za 7 feb 2015 serie strijkkwartetten Grote Zaal / 20.15 uur
artemis kwartet Russische melancholie
PROGRAMMA
za 7 feb 2015 serie strijkkwartetten Grote Zaal / 20.15-21:50 uur DUUR: ca. 55 minuten voor de pauze ca. 25 minuten na de pauze
Artemis Kwartet
Russische melancholie
voorprogramma
Vineta Sareika viool Gregor Sigl viool Friedemann Weigle altviool Eckart Runge cello
entreehal / 19.45-19.55 uur
Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975) Strijkkwartet nr. 5 in b op.92 (1952) Allegro non troppo Moderato - Andantino Moderato - Allegretto - Andante Peteris ÂŻ Vasks (1946) Strijkkwartet nr. 5 (2004) I. being present II. so distant ... yet so near
Aristo Kwartet Evelien Jaspers viool Dmitry Ivanov viool Sylvain Dessane altviool Otto Bakker cello Ludwig van Beethoven (17701827) Strijkkwartet nr. 6 op. 18/6 (1800) Deel I. Allegro con brio Deel IV. La Malinconia: Adagio Allegretto quasi Allegro
PAUZE Pjotr Iljitsj Tsjaikovski (1840-1893) Strijkkwartet nr. 1 in D op. 11 (1871) Moderato e semplice Andante cantabile Scherzo: Allegro non tanto e con fuoco - Trio Finale: Allegro giusto - Allegro vivace Tekst toelichting: Kees Arntzen
TOELICHTING
Rond 1800 was het strijkkwartet een geaccepteerd genre geworden. Veel adellijke muziekliefhebbers hadden wel oor voor de charmes van ‘het goede gesprek onder vier heren’ zoals de Duitse schrijver Goethe het strijkkwartet omschreef. Ze hadden er ook wel geld voor over, zoals de Russische graaf Rasumovsky aan wie we een aantal van Beethovens mooiste kwartetten danken. Maar het zou nog lang duren voordat een Rus het genre met een bijdrage van betekenis zou verrijken. Aan Pjotr Iljitsj Tsjaikovski kwam die eer toe. Na een jaar van reizen door Frankrijk, Duitsland en Zwitserland keerde Tsjaikovski in het najaar van 1870 terug naar zijn vaderland. Om wat geld te verdienen besloot de dertigjarige een concert met eigen werken te organiseren en voor deze gelegenheid schreef hij zijn Strijkkwartet nr. 1, een mijlpaal. Het werk had bij de première in maart 1871 direct succes, niet in het minst door het tweede deel waarin Tsjaikovski een volksliedje had verwerkt. Het liedje hoorde hij in Kamenka, Oekraïne, waar hij graag verbleef.
ongekunstelde wijze. Tsjaikovski hield echter altijd het oog gericht op het Westen en bleef de klassieke principes trouw. Dat is duidelijk navolgbaar in zijn eerste strijkkwartet: hij laat er in de middendelen weliswaar Russische volksmelodieën in klinken, maar hij kapselt ze in de vormen die in het Westen gangbaar waren. Als het om de ontwikkeling van het strijkkwartet in Rusland gaat, torent de naam van Dmitri Sjostakovitsj boven alles uit. Bij het Leipziger Bachfest in 1950 was deze Russische componist uitgenodigd als prominent pianist en jurylid. Hij raakte onder de indruk van het kunnen van Johann Sebastian Bach en begon kort na dit bezoek met een cyclus van 24 preludes en fuga’s voor piano solo, precies zoals Bach het hem had voorgedaan in zijn beroemde Wohltemperiertes Klavier.
Het creëren van muziek met een eigen Russisch karakter was een brandend thema in die dagen. Een aantal componisten, onder wie Balakirev, Moessorgski en Borodin, had zich zelfs rond dit streven verenigd en stond bekend als het ‘Machtige Hoopje’. Ze bepleitten een nieuwe muziek die wortelde in de Russische volksmuziek, en wel op een rauwe en
Het was niet de eerste keer dat Sjostakovitsj zich zo’n groots aangelegde cyclus voornam. 3
TOELICHTING
Dmitri Sjostakovitsj
Al in 1938, toen hij werkte aan zijn allereerste strijkkwartet in C, kiemde bij hem het plan voor een dergelijke megalomane onderneming. In een cyclus van vierentwintig strijkkwartetten wilde hij alle majeur- en mineurtoonsoorten bestrijken. Toen Sjostakovitsj in 1975 stierf, was dit project bij lange na nog niet klaar. Zijn sombere, zelfs desolate Vijftiende strijkkwartet had hij een jaar eerder nog kunnen voltooien. Het vormt het sluitstuk van een indrukwekkende bijdrage aan het genre, die zich in kwaliteit en kwantiteit laat meten met het werk van Beethoven en Schubert.
Strijkkwartet nr. 5
Het begin van de jaren vijftig was zwaar voor Sjostakovitsj, doordat hij in 1948 na overvloedige hulde van staatswege opnieuw in ongenade was gevallen. Zijn Vierde strijkkwartet bijvoorbeeld, hoe liefelijk het ons ook toelacht, durfde hij lange tijd niet aan de openbaarheid prijs te geven omdat hij er Joodse melodieën in verwerkt had. Ook het Vijfde moest hij enige tijd achterhouden, voordat hij het in de openbaarheid kon brengen. Pas na 1953, na Stalins dood, kon hij weer enigszins opgelucht ademhalen en voortbouwen aan zijn cyclus.
De problematiek van het verzoenen van het eigene en het vreemde, van gevoel en verstand, zoals Tsjaikovski die beleefd moet hebben, vinden we terug bij de Sovjet-componisten die in de tweede helft van de twintigste eeuw hun stem wilden verheffen. Vanaf de jaren vijftig drongen ideeën uit het ‘moderne’ Westen langzaam ook tot hen door en ze raakten gefascineerd door de nieuwe muziek die daar opbloeit. Maar al nemen ze sommige ‘verboden’ ideeën graag over – Sjostakovitsj opent zijn Strijkkwartet nr. 12 uit 1968 met een twaalftoonreeks – er blijft ook een hang naar het nationale.
In veel opzichten refereert Sjostakovitsj in zijn strijkkwartetten aan de klassieke voorbeelden, maar zelden nam hij de klassieke vierdelige opbouw over, zoals we die bijvoorbeeld wel duidelijk bij het kwartet van Tsjaikovski zien. Zo bestaat zijn Strijkkwartet nr. 5 uit slechts drie breed uitgesponnen delen die bijna naadloos in elkaar overlopen. Bij aanvang is de melodiek onmiskenbaar ‘Sjostakovitsj’: korte motiefjes, waarin kenners het Sjostakovtisj-motief – D-EsC-B, of in het Duits -D-Es-C-H, gebaseerd op zijn initialen – vermoeden, volgen elkaar snel op. Het tweede thema is bij uitstek lyrisch. Hij schijnt het ‘geleend’ te hebben uit een klarinettrio van een favoriete vrouwelijke leerlinge die nog van zich zou doen spreken: Galina Oestvolskaja, in onze tijd bekend geraakt als de ‘vrouw met de hamer’. Niettemin schijnt Sjostakovitsj haar na de dood van zijn eerste vrouw een huwelijksaanzoek te hebben gedaan. Aan het slot van het eerste deel,
Na de val van de Muur in 1989 maakt het Westen kennis met een keur van componisten uit het Oostblok, elk met een eigen geluid, maar ook veelal vervuld van een hang naar spiritualiteit en welluidendheid die in het Westen goed aankomt. De muziek van de Let Peteris ¯ Vasks is hier een intrigerend voorbeeld van. ‘We geloven dat muziek ons in iets beters kan transformeren en gelukkiger kan maken’ is zijn hoopgevende devies. 4
TOELICHTING
kort voordat de altviool de overgang naar het middendeel inzet, schudt de componist nog een troefkaart uit de mouw: een nieuwe eenvoudige melodie weerklinkt, die de eerste viool onder begeleiding van verstilde pizzicato-klanken naar ijle hoogten voert.
als ook een wereld op zich. Ik wilde verhalen van het bestaan en de noodzaak van idealisme en de liefde die om ons en in ons is.’ Vasks vervolgt: ‘Het Vijfde strijkkwartet bestaat uit twee tegenovergestelde delen. Het eerste ervan, being present voert direct in een atmosfeer van emotionele hoogspanning. De toonaangevende muzikale elementen zijn dramatisch en stormachtig van aard en wisselen elkaar gedurig af, als in een caleidoscoop. Bij wijze van contrast komt een tweede thema drie keer tot klinken, als een uitnodiging, een herinnering aan het bestaan van een andere wereld, een vuurtoren die de schemering bijlicht, waarin wij zo vaak verkeren. Maar deze uitnodiging wordt niet waargenomen. Het eerste deel sluit af met dissonanten in het hoge register: een schreeuw vol wanhoop.’
Het middendeel dat volgt, vormt ook qua zeggingskracht het hart van het werk. Sjostakovitsj citeert niet alleen vaak zichzelf, maar voert ook de contouren van Russische volksmelodiek ten tonele en wel direct aan het begin. Maar in wat een vreemde wereld speelt dit zich allemaal af! Een geesteswereld vol flarden en herinneringen, een verre wereld die verlangen en ontzag tegelijkertijd opwekt. Met het derde deel, in een sonate-rondo vorm, leidt de componist ons voetje voor voetje weer terug in een soms speelse, soms harde werkelijkheid, die nu nog barser en onverbiddelijker schijnt dan aan het begin.
'Het tweede deel distant... yet near vormt het rustige, zangerige deel van het kwartet. Een blik vol van vergeving en liefde op een wereld die door smart en innerlijke tegenstellingen wordt getormenteerd. Gestadig wordt dit ‘zingen’ persoonlijker, emotioneler en dramatischer. In de reprise horen we het ritme van een treurmars: een geste van verlies. Uiteindelijk lost dit kwartet zich op in de sfeer van een met licht vervulde treurnis. Een cyclus is ten einde. We leven verder.’
Peteris ¯ Vasks Strijkkwartet nr. 5
Waar Sjostakovtisj ons de schijn van het bestaan van een andere wereld doet vermoeden, bevestigt de Letse componist P eteris ¯ Vasks met zoveel woorden dat het in zijn Vijfde strijkkwartet daadwerkelijk over gescheiden werelden gaat.
Pjotr Iljitsj Tsjaikovski Strijkkwartet nr. 1
Vasks’ composities gaan vaak over de strijd tussen tegenovergestelde elementen, zoals de mens en de natuur. Over het Vijfde strijkkwartet schrijft hij: ‘In deze compositie wilde ik vertellen hoe wij allen zowel een deel van de wereld zijn
Tsjaikovski’s eersteling op kamermuziekgebied kende een vliegende start. Bij de succesvolle première in Moskou in maart 1871 was de 5
TOELICHTING
Russische auteur Toergenjev aanwezig. Het beroemde tweede deel, Andante cantabile – dat al spoedig in allerlei bewerkingen een zelfstandig leven ging leiden – schijnt later ook een andere grote Russische schrijver, Lev Tolstoj, tot tranen toe te hebben bewogen.
van grote opera’s en balletten, werken waarin zijn individualiteit zich meer en meer zou doen gelden.
Volgens een anekdote had Tsjaikovski de melodie opgepikt toen hij die door een huisschilder hoorde zingen in de villa van zijn zuster in Kamenka. Maar ook het Scherzo is volksliedachtig en spreekt in al zijn boersheid direct aan. Een bijzonderheid vormt het middendeel, het Trio, waarin opeens de chromatiek (de opeenvolging van halve toonsafstanden) om de hoek komt kijken. De hoekdelen zijn minder folkloristisch en in alles blijft Tsjaikovski de in steen gebeitelde klassieke vormprincipes trouw volgen. Toch schemert Tsjaikovski’s bijzondere gave voor het romantisch-melodische overal doorheen, ook al laat de melodie-opbouw in het Moderato e semplice eerst nog even op zich wachten. De merkwaardige opening, in 9/8 maat, gaf de aanleiding tot een bijnaam die het kwartet meekreeg: de ‘accordeon’. En inderdaad, dat zuigende heen-en-weer bewegen van de eerste akkoorden doet wel aan dat instrument denken. In het vervolg blijkt deze aanhef het fundament voor uitgesproken lyrische en virtuoze momenten. Het slotdeel, een sonate-rondo vorm is welhaast perfect in zijn opbouw en toont Tsjaikovski’s grote beheersing van de materie. Het Strijkkwartet nr. 1 vormde voor Tsjaikovski de springplank naar verder succes in de vorm 6
BIOGRAFIEﾃ起 COMPONISTEN Dmitri Sjostakovitsj Dmitri Sjostakovitsj (19061975) werd geboren in Sint Petersburg. Als pianist en componist was hij een wonderkind, en vanaf zijn zestiende voorzag hij in het onderhoud van zijn familie door piano te spelen in filmhuizen en vaudeville theaters. Aan het conservatorium van zijn geboortestad studeerde hij bij Glazoenov en Steinberg, en met zijn Eerste symfonie studeerde hij cum laude af. Het werk werd meteen ook in het Westen bekend en zijn naam was gevestigd. Modernistische werken als de Tweede en Derde symfonie ontstonden in de vroege communistische periode maar met de komst van Stalin kreeg hij verschillende keren aanvaringen met het regime. Na 1956 legde hij zich voornamelijk toe op de kamermuziek. 7
biografie
Peteris ¯ Vasks De Letse componist Peteris ¯ Vasks (1946) was een zoon van een predikant. Toch lokte de muziek al snel. Hij schreef zijn eerste compositie op achtjarige leeftijd en hij gold op de Riga Muziekschool als een natuurtalent.
foto: Schott Promotion | Christopher Peter
Vasks vervolgde zijn studie aan de Litouwse Muziek Academie in Vilnius waar hij contrabas studeerde. Hij speelde onder andere in het Philharmonisch Orkest van Letland en dat van Litouwen alvorens hij zich geheel op compositie toelegde. Van 1963 tot 1978 studeerde hij compositie bij Valentin Utkin. Al snel had hij internationaal succes met zijn werken waarin de Letse volksmuziek en thema’s als de strijd van mens en de schoonheid van de natuur een belangrijke rol spelen. Sinds 1994 is Vasks erelid van de Letse Academie voor Wetenschap.
8
biografie
Pjotr Iljitsji Tsjaikovski Pjotr Iljitsj Tsjaikovski (1840‑1893) werd geboren in Sint Petersburg. Na zijn opleiding aan het Conservatorium in Sint Petersburg werd hij in 1865 daar benoemd als docent muziektheorie en een jaar later verschenen zijn eerste grote werken, waaronder de Eerste Symfonie. Het lesgeven zag hij als een noodzakelijk kwaad en in 1877 bood een rijke bewonderaarster, gravin Nadesjda Filaretovna von Meck, hem de mogelijkheid zich helemaal aan het componeren te wijden. Tsjaikovski slaagde erin om invloeden uit de WestEuropese klassieke muziek te verbinden met de Russische muziektraditie. In 1887 dirigeerde hij voor het eerst eigen werk, en vertoefde hij minstens de helft van het jaar buiten Rusland. Op 6 november 1893 overleed hij op 53-jarige leeftijd hoogstwaarschijnlijk aan cholera.
9
biografie
UITVOERENDEN Artemis Kwartet Het Artemis Kwartet werd in 1989 opgericht in Lübeck en heeft Berlijn als thuisbasis. Het kwartet won in 1996 twee belangrijke prijzen: het concours van de ARD en de ‘Premio Borciano’.
Widmann en Thomas Larcher schreven speciaal voor het Artemis Kwartet. Opnames voor het label Warner/Erato (voorheen Virgin/EMI) vonden erkenning in belangrijke prijstoekenningen als de Gramophone Award, de ECHO -Klassik en de Diapason d’Or. www.artemisquartett.de
Het debuut in de Berlijnse Philharmonie in 1999 vormde de opmaat tot vele tournees binnen en buiten Europa. Bijzondere aandacht heeft het kwartet voor het werk van Beethoven en een aantal moderne componisten. Een Beethoven-cyclus voerde langs talrijke concerthuizen en leidde tot een integrale cd-opname, die werd bekroond met de prestigieuze Grand Prix de l’Académie Charles Cros. Hun registratie van de drie grote kwartetten van Schubert vormde aanleiding voor een reeks concerten rond deze werken in de Salle Pleyel in Parijs. Daarnaast heeft het Artemis Kwartet eigen concertseries in Berlijn, Wenen en München. Vooraanstaande componisten als Mauricio Sotelo, Jörg 10
foto: Molina Visuals
biografie
11
biografie
Aristo Kwartet Het Aristo Kwartet werd in 2008 opgericht door Evelien Jaspers en cellist Otto Bakker. De huidige bezetting ontstond na de zomer van 2012 en werd gelijk internationaal, met tweede violist Dmitry Ivanov (Oezbekistan), en altviolist Sylvain Dessane (Frankrijk). Het kwartet studeert aan de Nederlandse Strijkkwartet Akademie bij Stefan Metz en Marc Danel. In het kader van deze studie krijgt het kwartet maandelijks masterclasses van internationale gastdocenten zoals prof. Eberhard Feltz, Johannes Meissl, Peter Cropper, Richard Ireland en Luc Marie Aguera. Het kwartet trad op tijdens festivals als Festival Classique, Grachtenfestival, het Kamermuziekfestival in Utrecht, de Tiberius Week (RoemeniÍ) en als groot hoogtepunt een concert tijdens het Edinburgh Festival (Schotland). In 2014 gaf het Aristo Kwartet een bijzonder optreden voor koning Willem Alexander en prins Albert van Monaco in Paleis ’t Loo tijdens de opening van de tentoonstelling over Grace Kelly. www.aristokwartet.nl
12
VERWACHT
vr 6 mrt 2015 serie strijkkwartetten grote zaal / 20.15 uur
Szymanowski Quartet Beethoven plus
Het Poolse Szymanowski Quartet speelde vorig seizoen in het Muziekgebouw een indrukwekkend Pools programma. Nu keert het kwartet terug met Beethoven als rode draad. Twee van zijn werken omsluiten strijkkwartetten van de Poolse componiste • Gra zyna Bacewicz (1909-1969) en de Russische grootmeesteres Sofia Goebaidoelina (1931). Een prachtige manier om de OostEuropese muziek in te bedden in de traditie. •
Gra zyna Bacewicz was de eerste Poolse componiste die internationaal succes oogstte. Ze studeerde onder anderen bij Nadia Boulanger en in 1951 won ze met haar atmosferische Vierde strijkkwartet de Internationale strijkkwartetcompetitie in Luik. Het werk vormt een mooi contrast met het geheimzinnige en deels pizzicato gespeelde Derde strijkkwartet van de Russische Sofia Goebaidoelina.
13
•
Gra zyna Bacewicz
VERWACHT
Februari
za 14 feb / 20.15 uur
wo 25 feb / 20.15 uur
zo 8 feb / 15.00 uur
Enrico Pace Ludus Tonalis
Ragazze Kwartet Haute Couture
Nederlands Kamerkoor Drie renaissancemeesters
zo 15 feb / 20.15 uur
do 26 feb / 20.15 uur
Bo Skovhus + Stefan Vladar Schuberts Schwanengesang
Colin Currie, Ralph van Raat + gasten Bartók en Adams
incl. wijnproeverij
do 19 feb / 20.15 uur
vr 27 feb / 21.40 uur
di 10 feb / 12.30 uur
Nederlands Blazers Ensemble Die Fledermaus
Sonic Acts 2015 The Geologic Imagination
zo 8 feb / 20.15 uur / Zouthaven
Calefax Kunst der Fuge
Nino Gvetadze Lunchconcert ism NMF
za 28 feb / 20.15 uur vr 20 feb / 20.15 uur
wo 11 feb / 19.00 uur
Cross-linx Bryce Dessner | Mark Lanegan | Squarepusher | Metropole Orkest | Pekka Kuusisto | Aufgang | Nadia Sirota
Severin von Eckardstein & friends Klarinet in de hoofdrol
Maart
za 21 feb / 20.15 uur
Amsterdam Ainfonietta + Terje Tønnesen De nieuwe jaargetijden
do 12 feb / 20.15 uur
Nieuw Ensemble An Evening of Today 2015
Gesualdo Consort Amsterdam Alla Madrigalesca
zo 1 mrt / 11.00 uur / Kleine Zaal
Masato Suzuki De dag van het ingenieuze orgel
zo 22 feb / 15.00 uur
vr 13 feb / 20.30 uur
Rick Stotijn Wat is het geheim van de contrabas (8+)
Insomnio In Vain
zo 22 feb / 20.30 uur / Kleine Zaal
zo 1 mrt / 15.00 uur
Sweelinck Barokorkest Händel Operajuwelen
Lydia Ainsworth The Rest Is Noise
14
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.