2016 01 08 Pierre-Laurent Aimard

vr 8 jan 2016 serie piano grote zaal / 20.15 uur

PIERRE-LAURENT AIMARD Beethoven en Stockhausen

PROGRAMMA

vr 8 jan 2016 serie piano Grote Zaal / 20.15-21.55 uur DUUR: ca. 40 minuten voor de pauze ca. 40 minuten na de pauze

PIERRE-LAURENT AIMARD Beethoven en Stockhausen

Pierre-Laurent Aimard piano PROGRAMMA Karlheinz Stockhausen (1928-2007) Klavierstück XI (1956) Ludwig van Beethoven (1770-1827) Eroica variaties op. 35 in Es (1802) 15 variaties en een fuga PAUZE Ludwig van Beethoven Sonate nr. 23 op. 57 ‘Appassionata’ in f (1804-1806) I Allegro assai II Andante con moto III Allegro ma non troppo - Presto Karlheinz Stockhausen Klavierstück IX (1961)

Tekst toelichting: Katja Reichenfeld

TOELICHTING Karlheinz Stockhausen was tijdens zijn leven in de muziekscene een van de zeldzame figuren waar je niet omheen kon. Hij oogstte zowel mateloze bewondering als mateloze irritatie, maar onverschilligheid was geen optie. Het publiek werd uitgedaagd tot het uiterste want drempels en barrières lapte hij aan z’n laars en steeds weer sloeg hij met zijn muziek een nieuwe weg in.

Ondanks de soms bizar lijkende klanken en ensceneringen eiste hij van de luisteraar volledige inzet en concentratie. En als er uit onbegrip of ergernis heibel ontstond in de zaal, zoals dat gebeurde bij de Amsterdamse première van Stimmung tijdens het Holland Festival 1969, dan ontbrandde hij in hevige woede. Hij was een gigant met een mateloze overtuiging. ‘Je moet niet aarzelen en twijfelen aan de dingen waarmee je bezig bent, maar denken aan je waarheid en aan dingen die gedaan moeten worden, los van de belangstelling die er eventueel voor is’, aldus zijn commentaar tijdens de persconferentie, voorafgaand aan de verstoorde première.

van de tijd! Zo niet, dan is het uit met alle oorspronkelijkheid’ schreef hij in een van zijn conversatieschriftjes. En woedend schijnt hij geroepen te hebben: ‘Runderen, ezels!’ toen bij de première van zijn Strijkkwartet op. 130 alleen de meer toegankelijke middendelen in de smaak vielen bij de luisteraars terwijl de finale, de Grosse Fuge, stuitte op volledig onbegrip. Evenals Stockhausen ging Beethoven vol trots en overtuiging zijn eigen weg, en beiden omringden zich met intimi die hen echt konden en wilden volgen.

Beethoven en Stockhausen gingen vol overtuiging hun eigen weg Het zijn woorden die ook honderdvijftig jaar eerder uit de mond van Beethoven hadden kunnen komen. ‘Niet toegeven aan de geest 3

toelichting

Karlheinz Stockhausen

In Klaverstück XI is de rol van de musicus groot: van de 19 fragmenten die op één pagina zijn genoteerd mag hij zelf de volgorde bepalen. Aan het eind van elk fragment staat een aanwijzing betreffende tempo en dynamiek die slaat op het volgende fragment. Zo kan dus bij herhaling hetzelfde fragment de ene keer langzaam en hard klinken, de volgende keer snel en zacht.

Wanneer een van de fragmenten voor de derde keer wordt gespeeld, is het stuk uit. Zodoende kan de lengte van het stuk dus enorm variëren.

Maar de subtiel ingebouwde ‘regels’ maken dat deze compositie hoe dan ook een levend organisme blijft waarin het leven zoals in een lichaam wordt aangestuurd door geheimzinnige wetten.

Klavierstück XI / Klavierstück IX Een van de intimi tijdens het leven van Stockhausen was de Nederlandse pianiste Ellen Corver die aan het begin van haar carrière in de jaren 1997/1998 onder zijn supervisie alle Klavierstücke speelde en op cd zette. De componist nam alle tijd voor haar en, zo herinnert zij zich, ‘hij zong de motieven voor alsof er verschillende mensen in een discussie aan het woord waren. En dat terwijl die noten voor mij onzingbaar hadden geleken!’

Zo kwam zij erachter dat alle effecten in zijn composities een muzikale functie hadden.

‘Hij wist precies wat hij wilde en vroeg nooit dingen om interessant te doen.’ Uiteindelijk zei hij: ‘de stukken zijn van jou’, want hijzelf kon de Klavierstücke niet spelen. Zo gaf hij zijn werk uit handen en ontstond er ruimte voor een soort interpretatie. Later zou hij in zijn composities nog veel meer uit handen geven en overlaten aan het toeval en het inzicht van de musici. Maar de eerste elf Klavierstücke dateren uit de jaren vijftig toen hij alles nog vrij nauwgezet noteerde (in totaal schreef hij 19 pianostukken waarvan de laatste vijf voor synthesizer zijn gecomponeerd).

Klavierstück IX is helemaal uitgeschreven maar dan zonder maatindeling. Er is dus geen opgelegde regelmaat, geen ‘hartslag’, en de tempowisselingen worden met metronoomcijfers aangegeven. Het stuk begint met één akkoord dat steeds weer wordt aangeslagen. De piano klinkt als een Indonesische gamelan die het publiek bijeen roept: het verhaal gaat beginnen! Maar na het uitsterven van het akkoord begint er geen verhaal. In plaats daarvan klinken er kleine, fluisterzachte fragmenten die geen verband met elkaar lijken te hebben. ‘Punktuelle Musik’ 4

toelichting

noemde Stockhausen dit, muziek die uit punten bestaat en niet uit lijnen. Vooral met de stilte tussen die ‘punten’ bouwde de componist een enorme spanning op. Een spanning die niet tot ontlading komt maar die aan het slot wegsterft met een klein en hoog geluidje.

kant bracht Beethoven onder woorden in het hartbrekende Heilgenstädter Testament, en het bevrijdende aspect werd duidelijk in zijn werk van die zomer waarin hij, naar eigen zeggen, een nieuwe weg insloeg: de drie pianosonates op. 31 en de variatiereeksen op. 34 en 35 (de Eroica variaties).

Ludwig van Beethoven

Aan zijn uitgever Breitkopf & Härtel schreef hij: ‘Beide variatiereeksen zijn uitgewerkt op een compleet nieuwe manier, elk op een andere wijze.’ Later schreef hij nogmaals aan zijn uitgever met de boodschap dat deze variatiereeksen een officieel opusnummer moesten krijgen. De dertien eerder geschreven variatiecycli zijn namelijk de wereld in gestuurd zonder opusnummer, maar nu ging het volgens Beethoven voor het eerst om volwaardige composities, geschreven op eigen thema’s.

Het thema van de Eroica variaties had hij kort tevoren al gebruikt in het ballet Die Geschöpfe des Prometheus en in de Contredanses WoO14.

Hij zou het even later nóg een keer gebruiken in de finale van de Eroica symfonie.

Eroica Variaties / Sonate ‘Appassionata’ Zoals Stockhausen zich niet bemoeide met het verleden maar uitsluitend gericht was op het heden en de toekomst, zo werd ook Beethoven gedreven door een kracht die maar één richting kende: vooruit. Zijn eigen innerlijke waarheid was zijn kompas en uiterst zelden trok hij zich iets aan van het niet-begrijpende publiek, een mopperende opdrachtgever of een onwillige uitgever.

Deze houding werd toegespitst in de zomer van 1802 die Beethoven doorbracht in Heiligenstadt, een dorp buiten Wenen. Daar drong het volledige besef tot hem door dat zijn doofheid niet zou genezen en dat hij daarom van zijn carrière als concertpianist moest afzien. Vanaf nu zou hij zich in toenemende stilte totaal wijden aan zijn composities. Dat was natuurlijk een tragedie, maar tegelijkertijd een zegen. De tragische

De mogelijkheden die het thema bood waren voor Beethoven eindeloos. In de Variaties op. 35 splitst hij het thema in een baslijn en een hoofdthema. Pas nadat hij drie keer heeft ‘gespeeld’ met de baslijn verschijnt in de 5

toelichting

vierde variatie het hoofdthema. Vervolgens gaat hij dat thema niet slechts omspelen maar veranderen van karakter. Soms neemt hij een speelse versiering zoals een ‘voorslag’ als extra karakterisering van een deeltje, dan weer gooit hij de chromatiek in de strijd. Steeds intenser wordt de expressie totdat de muziek uitmondt in een fuga waarin zowel baslijn als hoofdthema fungeren als uitgangspunt. Het werk wordt afgesloten met een toegift: een Andante con moto, misschien wel met een eerbiedige buiging voor Bach die iets vergelijkbaars deed aan het eind van zijn Goldberg variaties.

af en speelde als een razende de finale van de ‘Appassionata’. Het is het woedende slot van een getroebleerd werk waarin alleen het langzame variatiedeel een rustpunt vormt.

De twee jaar later geschreven Sonate ‘Appassionata’ in f is donker van kleur. De vaak gebruikte lage f was op Beethovens piano de laagste toets. De lage ligging van het stuk kan te maken hebben met Beethovens gehoor: hij hoorde de laagte nog wel maar niet de hoogte.

Maar waarschijnlijk is dit te simplistisch gedacht, want de muziek ontstond vooral in zijn brein en niet zozeer aan de piano. Dit blijkt uit een getuigenis van zijn leerling Ferdinand Ries die hem tijdens een gezamenlijke wandeling onophoudelijk hoorde brommen en schreeuwen. Op de vraag van Ries wát hij daar bromde, antwoordde Beethoven dat het het thema van het laatste deel van zijn sonate was. Bij thuiskomst stormde hij op de piano 6

Ludwig van Beethoven - Pianosonate nr. 23 op. 57 ‘Appassionata’ in het handschrift van de componist (deel 1, maat 1-13)

7

BIOGRAFIEËN COMPONISTEN Karlheinz Stockhausen Karlheinz Stockhausen (1928-2007) werd geboren in de omgeving van Keulen en is zijn leven lang in die streek blijven wonen, later in een door hemzelf ontworpen huis in Kürten. Zijn vader was leraar en als lid van de nazipartij vocht hij tijdens de Tweede Wereldoorlog in het Duitse leger waarbij hij om het leven kwam. Zijn moeder was psychisch labiel en werd daarom door de nazi’s vergast.

Vanaf zijn dertiende stond Stockhausen er dus min of meer alleen voor.

Na de oorlog studeerde hij aanvankelijk piano en schoolmuziek in Keulen, maar in 1951 hoorde hij in Darmstadt een kort pianostuk van Olivier Messiaen dat bij hem als een bom insloeg.

Hierdoor kwam hij op het spoor van het serialisme, essentieel voor zijn hele latere oeuvre. Vanaf de première in

1952 van Kreuzspiel was zijn naam gevestigd als leider van de avant-garde. Korte tijd studeerde hij bij Messiaen in Parijs, en daar dook hij ook in de mogelijkheden van de ‘musique concrète’ en de elektronische muziek. Resultaten van dit onderzoek waren onder andere Gesang der Jünglinge en Kontakte. Vanaf eind jaren zestig sloeg Stockhausen de weg in van het religieus spirituele, wat resulteerde in de cyclus Die sieben Tage der Woche (1977-2005).

8

Stockhausen schreef in totaal 362 werken, waarvan vele zijn uitgevoerd en uitgebracht op 139 cd’s. Hij verbreidde zijn visie op de muziek via lezingen, artikelen en jaarlijkse interpretatiecursussen in Kürten. Daardoor heeft hij een grote invloed uitgeoefend op de jongere generatie componisten en musici.

Terwijl zijn ideeën door velen werden gewantrouwd werkt zijn muziek zo overtuigend dat hij tot op heden geldt als een onomstreden grootheid.

biografieën

Ludwig van Beethoven Ludwig van Beethoven (1770-1827) was in Bonn aanvankelijk hofmusicus van de keurvorst en leerling van Christian Gottlob Neefe. Zijn werken uit Bonn werden later gepubliceerd als ‘Werk ohne Opusnummer’ (WoO). In 1792 vestigde hij zich in Wenen, eerst als leerling van Haydn maar al snel als zelfstandig musicus. De in 1894 geschreven drie pianotrio’s duidde hij zelfbewust aan als ‘opus 1’.

Aanvankelijk werd Beethoven in Wenen vooral beroemd als pianist en fenomenaal improvisator. Hij verkeerde op gelijke voet met adellijke personen aan wie hij zijn werken opdroeg. Toen hij in 1808 overwoog om Wenen te verlaten, besloten zijn adellijke vrienden hem een jaarlijkse toelage toe te kennen, om hem zo in Wenen te kunnen houden.

Al rond zijn vijfentwintigste kreeg hij gehoorproblemen die uiteindelijk uitmondden in vrijwel gehele doofheid.

Niet alleen door zijn vele brieven, maar ook door de ‘Konversationshefte’ die de dove componist hielpen tijdens gevoerde gesprekken, weten we veel over zijn leven en denken. In zijn latere leven was hij bij het componeren aangewezen op zijn scherpe ‘innerlijke gehoor’ en in zijn muziek deed hij steeds minder concessies aan het grote publiek. Door zijn tijdgenoot E.T.A. Hoffmann werd hij beschouwd als een van de eerste romantici: ‘Zijn muziek 9

wekt dat oneindige verlangen op dat het wezen is van de romantiek.’

biografieën

UITVOERENDE Pierre-Laurent Aimard De Franse pianist PierreLaurent Aimard (1957) studeerde in Parijs bij Yvonne Loriod en Maria Curcio. Hij is een veelzijdig musicus die zich aanvankelijk vooral concentreerde op eigentijdse muziek.

terwijl hij in Amsterdam de confrontatie aangaat tussen Stockhausen en Beethoven.

Naast zijn drukke schema als concertpianist en dirigerend solist is Aimard bovendien sinds 2009 artistiek leider van het Engelse Aldeburgh Festival.

Zelf zegt hij over zijn veelzijdige carrière: ‘Ik ben geen dirigent, ik ben geen pianist, ik ben musicus.’

Al op zijn negentiende werd Aimard lid van het toen net opgerichte Ensemble intercontemporain van Pierre Boulez, en daardoor kwam hij in contact met de belangrijkste twintigste-eeuwse componisten waaronder György Ligeti, Elliott Carter en Karlheinz Stockhausen. De twintigste-eeuwse muziek is altijd prominent gebleven in Aimards repertoirekeuze, maar inmiddels speelt hij ook veel historische muziek.

Zijn blikveld reikt van Bach tot Tristan Murail. In januari 2016 speelt hij in Wenen de pianoconcerten van Beethoven, en in Parijs komt hij met twee Stockhausen-programma’s 10

foto: Felix Broede / DG

biografieĂŤn

11

VERWACHT

wo 2 mrt 2016 serie piano grote zaal / 20.15 uur

Marc-André Hamelin Pianist en componist

John Cage en Toru Takemitsu schreven vooruitstrevende 20e-eeuwse muziek. Nog altijd zijn hun geheimen niet helemaal ontsluierd. Vertrouwder is de Braziliaan Heitor Villa-Lobos.

Vreemd genoeg klinkt zijn grote pianowerk Rudepoêma uit 1918 bijna nooit in de concertzaal. Is deze ‘krankzinnig moeilijke’ muziek soms een té grote uitdaging? Niet voor Hamelin; de pers noemt zijn opname ervan ‘verbazingwekkend virtuoos’.

PROGRAMMA: John Cage The Perilous Night / Toru Takemitsu Pause Ininterrompue / Heitor Villa-Lobos Rudepoêma / MarcAndré Hamelin Barcarole / Pavane / Chaconne / Variations on a theme by Paganini Marc-André Hamelin is artist in residence. Op 14 april is Marc-André Hamelin te horen met Asko|Schönberg in twee werken van Olivier Messiaen: Oiseaux exotiques en Couleur de la Cité Céleste.

12

foto: Nina Large

De Canadees Hamelin leidt de luisteraar in dit concert langs ongebaande paden. Een bekwamere gids is er niet. Tijdschrift The New Yorker roemde zijn ‘gigantische en briljante techniek’ en zijn ‘onderzoekende geest’. Naast Cage, Villa-Lobos en Takemitsu speelt hij dit concert ook eigen composities, zoals zijn variaties over een beroemd thema van Paganini. Hamelin staat hiermee in een lange traditie van componerende pianisten; eerder lieten Brahms en Rachmaninov zich door dezelfde melodie inspireren.

Marc-André Hamelin

VERWACHT

wo 23 mrt 2016 serie piano grote zaal / 20.15 uur

Till Fellner

Quasi una fantasia

Tussendoor maakt Fellner een uitstap naar de 20e eeuw, met een van de grootste avant-gardisten, de Italiaanse componist Luciano Berio. Schumanns Papillons betekenden indertijd (1831) ook een kleine revolutie: vrije, luchtige miniaturen, totaal anders dan de grote sonates van Beethoven die toen de toon zetten. Licht en kleurig als vlinders, fantasievol vooral – waarmee de toon voor dit recital is gezet.

PROGRAMMA: Robert Schumann Papillons op. 2 / Fantasie in C op. 17 / Luciano Berio Cinque Variazioni / Ludwig van Beethoven Sonate in Es op. 27 nr. 1 ‘Quasi una fantasia’

13

foto: Gabriela Brandenstein

De Oostenrijkse pianist Till Fellner wikt en weegt zijn concertprogramma’s met de grootste zorg. Daar valt dan ook niet meer over te discussiëren. Maar juist dat maakt hem tot zo’n bijzonder musicus. Zijn pianorecitals vertellen een compleet verhaal. Zo laat Beethoven hier zijn enorme fantasie los op de strakke klassieke sonatevorm, en zet de romanticus Robert Schumann deze lijn krachtig door.

Till Fellner

VERWACHT

Januari

di 19 jan / 20.15 uur

do 28 + vr 29 jan / 20.15 uur

za 9 jan / 20.15 uur

NJO Symfonieorkest Italiaanse Streken

Rosanne en Julia Philippens Meeting Point

Nederlands Blazers Ensemble Cuba

do 21 jan / 12.30 uur

za 9 jan / 22.30 uur / SPLENDOR

Het Weeshuis van de Nederlandse Muziek in Splendor

Lunchconcert i.s.m. Conservatorium van Amsterdam

za 9 jan / 23.00 uur / Kleine Zaal

Hieroglyphic Being The Rest is Noise

vr 22 jan / 20.15 uur

Open je Oren: Benjamin Herman Wat is het geheim van de saxofoon (8+) do 14 jan / 20.15 uur

Ives Ensemble What a Ball

Nederlands Kamerorkest Lucas Jussen speelt Mozart en Bartók za 23 jan / 20.15 uur

Quatuor Diotima + Christian Poltéra Nieuw licht op Schuberts Strijkkwintet zo 24 jan / 15.00 uur

za 16 jan / 20.15 uur

Ests Filharmonisch Kamerkoor Boetepsalmen van Schnittke zo 17 jan / 15.00 uur

De IJ-Salon Klavesymbolisme II met Ronald Snijders

do 21 jan / 20.15 uur

Storioni Trio & friends Sextet van Penderecki

zo 10 jan / 15.00 uur

za 30 jan / 15.00 uur

Nederlandse Bachvereniging Driekoningen wo 27 jan / 20.15 uur

Cappella Amsterdam Elegieën van Maria

Score Collective At first light 14

Unieke jubileumwandeling Muziekgebouw met app Curvices Speciaal voor ons 10-jarig bestaan maakte componiste Rosalie Hirs de poëzie- en klankinstallatie Curvices Amsterdam. Een unieke muzikale rondwandeling waarvoor u de gratis Curvicesapp kunt downloaden via de App Store, Google Play of iTunes. De app schakelt in zodra u rondom het gebouw een van de wandelzones betreedt. Een cadeautje van de componist waarvan u het hele jubileumseizoen kunt profiteren!

Meer info: muziekgebouw.nl/ festival/10jaar Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen

Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp

MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023

Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw.

Voor een heerlijke start van uw concertavond.

Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons

PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:

Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert.

Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.

Mediapartner:

Pauzedrankje (indien inbe­grepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.

Druk binnenwerk:

EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds

Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl.

Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777.

De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open.

Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.

XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX