2015 05 13 Jordi Savall + Xavier Díaz-Latorre

wo 13 mei 2015 serie oude muziek Grote Zaal / 19.00 uur

Jordi Savall + Xavier DĂ­az-Latorre Spaanse improvisaties + college Leven in de tijd van Columbus

PROGRAMMA

wo 13 mei 2015 serie oude muziek Grote Zaal / 19.00-22.00 uur

college

aanvang 19.00 uur duur: ca. 45 minuten

Leven in de tijd van Columbus (1451-1506) College door Luc Panhuysen

Jordi Savall + Xavier DĂ­az-Latorre

concert

aanvang: 20.15 uur DUUR: ca. 45 minuten voor de pauze ca. 45 minuten na de pauze

Spaanse improvisaties + college

Jordi Savall zevensnarige bas-gamba van Barak Norman, Londen 1697 Xavier DĂ­az-Latorre gitaar en theorbe

With the support of the Departament de Cultura of the Generalitat de Catalunya and the Institut Ramon Llull.

Dit concert wordt live uitgezonden door Omroep MAX In samenwerking met:

Tekst: Luc Panhuysen (college) Jordi Savall, Rui Vieira Nery (toelichting)

Folias antiguas Diego Ortiz (1510-ca. 1570) La Spagna

Kelten in de Nieuwe wereld Uit: Ryan’s Collection Boston 1883 Regent’s Rant Lord Moira Lord Moira’s Hornpipe

Anoniem Folias Antiguas Anoniem Folia ‘Rodrigo Martinez’

Robert de Visée (ca. 1655-1732/33) Pièces pour la théorbe Chaconne

Música para la Guitarra Gaspar Sanz (1640-1710) Járacas & Canarios

Nieuwe Folia’s Marin Marais (1656-1728) Couplets deFolies d’Espagne

Tobias Hume (1569-1645) Musicall Humors A Souldiers March – Galliard – Good Againe – Harke, harke

Glosados & improvisaties Francisco Correa de Arauxo (1584-1654) Glosas sobre ‘Todo el mundo en general’ Anoniem / improvisatie Canarios

Diego Ortiz Folias & Romanescas Folia – Passamezzo antico – Passamezzo moderno – Ruggiero – Romanesca – Passamezzo moderno

Antonio Valente (fl. 1565-80) / improvisatie Gallarda Napolitana

PAUZE

3

college Leven in de tijd van Columbus (1451-1506) College door Luc Panhuysen Zelden vond een ontdekking als van de omvang van Amerika plaats op basis van zoveel vergissingen. Toen Columbus in oktober 1492 de contouren van Haïti boven de horizon zag uitsteken was hij ervan overtuigd dat hij Azië had bereikt. Even later verscheen Cuba aan de voorsteven, wat hij onmiddellijk aanzag voor Japan.

Dat hem dat uiteindelijk aan het Spaanse hof lukte, had te maken met een bijzonder moment in de geschiedenis van Spanje: de val van Granada, het laatste islamitische bolwerk op het schiereiland. Timing is alles. Een halfjaar voordat Columbus de zeilen hees was Spanje, na een periode van achthonderd jaar moslimaanwezigheid, weer geheel christelijk geworden.

Columbus achtte zich een kenner van Azië. Sinds Marco Polo eeuwen eerder over land de reis naar China had gemaakt was Europa redelijk bekend geraakt met Aziaten, en met producten uit Azië.

Dat Columbus mensen met rode in plaats van een gele huid tegenkwam, en dat hij niet de verwachte specerijen vond maar onbekende gewassen als tabak en cacao, bracht hem in verwarring – maar niet tot andere gedachten.

Columbus moest en zou ontdekkingsreiziger worden

Christofoor Columbus (1451-1506) was een bezetene. Hij moest en zou ontdekkingsreiziger worden. Als zoon van een eenvoudige wever uit Genua had hij weinig onderwijsinstellingen van binnen gezien, maar dat weerhield hem er niet van gewaagde theorieën te ontwerpen.

Hij verslond reisliteratuur, Marco Polo voorop.

Hij bekeek het cartografisch materiaal van zijn tijdgenoten, rekende hun afstanden na en kwam tot hele andere conclusies. Vervolgens kostte het hem bijna tien jaar om een vorst te vinden die in zijn plan wilde investeren.

Columbus had zijn onderneming ook voortreffelijk aan de man leren brengen.

De bewoordingen waarmee hij de expeditie aanprees sloten naadloos aan bij de euforie van dat moment. Niet alleen zou Spanje veel geld gaan verdienen en onvoorstelbare hoeveelheden goud vinden, ook zou het land Gods goedkeuring 4

Christofoor Columbus

college

wegdragen door het christendom naar Azië te brengen. Columbus had een droom van macht en messianisme in de aanbieding, een combinatie van Eldorado en kruistocht die na de val van Granada, en met het ontdekken van steeds meer nieuwe gebieden, in rap tempo werkelijkheid leek te worden. ‘God heeft voor Spanje gekozen’, klonk het zelfs in het buitenland.

Lees meer over Luc Panhuysen en zijn werk op lucpanhuysen.wordpress.com

5

TOELICHTING Het gebruik van een herhaald, melodisch patroon in een laag register, als basis voor meerstemmige versieringen in de hogere registers, is een van de vroegste vormen van instrumentale muziek in Europa. De oorsprong van deze praktijk moet men zoeken in tradities van instrumentale improvisatie op dansmuziek.

Een grondbas met lange notenwaarden en een gestaag ritme biedt een stabiel harmonisch ritme voor de bovenstemmen. En juist die vorm lag vaak aan de basis van dansmuziek, omdat die de dansers houvast bood bij het volgen van hun choreografie. De hoger klinkende instrumenten konden vrijelijk improviseren boven deze basso ostinato, zoals de Italianen hem noemden. Deze baspatronen werden in grote delen van Europa populair en losgekoppeld van de danspraktijk.

Een bijzonder kosmopolitisch voorbeeld zijn de publicaties die de uit Toledo afkomstige componist Diego Ortiz liet uitgeven in Rome.

Zijn Trattado de glosas sobre clausulas gaat met name over de gamba, maar behandelt ook onderwerpen die in het algemeen ook voor andere instrumenten gelden, zoals de kunst van het melodisch diminueren (letterlijk ‘verkleinen’) en versieren. Het boek eindigt met negen recercadas voor gamba en klavecimbel, alle gebaseerd op ostinato’s. Daarbij wordt opgemerkt dat het klavecimbel ook vervangen kan worden door een ander instrument dat de baslijn speelt.

Zoals veel vroege instrumentale muziek werd deze muziek niet opgeschreven, hoewel enkele baspatronen opduiken als structuurelementen van polyfone liederen in Spaanse, Franse of Italiaanse vijftiende-eeuwse liedboeken. Zodra het mogelijk werd om bladmuziek te drukken, in de loop van de zestiende eeuw, verschenen rijkelijk versierde diminuties van ostinato bassen in verzamelingen voor het orgel of instrumenten als blokfluit, viola da gamba en luit. Opvallend is dat in verschillende landen vaak dezelfde baspatronen worden gebruikt, wat aangeeft hoe wijd verspreid deze stukken waren.

In verschillende landen kwamen vaak dezelfde baspatronen voor Bekende baspatronen zijn de passamezzo antico, de passamezzo moderno, de romanesca, de folia en ruggiero. De oude en nieuwe versies van de passamezzo zijn de twee bekendste 6

TOELICHTING

varianten van deze Italiaanse dans, die een tikje sneller gaat dan de pavane. De romanesca was bekend in Frankrijk en in Italië maar werd op het Iberisch schiereiland vooral geassocieerd met het lied Guardame las vacas, een favoriet van Spaanse vihuela-componisten als Narváz en Mudarra. Al deze vormen zijn gebaseerd op herhalingen van acht akkoorden, met een vaste ritmische puls. De ruggiero wijkt af omdat die een meer uitgebreide basmelodie heeft, verdeeld in vier opeenvolgende frasen met een complexer ritme.

waren, al verloren ze daarmee ook veel van hun originele kenmerken.

Naast Ortiz maakten heel veel andere Iberische componisten gebruik van deze baspatronen.

Facultad organica (1626) is een invloedrijke publicatie met maniëristische klaviermuziek van Francisco Correa de Arauco. Voor zijn variatieset Todo el mundo en general koos hij een langere basmelodie als basis. Ook Italiaanse componisten perfectioneerden het genre, zowel voor solo-instrumenten als ensembles. Een mooi voorbeeld is Antonio Valentes Intavolatura de cimbalo (1576).

Van de korte baspatronen die in de zestiende en zeventiende eeuw gebruikt werden is de ciaccona of chaconne ongetwijfeld de populairste. De basis bestaat uit slechts vier akkoorden. De chaconne werd in het begin geassocieerd met een wat luchthartiger en zelfs aanstootgevend type lied en dans, die aan het begin van de zestiende eeuw erg populair was in Spanje. Het zou kunnen dat deze dans een Zuid-Amerikaanse oorsprong had. Een andere populaire Spaanse dans die gebruikt werd tot in de achttiende eeuw is de canarios, die mogelijk van de Canarische eilanden stamt. Deze dansen werden in het begin vaak omschreven als ‘barbaars’ en ‘immoreel’, maar geleidelijk aan werden ze getransformeerd tot de geraffineerde dansen die aan het barokke hof in de mode

De folia ontwikkelde zich in de late middeleeuwen, waarschijnlijk in Portugal, als een wilde, vrolijke (theater)dans van herders en boeren. De term folia betekent zowel feestvreugde als zinneloosheid. In de vroege zestiende eeuw maakte de folia al deel uit van de verzameling met meerstemmige stukken Cancionero de Palacio. Aan het einde van de zeventiende eeuw werd de folia meer gestandaardiseerd en een van de populairste vormen voor improvisatie.

De meeste componisten van variatiereeksen die in de zestiende en zeventiende eeuw werden gepubliceerd, waren zelf virtuozen. Hun 7

TOELICHTING

verzamelingen zijn voorbeelden van technisch meesterschap, dat niet los gezien kan worden van hun goed ontwikkelde variatiekunst.

Wanneer andere instrumentalisten deze stukken speelden, werden ze geacht hun eigen versieringen toe te voegen. Geen twee uitvoeringen van deze stukken zullen dan ook ooit hetzelfde hebben geklonken. De gedrukte werken moeten dan ook gezien worden als één mogelijke versie, en niet als een poging om een definitieve versie vast te leggen. Dit staat veel dichter bij de praktijk van de jazz dan bij het negentiende-eeuwse ideaal om alle muziek in onveranderlijke ‘urtext’ vast te leggen. Ware authenticiteit in de uitvoering hiervan moet gezocht worden in het herontdekken van een onuitputtelijke en permanente persoonlijke creativiteit. Daarom is het element van improvisatie essentieel in dit concert.

8

Diego Ortiz: La Spagna

9

BIOGRAFIEËN Componisten Diego Ortiz De Spaanse componist en musicoloog Diego Ortiz (1510ca. 1570) was in dienst van de onderkoningen van Napels en later bij koning Filips II. Hij schreef verhandelingen over de instrumentale en vocale uitvoeringspraktijk.

Ook werd van hem een een grote band kerkelijke werken gepubliceerd, Musices liber primus hymnos, Magnificas, Salves, motecta, psalmos en enkele bewerkingen voor luit.

Gaspar Sanz Gaspar Sanz (1640-1710) is misschien de bekendste van alle barokgitaristen. Hij gaf de belangrijkste en meest uitgebreide gitaarmethode voor die tijd uit.

Hij studeerde theologie, filosofie en muziek aan de Universiteit van Salamanca en gaf daar later zelf muziekles. Vervolgens reisde Sanz naar Italië om muziek te studeren en was organist van de Koninklijke Kapel in Napels. Hij keerde terug naar Spanje en overleed in 1710 in Madrid.

muziek ‘de enige zachte zijde’ aan hem is. Hij moet in zware armoede hebben geleefd.

Hume heeft slechts twee muziekboeken gepubliceerd: in 1605 The First Part of Ayres en in 1607 Captain Humes Poeticall Musicke, beide in Londen verschenen.

Tobias Hume

Robert de Visée (ca. 16551732) was als gitarist en componist verbonden aan het hof van Lodewijk XIV in Versailles.

Kapitein Tobias Hume (1569-1645) was een Brits officier die naast zijn militaire activiteiten als amateurcomponist aan de bak poogde te geraken.

Van Humes persoonlijke leven is weinig bekend, en zelfs zijn geboortejaar is omstreden. In de eerste plaats was hij een legerofficier, en in het voorwoord van zijn tweede liederboek schrijft hij dat 10

Robert de Visée

Hij leidde diverse kamermuziekensembles in Versailles, waarin illustere namen als Jean-François Rebel en François Couperin zitting hadden. De Visée was de beroemdste gitarist uit de Franse barok. Hij schreef ruim tweehonderd solostukken voor gitaar, luit en theorbe, vooral suites

biografie

die bestaan uit gestileerde dansen.

Marin Marais Marin Marais (16561728) was een Franse barokcomponsist en schreef voornamelijk muziek voor strijkinstrumenten. Het grootste deel van zijn werkzame leven diende hij het Franse hof te Versailles.

Hij wordt beschouwd als een belangrijke vertegenwoordiger van de Franse school van componisten voor viola da gamba (basse de viole) en was zelf ook een uitstekend gambist. Hij componeerde vier opera’s, stukken voor trio’s (fluit, viool en viola da gamba) en vele composities voor viola da gamba en basso continuo.

Zijn werk werd tijdens zijn leven volop uitgevoerd en was tot ver buiten de Franse grenzen bekend.

Francisco Correa de Arauxo Francisco Correa de Arauxo (1584-1654) was een Spaanse componist en organist. Hij was als organist werkzaam aan de St. Salvatorkerk te Sevilla en aan de kathedralen van Jaén en Segovia.

In 1608 werd hij tot priester gewijd. Slechts één verzameling is er van hem bekend, Libro de tientos y discursos de música practica, y theorica de organo, intitulado Facultad organica (1626). Het bevat 69 werken voor orgel, naar moeiljkheidsgraad geordend, en een theoretische verhandeling.

Antonio Valente Van de Italiaanse renaissancecomponist en organist Antonio Valente 11

is enkel bekend dat hij werkzaam was tussen rond 1565-1580. Hij werd blind geboren.

Tijdens de periode 1565-1580 was Valente organist in de Sant’Angelo a Nilo in Napels.

In deze periode publiceerde hij twee muziekbundels: Intavolatura de cimbalo en Versi spirituali.

biografie

Uitvoerenden Luc Panhuysen Historicus

Luc Panhuysen (1962) studeerde geschiedenis aan de Universiteit van Groningen. Na tien jaar werkzaam te zijn geweest bij een landelijk dagblad besloot hij de waan van de dag te verruilen voor de verbeelding van het verleden.

Panhuysen combineert archiefonderzoek met het vertellen van een historisch verhaal, waarin de mensen van toen centraal staan.

In zijn boeken verbindt hij de levensgeschiedenissen van zijn hoofdpersonen met de grotere lijnen van de Nederlandse en internationale geschiedenis. Zijn werk is dan ook breed toegankelijk en is goed ontvangen. Hij is een veel gevraagd spreker, werkte mee aan verschillende cd-luisterboxen en valt regelmatig te horen en te zien op radio en televisie.

Over de Reformatie en de godsdienstwaanzin in de zestiende eeuw schreef hij De beloofde stad. Opkomst en ondergang van het koninkrijk der wederdopers (2000) en Jantje van Leiden (2002). Hij brak door met zijn dubbelbiografie De Ware Vrijheid. De levens van Johan en Cornelis de Witt (2005) en met zijn dicht op de huid van zeventiende-eeuwers 12

geschreven Rampjaar 1672. Hoe de Republiek aan de ondergang ontsnapte (2009). In opdracht van het Rijksmuseum schreef hij Een Nederlander in de Wildernis.

De ontdekkingsreizen van Robert Jacob Gordon (1743-1795) in Zuid-Afrika (2011). Onlangs verscheen een bundeling van zijn artikelen met als titel De Gouden Eeuw. 17 portretten en momenten.

biografie

Jordi Savall Gamba

De Catalaanse dirigent en gambist Jordi Savall (1941) neemt een speciale plaats in de oudemuziekwereld.

foto: David Ignaszewski

Al meer dan veertig jaar wijdt hij zich aan het ontdekken van verloren muzikale schatten en wordt geroemd om zijn projecten met muziek uit de middeleeuwen, renaissance en barok. Drie ensembles werden door hem opgericht: Hespèrion XXI, La Capella Reial de Catalunya en Le Concert des Nations. In 2008 werd hij door UNESCO benoemd tot Artist for Peace, een jaar later tot cultureel ambassadeur voor de Europese Unie.

13

biografie

Xavier Díaz-Latorre Gitaar, theorbe

Xavier Díaz-Latorre (1968) is al jaren een vaste kracht in de drie ensembles van Jordi Savall.

Daarnaast trad hij ook op met Al Ayre Español, het Orquesta Nacional de España, Concerto Vocale, Akademie für Alte Musik Berlin, Concerto Köln en zijn eigen ensemble Laberintos Ingeniosos. Díaz-Latorre doceert aan de Escola Superior de Música de Catalunya.

14

seizoen 2015-2016 serie oude muziek De muzikale wereld van de middeleeuwen, renaissance en barok is zeer veelzijdig, rijk en verrassend. Musici van naam spelen in tien concerten werken van bijzondere componisten.

Muziek die soms swingt, dan weer ontroert en altijd vol leven is. Nimmer bedoeld als museumstuk waarbij je eerbiedig op afstand moet blijven, maar als lijfelijk uitgevoerde muziek voor verschillende soorten gelegenheden. za 27 feb 2016 La Risonanza + Coro Costanzo Porta Dido en Aeneas

vr 9 okt 2015 Combattimento + Liza Ferschtman Grosso Mogul 19.00 uur college Leven in de tijd van Aurangzeb (1618-1707)

za 12 mrt 2016 Il Suonar Parlante + Cuncordu de Orosei Stabat Mater

di 27 okt 2015 Hespèrion XXI + Jordi Savall Folias & Canarios vr 30 okt 2015 Huelgas Ensemble + Paul Van Nevel De Rore 500

zo 3 apr 2016 graindelavoix Broederschappen en devotie 19.00 uur college Leven in de tijd van Antonius Abt (252-357)

do 17 dec 2015 Holland Baroque Society + Vox Luminis Lux

vr 6 mei 2016 Zefiro Torna + Vocalconsort Berlin De allegorie van het verlangen

wo 3 feb 2016 Ensemble Masques De wereld voor Bach 19.00 uur college Leven in de tijd van Keizer Leopold I (1640-1705)

zo 15 mei 2016 Weser Renaissance Benedicta es 19.00 uur college Leven in de tijd van Ignatius van Loyola (1491-1556) 15

VERWACHT

Mei do 14 mei / 20.15 uur

De Nederlandse Bachvereniging Actus Tragicus

wo 20 mei / 20.15 uur

do 28 mei / 20.15 uur

Calefax Tonale spelletjes

Love Fail Anonymous 4

do 21 mei / 20.15 uur

vr 29 mei / 20.15 uur

Cappella Amsterdam Ton de Leeuw in het Frans

Johannes Moser + Andrei Korobeinikov Cellojuwelen

vr 15mei / 20.15 uur

Zapp4 + Spinvis Hotel Atlantic za 16 mei / 20.15 uur

Alexander Melnikov Skrjabin en Feldman

vr 22 mei / 20.15 uur

Winnaarsconcert Oskar Back Vioolconcours, Nationaal Cello Concours en YPF Piano Competition

Haydn Weekend

Kindermiddag 20.15 uur 13.30 uur

Enkele reis Mars (6+) Calefax

Orkest van de 18e Eeuw Haydn Weekend 1

Sarah Jeffery, Nadja Spooren, Silvia Bennett Uit logeren (2-4 jaar) 14.30 uur / Bimhuis

The Ex (10+)

Collegium Vocale Gent Madrigalen van Gesualdo

Juni di 2 jun / 20.30 uur Holland Festival

zo 24 mei / 14.30 uur 13.30 + 15.30 uur / Kleine Zaal

Amsterdam Sinfonietta De magie van Blechacz za 30 mei / 20.15 uur

Za 23 + zo 24 mei zo 17 mei

za 30 mei / 15.00 uur

Orkest van de 18e Eeuw Haydn Weekend 2 zo 24 mei / 20.15 uur

Orkest van de 18e Eeuw Die Schöpfung van Haydn

ma 18 mei / 20.30 uur / Kleine Zaal

wo 27 mei / 20.30 uur / Kleine Zaal

Gabi The Rest Is Noise

Hailu Mergia The Rest Is Noise 16

Pierre Boulez, Asko|Schönberg, Slagwerk Den Haag Beyond the Score® A Portrait of Pierre Boulez do 4 jun / 20.30 uur Holland Festival

Annie Dorsen Yesterday Tomorrow Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen

Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp

MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023

Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw.

Voor een heerlijke start van uw concertavond.

Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons

PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:

Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert.

Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.

Mediapartner:

Pauzedrankje (indien inbe­grepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.

Druk binnenwerk:

EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds

Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl.

Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777.

De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open.

Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.