zijn ideeën vast in het boek Unterweisung im Tonsatz. Hindemith was toen niet alleen een gerespecteerd dirigent, componist en altviolist, hij was eveneens het doelwit van de nazi’s die zijn vroege opera’s en veel van zijn andere werk als ‘entartet’ beschouwden. Omdat Hindemith ook getrouwd 5
TOELICHTING
was met een vrouw van joodse komaf nam hij in 1937 eerst de wijk naar Zwitserland en van daaruit naar de Verenigde Staten. In de Verenigde Staten werd hij met open armen ontvangen en vanaf 1940 mocht hij zich Professor of Music aan de Yale University noemen. Ook in die hoedanigheid baseerde Hindemith zich op zijn muziektheorie die in het Engels verscheen als The Craft of Musical Composition.
Postludium. Dat Postludium is op briljante wijze aan het Praeludium gerelateerd. Het is een omkering in de kreeft van het Praeludium dat aan het slot dus omgekeerd en achterstevoren wordt gespeeld. Een ware ‘tour de force’, vooral omdat het resultaat in beide gevallen alles behalve academisch is. Om de organisatie van het geheel nog verder door te voeren ontleent Hindemith al het materiaal voor het vervolg aan het Praeludium. Zo zijn de eerste drie noten van het Praeludium tevens het begin van de eerste fuga, en zo keert in elk Interludium een duidelijke verwijzing naar het basismateriaal in het Praeludium terug.
Ludus Tonalis is een klinkende demonstratie van Hindemiths muziektheorie
Meer bewijs dat Hindemith het werk beschouwde als een eenheid waarvan de afzonderlijke delen eigenlijk niet los uitgevoerd kunnen worden, is de zeer dwingende relatie tussen de Interludia en de Fuga’s. Elk interludium verbindt de ‘toonsoort’ van de ene fuga met die van de volgende. De volgorde van de toonsoorten drukt Hindemiths belangrijkste innovatie uit. Hij organiseerde de tonen en hun onderlinge relaties niet zoals in de traditionele tonaliteit volgens de kwintencirkel, maar volgens afnemende welluidendheid van de samenklank met de ‘grondtoon’ C.
Tijdens zijn lessen aan Yale klonk de behoefte onder studenten steeds luider om een duidelijke demonstratie van Hindemiths theorie. Natuurlijk spelen de opvattingen van Hindemith in al zijn composities een belangrijke rol, maar die werken hebben niet tot doel om de tonale ‘wetmatigheden’ die Hindemith gebruikte te onderstrepen. Vandaar dat de componist in 1942 in de geest van Bachs Wohltemperiertes Klavier begon aan een omvangrijk pianowerk dat een klinkende Unterweisung im Tonsatz moest worden. Het werd veel meer dan dat. Want ondanks de zeer strakke, haast academische opzet is Ludus Tonalis, dat als geheel zo’n uur duurt, een werk van ongekende schoonheid.
Bovendien ziet de componist kans om allerhande pianistische elementen zoals repeterende noten, snel passagewerk, grote sprongen en het kruisen van de handen een plek te geven in het geheel. Dankzij Hindemiths melodische gaven en zijn gevoel voor harmonische richting groeide Ludus Tonalis al snel uit van een muzikale versie van zijn lexicon voor studenten tot een van de grootste meesterwerken van de twintigsteeeuwse pianoliteratuur.
De structuur van het geheel is kraakhelder. Het begint met een Praeludium gevolgd door twaalf fuga’s die met elkaar verbonden worden door een Interludium. Na de laatste fuga klinkt een 6
BIOGRAFIEËN COMPONISTEN Olivier Messiaen De Franse organist, pianist en componist Olivier Messiaen (1908-1992) komt uit een creatief nest. Zijn moeder was de dichteres Cécile Sauvage en zijn vader, een docent Engels, vertaalde Shakespeare in het Frans. Zijn ouders stimuleerden het muzikale talent van hun zoon en Messiaen begon daardoor al jong met componeren. Op 11-jarige leeftijd studeerde hij aan het conservatorium van Parijs bij onder anderen Marcel Dupré en Paul Dukas. Op 22-jarige leeftijd kreeg hij een aanstelling als organist-titulair van de Église de la SainteTrinité in Parijs, een post die hij tot aan zijn zou dood bekleden. Met compositietechnische zaken als de ‘modes à transpositions limitées’, de ‘valeur ajoutée’ en de ‘rhytmes non-rétrogradables’ werd hij een van de belangrijkste inspiratiebronnen voor de
naoorlogse componisten. Vanaf 1942 trok hij als docent compositie aan het Conservatoire National Supérieur de Paris vele componisten aan met zijn fameuze analyseklas. Pierre Boulez, Iannis Xenakis, Karlheinz Stockhausen, George Benjamin, Toru Takemitsu en Ton de Leeuw 7
behoorden tot zijn leerlingen. Door zijn composities, zijn compositiesysteem vastgelegd in het boek Technique de mon langage musical en zijn veertigjarige docentencarrière geldt hij als een van de meest invloedrijke figuren uit de recente muziekgeschiedenis.
biografie
Camillo Togni De Italiaanse componist, docent en pianist Camillo Togni (1922-1993) begon op zevenjarige leeftijd met pianospelen en bleek al snel een groot talent. Hij studeerde in Sienna en Milaan en kwam uiteindelijk terecht bij Aruto Benedetti Michelangeli. Ook studeerde Togni filosofie aan de universiteit van Pavia. Als componist werd hij in eerste instantie zeer beïnvloed door de composities van Arnold Schönberg die hij via Michelangeli leerde kennen. Hij maakte zijn officiële debuut als componist tijdens het Festival van hedendaagse muziek in Venetië in 1946. Drie jaar later organiseerde hij met collega’s en geestgenoten Luigi Dallapiccola en Bruno Maderna het eerste Internationale Congres over Dodecafonische muziek. In de vroege jaren vijftig was Togni een graag geziene gast bij de zomercursus in Darmstadt. Daar werd hem de waarde van de traditie steeds meer duidelijk wat ook in zijn werk tot uiting kwam. Togni liet een oeuvre achter van kamermuziek tot
opera en bleef onder andere aan het Conservatorium van Parma lang actief als compositiedocent.
8
biografie
Paul Hindemith De Duitse componist Paul Hindemith (1895-1963) was in eerste instantie vooral actief als violist en altviolist. Hij zat van 1915 tot 1923 als violist in het orkest van de opera van Frankfurt en tot 1929 was hij altviolist van het Amar Quartett. In die hoedanigheid werd Hindemith een voorvechter van de altviool als solo-instrument en pleitte hij al voor meer hedendaagse muziek op het programma. In 1927 werd hij benoemd tot compositiedocent aan de Hochschule der Kunste in Berlijn, waar zijn faam als componist en theoreticus snel steeg. Zijn Unterweisung im Tonsatz uit 1937 groeide uit tot een standaardwerk. In de late jaren dertig vluchtte Hindemith voor het opkomend nazisme. Via Zwitserland vertrok hij naar de Verenigde Staten waar hij compositieles gaf aan de Yale University. In de vroege jaren vijftig keerde hij terug naar Europa en gaf hij les aan de Universiteit van Zürich. Als componist beoefende hij alle genres en werd hij vooral bekend als de man achter de ‘Gebrauchsmusik’, de moderne
muziek met een sociaal of politiek karakter, geschreven om gespeeld en gehoord te worden.
9
biografie
UITVOERENDE Enrico Pace Piano
De Italiaanse pianist Enrico Pace (1967) studeerde piano, orkestdirectie en compositie. In 1989 brak hij internationaal door toen hij het Tweede Internationaal Franz Liszt Pianoconcours won. Sindsdien geeft Enrico Pace veelvuldig recitals in Europa, waaronder in Amsterdam (Het Concertgebouw), Milan (Sala Verdi and Teatro alla Scala), Rome, Berlijn, Londen (Wigmore Hall), Dublin, München, Salzburg, Praag en verschillende steden in Zuid-Amerika. Ook was hij te horen op verschillende festivals waaronder La Roque-d’Anthéron, Verbier, Luzern, Rheingau en SleeswijkHolstein.
Marie Luise Neunecker. Regelmatig neemt hij deel aan kamermuziekfestivals en bezocht hij inmiddels Delft, Moritzburg, Risør, Kuhmo, Montreux, Stresa en West Cork. Enrico Pace speelt verder samen met de violisten Leonidas Kavakos, Frank Peter Zimmermann en Liza Ferschtman. Met Kavakos en de cellist Patrick Demenga nam hij de Pianotrio’s van Mendelssohn op voor Sony Classical. Voor Decca brachten Kavakos en Pace de complete Beethovensonates uit in 2013 en wederom voor Sony Classical nam hij met Zimmermann onder andere de Zes sonates voor viool en piano van Johann Sebastian Bach op. Zijn soloalbum uit 2011 met Années de pèlerinage ‘Suisse’ et ‘Italie’ van Franz Liszt werd zeer goed ontvangen.
Op het gebied van de kamermuziek is Pace zeer actief. Hij trad op met het Keller Quartet, het Vanbrugh Quartet, het Quartetto Prometeo en met cellist Daniel Müller-Schott, klarinettist Sharon Kam and hoorniste 10
foto: Marco Borggreve
biografie
11
biografie
VERWACHT
vr 20 feb 2015 serie kamermuziek internationaal grote zaal / 20.15 uur
Severin von Eckardstein & Friends Klarinet in de hoofdrol
De Duitse pianist Severin von Eckardstein wordt internationaal gezien als een van de belangrijkste jonge pianisten van dit moment. In november 2013 gaf hij een fenomenaal solorecital in het Muziekgebouw. In dit concert maakt hij deel uit van een sterrenensemble met onder anderen de Nederlandse klarinettist Lars Wouters van den Oudenweijer. Op het programma de mooiste kamermuziek met klarinet in de hoofdrol. Sinds de klarinet in Mozarts tijd volwassen werd, heeft het instrument een vaste plaats in de kamermuziek. Alle grote componisten hebben zich met het instrument bezig gehouden. Met het beroemde klarinettrio van Brahms en latere meesterwerken van Hindemith en Bart贸k geeft het gezelschap een mooi beeld van het repertoire. De jonge Nederlandse componist Lucas Wiegerink voegt een nieuw werk aan de reeks toe.
12
Severin von Eckardstein
VERWACHT
wo 25 mrt 2015 serie piano grote zaal / 19.30 uur
Pierre-Laurent Aimard + Tamara Stefanovich Boulez’ complete pianowerk
De recensies over beide musici liegen er niet om. ‘Mooiste Debussy van deze eeuw,’ aldus Het Parool toen Aimard in het Muziekgebouw diens Preludes speelde. En Gramophone schreef ‘nooit klonk Boulez zo onweerstaanbaar’ na afloop van een concert door Stefanovich en Aimard. Het duo werkte ook samen met Pierre Boulez als dirigent: hun opname met Bartóks Concert voor 2 piano’s en percussie kreeg een Grammy nominatie en de Gold Record Academy Award.
13
foto: Guy Vivien
Pierre Boulez, muzikaal kopstuk van de 20e en 21e eeuw, hoopt op 26 maart de 90-jarige leeftijd te bereiken. Het Muziekgebouw viert dat onder meer met dit werkelijk unieke concert waarin het complete pianowerk van Boulez op één avond is te horen. Twee grote Boulez-vertolkers spelen het. De Servische Tamara Stefanovich, die vorig jaar in deze serie een indrukwekkende Boulez-sonate neerzette. En ‘maître’ Pierre-Laurent Aimard, al sinds de jaren 70 zeer nauw met Boulez verbonden.
Pierre Boulez
VERWACHT
Februari zo 15 feb / 20.15 uur
Bo Skovhus + Stefan Vladar Schuberts Schwanengesang do 19 feb / 20.15 uur
Nederlands Blazers Ensemble Die Fledermaus
wo 25 feb / 20.15 uur
zo 1 mrt / 20.15 uur
Ragazze Kwartet Haute Couture
Calefax + Holland Baroque Society What if Bach…
do 26 feb / 20.15 uur
Colin Currie & Ralph van Raat + gasten Bartók en Adams vr 27 feb / 21.00 uur
Die Frau Marlene Dietrich Pascal Schumacher + United Instruments of Lucilin
Sonic Acts 2015 The Geologic Imagination
do 5 mrt / 20.15 uur
za 28 feb / 20.15 uur
Asko|Schönberg Tintelfrisse reïncarnaties
vr 20 feb / 20.15 uur
Severin von Eckardstein & friends Klarinet in de hoofdrol za 21 feb / 20.15 uur
Amsterdam Sinfonietta + Terje Tønnesen De nieuwe jaargetijden zo 22 feb / 15.00 uur
Rick Stotijn Wat is het geheim van de contrabas (8+)
wo 4 mrt / 20.15 uur
Gesualdo Consort Amsterdam Alla Madrigalesca
Maart
vr 6 mrt / 20.15 uur
Szymanowski Quartet Beethoven plus za 7 mrt / 20.15 uur
zo 1 mrt / 11.00 uur / Kleine Zaal
Masato Suzuki De dag van het ingenieuze orgel zo 1 mrt / 15.00 uur
zo 22 feb / 20.30 uur / Kleine Zaal
Sweelinck Barokorkest Händel Operajuwelen
Lydia Ainsworth The Rest Is Noise
zo 1 mrt / 15.30 uur / Waalse Kerk
Fatoumata Diawara African Life zo 8 mrt / 15.00 uur
Eric Vloeimans Wat is het geheim van de trompet? (8+)
Nederlands Kamerkoor In Amerikaanse kringen…
14
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.