Za 11 mrt 2017 Grote Zaal 20.15 uur
Serie Strijkkwartetten
Emerson String Quartet Machtig indrukwekkend kwartet
Programma
Serie Strijkkwartetten Za 11 mrt 2017 Grote Zaal 20.15 - 22.00 uur
Emerson String Quartet Machtig indrukwekkend kwartet Eugene Drucker viool Philip Setzer viool Lawrence Dutton altviool Paul Watkins cello
ca. 45 minuten voor de pauze ca. 40 minuten na de pauze
Voorprogramma Foyerdeck 1 19.45 – 20.00 uur Volga Kwartet André Felipe Lima viool Annemarie Hensens altviool Charlotte Gulikers cello Esther ten Kate cello Anton Arenski (1861 - 1906) uit Strijkkwartet nr. 2 op. 35 in a (1894) 2. Variations sur un thème de P. Tschaikowsky. Moderato
Bent u niet vergeten uw mobiele telefoon uit te zetten? Dank u wel.
2
Programma
Alban Berg (1885 - 1935) Strijkkwartet op. 3 (1910) ·· Langsam ·· Mässige Viertel (eerste violist: Philip Setzer)
Claude Debussy (1862 - 1918) Strijkkwartet in g op. 10 (1893) ·· Animé et très décidé ·· Assez vif et bien rythmé ·· Andantino, doucement expressif ·· Très modéré (eerste violist: Eugene Drucker)
Pauze Ludwig van Beethoven (1770 - 1827) Strijkkwartet nr. 12 op. 127 in Es (1823 - 1824) ·· Maestoso – Allegro ·· Adagio, ma non troppo e molto cantabile ·· Scherzando vivace ·· Finale (eerste violist: Eugene Drucker)
3
Toelichting Revolutionair en baanbrekend. Zo beoordeelde men destijds in het gunstigste geval alle drie de kwartetten die vanavond worden gespeeld. Want veel mensen vonden de muziek ronduit lelijk. Het kwartet van Alban Berg uit 1910 is een van zijn allereerste werken, waarin hij zich bedient van een door zijn leraar Schönberg ontwikkelde, revolutionaire manier van componeren, die alle eeuwenlang gehanteerde harmonische ideeën overboord gooit. Toch vinden we in dit overwegend atonale stuk nog wel tonale overblijfselen. Met een beetje goede wil zijn nog passages in een toonsoort te herkennen. Debussy’s kwartet was in 1893 zo wereldschokkend, qua harmonieën, ritmiek en klankkleur, dat het publiek na de première met stomheid was geslagen. Tegenwoordig wordt dit kwartet gezien als een van de hoogtepunten in het standaardrepertoire. Toen Beethoven in 1822 opdracht kreeg om na twaalf jaar weer eens kwartetten te gaan schrijven, was zijn muzikale taal dermate veranderd en zo geconcentreerd geworden dat lang niet iedereen er destijds blij mee was. En de uitvoerenden verkeken zich op de moeilijkheidsgraad. De opdrachtgever was dan ook bitter teleurgesteld. Opus 127 is het eerste kwartet in een reeks die we aanduiden als Beethovens late kwartetten, voor veel mensen nog steeds het non plus ultra op kwartetgebied.
4
Alban Berg Strijkkwartet op. 3 Kijk je naar Bergs geboorte- en sterfjaar, 1885 en 1935, dan stond hij met één been in de negentiende en het andere in de twintigste eeuw. Dat geldt eigenlijk ook voor zijn muziek. Hij combineert daarin de gloedvolle expressiviteit van de postromantiek met nieuwe, baanbrekende compositietechnieken. Hij heeft niet veel geschreven, zo’n vijftien werken, maar heeft zo’n synthese weten te bereiken tussen oud en nieuw dat hij alleen al daarom een plaatsje verdient tussen de grote componisten. Hij begon al heel jong met pianolessen en ondanks zijn zeer gebrekkige theoretische kennis was hij vanaf zijn vijftiende al volop aan het componeren. Vier jaar later had hij zo’n tachtig liederen en een paar stukken voor piano vierhandig geschreven. Muziek boordenvol emoties, verwant aan Mahler, Wagner, Brahms en Richard Strauss. Maar op zijn negentiende gebeurde er iets dat zijn componistenleven op zijn kop zou zetten. Zes jaar lang kreeg hij zeer grondig compositieles van Arnold Schönberg. Die had zelf ervaren dat de laatromantische manier van componeren een doodlopende
Toelichting
weg was geworden en niets nieuws meer op kon leveren. De rek was eruit, bij wijze van spreken. Daarom besloot hij de benadering van melodie en harmonie, waar de muziek al vierhonderd jaar op gebaseerd was, overboord te gooien en atonaal te gaan werken. Door zijn lessen bij Schönberg gingen er werelden voor Berg open. Hij vond zelf dat er overeenkomsten waren tussen de ideeën van psychiater Sigmund Freud en zijn muziek. Muziek kon volgens hem ook wroeten in het onderbewuste. Het Strijkkwartet op. 3 uit 1910, is het laatste werk dat Berg schreef onder het toeziend oog van Schönberg. Het eerste deel is overwegend introspectief en lyrisch, het tweede gedreven en geagiteerd. In dat laatste deel treffen we hier en daar nog sporen van de traditionele componeerwijze. De toonsoort d klein is waarneembaar. Het stuk klonk voor het eerst in april 1911 en Schönberg was aangenaam verrast door de spontaniteit en de originaliteit. Pas ruim tien jaar later is het uitgegeven en gespeeld tijdens het Eerste Internationale Kamermuziek Festival in Salzburg, waar het zorgde voor Bergs internationale doorbraak.
Claude Debussy Strijkkwartet op. 10 Tijdens de eerste helft van de negentiende eeuw was kamermuziek in Frankrijk een ondergeschoven kindje. Het hele muziekleven speelde zich af in de opera. Pas rond 1855 kwam hier wat verandering in.
Dat lag aan de toenemende populariteit van de late kwartetten van Beethoven. Dus werd er sindsdien meer kamermuziek gespeeld. Maar de programmering van die concerten was conservatief en anti-chauvinistisch. Camille Saint-Saëns zei een keer grimmig: ‘De naam van een nog levende Franse componist op een poster was genoeg om iedereen op de vlucht te jagen. Het ging goed met kamermuziekverenigingen, maar op hun programma’s stonden uitsluitend werken van grote namen als Beethoven, Mozart, Haydn, Mendelssohn en een enkele keer Schumann. In die tijd moest je wel erg koppig zijn om muziek te schrijven.’ De bloedige Frans-Duitse oorlog van 1870 eindigde met de ultieme vernedering van Frankrijk. De Duitsers riepen het Duitse keizerrijk uit en keizer Wilhem I werd gekroond in de Spiegelzaal van Versailles. De Fransen reageerden met een golf van nationalisme. Saint-Saëns maakte daar handig gebruik van en richtte in 1871 de Société Nationale de Musique op. De doelstelling van deze organisatie was het geven van concerten met uitsluitend Franse muziek. Toen eind december 1893 Debussy’s strijkkwartet bij de Société in première ging was zelfs het meest ruimdenkende deel van het publiek met stomheid geslagen. Zulke rare klanken hadden ze een strijkkwartet nog nooit horen produceren. Zelfs Debussy’s goede vriend, de componist Ernest Chausson, aan wie hij het kwartet had willen opdragen, reageerde zo ijzig dat Debussy van 5
Toelichting
die opdracht afzag. Het kwartet verscheen wel in druk maar de uitgever betaalde Debussy maar een schijntje omdat hij er ook niet echt achter stond.
Bij de première van Debussy’s strijkkwartet was zelfs het ruimdenkende deel van het publiek met stomheid geslagen De opbouw van het stuk heeft Debussy losjes ontleend aan zijn leraar César Franck, die drie jaar daarvoor ook een strijkkwartet had geschreven. Het motief waarmee het gepassioneerde en zeer afwisselende openingsdeel begint is een soort kiemcel, van waaruit het hele kwartet zich verder ontwikkelt. Het thema zelf verandert ook geleidelijk. Het komt terug in het tweede deel en de finale. Die opbouw, bedacht door Franck, noemen we cyclisch. Het tweede deel zit vol met die effecten waar het publiek tijdens de première zoveel moeite mee had. De altviool speelt continu een snelle versie van het openingsmotief en de andere instrumenten tokkelen en strijken beurtelings. De opwindende vaart blijft gehandhaafd tot het deel boven een nerveuze triller van de cello met een paar zachte getokkelde noten als een kaarsje wordt uitgeblazen. Boven het deel dat daarop volgt staat: Andantino, doucement expressif. Na een opening door de tweede viool en altviool die je op het verkeerde been 6
zet, begint de eerste viool aan een lome, sensuele melodie. Dan neemt de altviool het stokje over met een nieuwe versie van het motief uit het openingsdeel. De sfeer blijft broeierig, als een zomerdag die begint met ochtendmist. Heel even breekt de zon door maar verdwijnt ook weer snel. In Debussy’s brieven kunnen we lezen dat hij grote moeite heeft gehad met de finale. ‘Ik krijg het maar niet in de vorm die ik in gedachten had’, schreef hij aan Chausson. De inleiding tot dat deel bevat weer een nieuwe versie van het openingsmotief. Dan begint de cello aan weer een andere versie daarvan, ditmaal als basis voor een fugatisch aandoend gedeelte dat versnelt. En uitgebreid terugblikt naar de vorige delen. Toen het kwartet twee maanden na de première nog een keer werd gespeeld, kreeg het de handen wel op elkaar. De omgeving droeg daar ook aan bij. Dit concert vond plaats in een museumzaal in Brussel, waar moderne schilderijen hingen van onder anderen Gauguin, Redon en Signac.
Ludwig van Beethoven Strijkkwartet op. 127 Toen Beethoven in 1822 begon aan zijn Strijkkwartet op. 127 had hij zich twaalf jaar niet beziggehouden met strijkkwartetten. Het ging niet goed met hem. Critici verkondigden dat zijn inspiratie uitgeput was. Hij was volledig doof, eenzaam, ziek en had grote geldzorgen.
Toelichting
Daarom kwam de brief van de Russische vorst Galitzin als een godsgeschenk. Hij vroeg Beethoven daarin voor hem, als amateurcellist, een aantal strijkkwartetten te schrijven. Beethoven mocht zelf bepalen wat zijn honorarium zou worden. Aan dit verzoek danken wij drie composities die volgens velen het non plus ultra zijn op strijkkwartetgebied. Opus 127, 130 en 132. Daar werd in die tijd anders over gedacht. Vorst Galitzin schrijft: ‘Ik moet bekennen dat deze langverwachte kwartetten een grote teleurstelling waren. Men verwachtte muziek vergelijkbaar met Beethovens vroegere kwartetten. Bovendien stelden ze veel hogere eisen aan de uitvoerenden’. Ook het kwartet dat de première verzorgde – het enige toen bestaande professionele strijkkwartet met Schuppanzigh als primarius – had zich erop verkeken en te weinig gestudeerd. Dat resulteerde in een slechte uitvoering en veel onbegrip. Drie weken later speelde een ander kwartet het weer. Ditmaal had Beethoven het ensemble tijdens de repetities gecoacht, zo goed en zo kwaad als het ging. Door zijn doofheid hoorde hij niets. Maar hij hield wel nauwlettend de bewegingen van vingers en strijkstokken in de gaten, en baseerde zijn commentaar daarop. En ditmaal had het kwartet zoveel succes dat het in de weken daarop nog negen keer herhaald moest worden.
de sterke accenten, keert verderop in dit deel op onverwachte momenten meerdere malen terug. Het Adagio is volgens velen een van de hoogtepunten uit Beethovens oeuvre. Het bestaat uit vijf zeer vrije variaties en een coda over twee eenvoudige en met elkaar verwante thema’s. Kalm, berustend en hemels. De derde variatie heeft qua sfeer iets van een gebed. Volgens Schumann vergat je tijdens het luisteren naar dit deel de tijd. We worden weer met beide benen op de grond gezet in het Scherzando, vol puntige ritmiek. In het trio, het middendeel, mag de primarius fluisterend galopperen. De andere strijkers leveren de benodigde ritmische energie. De Finale is optimistisch. Gek genoeg heeft Beethoven er geen tempoaanduiding boven gezet. Op een gegeven moment wil hij je doen geloven dat het stuk afgelopen is maar dan volgt er nog een coda in vliegende vaart. Tekst toelichting: Thijs Bonger
De langzame inleiding van het openingsdeel klinkt fors, met zwaar aangezette accenten. Daarna wordt de muziek lyrischer. Maar die inleiding, met zijn grimmige stemming en 7
Biografieën Componisten Alban Berg
De Oostenrijkse componist Alban Berg (1885 - 1935) was een leerling van Arnold Schönberg. Samen met Schönberg en Webern vormde hij het boegbeeld van de Tweede Weense School. De drie componisten lieten de tonaliteit achter zich ten gunste van de door Schönberg ontwikkelde twaalftoonsmuziek. Van hen bleek Berg uiteindelijk de componist die de nieuw ontwikkelde mogelijkheden 8
het meest toepaste vanuit het gedachtegoed van de late negentiende eeuw. Het leidde tot een zeer persoonlijke en dramatische taal die Berg met terugwerkende kracht verhief tot een van de sleutelfiguren op de drempel van de twintigste-eeuwse muziekgeschiedenis. En dat niet alleen. Want werken als zijn Vioolconcert, de opera Wozzeck en de Lyrische Suite vinden tot op de dag van vandaag hun weg steeds makkelijker naar het publiek.
Claude Debussy
Claude Debussy (1862 1918) groeide op te midden van het Chinese porselein en de lakkastjes van zijn vaders winkel in ‘chinoiseries’. Zijn liefde voor het exotische had daar zijn oorsprong. Vanaf zijn tiende studeerde hij aan het conservatorium in Parijs: piano bij Marmontel, compositie bij Guiraud en orgel bij César Franck. Aan het conservatorium won hij de hoogste onderscheiding, de Prix de Rome, hoewel de jury zijn voorkeur voor het ‘buitenissige’ wantrouwde. Debussy zette
Biografieën
zijn buitenissigheid door en ontwikkelde een eigen stijl onder invloed van onder anderen Wagner, Liszt en de Javaanse gamelan die hij in 1889 hoorde op de Wereldtentoonstelling in Parijs. Zijn muziek was volkomen nieuw. Het is heel bijzonder dat de avantgardist Debussy vanaf het begin bij het publiek erkenning vond: met zijn Prélude à l’après-midi d’un faune (1894) en zijn opera Pelléas et Mélisande (1902) verwierf hij zich een onaantastbare positie als een van de belangrijkste componisten van zijn tijd.
Ludwig van Beethoven
Ludwig van Beethoven (1770 - 1827) kreeg als kleine jongen in Bonn pianoles van zijn vader, maar hij leerde ook viool en altviool spelen van Franz Rovantini, een kleurrijke figuur die een poos bij de familie Beethoven in huis woonde. Later speelde hij altviool in het orkest van de keurvorst van Bonn, maar zijn favoriete instrument was de piano.
en improvisator, pas daarna als componist van overweldigende symfonieën en kamermuziek. Zijn strijkkwartetten werden vooral door het Schuppanzigh Kwartet gespeeld; de componist nam zelfs nog enige tijd vioolles bij de primarius van dat kwartet. In 1808 was Beethovens gehoor zo slecht geworden dat hij niet meer in het openbaar als pianist kon optreden. Bij het instuderen van zijn late strijkkwartetten zat hij tussen de vier musici en wist ondanks zijn doofheid nog zoveel op te vangen dat hij aanwijzingen kon geven. Toen Beethoven stierf had hij volgens Karl Holz zijn Tiende symfonie volledig in zijn hoofd en had die zelfs op de piano aan hem voorgespeeld. Van de uitwerking van zijn ideeën en schetsen is het echter niet meer gekomen.
In Wenen werd Beethoven vanaf 1792 allereerst beroemd als pianovirtuoos 9
BiografieĂŤn
Foto: Lisa Marie Mazzucco
Uitvoerenden Emerson String Quartet Het Emerson String Quartet is een van de beste strijkkwartetten van deze tijd. Het is geprezen om zijn muzikaliteit, talent en dynamische uitvoeringsstijl. 10
Het kwartet heeft een indrukwekkende lijst prestaties op zijn naam staan: een exclusief platencontract bij Deutsche Grammophon, twee Grammy Awards voor het Beste Klassieke Album en de Beste Kamermuziekuitvoering, de Prijs voor de Beste Plaat van het Jaar van Grammophone Magazine en concerten in vrijwel iedere belangrijke
concertserie en op festivals over de gehele wereld. Naast klassiek repertoire heeft het Emerson String Quartet grote affiniteit met moderne muziek. Een aantal componisten droeg een compositie aan hen op, zoals John Harbison, Gunther Schuller, Richard Wernick, Wolfgang Rihm en Paul Epstein. Het Emerson String Quartet gaf concerten
Biografieën
in Noord Amerika, Zuid Amerika, Japan, Australië en West Europa. Het kwartet werd opgericht in 1976, het jaar van het 200-jarig bestaan van de Verenigde Staten en is genoemd naar de Amerikaanse dichter en filosoof Ralph Waldo Emerson. Eugene Drucker en Philip Setzer richtten het kwartet op en zij spelen afwisselend de eerste viool. Lawrence Dutton kwam in 1977 bij het kwartet en David Finckel in 1979. Onlangs volgde de Britse cellist Paul Watkins Finckel op.
concertmeester van het São Paulo Jeugd Orkest. Altvioliste Annemarie Hensens stuurt sinds 2013 de altviolen van het Ricciotti ensemble aan.
www.emersonquartet.com
Volga kwartet Het Volga kwartet speelt sinds 2016 met veel plezier en passie samen. Lessen krijgen zij aan het Conservatorium van Amsterdam bij onder anderen Maarten Mostert. Violist André Felipe Lima was voordat hij naar Nederland kwam, twee jaar geleden, benoemd tot de
Sindsdien oriënteert ze zich zowel op de klassieke muziek als in de jazz en improvisatie. Celliste Charlotte soleerde met Camerata Amstelveen, speelde meerdere keren in het Nationaal Jeugd Orkest en speelt veel kamermuziek. Cellist Esther ten Kate deed orkestervaring op bij Jeugd Orkest Nederland en het Nationaal Jeugd Orkest waarbij ze in beide gevallen een aanvoerderspositie had. 11
Verwacht
Serie Strijkkwartetten Za 15 apr 2017 Grote Zaal 20.15 uurt
Artemis Quartett Het romantische strijkkwartet De ‘ontbrekende schakel tussen de strijkkwartetten van Mendelssohn en Brahms’ worden ze wel genoemd, de relatief weinig gespeelde strijkkwartetten van Robert Schumann. In 1842 kreeg de componist de geest en schreef hij na het bestuderen van het werk van Haydn en Beethoven drie kwartetten met een geheel eigen signatuur. Het fameuze Duitse Artemis Quartett omringt Weberns romantische Langsamer Satz nu met twee kwartetten uit dit bijzondere opus van Schumann. Een must voor liefhebbers van het romantische strijkkwartet. Programma: Robert Schumann Strijkkwartet op. 41 nr. 2 / Anton Webern Langsamer Satz / Robert Schumann Strijkkwartet op. 41 nr. 3
12
Artemis Quartett Foto: Molina Visuals
Verwacht
Strijkkwartet Biënnale Amsterdam Za 27 januari t/m za 3 februari 2018
De allereerste editie van de Strijkkwartet Biënnale Amsterdam. Van 27 januari t/m 3 februari staat het Muziekgebouw helemaal in het teken van de allereerste editie van de Strijkkwartet Biënnale Amsterdam. Wereldwijd het eerste festival dat zo diepgaand en grootschalig een van de meest bijzondere genres in de klassieke muziek viert: het strijkkwartet, de poëzie onder de kamermuziek. Een week lang is Amsterdam wereldwijd ‘the place to be’ voor strijkkwartetten en componisten – van de wereldtop tot jong talent –, liefhebbers en nieuwsgierige luisteraars. Dompel je iedere dag van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat onder in de vele facetten van het strijkkwartet tijdens de Strijkkwartet Biënnale Amsterdam! Met o.a. Brentano String Quartet / Cuarteto Casals / Quartetto di Cremona / Quatuor Danel / DoelenKwartet / Doric String Quartet / Dudok Kwartet Amsterdam / Emerson String Quartet / Hagen Quartett / O/Modernt String Quartet / Cuarteto Quiroga / Ragazze Quartet / Ruysdael Kwartet / Signum Quartett Zie ook www.sqba.nl Kaartverkoop via www.muziekgebouw.nl/sqba 13
Verwacht
Maart
wo 22 mrt / 20.15 uur Calefax Pelgrimage
do 30 mrt / 20.15 uur Nieuw Ensemble An Evening of Today 2017 vr 31 mrt / 20.15 uur #tristanisolde Silbersee + Spr¡tzl
zo 12 mrt / 11.00 uur / Kleine Zaal Jacob Lekkerkerker Lekkerkerker beroert het Fokker-orgel
do 23 mrt / 12.30 uur Lunchconcert Rubens Consort + prijswinnaars Prinses Christina Concours
zo 12 mrt / 15.00 uur Nederlandse Bachvereniging Johannes Passion UITVERKOCHT
do 23 mrt / 20.15 uur Liza Ferschtman & Friends Octetten van Mendelssohn tot nu
za 1 apr / 19.00 uur Abdel Rahman El Bacha 72 preludes van Bach, Chopin en Rachmaninov
wo 15 mrt / 20.15 uur Dudok Kwartet + Berlage Saxophone Quartet Under Construction
vr 24 mrt / 20.15 uur Bo Skovhus + Stefan Vladar Skovhus zingt Mahler
zo 2 apr / 15.00 uur Liza Ferschtman Wat is het geheim van viool met dans? (8+)
do 16 mrt / 20.15 uur Asko|Schönberg + Nederlands Kamerkoor Via Crucis: Reinbert de Leeuw vr 17 mrt / 20.30 uur Hello Stockhausen! Early electronic works za 18 mrt / 15.00 uur De IJ-Salon Matthäus
zo 19 mrt / 20.15 uur Cappella Amsterdam Passions & Lamentations 14
Kijk Muziek! Zo 26 mrt
13.30 + 15.30 uur / Kleine Zaal Wonderland Collectief + Makiko Ito Wonderland (2-4) 13.30 uur Nederlands Kamerorkest Laat me met rust! (5+) di 28 + wo 29 mrt / 20.00 uur And you must suffer (Johannes Passion) De Nationale Opera i.s.m. het Muziekgebouw
April
Huil van de Wolff Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan oprichter van het Muziekgebouw Jan Wolff (1941 - 2012). Zie voor meer informatie muziekgebouw.nl/ huilvandewolff Geheimtips Bijzondere concerten
Foto: Erik van Gurp
Restaurant Zouthaven Kom voor het concert eten in restaurant Zouthaven. Reserveren: 020 788 2090 of zouthaven.nl
Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal. - Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert. - Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming. - Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen. Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje. Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.
Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren. Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven? Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws. Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram. Dank! Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiĂŤnten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
15