do 19 mei 2016 donderdagavond serie serie muziektheater grote zaal / 20.15 uur
Gerrie de Vries +Â Nieuw Amsterdams Peil Uwe leipe mastdramnis
PROGRAMMA
do 19 mei 2016 donderdagavond serie serie muziektheater Grote Zaal / 20.15-21.20 uur
Gerrie de Vries + Nieuw Amsterdams Peil
DUUR: ca. 65 minuten zonder pauze
Uwe leipe mastdramnis
inleiding
Gerrie de Vries mezzosopraan Jeroen De Man regie Arjen de Leeuw vormgeving
foyerdeck 1 / 19.15-19.45 uur
Nieuw Amsterdams Peil Eline van Esch (alt)fluit Lars Wouters van den Oudenweijer (bas)klarinet Ron Schaaper hoorn Heleen Hulst viool Mick Stirling cello Gerard Bouwhuis piano Niels Meliefste slagwerk
Rob Zuidam (1964)
Uwe leipe mastdramnis (2016; wereldpremière)
Dit project is mede tot stand gekomen dankzij steun van:
Met dank aan de stagiaires Marijn Graven en Maartje Prins
Speciaal voor Uwe leipe mastdramnis maakte schrijfster Connie Palmen een compilatie van verschillende literaire teksten over taal, herinneringen en de ziekte van de vergetelheid. Ze leest ze voor in de aanloop naar het concert.
toelichting In het Muziekgebouw klonk al tijdens een feestprogramma voor het jubilerend Holland Festival op 30 mei 2007 zes minuten Uwe leipe mastdramnis. Het ‘voorproefje’ smaakte gelijk ‘naar meer’, vond dagblad Trouw. Recensent Anthony Fiumara hoorde ‘grillige melodieën’ zich ‘kringelend’ losmaken uit Zuidams ensembleklanken. Aanvankelijk zou hieruit een liedcyclus ontluiken. Met de inzet en aanmoediging van Nieuw Amsterdam Peil (NAP) groeide dit plan tot deze opera voor klein ensemble en zangeres, waarvan u vanavond de première beleeft. De titel is een hussel van de ensembleletters van Nieuw Amsterdams Peil, archaïserend en alchemistisch als eerder Foemeneis blandimentis gaudebat (Zuidams voorstudie voor de opera Rage d’amours). De afgelopen maanden werd het concept verder verfijnd en uitgebroed. Eerst werkten de musici op het kleine podium van Splendor aan de Nieuwe Uilenburgerstraat, vervolgens aan de Generatorstraat in een iets ruimer repetitielokaal op een industrieterrein bij het IJ.
dingen aangereikt waarbij we allemaal onze eigen associaties zullen hebben. Van een lineair verhaal dat zich ontwikkelt van A tot Z is amper sprake. En geef nou toe: heeft niet iedereen wel ergens zo’n zolder, overvolle harde schijf, geheugen overlopend van ervaringen, ouder of grootmoeder, nicht of tante, zus of vrouw? Creëert de hele mensheid niet steeds meer ongeordende troep, van ruimtepuin tussen satellieten tot zinloos aanzwellende i-Clouds en verlaten Facebook-accounts in de digitale kosmos, tot bergen plastic op zee? Samenvattend zou je kunnen spreken over allerlei bubbels van herinneringen. Voorwerpen roepen ze immers op. Vormgever Arjen de Leeuw kwam op het idee onze verbeelding een handje te helpen door al die rommel te abstraheren tot gigantische hangende zakken. Noem ze de hete luchtballonnen van onze verbeelding. Het leidt tot een monumentaal decor, dat de nietigheid van de menselijke positie beklemtoont.
Odyssee door een berg rotzooi Een vrouw voelt haar einde naderen, als een dier. Ze worstelt, verzet zich en voert een aantal laatste rituelen uit. Wij zijn getuige van haar Odyssee door een berg rotzooi. Ze baant zich een weg door die rommel, was het eerste idee. Spullen roepen immers herinneringen op. Voor we verder gaan: het is hier niet de plaats u te expliceren wat ze allemaal gaat doen, zingen of zeggen. Deze voorstelling is bij uitstek geschikt om ons eigen verhaal te maken. Er worden ons 3
toelichting
Naarmate de leeftijd vordert trachten we de bordjes van ons steeds duizelingwekkender tollende geheugen met alle macht in de lucht te houden. We zijn een dwergversie van Atlas, worstelend met de vuile vaat van ons verleden, tot geheugenverlies of verwarring toeslaat als een zwaard van Damocles, we de controle voorgoed verliezen en de hele boel met donderend geraas in elkaar kiepert. We willen het niet weten, maar ooit komen we allemaal aan ons eind.
Met zijn gevoel voor lyriek, theater en dramatiek en de gut-feeling waarvan zijn muzikale taal getuigt, zou je Zuidam kunnen typeren als een hedonistisch componist. Hij is geen intellectuele tobber, laat zijn intuïtie spreken, geniet van het vak en wil dat zijn muziek raakt, boeit, in elk geval nooit verveelt. Hij is een van onze meest ervaren componisten van muziektheater en tekent veelal zelf voor het libretto. ‘Ik heb het een enorm voordeel gevonden om zowel de tekst als de muziek te schrijven’, constateerde Zuidam al in 1994, naar aanleiding van zijn operadebuut Freeze, een coproductie van Holland Festival en Staatstheater Braunschweig. ‘De ideeën voor de tekst leidden rechtstreeks tot vorm en idioom van de muziek, en andersom.’ Der Spiegel typeerde Zuidam als ‘ein genialischer Hund’.
Louise Terug naar Louise, want zo heet ze, genoemde vrouw die u op het podium aantreft, verstrikt in haar laatste rondgang langs de hoogte- en dieptepunten uit haar bestaan. Laten we haar verhaal vooral niet verklappen, maar wel even kijken hoe ze daar kwam te staan. De titel stond als gezegd al in 2007 klaar, als een nog vrijwel leeg huis dat nog ingericht moest worden. Het leek Heleen Hulst en Gerard Bouwhuis, de artistieke leiding van NAP, een geknipte klus voor Jeroen De Man, acteurregisseur van spraakmakend theatergezelschap De Warme Winkel. Met de musici toog De Man aan de slag, terwijl Zuidam zich nog over zijn laatste noten boog in Vlaanderland met zicht op sappige weidegronden, waar roodbonte koeien vredig grazen en hij als componerend theaterdier in het plaatselijk dialect de zangerige taal van onze eigen Joost van den Vondel herkent.
De vrouwen in Zuidams opera’s volgen altijd hun passie Protagonisten in Zuidams opera’s zijn vaak zinnelijke vrouwen die tegen de keer hun passie volgen en een buitenmaatschappelijke, geïsoleerde of rebelse positie innemen. Patricia Hearst in Freeze, Johanna de Waanzinnige 4
toelichting
in Rage d’amours, Eva in de opera Adam in ballingschap (2009) naar Vondels lyrische treurspel. Laatstgenoemde positioneert Zuidam als een heldin die we dankbaar zouden moeten zijn ‘voor haar Prometheusachtige daad’. Eva kiest immers voor erotiek en verheffing van de mens en rebelleert tegen een tirannieke God en de kuisheidsgordel van diens steriel paradijs. Een ultiem hoogtepunt van goddelijke extase bereikt daarentegen Berta Jacobsdochter, ingemetseld in Utrechtse kerkmuren in Suster Bertken (geënsceneerd door Pierre Audi voor Holland Festival 2013 samen met Troparion).
Typerend is de verstilde aanloop naar een hoketisch (elkaar afwisselend) duet tussen zangeres en hoornist. De hectiek ervan profiteert van de rake timing. Voor zover sprake is van tekst in Uwe leipe mastdramnis, betreft het flarden poëzie uit het gedicht De moordenaars van Paul van Ostaijen (uit: De feesten van angst en pijn (1935)). Zuchten, kreten en uitroepen zeggen echter minstens zoveel. Zijn eerste zangeres, moederziel alleen Plechtanker voor Zuidams zoeken naar nieuwe mogelijkheden is Gerrie de Vries, zijn acterende zangeres van het eerste uur, traditiegetrouw tot alles bereid. Rond 1990 roffelde zij zich al op de borst in Zuidams Pancho Villa-liederen in de De Unie, een inmiddels verdwenen zaaltje voor experimentele nieuwe muziek in Rotterdam. Het laatste lied daaruit betreft eveneens een vaarwel. Dichter Ambrose Bierce heeft zich in 1913 aangesloten bij de revolutionaire bende van de Mexicaan Pancho Villa en beseft dat hij het risico loopt voor het vuurpeloton te eindigen. Fier en berustend noemt de gringo in Mexico het ‘een tamelijk goede manier’ om ‘dit leven te verlaten’, beter in elk geval dan ‘ouderdom, ziekte en een val van de keldertrap’. Hoe anders het lot van Louise, de vrouw wier laatste uren wij mee maken in Uwe leipe mastdramnis, in een ontluisterend intiem tafereel.
Verstilling en rust Bij opera denk je onwillekeurig aan gezongen tekst, maar, zo constateerde Zuidam al eerder, het tempo van de dramatische handeling ligt ‘op zijn reet’ zodra een solist gaat zingen. ‘Zang houdt de boel op, maar vormt tegelijkertijd de essentie van het genre.’ (Interview met Misha Spel, NRC 2001). Gaandeweg ontdekte hij hoeveel baat de vorm heeft bij een zo beperkt mogelijk gehouden handeling. Verstilling en rust zijn sindsdien toegenomen in zijn werk. Pianist Gerard Bouwhuis signaleert eveneens dat Zuidams werk sinds de tijd van overrompeling en doorbraak ‘minder druk’ is geworden. 5
toelichting
‘Ik was zijn eerste zangeres’, beaamt Gerrie de Vries na een lange sessie, waarin ze als Louise al vocaliserend over de grond heeft gekropen op de vloer van het repetitielokaal aan de Generatorstraat. Heleen Hulst en Gerard Bouwhuis moeten het er nog zonder blazers en slagwerk stellen. Bouwhuis toont een staaltje multitasking door pianonoten te produceren terwijl hij de slagwerkpartij leest en op de klep van de vleugel roffelt. Acteren is aanbieden, regisseren uit het gebodene een beeld hakken, zo blijkt.
Louise biedt ons het witte doek waarop we onze eigen tragedies kunnen projecteren. Op de vleugels van Zuidams muziek stijgt zij uiteindelijk ten hemel. Maar wacht eens even, was zij eigenlijk wel... Louise? Tekst toelichting: Huib Ramaer
Jeroen De Man en zijn assistent Marijn Graven staren bedachtzaam naar de verrichtingen van Gerrie, dwalend en modderend door een onafzienbare berg troep. Ze geven aan wat hen ‘interesseert’ en wat niet. Graven wil ‘nóg meer negerstammen’. De Man wil ‘gewoon shit op een plek’ en dat Louise er dan ‘bóvenop gaat zitten’. ‘Mag best wel Elektra zijn’, voegt hij eraan toe. De Vries incasseert, pijnigt haar geheugen en doet haar duvelse best zich te oriënteren binnen de Augiasstal vol huisraad. Plots oogt ze als een personage van Euripides, wanneer ze haar laatste gewaad aanschiet. Niettemin bevindt ze zich moederziel alleen in de luchtballon van een postmodern drama dat ons alle ruimte laat vrijelijk te associëren. 6
Libretto Stil! stil stil de tijd Avond avond is stil stiller de nacht Uwe leipe mastdramnis is wilstram nu en am pee dreemstein luip swaam sma wula aarto wat een onbedul mee batzilla krejoel paum wegem voorbijna Nee, nooit, nimmer. Nu niet. Later, nu niet, later ga ik, ooit. Nu niet.
Nee, wacht. In de kelder, Er staat nog een doos in de kelder! Ach, rust. Ik.. ik leef nog… Ben ik nu nog niet dood? Buiten fluit een merel. Die doos…. ach lippen roerloos daaronder beweegt een stille stroom opgewekt door ’t getij van ’t geschuifel Eeuwig… Eeuwig de nacht…
Avond wordt koud en kouder de nacht het koudst is de hand die zich vergist walgelijke wassebeelden Zijn rustig onrustig de ogen vergaart schaduw het gelaat wisselt schaduw wisselt gelaat schaduw
7
BIOGRAFIEËN COMPONIST
foto: Karoly Effenberger
Rob Zuidam
Robert Zuidam (1964) geldt als een van Nederlands meest vermaarde componisten op het vlak van opera en muziektheater. Rage d’Amour (2002-2003) en Suster Bertken (2010) hebben hem internationale bekendheid gegeven. Rob Zuidam werd geboren in Gouda en speelde als tiener in allerlei popbandjes. Intussen leerde hij de muziek van György Ligeti en Iannis Xenakis kennen en hierdoor geïnspireerd meldde hij zich aan bij het
Conservatorium in Rotterdam waar hij les kreeg van Klaas de Vries en Philippe Boesmans. In 1989 nam hij als ‘fellow’ deel aan een cursus in Tanglewood en kreeg les van Lukas Foss en Oliver Knussen. Voor zijn compositie Fishbone kreeg hij de Koussevitzky prijs. De Duitse componist Hans Werner Henze wees Zuidam op zijn potentieel als operacomponist en -librettist en verstrekte hem een opdracht tot het maken van een avondvullende opera voor de Münchener Biennale für Neues Musiktheater. Dit resulteerde in Freeze, een opera gebaseerd op het verhaal van de ontvoering van Patricia Hearst, waarbij hij voor het eerst samenwerkte met Gerrie de Vries. Hij keerde in 1999, 2001 en 2003 als docent terug naar Tanglewood, onder meer als Artist in Residence. In 2010 doceerde Zuidam als Erasmus Professor aan de universiteit van Harvard en werd hem in Den Haag de Kees van Baaren-Prijs uitgereikt voor zijn opera Rage d’amours. Naast zijn compositorische activiteiten, is Zuidam ook actief als essayist en librettist. 8
biografieën
UITVOERENDEN Gerrie de Vries
foto: Marco Borggreve
Mezzosopraan
Gerrie de Vries studeerde aan het Sweelinck Conservatorium in Amsterdam. Zij werd internationaal bekend met haar interpretaties van het twintigste-eeuwse repertoire van onder anderen Igor Stravinsky en Arnold Schönberg tot en met Louis Andriessen en György Kurtág. Daarnaast voerde zij talloze werken uit die speciaal voor haar werden geschreven of aan haar werden opgedragen
zoals Pancho Villa (liederen van Rob Zuidam) en A King, Riding (een opera van Klaas de Vries, geregisseerd door Christopher Marthaler in een coproductie van het Holland Festival en de Koninklijke Munt in Brussel). Gerrie de Vries trad op met ensembles als Asko|Schönberg en Ensemble Musikfabrik. Zij werkte met dirigenten als Reinbert de Leeuw, Peter Eötvös, Ed Spanjaard en Oliver Knussen. Tot op heden is zij artistiek leider van De Helling, een nieuw initiatief tot kleinschalig muziektheater in Nederland. Daar initieerde en speelde zij in voorstellingen zoals: Winterreise (Schubert/ Klaas de Vries), Der Hund (Rob Zuidam) en I am her Mouth (Jan van de Putte). Met Nieuw Amsterdams Peil werkte zij samen aan de productie The Reclining Woman (Astrid Kruisselbrink), geïnspireerd op de beelden van de vermaarde beeldhouwer Henry Moore. De meest recente productie Honderd nachten, honderd jaren met muziek van Klaas de Vries waarvoor zij zelf het 9
libretto schreef, beleefde zijn première in Maastricht in het kader van festival Musica Sacra 2014.
biografieën
Nieuw Amsterdams Peil Nieuw Amsterdams Peil (NAP) werd in 2005 door Heleen Hulst en Gerard Bouwhuis opgericht met als doel een nieuwe impuls te geven aan ongedirigeerde kamermuziek van de twintigste en eenentwintigste eeuw. Zo waren er programma’s rondom György Ligeti, John Cage, Claude Vivier, Francis Poulenc, Richard Ayres en Guus Janssen.
met een draaiorgel in Aan Barrels (met onder andere composities van Reza Nemavar en Janco Verduin). Verder waren er samenwerkingen met Muziektheater de Helling in Reclining Woman en met de Diamantfabriek in Conversations with my mother.
De laatste jaren zijn de projecten van NAP meer gericht op muziektheater en samenwerkingen. Zo waren er projecten met dans (A Year from Monday van choreograaf Paul Selwyn Norton en Gezien Giacometti met muziek van Elmer Schönberger in choreografie van Beppie Blankert), met film (Ur•Wald van Arnoud Noordegraaf, Die Verlorenen van Reynold Reynolds en Anaïs Nin van Louis Andriessen), met geur in het recente Narcissus van Calliope Tsoupaki en 10
foto: Carine Bijlsma
biografieĂŤn
11
biografieën
Jeroen De Man
foto: Janita Sassen
Regie
Jeroen De Man (1980) studeerde in 2005 af aan de acteursopleiding van de Toneelacademie Maastricht. Van 2006 tot 2016 was hij lid van De Warme Winkel. De laatste jaren richt hij zich steeds meer op het regisseren. De Man regisseerde onder andere Als ik de liefde niet heb van Marjolijn van Heemstra bij het Ro Theater en het succesvolle La Isla Bonita, de afstudeervoorstelling van de opleiding Theatraal Performen (Toneelacademie Maastricht, 2015). Vanaf het seizoen 2017/2018 is hij als regisseur
verbonden aan Het Nationale Theater en Toneelgroep Oostpool. Onlangs werd zijn De Lady Macbeth uit het district Mtsensk voor De Hotshop /De Warme Winkel geselecteerd voor het Theaterfestival 2016. De jury zegt daarover ‘in regie van Jeroen De Man laat deze productie op duistere, maar zeker ook op hilarische wijze de Russische verveling ontaarden in een grotesk drama’.
Arjen de Leeuw Vormgeving
Arjen de Leeuw (1972) studeerde aan de beeldhouwafdeling op de Koninklijke Academie van 12
Beeldende Kunsten in Den Haag (1990-1995). Zijn praktijk focust nu hoofdzakelijk op filmwerk. Binnen fictieve settings daagt hij zijn protagonisten uit om om te gaan met existentiële vragen. Een fascinatie voor de absurditeit van het leven, hoe we met ons lot omgaan, met dingen die buiten onze controle vallen, bijvoorbeeld onze natuurlijke omgeving, zijn terugkerende elementen in zijn werk. Zijn werk is nationaal en internationaal tentoongesteld en vertoond. Recent werden zijn films vertoond in het Centre Pompidou, Parijs, het Museo Reina Sofia, Madrid, en op het International Film Festival Rotterdam en 25fps in Zagreb. Parallel aan zijn praktijk heeft hij decors en kostuums ontworpen voor voorstellingen van onder anderen Gienke Deuten, Rieks Swarte en Marjolijn van Heemstra.
seizoen 2016-2017 donderdagavondserie De Donderdagavondserie staat inmiddels niet alleen nationaal maar ook internationaal bekend als een serie waarin de hedendaagse muziekpraktijk floreert. Naast de nieuwste ontwikkelingen in de hedendaagse muziek, ook klassiekers uit de 20e eeuw. Dit seizoen meesterwerken van onder anderen Wolfgang Rihm, Galina Oestvolskaja, John Luther Adams en Frank Zappa. En wereldpremières van componisten als Richard Rijnvos en JacobTV. De Highlights uit de 30 concerten: do 13 okt / 20.15 uur Asko|Schönberg, Stefanovich + Queyras Ode aan Kurtág do 3 nov / 20.15 uur Nederlands Kamerkoor + Raschèr Saxophone Quartet Lera Auerbach: 72 angels do 24 nov / 20.15 uur Cappella Amsterdam Again and Again do 12 jan / 20.15 uur Ives Ensemble Companion Pieces do 9 feb / 20.15 uur Nieuw Ensemble Transformations - Carola Bauckholt / Christina Kubisch do 13 apr / 20.15 uur Ensemble Musikfabrik Zappa’s Tapes 13
VERWACHT
Mei vr 20 mei / 20.00-3.00 uur / Kleine Zaal
Online Radio Festival Not Waving, Suzanne Kraft, BEA1991, Orpheu b2b Nosedrip, Lullabies for Insomniacs za 21 mei / 21.00 uur
Ragazze Quartet Nocturne
vr 27 mei / 19.30 uur /
za 18 + zo 19 jun / 20.30 uur
Muziekgebouw aan de Ring
The Future Of Sex Wunderbaum
Lucy (live concert) feat. Jon Jacobs & Ignazio Mortellaro
di 21 jun / 20.30 uur za 28 mei / 20.15 uur
Nederlands Kamerkoor + Residentie Orkest Händels Israël in Egypte
Juni wo 1 jun / 20.30 uur / Bimhuis
zo 22 mei / 11.00 uur / Kleine Zaal
Calefax Duke Ellington De Suites
Pimp My Organ 4Ever! Ere Lievonen, Fokker-orgel & Carrillo-piano
Holland Festival 4 t/m 26 jun www.hollandfestival.nl
zo 22 mei / 20.15 uur
Plaid + Southbank Gamelan Players Gamelantronics
do 9 + vr 10 jun / 20.30 uur
wo 25 mei / 20.15 uur
The Corridor & The Cure Harrison Birtwistle + David Harsent + London Sinfonietta
Underworld Metropole Orkest Bigband
za 11 jun / 20.30 uur
do 26 mei / 20.15 uur
Mogwai Play Atomic Mark Cousins
Central Conservatory Junior Orchestra Beijing Butterfly lovers
Zemlja Alexander Dovzjenko + Dakhabrakha
di 14 + wo 15 jun / 20.30 uur
Melancholia Sebastian Nübling + Ives Thuwis 14
Unieke jubileumwandeling Muziekgebouw met app Curvices Speciaal voor ons 10-jarig bestaan maakte componiste Rosalie Hirs de poëzie- en klankinstallatie Curvices Amsterdam. Een unieke muzikale rondwandeling waarvoor u de gratis Curvices-app kunt downloaden via de App Store, Google Play of iTunes. De app schakelt in zodra u rondom het gebouw een van de wandelzones betreedt. Een cadeautje van de componist waarvan u het hele jubileumseizoen kunt profiteren! Meer info: muziekgebouw.nl/ festival/10jaar Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX