wo 18 nov 2015 serie piano grote zaal / 20.15 uur
ALEXANDRE THARAUD Goldbergvariaties
PROGRAMMA
wo 18 nov 2015 serie piano Grote Zaal / 20.15-21.25 uur DUUR: ca. 70 minuten zonder pauze
ALEXANDRE THARAUD Goldbergvariaties
Alexandre Tharaud piano
Tekst toelichting: Katja Reichenfeld
Johann Sebastian Bach (1685-1750) Goldbergvariaties BWV 988 (1741)
Variatie 19 Variatie 20 Variatie 21: canon in het septiem
Aria Variatie 22: alla breve Variatie 23 Variatie 24: canon in het octaaf
Variatie 1 Variatie 2 Variatie 3: canon in unisono
Variatie 25: adagio Variatie 26 Variatie 27: canon in de none
Variatie 4 Variatie 5 Variatie 6: canon in de secunde
Variatie 28 Variatie 29 Variatie 30: quodlibet
Variatie 7 Variatie 8 Variatie 9: canon in de terts
Aria da capo e fine Variatie 10: fughetta Variatie 11 Variatie 12: canon in de kwart Variatie 13 Variatie 14 Variatie 15: canon in de kwint, andante Variatie 16: ouverture Variatie 17 Variatie 18: canon in de sext 3
TOELICHTING
Stel je voor: koning Willem Alexander lijdt aan slapeloosheid en laat een piano in de kamer naast zijn slaapvertrek plaatsen zodat een speciaal daartoe aangestelde muzikant ‘s nachts wat voor hem kan spelen. Helaas, zoiets is niet meer van deze tijd want in werkelijkheid zou hij waarschijnlijk de muziek streamen via zijn smartphone of tablet of misschien nog een cd opzetten. Maar in de achttiende eeuw was muziek alleen maar te horen in een ‘live’ uitvoering, en dus vroeg de slapeloze graaf Hermann Carl von Keyserlingk in Dresden aan zijn hofmuzikant, klavecinist Johan Gottlieb Goldberg, om ‘s nachts iets kalmerends voor hem te spelen. De toen nog maar veertienjarige Goldberg schakelde zijn leraar Johann Sebastian Bach in, die in 1741 dertig variaties schreef op een melodieus thema, een ‘aria’: de Goldberg Variaties. Tenminste, zo ongeveer luidt het verhaal dat Johann Nikolaus Forkel ons vertelt in de door hem geschreven allereerste Bachbiografie uit 1802, ruim vijftig jaar na de dood van de meester. Misschien is het een waar gebeurd verhaal en heeft Bachs zoon Wilhelm Friedemann die van 1733 tot 1746 in Dresden werkte, hem dit verteld. Maar misschien klopte het ook niet want er zijn aanwijzingen dat het werk al was uitgegeven voordat Bach vanuit Leipzig naar Dresden reisde om de graaf een exemplaar te overhandigen. Op de titelpagina is vreemd genoeg geen spoor te bekennen van een opdracht aan Keyserlingk, niet in druk en ook niet met de hand geschreven. Het is een van die raadsels die we graag zouden oplossen met een telefoontje naar het hiernamaals.
Hoe het ook zit met het ontstaan van de Goldberg Variaties, een feit is dat ook bij ons iedere innerlijke onrust verdwijnt zodra de eerste noten klinken. Gepieker maakt plaats voor ontspannen concentratie, en hoewel Bach allerlei kunstige meerstemmige technieken uit de kast haalde, hoeven we ons toch niet extreem in te spannen om de muziek te volgen. Integendeel: de muziek ‘pakt’ ons en laat niet meer los. Niemandalletje Graaf Keyserlingks opdracht aan Bach luidde ‘een paar stukken voor klavecimbel met een rustig doch vrolijk karakter’. Het werd een omvangrijk meesterwerk: een aria met dertig variaties, geschreven in verschillende vormen, stijlen en maatsoorten, vol leven en afwisseling maar geordend volgens een symmetrisch grondplan. Zo gaat dat wanneer je een groot kunstenaar vraagt om een niemandalletje: óf je krijgt niets, óf je krijgt een magnum 4
toelichting
opus. Bijna honderd jaar later ging dat ook zo met Beethoven die op de vraag van uitgever/ componist Diabelli om een variatie te schrijven op diens onnozele walsje, antwoordde met 33 meesterlijke ‘Veränderungen’.
Musikalisches Opfer baseerde Bach zich op één enkel thema: het thema dat Frederik de Grote aan hem had opgegeven. Hoewel we niet weten wat Bach dreef tot het schrijven van de dertig Goldberg Variaties, lijkt het er dus op dat hij tijdens het compositieproces gefascineerd is geraakt door de variatietechnieken en de enorme mogelijkheden die de beperking van een vrij eenvoudig gegeven hem bood. Dat was iets waarin hij zich daarvoor ook in de fuga’s van het Das wohltemperierte Klavier had laten kennen als een absolute meester.
Wat Bach heeft bewogen om zich op latere leeftijd aan het klavecimbel zo diep in te graven in de variatiekunst, blijft onduidelijk. Want hoewel het genre in zijn tijd erg geliefd was, had hij maar één keer eerder een serie variaties voor het toetseninstrument geschreven: de tien variaties van Aria variata’ in a, een nogal onopvallend jeugdwerk.
Afwisseling en symmetrie ‘Voor de liefhebbers ter verstrooiing van hun gemoed’ schreef Bach op de titelpagina van de eerste druk van de Goldberg Variaties. De melodie van de Aria waarmee het werk opent, is teder en vervoerend: misschien wel een uitdrukking van Bachs liefde voor zijn jonge vrouw Anna Magdalena met wie hij in 1721 trouwde, want voor haar Klavierbüchlein componeerde hij rond dat jaar dit miniatuur werkje. Het is echter niet de melodie van de Aria die Bach dertig keer ging variëren want dat had onvermijdelijk tot een saai resultaat geleid. Nee, hij nam de baslijn en de bijbehorende harmonieën als uitgangspunt net zoals hij dat eerder in de Chaconne voor viool solo uit de
Bach raakte gefascineerd door de mogelijkheden van de variatietechniek Vóór het ontstaan van de Goldberg Variaties heeft het variëren op een thema in Bachs oeuvre oneindig grootse vergezichten geopend in werken zoals de Chaconne uit de Vioolpartita in d, en later zou dat weer gebeuren in de vierstemmige fuga’s van de Kunst der Fuge op één thema, onbekend voor welke bezetting. Ook in de verschillende stukken van het 5
toelichting
Partita in d had gedaan. Vervolgens creëerde hij een enorm scala aan motieven die aan deze baslijn werden gekoppeld, motieven die pasten bij de verschillende vormen van de variaties.
is de al genoemde verdeling in groepjes van drie, maar de grote lijn is een verdeling in tweeën. Het tweede deel begint met een openingsstuk, een ouverture in Franse stijl, statig en met een puntig ritme, gevolgd door een sneller en fugatisch geschreven deel (Variatie 16). In Variatie 25 stokt de beweging. ‘Adagio’ schrijft Bach en hij heft een aangrijpend introverte treurzang aan. De extraverte delen die hierna volgen lijken op een feestelijke finale. Tot slot klinkt dan nog de letterlijke herhaling van de Aria waarmee het werk begon. Vreemd genoeg worden we hierbij bevangen door ontroering, weemoed en een verlangen om het hele werk weer opnieuw te horen. Dat kan bij een opname: je drukt gewoon weer op ‘replay’. Bij een live uitvoering kunnen we met z’n allen ‘bis!’ roepen. Maar als de pianist daar geen gehoor aan geeft moeten we genoegen nemen met de eenmaligheid van de uitvoering.
De variaties zijn geordend in tien groepjes van drie met als laatste van de drie steeds een canon en tot slot in plaats van de laatste canon een vrolijke potpourri: een ‘quodlibet’. Er zijn negen canons in de Goldberg Variaties, en daarin zet de tegenstem steeds in een grotere intervalsafstand in (canon in de secunde tot en met canon in de none). Verder zijn er dansvormen in de muziek verwerkt: een polonaise (Variatie 1), passepied (Variatie 4), siciliano (Variatie 7), sarabande (Variatie 13), en een menuet (Variatie 19). Instrumentale vormen zijn de fuga (Variatie 10), de Franse ouverture (Variatie 16) en tot slot het quodlibet waarin een koraal en twee bekende Duitse volksliedjes zijn verwerkt (Variatie 30). Zo gemakkelijk als de dansvormen te herkennen zijn in Bachs suites, zo verdekt zijn zij opgesteld in de partituur van de Goldberg Variaties. Nergens spoort Bach ons met aangescherpte ritmes aan tot ‘voetjes van de vloer’. Het werk is nu eenmaal geen dansmuziek maar echte luistermuziek. De onderliggende structuur die we misschien niet bewust horen maar wel onbewust ervaren 6
BIOGRAFIEËN COMPONIST Johann Sebastian Bach Johann Sebastian Bach (1685-1750) componeerde in alle muzikale genres van zijn tijd, behalve opera. Hij kwam uit een muzikantenfamilie en leerde als kind zingen, orgel en viool spelen. Op negenjarige leeftijd werd hij wees en kwam in huis bij zijn oudste broer, waar hij begon te componeren. Zijn carrière begon op zijn zeventiende als koorknaapje, violist en toetsenist in Lüneburg van waaruit hij een voettocht ondernam naar Hamburg – zo’n drie dagen lopen – om de grote organist Johann Adam Reincken te horen. Hij werkte achtereenvolgens in Weimar, Arnstadt en Mühlhausen. Toen hij 22 jaar was trouwde hij met Maria Barbara met
wie hij zeven kinderen kreeg. Zij stierf in 1720, waarna hij opnieuw trouwde met de zangeres Anna Magdalena. Hij werkte inmiddels als hofmusicus in Köthen en daar ontstond een stroom aan instrumentale en vocale muziek waaronder belangrijke kamermuziekwerken. In 1722 solliciteerde hij in Leipzig naar de functie van cantor van de Thomaskirche. Daar schreef hij voornamelijk kerkmuziek – 7
onder andere ca. 300 cantates waarvan twee derde bewaard is gebleven –, gaf les aan de Thomasschule en kreeg de leiding van het instrumentale ensemble Collegium Musicum. Drie jaar voor zijn dood werd Bach blind en hij stierf aan een beroerte. Tot kort voor zijn dood werkte hij nog aan de Kunst der Fuge.
biografieën
UITVOERENDE Alexandre Tharaud Piano
Alexandre Tharaud (1968) kreeg al vanaf zijn vijfde pianolessen en betrad het Conservatoire de Paris op zijn veertiende. Na het behalen van de tweede prijs in 1989 van het ARD Wettbewerb in München was zijn internationale doorbraak een feit. Tharaud speelde over de hele wereld solorecitals, bijvoorbeeld in het Teatro Colon in Buenos Aires en het Kennedy Center in Washington en op festivals als de BBC Proms en La Roque d’Anthéron. Als solist trad hij op met orkesten als het Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks en het Koninklijk Concertgebouworkest. In Michael Haneke’s bejubelde
film Amour speelde Alexandre Tharaud in 2012 de getalenteerde leerling van twee pianodocenten. Alexandre’s selectieve discografie voor Erato omhelst opnames van pianoconcerten van Bach, Mozart en Haydn met Les Violons du Roy, sonates van Scarlatti, werken van Chopin (Journal Intime), en cd’s getiteld Le Boeuf sur Le Toit en Autograph. Onlangs bracht Erato zijn opname uit van de 8
Goldbergvariaties van Johann Sebastian Bach. Voor harmonia mundi verschenen vele, met prijzen overladen cd-opnames van werken van Rameau, Ravel (compleet), Bach, Couperin, Satie en Chopin.
VERWACHT
vr 4 dec 2015 serie piano grote zaal / 20.15 uur
Marc-André Hamelin Van Mozart tot Debussy.
Vooraf is een elegante Mozartsonate te horen. Ook dit soort klassiekers profiteren van Hamelins superieure spel. En dat geldt ook voor de prachtige poëtische klanken en beelden die verschijnen in de muziek van de impressionist Debussy: tonen van een klok gefilterd door boomblaadjes, weerspiegelingen in het wateroppervlak, vissen van puur goud. Het toonaangevend muziekmagazine Gramophone schreef ‘Hamelin stelt zijn legendarische, transcendente techniek eraan ten dienst om de essentie van Debussy over te brengen. Hij doet dat ongekunsteld en met een surplus aan gemak.’ PROGRAMMA: Wolfgang Amadeus Mozart Sonate in D, KV 576 / Yehudi Wyner Toward the center / Claude Debussy uit Images boek 1: Reflets dans l’eau en Mouvement / uit Images boek 2: Cloches à travers les feuilles en Poissons d’or / Franz Schubert Sonate in Bes D960 9
foto: Nina Large
De Canadese pianist Marc-André Hamelin dankt zijn formidabele status aan een grote belangstelling voor onbekende componisten en vergeten meesterwerken. En aan zijn onovertroffen pianotechniek, die hem in staat stelt om zelfs de meest uitdagende muziek te spelen. ‘In zijn hart blijft hij een romanticus,’ schreef de New York Times echter toen hij daar Schuberts mooiste pianosonate speelde. De hemels uitgesponnen romantiek van dit werk klinkt ook in dit concert. Marc-André Hamelin Nog twee concerten van artist in residence Marc-André Hamelin Marc-André Hamelin is artist in residence en geeft het komend seizoen nog twee andere concerten in het Muziekgebouw. Op 2 maart 2016 speelt hij eigen werken en The Perilous Night van John Cage, Pause Ininterrompue van Toru Takemitsu en Rudepoêma van Heitor VillaLobos. Op 14 april is hij te horen met Asko|Schönberg in twee werken van Olivier Messiaen: Oiseaux exotiques en Couleur de la Cité Céleste.
VERWACHT
November do 12 - zo 22 nov
Young Pianists Festival 2015 zie voor volledig programma:
do 19 november / 20.00 uur /
15.00 uur / Kleine Zaal
Paradiso
Trio Scordatura Nicola Vicento, a second life
Muziekgebouw aan ’t IJ presenteert: Nederlands Blazers Ensemble Oost West Thuis Niet Best
www.ypf.nl/ypf/festival do 19 november / 20.15 uur vr 20 nov / 15.30 uur
Seminar: De fortepiano: instrument, spel en pedagogiek vr 20 november / 20.15 uur
Andreas Staier + Tobias Koch Meesters van de fortepiano
Asko|Schönberg Natuurkrachten wo 25 november / 20.15 uur
Bram van Sambeek Vivaldi Rocks do 26 november / 20.15 uur
Amsterdam Sinfonietta Tango, triphop en klassiek
za 21 november / 14.30 uur
Barry Douglas + Symfonieorkest CvA Meesterpianist met Amsterdamse toptalenten
vr 27 november / 20.15 uur
za 21 november / 20.15 uur
zo 29 november
A Tribute to Youri Egorov (YPF)
MicroFest Amsterdam 2015
Pavel Haas Quartet Tsjechisch strijkkwartettraditie
11.00 uur / Kleine Zaal zo 22 november / 14.15 uur
Grote Finale YPF Piano Competition 2015 De drie beste pianisten van Nederland (t/m 25 jaar)
SCALA’s Spectrum Opening MicroFest Amsterdam 2015
10
20.15 uur / Kleine Zaal
Vokalproject 31 Berlin New and Old Harmonies: Vocal Music in 31-EDO
Unieke jubileumwandeling Muziekgebouw met app Curvices Speciaal voor ons 10-jarig bestaan maakte componiste Rosalie Hirs de poëzie- en klankinstallatie Curvices Amsterdam. Een unieke muzikale rondwandeling waarvoor u de gratis Curvicesapp kunt downloaden via de App Store, Google Play of iTunes. De app schakelt in zodra u rondom het gebouw een van de wandelzones betreedt. Een cadeautje van de componist waarvan u het hele jubileumseizoen kunt profiteren! Meer info: muziekgebouw.nl/ festival/10jaar Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX