wo 28 okt 2015 serie piano grote zaal / 20.15 uur
reinbert de leeuw Satie
PROGRAMMA Reinbert de Leeuw
wo 28 okt 2015 serie piano Grote Zaal / 20.15-22.05 uur DUUR: ca. 50 minuten voor de Pauze ca. 35 minuten na de pauze
Satie
Reinbert de Leeuw piano
Tekst toelichting: Katja Reichenfeld
Erik Satie (1866-1925) Ogives (1886) Très lent Très lent Très lent Très lent Le fils des étoiles (1892) Prélude du 1er acte - La Vocation Prélude du 2e acte - L’Initation Prélude du 3e acte - L’Incantation Gnossiennes (1890-1896) Lent Avec étonnement Lent Lent Modéré Avec conviction et avec une tristesse rigoreuse PAUZE Prélude de la porte héroïque du ciel (1894) Sonneries de la Rose+Croix (1892) Lent Lent Lent Gymnopédies (1889) Lent et douloureux Let et triste Lent et grave
TOELICHTING Bijna vijftig jaar oud is de relatie tussen Reinbert de Leeuw en Erik Satie. De pianomuziek van de tegendraadse en vrijwel vergeten Fransman werd bekend in de jaren vijftig door de openlijke bewondering van John Cage en de uitvoeringen van Francis Poulenc. Tijdens de late jaren zestig kwam Satie Nederland binnen via de plaatopnamen van Aldo Ciccolini, en in dezelfde tijd begon De Leeuw deze wonderlijke stukken uit te voeren. Het moment was kennelijk goed gekozen want het sloeg aan bij een steeds groter wordend publiek, tot Satie werkelijk een rage werd. De eenvoud, de trage beweging en de verfijnde harmonieën van zijn pianomuziek, dit alles was een weldaad voor de ziel van de gepijnigde concertbezoeker. Twee decennia lang had de geïnteresseerde luisteraar in de concertzaal de complexe en chromatische noten van de naoorlogse avant-garde moeten ‘kraken’, en ineens was daar die welluidende muziek met zó langzaam verschuivende harmonieën dat ieder akkoord een kleine gebeurtenis was. Deze pianostukken vroegen om een staat van alertheid waarin de sobere klanken noot voor noot ‘geproefd’ konden worden. Ze waren dan wel niet groot van omvang, maar wel groot in de uitwerking die ze hadden op het publiek.
hem heen gebeurde koos hij zijn eigen weg. Het is iets raadselachtigs.’ Teruggetrokken mysticus en kolderieke provocateur. Vanaf 1887 woonde de jonge Satie als gesjeesde conservatoriumstudent en volslagen onbekend musicus in Montmartre. Om in zijn levensonderhoud te voorzien trad hij daar op in nachtclubs als cabaret- en barpianist en ook als dirigent. Terwijl hij tot diep in de nacht wulpse chansons en hitsige dansmuziek speelde, ontsloot hij thuis aan zijn werktafel een totaal eigen wereld, voor het eerst gerealiseerd in vier stukken met de titel Ogives (1886). De delen vertonen steeds dezelfde structuur en de beweging staat vrijwel stil. Het is pure, haast kinderlijke muziek met een zweem van mystiek die verwijst naar de sfeer van een gothische kathedraal. Vandaar de titel ‘ogives’ (spitse kruisbogen).
Ook Satie zelf had zich zo’n tachtig jaar eerder afgekeerd van de toenmalige avant-garde. ‘Je moet je voorstellen’, zegt De Leeuw, ‘Satie woonde midden in Parijs waar de late romantiek en die enorme Wagner-cultus het muziekleven domineerden. En totaal afgewend van wat er om
Thuis een pure ziel en een mysticus, maar buiten een kolderieke provocateur, zo speelde het gespleten leven van Satie zich af. Door een vriend 4
toelichting
werd hij geïntroduceerd bij het artistieke en literaire cabaret ‘Le Chat Noir’. De onbekende en beroeploze Satie stelde zich voor aan de eigenaar van het etablissement als ‘gymnopédiste’. ‘Dat is een mooi vak’ antwoordde deze zonder een spier te vertrekken. Satie doelde op zijn Gymnopédies (1889): drie pianostukken in een langzaam, wiegend ritme. Reinbert de Leeuw kiest heel bewust voor een zeer langzaam tempo, want, zegt hij, ‘als je deze stukken te snel speelt klinken ze als Fauré-pastiches. En niet voor niets staat er meerdere malen in de partituur ‘Très lent’ (erg langzaam). De naam ‘Gymnopédies’ is ontleend aan een gedicht van Satie’s vriend Contime de Latour, waarin hij beschrijft hoe naakte kinderen in het oude Sparta een dans uitvoeren ter ere van Apollo: een ‘sarabande à la gymnopédie’. Satie’s studievriend Debussy orkestreerde twee van de Gymnopédies die in 1897 werden uitgevoerd in de Salle Erard. Plotseling was Satie niet meer onbekend.
iets wat de mens tot God moest verheffen. Hij schreef toneelstukken van een overdonderende megalomanie zoals Le fils des étoiles (1891) waarvoor de pure en quasi bescheiden Satie orkestrale entr’acte muziek schreef. Van deze muziek zijn slechts de drie Préludes overgeleverd, in de versie voor piano. Het is muziek die nergens vandaan komt en nergens heen gaat, statisch en extatisch tegelijk, net zoals de latere muziek van Messiaen. Inderdaad: muziek als een gebed. In dezelfde tijd ontstonden de Sonneries de la Rose+Croix (1892), een streng, driedelig werk waarin eenstemmigheid afgewisseld wordt met statische akkoorden die elkaar opvolgen en een plechtige sfeer oproepen. Maar al in hetzelfde jaar had Satie schoon genoeg van de opgeblazen Péladan. Hij kondigde de breuk aan in een quasi archaïsch geformuleerde brief, gepubliceerd in het literaire tijdschrift Gil blas. Al gauw vond hij een andere Rozenkruiser, Jules Bois, met wie hij ging samenwerken. De Prélude de la porte héroïque du ciel (1894) is gecomponeerd als toneelmuziek bij diens gelijknamige ‘esoterisch drama’. Zoals vaak in Satie’s muziek vertoont de partituur geen maatsoorten en de noten volgen elkaar op zonder enige metrische indeling. Satie vermeed ieder spoor van illustratie of zelfs maar reactie op het drama en noemde zijn
Hofcomponist van de Rozenkruisers In de jaren negentig raakte Satie verdiept in de religieuze mystiek. Bovendien las hij gretig over de heiligenlevens en bestudeerde de Gregoriaanse kerkzang. Zijn contact met de excentrieke schrijver Joséphin Péladan maakte dat hij nauw betrokken raakte bij de occulte beweging van de Rozenkruisers. Voor Péladan was kunst een gebed, 5
toelichting
muziek ‘een statisch geluidsdecor’. Hij was zo dol op dit stuk dat hij het opdroeg aan zichzelf. Maar zijn Prélude betekende meteen het einde van de samenwerking met Bois.
woord verband houdt met ‘Gnosis’ en de ‘Gnostici’, dan betekent ‘Gnosienne’ zoiets als ‘het innerlijke weten’. Wellicht doelde Satie op zijn sterke intuïtie waarmee hij elke autoriteit buiten zichzelf afwees. Het blijft gissen want hij heeft de term nooit verklaard, en misschien lacht hij ons wel uit vanuit het hiernamaals.
Vervolgens richtte Satie een eenmans sekte op, de ‘Eglise Métropolitaine d'Art de Jésus Conducteur’, een daad die hij ook weer officieel aankondigde in een tijdschrift. In diezelfde tijd bood hij zijn ballet Upsud aan bij het Théâtre National de L'Opéra, waar hij pas binnenkwam voor een gesprek toen hij had gedreigd met een duel. Drie keer solliciteerde hij naar een lidmaatschap van de Académie Française, in Parijs de hoogste onderscheiding van voornamelijk schrijvers, wetenschappers en politici. Met een zetel in de Académie kregen zij de status van ‘les immortels’, de onsterfelijken. Satie werd niet toegelaten.
Satie blijft voor ons een wonderlijke, ongrijpbare figuur. Zijn neiging naar mystiek, zijn onbedwingbare humor en ironie, zijn voorliefde voor haast naïeve puurheid en tegelijkertijd zijn hang naar megalomanie: al die dingen lijken onverenigbaar maar ze werden verenigd in de persoon van Satie.
foto: Rob C. Croes, Anefo
Het innerlijke weten Het idioom van de Gnossiennes (1890 en later) is oosters gekruid met toonladders en versieringen die aan de Arabische muziek doen denken. In 1889 maakte de Parijse kunstwereld tijdens de Wereldtentoonstelling kennis met oosterse en Aziatische culturen, en ook Satie bezocht de expositie, misschien wel samen met zijn vriend Debussy. De eerste drie Gnossiennes ontstonden rond 1890, nog tijdens het Rozenkruisers-avontuur, en werden als serie gepubliceerd; de overige drie werden als losse stukken gedeeltelijk later gecomponeerd. Afgaand op de titel, het zelf verzonnen woord ‘Gnossienne’, volgde Satie hierin een persoonlijk idee over de menselijke ziel. Als het
Reinbert de Leeuw presenteert LP Erik Satie (1983)
6
BIOGRAFIEËN COMPONIST Erik Satie Erik Satie (1866-1925) was de zoon van een scheepsmakelaar in Honfleur en een Schotse moeder die stierf toen hij zes jaar oud was. In zijn jeugd werd hij vervolgens heen en weer geschoven tussen zijn grootouders in Honfleur en zijn vader die inmiddels in Parijs een muziekuitgeverij had opgezet. Toen Satie op zijn dertiende werd toegelaten op het conservatorium bleek hij een onaangepast jongetje te zijn geworden waar zijn leraren zich geen raad mee wisten. Na zeven jaar vertrok hij zonder diploma en vestigde zich eerst in Montmartre en daarna in de Parijse voorstad Arcueil waar hij leefde als een kluizenaar en excentriekeling. In 1905 behaalde hij alsnog aan de Schola Cantorum diploma’s voor contrapunt en compositie. Maar inmiddels had hij al
een totaal eigen muzikale wereld gecreëerd in zijn pianostukken, orkestwerken en balletten. Zeer bekend werd hij in kringen van kunstenaars en insiders met zijn muziek bij het ballet Parade (1917), een samenwerking met Jean 7
Cocteau en Pablo Picasso. Hij was intens bevriend met Debussy, en ook Ravel had grote waardering voor hem. Treffend noemde deze hem ‘een voorloper van een latere stroming, briljant en onhandig tegelijk’.
biografieĂŤn
UITVOERENDE Reinbert de Leeuw Piano
Als componist werd hij onder andere bekend met de opera Reconstructie (1969) waaraan hij meewerkte samen met zijn vrienden Louis Andriessen, Peter Schat en Jan van Vlijmen. Maar zijn belangrijkste actieradius ontwikkelde hij als pianist, dirigent en lid van cultuurcommissies. Tot zijn wapenfeiten behoren de leiding van de Rondomconcerten (vanaf 1972), de oprichting van het SchĂśnberg Ensemble (1974), zijn artistiek leiderschap van het Tanglewood Festival en zijn bestuursfuncties in de Amsterdamse Kunstraad en de Raad voor de Kunst. Maar bovenal heeft hij zich
foto: Leendert Jansen
Reinbert de Leeuw (1938) studeerde aanvankelijk piano, theorie en compositie, eerst aan het Amsterdamse Muzieklyceum en daarna bij Kees van Baaren in Den Haag.
als pianist en dirigent met grote passie ingezet voor de muziek van de twintigste en eenentwintigste eeuw. Hij nam en neemt het bij voorkeur op voor ten onrechte vergeten of nog niet bekende componisten, en door zijn grote overtuigingskracht is hij een onmisbare figuur geworden in het Nederlandse muziekleven.
8
VERWACHT
vr 4 dec 2015 serie piano grote zaal / 20.15 uur
Marc-André Hamelin Van Mozart tot Debussy
Vooraf is een elegante Mozartsonate te horen. Ook dit soort klassiekers profiteren van Hamelins superieure spel. En dat geldt ook voor de prachtige poëtische klanken en beelden die verschijnen in de muziek van de impressionist Debussy. Het toonaangevend muziekmagazine Gramophone schreef ‘Hamelin stelt zijn legendarische, transcendente techniek eraan ten dienst om de essentie van Debussy over te brengen. Hij doet dat ongekunsteld en met een surplus aan gemak.’
Nog twee concerten van artist in residence Marc-André Hamelin Marc-André Hamelin is artist in residence en geeft het komend seizoen nog twee andere concerten in het Muziekgebouw. Op 2 maart 2016 speelt hij eigen werken en The Perilous Night van John Cage, Pause Ininterrompue van Toru Takemitsu en Rudepoêma van Heitor Villa-Lobos. Op 14 april is hij te horen met Asko|Schönberg in twee werken van Olivier Messiaen: Oiseaux exotiques en Couleur de la Cité Céleste. 9
foto: Nina Large
De Canadese pianist Marc-André Hamelin dankt zijn formidabele status aan een grote belangstelling voor onbekende componisten en vergeten meesterwerken. En aan zijn onovertroffen pianotechniek, die hem in staat stelt om zelfs de meest uitdagende muziek te spelen. ‘In zijn hart blijft hij een romanticus,’ schreef de New York Times echter toen hij daar Schuberts mooiste pianosonate speelde. De hemels uitgesponnen romantiek van dit werk klinkt ook in dit concert.
Marc-André Hamelin
VERWACHT
Oktober
zo 1 november / 20.15 uur
do 12 november / 12.30 uur
Kurt Elling
Lunchconcert Ism Conservatorium van Amsterdam
do 29 oktober / 20.15 uur
Asko|Schönberg + Martin Fondse Near East Up North
do 5 november / 20.15 uur
Rias Kammerchor + Ufuk + Bahar Dördüncü Kamerkoor en piano
vr 30 oktober / 20.15 uur
Huelgas Ensemble + Paul van Nevel De Rore 500
vr 6 nov / 16.00 uur / Bimhuis
vr 6 november / 20.15 uur
James Farm
Cello Biënnale 2016 Sneak Preview
zo 8 november / 15.00 uur
November
Nederlandse Bachvereniging Händels The Ways of Zion
zo 1 november
ma 9 november / 20.30 uur
Kindermiddag
The Rest is Noise: Touch Label Night Philip Jeck, Thomas Ankersmit, Claire M Singer, The Eternal Chord
De Geniale Oerknalvoorstelling (6+) Wouter van Reek + Slagwerk Den Haag 13.30 + 15.30 uur / Kleine Zaal
MOUW (2-4) Theater de Spiegel
di 10 november / 20.15 uur
Annette Dasch + Rudolf Jansen Schumann en Mendelssohn wo 11 november / 20.15 uur
14.30 uur / Bimhuis
DASH! (10+)
Noord Nederlands Orkest + Ralph van Raat Tachtig jaar Arvo Pärt
Masterclass Joshua Redman
za 31 oktober / 20.15
13.30 uur
vr 13 november / 20.15 uur
ELECTRA Rache 10
Unieke jubileumwandeling Muziekgebouw met app Curvices Speciaal voor ons 10-jarig bestaan maakte componiste Rosalie Hirs de poëzie- en klankinstallatie Curvices Amsterdam. Een unieke muzikale rondwandeling waarvoor u de gratis Curvicesapp kunt downloaden via de App Store, Google Play of iTunes. De app schakelt in zodra u rondom het gebouw een van de wandelzones betreedt. Een cadeautje van de componist waarvan u het hele jubileumseizoen kunt profiteren! Meer info: muziekgebouw.nl/ festival/10jaar Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX