2015 03 25 Pierre-Laurent Aimard + Tamara Stefanovich

wo 25 mrt 2015 serie piano Grote Zaal / 19.30 uur

Pierre-Laurent Aimard + Tamara Stefanovich Boulez’ complete pianowerk

PROGRAMMA

wo 25 mrt 2015 serie piano Grote Zaal / 19.30-22.00 uur DUUR: ca. 60 minuten voor de pauze ca. 65 minuten na de pauze

Pierre-Laurent Aimard + Tamara Stefanovich Boulez’ complete pianowerk

Pierre-Laurent Aimard, Tamara Stefanovich piano

Tekst toelichting: Paul Janssen

Pierre Boulez (1925)

Pianosonate nr. 3 (1955/57) Formant 3: Constellation/Miroir Formant 2: Trope

12 Notations (1945) 1 Fantasque - Modéré 2 Très vif 3 Assez lent 4 Rythmique 5 Doux et improvisé 6 Rapide 7 Hiératique 8 Modéré jusqu’à très vif 9 Lointain - Calme 10 Mécanique et très sec 11 Scintillant 12 Lent - Puissant et âpre

Incises (1993/94) une page d’éphéméride (2005) Structures pour deux pianos II (1956/61) Chapitre I Chapitre II

Pianosonate nr. 1 (1946) 1 Lent 2 Assez large Pianosonate nr. 2 (1946/48) 1 Extrêmement rapide 2 Lent 3 Modéré, presque vif 4 Vif PAUZE 3

TOELICHTING

Pierre Boulez is een van de meest gezichtsbepalende figuren van de tweede helft van de twintigste eeuw en de eerste jaren van de eenentwintigste eeuw. Niet alleen in de hoedanigheid van componist, maar ook als inspirator, organisator, docent, ensembleleider en dirigent. Hij richtte op verzoek van de toenmalige president Georges Pompidou in de jaren zeventig het Franse muziekinstituut Ircam op en in diezelfde tijd was hij de grondlegger van het Ensemble intercontemporain. Beide waren en zijn van grote invloed op de muzikale ontwikkelingen van de twintigste en eenentwintigste eeuw.

In het Ircam bracht Boulez muziek, elektronica en wetenschap samen en werd het instituut een broedplaats voor alle belangrijke hedendaagse stromingen in de Franse muziek.

Het Ensemble intercontemporain maakte de hedendaagse muziek mede tot een gangbaar en vanzelfsprekend verschijnsel op de concertpodia.

Toch is en blijft de invloed die Boulez als componist had en heeft van het grootste belang. Hij was immers met een geestgenoot als Karlheinz Stockhausen de grote voorvechter van de twintigste-eeuwse avant-garde die na de Tweede Wereldoorlog opgang deed en was de grote motor achter het zogenaamde integraal serialisme. In navolging van Arnold Schönbergs twaalftoonsmuziek en met dank aan zijn leermeester Olivier Messiaen formuleerde Boulez een compositietechniek waarbij elke muzikale parameter (zoals toonhoogte, ritme,

dynamiek, harmoniek) vooraf georganiseerd kon worden in reeksen en systemen. Voor Boulez was dit in eerste instantie dé manier om te breken met de traditie en met een ‘tabula rasa’ te beginnen, zoals hij het in de vroege jaren vijftig van de twintigste eeuw formuleerde.

Hoewel Boulez hierdoor beschouwd wordt als het brein achter de breuk met de negentiendeeeuwse muziektraditie, wordt de soep in werkelijkheid niet zo heet gegeten. Want getuige zijn zorgvuldig opgebouwde oeuvre waarvan vandaag de pianomuziek klinkt – de kraamkamer van alle orkest- en ensemblemuziek die Boulez schreef – heeft ook Boulez wel degelijk zijn wortels in de traditie. Alleen is het vooral de Franse traditie waarin componisten, kunstschilders, schrijvers en dichters op zoek gingen naar nieuwe uitdrukkingsvormen; een 4

TOELICHTING

traditie die bestaat sinds het midden van de negentiende eeuw en eerste vertegenwoordigers kent in Berlioz en Delacroix en die verder gedragen werd door kunstenaars als Debussy, Ravel, Cezanne, Mallarmé, Baudelaire, Rimbaud en Monet. Dat is de traditie van Boulez. En ja, hij werd beïnvloed door het werk van Schönberg, Berg en Webern en bestudeerde de werken van componisten als Stravinsky en Bartók.

complexe maar zeer vloeiende en ook in lyriek en harmonie zeer aansprekende stijl vanaf de jaren tachtig van de twintigste eeuw. Zijn pianomuziek, waarvan het merendeel in de jaren vijftig ontstond, getuigt van de weg, de zoektocht die Boulez aflegde. Daarbij zijn Incises en Une page d’Éphéméride – de enige pianowerken die hij na de jaren zestig schreef – getuigen van de Boulez die tot volle wasdom is gekomen.

Boulez heeft zijn wortels in de Franse traditie

12 Notations Boulez schreef zijn 12 Notations in 1945 op 20-jarige leeftijd. Hij was nog student aan het Parijse conservatorium waar hij compositie studeerde bij René Leibowitz en deelnam aan de invloedrijke harmonielessen van Messiaen.

Met 12 Notations schreef Boulez een eigen verkenning van de twaalftoonstechniek.

Wat Boulez tegenstond in het werk van vooral Schönberg en Berg en in het latere werk van onder anderen Stravinsky was het feit dat men vast bleef houden aan klassieke vormen en ritmestructuren. Boulez zocht naar nieuwe muzikale uitdrukkingsvormen en vond vooral bij Debussy inspiratie voor nieuwe texturen, nieuwe lyriek en een andere benadering van ritmiek. Zaken die hij verfijnde onder invloed van Olivier Messiaen. Voor Boulez leidde de weg die hij ingeslagen was van de totale organisatie van alle muzikale parameters tot een weliswaar

Het werk bestaat uit twaalf variaties waaraan steeds dezelfde reeks van twaalf noten ten grondslag ligt. Dit is ook meteen het belangrijkste organisatieprincipe want verder is Boulez lang niet zo rigide als men wel doet geloven. Zowel op het gebied van toonsherhaling 5

toelichting

als in harmonische zin veroorlooft hij zich diverse vrijheden. Verder zijn vooral de componisten die de jonge Boulez als voorbeeld dienden aanwezig, zoals Stravinsky, Webern en Messiaen. Zo klinkt in de tweede variatie een echo van Stravinsky’s Sacre du printemps en is Webern vooral in de negende variatie sterk aanwezig. Kort na de première in 1946 trok Boulez het werk terug. Pas toen hij in de vroege jaren tachtig teruggreep op dit werk en begon met de orkestratie (de Notations pour orchestre) gaf hij het werk weer een plek in zijn erkende oeuvre.

Dominique Jameux, die in de vroege jaren negentig een gezaghebbend boek over Boulez schreef, noemde de Tweede pianosonate ‘het portret van de 22-jarige Boulez’. Feit is dat deze sonate het belangrijkste vroege werk is van de componist. Boulez schreef de sonate onder invloed van zijn kennismaking met het werk van componist John Cage, de dichter René Char en de post-surrealistische toneelschrijver Antonin Artaud. Conform de ideeën van Artaud vond Boulez dat muziek ‘een collectieve vorm van betovering en hysterie’ moest zijn. Om dat te bereiken moet een componist, aldus Boulez, ‘het delirium uitbannen en het controleren’.

Dat doet hij in deze sonate met een schijnbare breuk met de twaalftoonstechniek van Schönberg – Boulez gebruikt korte motieven in plaats van complete twaalftoonsreeksen – en een teruggrijpen op de traditie van de klassieke vierdelige sonate. Een van de modellen die Boulez bestudeerde voor deze sonate was Beethovens Hammerklaviersonate. Het eerste deel gaat volgens de componist over het contrast tussen motieven, het tweede over ‘organische variaties’ over korte motieven, het ultrakorte derde deel is ‘een finale herinnering aan klassieke vormen’, in dit geval het scherzo, en het laatste deel een vrije omgang met fugatische elementen.

Pianosonate nr. 1 en 2 De eerste twee pianosonates van Boulez ontstonden kort na de 12 Notations in respectievelijk 1946 en 1947-48. De eerste sonate is daarbij misschien wel Boulez’ meest academische werk, hoewel de levendigheid en ‘nieuwsgierigheid’ uit elke hoek van de partituur spat.

Los van de twaalftoonsorganisatie van de toonhoogte zocht Boulez in de Eerste pianosonate naar de controle over twee elementen. De eerste is de aanslag – de partituur staat vol met aanwijzingen als ‘droog’, ‘beslist’, ‘gewelddadig’ en ‘licht’ –, de tweede een van Boulez’ latere stokpaardjes: het uitgecomponeerde rubato. Om de ‘romantiek’ uit de vertolking te bannen, probeerde Boulez tempovertragingen en -versnellingen binnen een werk onder controle te krijgen. Het leidde tot een zeer verfijnde beheersing van het ritme en van tempoaanduidingen.

Pianosonate nr. 3 De Derde pianosonate vertegenwoordigt alles waar Boulez voor stond in de jaren vijftig. Hij schreef het werk in 1955-57 en reviseerde het in 1963. De oorspronkelijke opzet was een vijfdelige sonate.

6

TOELICHTING

Uiteindelijk zijn slechts twee delen, Constellation-Miroir en Trope, gepubliceerd.

Het werk vormt een groot contrast met de tweede sonate in de poëzie van de taal en de vrijheid die Boulez overlaat aan de vertolker.

In tegenstelling tot die Tweede pianosonate is Boulez hier ver weg van de structuren van een Beethovensonate. De opzet is meer een grootschalig werk te componeren zonder terug te vallen op klassieke vormstructuren. Zo heeft de pianist in Constellation-Miroir keuzes in de te volgen route door de partituur en kan hij in Trope naar keuze bij elk van de vier secties beginnen.

werd is het werk volgens de componist ‘niet echt makkelijk’. Het bevat wel in een notendop alle stijlkenmerken van Boulez.

Incises, une page d’éphéméride

Hoewel het werk ondanks de rigide structuur – György Ligeti maakte in 1960 een beroemde analyse van het eerste deel van Structures I – een enorme levendigheid kende, was Boulez niet tevreden. In de zoektocht naar meer vrijheid, naar muziek die organisch tot stand komt, greep hij na het componeren van zijn Derde pianosonate terug op het materiaal van Structures I. In Structures II, ontstaan tussen 1956 en 1961, gebruikt hij de reeksen van Structures I met veel meer souplesse en maakt de rigide structuur plaats voor keuzemogelijkheden van de uitvoerders. Zo volgt in het eerste Chapitre de ene pianist het tempo van de andere en hebben beide pianisten in het tweede deel keuzemogelijkheden om inlassingen en permutaties van het materiaal te spelen. Boulez gaf zo zijn eigen visie op de destijds gangbare ‘open vorm’ en op de volledige muzikale vrijheid en keuzemogelijkheden die iemand als John Cage voorstond.

Structures II In 1951 schreef Boulez met Structures I voor twee piano’s zijn laatste ode aan het integrale serialisme. Mede onder invloed van Messiaens Mode de valeurs et d’intensités maakte Boulez een strikte ordening van zaken als toonhoogte, toonduur, ritme en intensiteit van de aanslag.

Incises en une page d’éphéméride zijn de enige pianowerken die na Structures II uit 1961 ontstonden. Incises werd voltooid in 1994 en uitgebreid in 2001 en het korte Une page d’Éphéméride ontstond in 2005.

De basis voor Incises was een verzoek van Luciano Berio en Maurizio Pollini om een werk te schrijven voor de Umberti Micheli Internationale Pianocompetitie in Milaan. Boulez schreef een virtuoos toccata-achtig werk van vier minuten dat hij in 2001 uitbreidde met een tweede sectie die bestaat uit vijf sequensen: drie langzame fragmenten afgewisseld met twee snelle. une page d’éphéméride is in dezelfde rijpe stijl geschreven als Incises vol Debussiaanse elementen als textuur en sfeer. Het is een kort werk dat Boulez componeerde op verzoek van uitgever Universal Editions en dat bedoeld was voor een album met hedendaagse werken voor jonge pianisten. Hoewel enige eenvoud gevraagd 7

BIOGRAFIEËN COMPONISTEN Pierre Boulez De Franse componist en dirigent Pierre Boulez (1925) is uitgegroeid tot een van de belangrijkste figuren van de hedendaagse muziekpraktijk.

Als grote voorvechter van de naoorlogse avant-garde en oprichter van het Ircam en Ensemble intercontemporain drukte hij een enorme stempel op het Franse en internationale muziekleven.

Boulez begon ooit aan een opleiding tot ingenieur, maar koos in 1942 toch voor de muziek. Hij studeerde in Parijs bij onder anderen René Leibowitz en Olivier Messiaen. Onder invloed van beide docenten omarmde hij de twaalftoonsmuziek van Schönberg en bouwde hij deze uit tot de basis van het integraal serialisme waarbij alle muzikale parameters in vooraf vastgestelde reeksen geordend worden. Boulez werd niet alleen in de hoedanigheid

van componist, maar ook als auteur de spreekbuis voor meer abstractie in de hedendaagse muziek. Vanaf de jaren zestig liet hij mede onder invloed van John Cage meer vrijheden toe. Vanaf diezelfde jaren zestig was Boulez ook actief als dirigent. Eerst voornamelijk van eigen werk en daarnaast vooral van werk van belangrijke twintigste-eeuwse componisten als Debussy, Ravel, Bartók, Stravinsky, Webern en Schönberg. Van 1971 tot 1977 was hij chefdirigent van de New York Philharmonic en verder dirigeerde hij internationaal alle grote orkesten waaronder de Wiener Philharmoniker en het Koninklijk Concertgebouworkest.

Tegenwoordig is hij vanwege gezondheidsproblemen zelden nog actief als dirigent.

8

foto: Philippe Gontier

biografie

9

biografie

UITVOERENDEN Pierre-Laurent Aimard Piano

Al op 12-jarige leeftijd ontmoette hij Olivier Messiaen en hij groeide uit tot de favoriete vertolker van het werk van de componist. In 1973 won hij op 16-jarige leeftijd de Messiaen Competitie. Ook tijdens zijn studie aan het Parijse conservatorium bij Messiaens echtgenote Yvonne Loriod zat hij dicht bij het vuur.

Naast Messiaen waren meer grote componisten zeer van de inspanningen van Aimard gecharmeerd. Pierre Boulez vroeg Aimard ondanks zijn jeugdige leeftijd in 1976 de eerste pianist te worden van het net opgerichte Ensemble intercontemporain en de immer kritische GyĂśrgy Ligeti vertrouwde Aimard de opname toe van zijn complete pianowerk.

Aimard treedt inmiddels met alle

foto: Felix Broede

De Franse pianist PierreLaurent Aimard (1957) vond al jong zijn weg in de hedendaagse muziek en geldt vandaag de dag als een van de sleutelfiguren als het gaat om de interpretatie van hedendaagse muziek.

grote wereldorkesten op en geeft regelmatig solo- en duorecitals.

Daarnaast is hij docent aan de Hochschule fĂźr Musik in Keulen en aan het Parijse conservatorium.

10

biografie

Tamara Stefanovich Piano

Na haar studie in haar vaderland studeerde ze verder aan het Curtis Institute of Music in Philadelphia en daarna in Keulen bij Pierre-Laurent Aimard. Daar groeide ze uit tot de sterleerling en protegé van Aimard die vervolgens met haar een duo vormde. Inmiddels is ze niet alleen in duovorm met Aimard, maar ook als soliste een graag geziene gast bij alle grote internationale orkesten en concertzalen. Stefanovich werkte met belangrijke hedendaagse componisten als Pierre Boulez, György Kurtág en Peter Eötvös. Van de laatste bracht zij werk in wereldpremière. Ze is zeer goed thuis in de muziek van Bartók; haar registratie van diens Concert voor twee piano’s en slagwerk, samen met PierreLaurent Aimard, Pierre Boulez en het London Symphony

foto: Frank Alexander Rümmele

De van oorsprong Joegoslavische pianiste Tamara Stefanovich begon op vijfjarige leeftijd met pianospelen, werd als 13-jarige de jongste studente ooit aan de Universiteit van Belgrado en studeerde op 19-jarige leeftijd af.

Orchestra, kreeg de Record Academy Award. Ook Boulez behoort tot haar specialisaties: ‘Boulez […] never sounded so compelling,’ aldus Gramophone toen Stefanovich diens integrale pianowerk opnam.

11

VERWACHT

za 4 apr 2015 serie piano grote zaal / 20.15 uur

Nicholas Angelich Études-tableaux

Overdonderd was de zaal, toen de Frans-Amerikaanse pianist Nicholas Angelich in oktober 2013 in het Muziekgebouw de Goldbergvariaties van Bach speelde. ‘Angelich’ spel is even virtuoos als eigenzinnig’, schreef dagblad Trouw over dat concert. Dit keer speelt hij de prachtige Études-tableaux opus 39 van Sergej Rachmaninov, een waar huzarenstuk. Al in 1995 maakte hij een veelgeroemde opname van deze uitdagende en kleurrijke piano-etudes. Twintig jaar later is zijn interpretatie nog rijker en dieper geworden.

Etudes is een onhandig woord voor deze stemmingrijke meesterwerken. Muzikaal hoogstaand, technisch zeer veeleisend, maar vooral beeldend. Al onthulde de componist nooit de precieze achtergronden: ‘Ik geloof niet in de kunstenaar die te veel van zijn inspiratiebronnen openbaart. Laat ze voor zichzelf zeggen wat ze willen uitdrukken.’ Beethovens veelzeggende laatste pianosonate completeert het programma.

12

Nicholas Angelich

seizoen 2015-2016 serie piano

Uit de overvloed aan schitterende muziek voor piano maakt het Muziekgebouw een gedurfde keuze. Daaronder grote klassiekers zoals Bachs fenomenale Goldbergvariaties en Beethovens hartstochtelijke Appassionata sonate.

Maar ook de spirituele muziek van Erik Satie of de avant-garde van Stockhausen. Hoogtepunten: twee recitals door artist-in-residence Marc-André Hamelin én alle negen sonates van Prokofjev door de Fin Olli Mustonen. vr 18 sep 2015 Barry Douglas Brahms en Schubert

wo 2 mrt 2016 Marc-André Hamelin Pianist en componist

wo 28 okt 2015 Reinbert de Leeuw Satie

wo 23 mrt 2016 Till Fellner Quasi una fantasia

wo 18 nov 2015 Alexandre Tharaud Goldbergvariaties

vr 15 apr 2016 Olli Mustonen De sonates van Prokofjev I

vr 4 dec 2015 Marc-André Hamelin Van Mozart tot Debussy

za 16 apr 2016 Olli Mustonen De sonates van Prokofjev II

vr 8 jan 2016 Pierre-Laurent Aimard Beethoven en Stockhausen 13

VERWACHT

Maart do 26 mrt / 20.15 uur

Nieuw Ensemble Boulez 90

vr 10 apr / 20.15 uur

za 18 apr / 12.30 uur

Nayan Ghosh + Terry Riley + Niti Ranjan Biswas Indian Night

Nederlands Philharmonisch Orkest Jeugdopera: Anne en Zef (10+)

za 11 apr / 20.30 uur ma 30 mrt / 19.30 uur

Orkest van de 18e Eeuw + Cappella Amsterdam Matthäus Passion

April

Hello Terry Riley Legacy Night za 11 apr / 23.59 uur

Ralph van Raat + Saskia Lankhoorn Piano Marathon

za 4 apr / 20.15 uur

Nicholas Angelich Études-tableaux

www.muziekgebouw.nl/festival/

Terry Riley & Friends Opening Night

zo 19 apr

Kindermiddag www.muziekgebouw.nl

Ensemble SCALA Solar Neon

13.30 uur + 15.30 uur

MILE(S)TONES (6+) Zonzo Compagnie

zo 12 apr / 15.00 uur

Ives Ensemble + Exaudi Jesus’ Blood

13.30 + 15.30 uur / Kleine Zaal

zo 12 apr / 20.15 uur

Glimp (2-4 jaar) Lotte van Dijck, Tony Overwater en Rob Kloet

Terry Riley Solo

14.30 uur / Bimhuis

worldminimal/ wo 8 apr / 20.15 uur

Nederlands Kamerkoor In Scandinavische kringen…

zo 12 apr / 13.30 uur / Kleine Zaal

8 apr -12 apr

World Minimal Music Festival

za 18 apr / 20.15 uur

ICP Orchestra (10+) do 16 apr / 20.30 uur / Kleine Zaal

do 9 apr / 20.15 uur

Asko|Schönberg Tread on the Trail

Richard Dawson + Frisk Frugt The Rest Is Noise

di 21 apr / 12.30 uur

Lunchconcert Ism Nationaal Muziekinstrumenten Fonds

do 9 apr / 23.00 uur

Ralph van Raat Late Night 14

Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen

Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp

MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023

Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw.

Voor een heerlijke start van uw concertavond.

Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons

PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:

Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert.

Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.

Mediapartner:

Pauzedrankje (indien inbe­grepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.

Druk binnenwerk:

EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds

Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl.

Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777.

De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open.

Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.