za 4 apr 2015 serie piano Grote Zaal / 20.15 uur
Nicholas Angelich Études-tableaux
PROGRAMMA
za 4 apr 2015 serie piano Grote Zaal / 20.15-22.00 uur DUUR: ca. 50 minuten voor de pauze ca. 40 minuten na de pauze
Nicholas Angelich Études-tableaux
Nicholas Angelich piano
Dit concert wordt opgenomen door Omroep MAX voor uitzending maandag 6 april op NPO Radio 4
Tekst toelichting: Thijs Bonger
Ludwig van Beethoven (1770-1827) Pianosonate in c op. 10 nr. 1 (1795-97) I. Allegro molto e con brio II. Adagio molto III. Prestissimo Pianosonate in c op. 111 (1821-22) I. Maestoso - Allegro con brio ed appassionato II. Arietta: Adagio molto semplice cantabile PAUZE Sergej Rachmaninov (1873-1943) Études-tableaux op. 39 (1916-17) Nr. 1 in c: Allegro agitato Nr. 2 in a: Lento assai Nr. 3 in fis: Allegro molto Nr. 4 in b: Allegro assai Nr. 5 in es: Appassionato Nr. 6 in a: Allegro Nr. 7 in c: Lento Nr. 8 in d: Allegro moderato Nr. 9 in D: Allegro moderato
TOELICHTING Zijn er raakpunten tussen Ludwig van Beethoven en Sergej Rachmaninov? Niet veel, denk je op het eerste gezicht. Voor de meeste mensen zijn het gewoon twee namen van nogal uiteenlopende componisten. Toch hebben ze wel zekere meer gemeen. Zo was bijvoorbeeld de bekendheid van Beethoven en Rachmaninov aanvankelijk gebaseerd op hun fenomenale pianospel en niet op hun composities. Toen Beethoven eind 1792 verhuisde van Bonn naar Wenen bouwde hij daar een reputatie op als pianist en als weergaloos improvisator. Aristocraten organiseerden in hun salons zelfs improvisatiewedstrijden tussen twee pianisten, die elkaar probeerden af te troeven met spitsvondige improvisaties. Beethoven won meestal en ging dan met een flinke zak geld naar huis. Pas later werd hij beroemd vanwege zijn composities. Rachmaninov maakte in Rusland meer naam als dirigent dan als pianist. Als hij al concerten gaf speelde hij uitsluitend zijn eigen pianowerken. Toen hij door de revolutie in 1917 zonder een cent op zak naar het buitenland vluchtte, moest er dringend brood op de plank komen. Terwijl hij al vijfenveertig was, maakte hij zich met behulp van zijn fabelachtig geheugen razendsnel nieuw repertoire eigen. En binnen de kortste keren was hij een van de beroemdste – en best betaalde – pianisten ter wereld. Tot kort voor zijn dood in 1943 bleef hij behoren tot de wereldtop. Net als Beethoven was hij een groot improvisator, getuige zijn vele pianobewerkingen van muziek
van Bach, Schubert, Mendelssohn, RimskyKorsakov, Bizet, Tsjaikovski en Kreisler. En niet te vergeten zijn variaties over thema’s van Chopin, Corelli en Paganini.
Zowel Beethoven als Rachmaninov waren grote improvisatoren op de piano Tegen Rachmaninovs composities werd kort na zijn dood heel anders aangekeken dan tegenwoordig. Hyper romantisch als ze zijn, pasten ze niet in de moderne stroming. In de editie van 1954 van de gezaghebbende Grove Dictionary of Music werd zijn muziek nog beoordeeld als: ‘Eentonig…vooral bestaand uit gekunstelde, dweperige melodieën.’ En de auteur voorspelde dat zijn succes bij de massa geen lang leven beschoren zou zijn. Zijn voorspelling is niet uitgekomen, want tegenwoordig lopen hele volksstammen weg met Rachmaninovs muziek. Maar er zijn ook 4
TOELICHTING
Ludwig van Beethoven
mensen die zijn muziek niet kunnen waarderen. Legendarische pianisten als Brendel en Barenboim weigeren zijn muziek uit te voeren; ze vinden zijn werken vulgair.
Pianosonate op. 10 nr. 1
In de periode dat hij zijn drie pianosonates Opus 10 schreef, tussen 1795 en 1797, woonde Beethoven al een paar jaar in Wenen en kreeg daar les in contrapunt – het componeren van fuga’s en dergelijke – van dé autoriteit op dat gebied, Johann Albrechtsberger.
Zijn er nog meer raakpunten tussen Beethoven en Rachmaninov? Hoe dacht Rachmaninov bijvoorbeeld over de muziek van Beethoven? Hij voerde geregeld sonates van hem uit op zijn recitals. En hij speelde heel graag diens Eerste pianoconcert. ‘Goddelijke muziek’ heeft hij dit stuk een keer genoemd. En last, but not least, hij vierde triomfen met zijn uitvoeringen van Beethovens laatste sonate, Opus 111, die vandaag wordt gespeeld. De twee sonates van Beethoven die vanavond gespeeld worden staan allebei in de toonaard c, bij Beethoven hét vehikel voor het overbrengen van emoties die bij hem in overdosis aanwezig waren. Drama, melancholie, heftigheid, ongeduld en heroïek. Ze geven ook een goed beeld van de vroege en de late Beethoven. Opus 10 nr. 1 werd uitgegeven in 1798 en Opus 111 in 1822.
Albrechtsberger had geen hoge pet op van zijn leerling. Hij zei eens: ‘Jij zal nooit iets behoorlijks componeren’. Beethoven nam ook les bij Antonio Salieri en bij Joseph Haydn, die hem had beloofd dat hij hem mocht vergezellen tijdens een van diens zegetochten naar Engeland. Dat was een hele eer, want Haydn was verreweg de beroemdste componist in Europa. Maar Haydns Engelse tournee werd telkens uitgesteld en toen hij uiteindelijk toch ging mocht Beethoven niet mee. Een bittere pil. De lessen bij Haydn gingen na diens terugkomst wel door, maar waarschijnlijk had hun relatie door deze teleurstelling zo’n knauw gekregen dat Beethoven, van nature al zeer eigenzinnig, niet erg openstond voor Haydns aanwijzingen. Haydn had het stervensdruk en toonde ook daarom weinig interesse in de vorderingen van zijn pupil. Beethoven was in deze periode dus vooral in trek als pianovirtuoos en improvisator. Maar zo 5
toelichting
langzamerhand werden er wat meer composities van hem uitgegeven. Het was een grote schok voor hem toen hij, vlak voor hij de Pianosonate op. 10 liet uitgeven, ontdekte dat hij doof aan het worden was.
noteren in opschrijfboekjes. Toch kreeg hij compositieopdrachten, ook uit het buitenland. Maar door zijn slechte gezondheid kon hij daar maar gedeeltelijk op ingaan. Hij legde in die periode de laatste hand aan zijn Missa Solemnis en verkocht hem aan uitgever Schlesinger in Berlijn, net als de Pianosonate op. 111. Schlesinger begreep niet veel van deze revolutionaire compositie, die begint met een langzaam deel. Hij schreef aan Beethoven: ‘Bestaat de sonate echt maar uit twee delen? Is het openingsallegro niet per ongeluk blijven liggen bij de kopiist?’
De sonate opent met een driftig akkoord, gevolgd door een indringend, dramatisch thema en gaat enigszins zoekend verder. De veerkrachtige begeleiding zorgt voor gejaagdheid. Deel twee lijkt wat rust te brengen maar in het tussenstuk ontstaat toch weer een vaag soort dreiging. De virtuoze finale zit weer vol onrust. De muziek doet denken aan iemand die treurig is maar naar vrolijkheid verlangt.
De maestoso inleiding is nogal bars en wijst vooruit naar het daarop volgende stormachtige allegro. Dat zit vol met fugatische passages. Maar er zijn ook bezinningsmomenten, als de beweging even stil staat. Het tweede deel is een van Beethovens meest serene stukken. Uiterst vredig en nobel is het thema en het staat bijna stil. Onaards bijna. Gesublimeerd, verstild verdriet horen we soms. Naarmate het deel vordert wordt het ritmisch steeds complexer. Een variatie doet qua ritme een beetje aan jazz denken. Na een reeks lange trillers wordt de muziek zo mogelijk nog diepzinniger. Beethoven bezigt hier een compleet nieuwe muzikale taal, die veel invloed heeft gehad op componisten als Richard Wagner, César Franck en Gustav Mahler.
Ludwig van Beethoven Pianosonate op. 111
Toen hij tussen 1821 en 1822 zijn tweeëndertigste sonate – zijn allerlaatste – componeerde, kampte Beethoven met allerlei gezondheidsproblemen. Hij had last van jicht, reumatische koorts en geelzucht. Bij elke maaltijd dronk hij minstens een hele fles wijn. Volledig doof was hij al sinds 1818; rampzalig voor zijn sociale contacten. Mensen die met hem wilden praten moesten hun mededelingen 6
TOELICHTING
Sergej Rachmaninov
van wordt’. Onder die omstandigheden had hij de begrafenis van zijn vriend Skrjabin bijgewoond. In deze etude – een begrafenismars – kunnen we ook horen dat Rachmaninov gefascineerd was door kerkklokken.
Études-tableaux
De Études-tableaux op. 39 zijn de laatste composities die Rachmaninov schreef voordat hij in 1917 het revolutionaire Rusland ontvluchtte. Ze heten Études-tableaux omdat Rachmaninov tijdens het componeren een paar schilderijen in het achterhoofd had. Hij heeft pas later onthuld dat het om doeken ging van de Zwitser Arnold Böcklin. Rachmaninov heeft twee reeksen Étudestableaux geschreven: opus 33 (1911) en opus 39 (1916-1917). De tweede reeks op. 39 is technisch veeleisender dan de eerste. En melancholischer van karakter dan de vorige reeks. Dat laatste is ook niet zo gek als je leest wat er zich in 1915 en 1916 allemaal afspeelde in Rachmaninovs naaste omgeving. Kort na elkaar overleden plotseling zijn studievriend en collega-pianist Skrjabin, zijn geliefde conservatoriumleraar Tanejev en zijn vader. Flarden van het middeleeuwse Dies Irae thema, dat staat voor de dood, duiken soms op in etude nr. 2. Deze etude roept beelden op van de zee met meeuwen. De eerste paar maten zijn zo intens treurig dat je hart ervan samenknijpt. Nummer 7 is volgens Rachmaninov zelf een klankschildering van ‘eindeloos vallende motregen waar je wanhopig 7
BIOGRAFIEﾃ起 COMPONISTEN Ludwig van Beethoven Het werk van Ludwig van Beethoven (1770-1827) geldt als het hoogtepunt van de klassieke tijd en tevens als de belangrijkste overgang naar de romantische periode. De componist uit Bonn geldt als de eerste freelancecomponist. Met zijn negen symfonieﾃｫn, tweeﾃｫndertig pianosonates, zestien strijkkwartetten en meer definieerde hij diverse genres en werd hij voor de componisten na hem de maatstaf. Aan het einde van de achttiende eeuw vestigde Beethoven zich in Wenen waar hij onder de adel en gegoede burgerij furore maakte. Niet alleen zijn muziek, ook zijn gezondheid hield de gemoederen bezig. Vooral zijn opkomende doofheid is veelbesproken. Ondanks de vele gezondheidsproblemen bleef Beethoven tot enkele dagen voor zijn dood componeren. 8
biografie
Sergej Rachmaninov Sergej Rachmaninov (1873‑1943) geldt als de laatste vertegenwoordiger van de laatromantische Russische pianistiek en als de laatste componist die de romantisch Westers-Russische stijl van componeren tot ver in de twintigste eeuw bracht. Hij kreeg zijn opleiding aan het Conservatorium van Moskou en won er de gouden medaille voor zijn opera Aleko uit 1892. De slechte ontvangst van zijn Eerste symfonie in 1895 stortte Rachmaninov in een diepe depressie. Na de Revolutie van 1917 verliet Rachmaninov zijn vaderland om zich te vestigen in de Verenigde Staten. Hij werd geplaagd door heimwee en zijn compositorische arbeid nam zienderogen af, maar hij bleef wel concerten geven. Als pianist kreeg hij mede dankzij zijn fabelachtige techniek en de grote spanwijdte van zijn handen een legendarische status.
9
biografie
UITVOERENDEN Nicholas Angelich Piano
De Amerikaan Nicholas Angelich(1970) kreeg zijn eerste pianolessen van zijn moeder toen hij vijf was. Zeven jaar oud trad hij voor het eerst op als solist in Mozarts pianoconcert KV 467. Angelich was dertien toen hij naar het Parijse conservatorium ging, waar hij les kreeg van Aldo Ciccolini, Yvonne Loriod en Michel Béroff. Hij won een aantal internationale pianoconcoursen en trad op met dirigenten als MyungWhun Chung en Kurt Masur. Zijn discografie telt dertien zeer goed ontvangen cd’s, waaronder veel kamermuziek. Met de broers Capuçon nam hij de trio's van Brahms op en kreeg daarvoor de Schallplattenpreis. Voor Harmonia Mundi legde hij de vandaag te spelen Étudestableaux van Rachmaninov vast en ook Beethovens laatste sonate, die vandaag klinkt, zette hij op cd. 10
foto: Marc Ribes (Virgin Records)
biografie
11
VERWACHT
za 16 mei 2015 serie piano grote zaal / 20.15 uur
Alexander Melnikov Skrjabin en Feldman
‘Ik ben er helemaal van overtuigd dat Feldmans muzikale taal een directe voortzetting is van die van Skrjabin, en er is alle bewijs dat Skrjabin heel belangrijk voor Feldman was.’ Alexander Melnikov heeft zich compleet vastgebeten in het werk van beide componisten. Bij Feldman bewondert hij diens intense schoonheid; van Skrjabin maakte hij een opvallende cd-opname. De toonaangevende website Classicstoday.com daarover: ‘Een van de meest indrukwekkende Skrjabin-vertolkers die ik ooit gehoord heb, en dan vergeet ik Horowitz en Richter niet’.
12
foto: Marco Borggreve
Een opvallende ontmoeting van twee muzikale grootheden: de Rus Aleksandr Skrjabin en de Amerikaan Morton Feldman. In de optiek van pianist Alexander Melnikov hebben deze twee componisten veel met elkaar gemeen. Melnikov – vorig seizoen in het Muziekgebouw een overtuigende artist-in-residence – doet Skrjabins haast esoterische laatromantiek versmelten met de 20e-eeuwse Amerikaan met cultstatus.
Alexander Melnikov
seizoen 2015-2016 serie piano
Uit de overvloed aan schitterende muziek voor piano maakt het Muziekgebouw een gedurfde keuze. Daaronder grote klassiekers zoals Bachs fenomenale Goldbergvariaties en Beethovens hartstochtelijke Appassionata sonate. Maar ook de spirituele muziek van Erik Satie of de avant-garde van Stockhausen. Hoogtepunten: twee recitals door artist-in-residence Marc-André Hamelin én alle negen sonates van Prokofjev door de Fin Olli Mustonen. vr 18 sep 2015 Barry Douglas Brahms en Schubert
wo 2 mrt 2016 Marc-André Hamelin Pianist en componist
wo 28 okt 2015 Reinbert de Leeuw Satie
wo 23 mrt 2016 Till Fellner Quasi una fantasia
wo 18 nov 2015 Alexandre Tharaud Goldbergvariaties
vr 15 apr 2016 Olli Mustonen De sonates van Prokofjev I
vr 4 dec 2015 Marc-André Hamelin Van Mozart tot Debussy
za 16 apr 2016 Olli Mustonen De sonates van Prokofjev II
vr 8 jan 2016 Pierre-Laurent Aimard Beethoven en Stockhausen 13
VERWACHT
April
zo 12 apr / 13.30 uur / Kleine Zaal
zo 19 apr
Kindermiddag
8 apr -12 apr
Ensemble SCALA Solar Neon
World Minimal Music Festival
zo 12 apr / 15.00 uur
13.30 uur + 15.30 uur
Ives Ensemble + Exaudi Jesus’ Blood
MILE(S)TONES (6+) Zonzo Compagnie
wo 8 apr / 20.15 uur
zo 12 apr / 20.15 uur
13.30 + 15.30 uur / Kleine Zaal
Terry Riley & Friends Opening Night
Terry Riley Solo
Glimp (2-4 jaar) Lotte van Dijck, Tony Overwater en Rob Kloet
www.muziekgebouw.nl/festival/ worldminimal/
do 9 apr / 20.15 uur
do 16 apr / 20.30 uur / Kleine Zaal
Asko|Schönberg Tread on the Trail
Richard Dawson + Frisk Frugt The Rest Is Noise
do 9 apr / 23.00 uur
Ralph van Raat Late Night vr 10 apr / 20.15 uur
Nayan Ghosh + Terry Riley + Niti Ranjan Biswas Indian Night
Hello Terry Riley Legacy Night
14.30 uur / Bimhuis
ICP Orchestra (10+) di 21 apr / 12.30 uur
za 18 apr / 12.30 uur
Nederlands Philharmonisch Orkest Jeugdopera: Anne en Zef (10+) za 18 apr / 20.15 uur
za 11 apr / 20.30 uur
www.muziekgebouw.nl
Nederlands Kamerkoor In Scandinavische kringen…
Lunchconcert Ism Nationaal Muziekinstrumenten Fonds di 21 apr / 20.15 uur
Holland Baroque Society Bachs Brandenburgse Concerten + college Friedrich Wilhelm I wo 22 apr / 20.15 uur
Cappella Amsterdam Rachmaninov Vespers
za 11 apr / 23.59 uur
Ralph van Raat + Saskia Lankhoorn Piano Marathon
14
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.