Do 23 mrt 2017 Grote Zaal 20.15 uur
Donderdag avondserie
Liza Ferschtman &Â Friends Octetten van Mendelssohn tot nu
Programma
Donderdag avondserie Serie Zielsverwanten
Liza Ferschtman & Friends Octetten van Mendelssohn tot nu Liza Ferschtman viool Esther Hoppe viool Ayako Tanaka viool Benjamin Marquise Gilmore viool Jennifer Stumm altviool Tomoko Akasaka altviool Giovanni Gnocchi cello István Várdai cello Felix Mendelssohn Bartholdy (1809 - 1847) Octet voor strijkers op. 20 (1825) ·· Allegro moderato ma con fuoco ·· Andante ·· Scherzo ·· Presto Mathilde Wantenaar (1993) Octet voor strijkers (2016) Pauze George Enescu (1881 - 1955) Octet voor strijkers op. 7 (1900) ·· Très modéré ·· Très fougueux ·· Lentement ·· Mouvement de valse bien rythmée
2
Do 23 mrt 2017 Grote Zaal 20.15 - 22.05 uur ca. 50 minuten voor de pauze ca. 40 minuten na de pauze
Inleiding Grote Zaal 19.15 – 19.45 uur Schrijver en musicoloog Thea Derks in gesprek met violiste Liza Ferschtman en componist Mathilde Wantenaar
Dit concert wordt live uitgezonden door Omroep MAX op NPO Radio 4
Bent u niet vergeten uw mobiele telefoon uit te zetten? Dank u wel.
Toelichting De ‘uitvinding’ van het strijkoctet wordt toegeschreven aan de Duitse componist Louis Spohr (1784 - 1859). In de eerste decennia van de negentiende eeuw probeerde deze violist en dirigent te wedijveren met Nicolo Paganini in de categorie meest spectaculaire violist. Omdat dit een gelopen race leek, begon Spohr zich ook op andere terreinen te manifesteren. Spohr was een groot festival- en concertorganisator en wist hoe hij spektakel moest brengen. Een van die spektakelstukken was zijn idee van twee wedijverende strijkkwartetten. Zijn vier dubbelkwartetten vormen de basis voor de octetbezetting van vier violen, twee altviolen en twee celli. Het is een van de grootste bezettingen die nog tot de kamermuziek wordt gerekend en het is in feite een bescheiden strijkorkest. Dat maakt de mogelijkheden voor deze bezetting ook meteen zo groot en interessant. Toch zijn naast de werken van Spohr de strijkoctetten niet talrijk. In Nederland overtroefde Johannes van Bree het idee van Spohr met een curieus Allegro voor vier strijkkwartetten en in Duitsland was het de jonge Felix Mendelssohn die het idee overnam en meteen een octet schreef dat de werken van Spohr deed verbleken. Mendelssohns octet werd het model dat latere componisten onder wie George Enescu inspireerde. De jonge Nederlandse componiste Mathilde Wantenaar trok zich van de traditie niet zo veel aan en ging voor haar speciaal voor Liza Ferschtman en vrienden geschreven Octet vooral te rade bij de strijkerstexturen van Béla Bartók, Claude Debussy en Maurice Ravel. Haar werk beleefde eergisteren
in TivoliVredenburg de wereldpremière en wordt vandaag voor de tweede keer uitgevoerd.
Felix Mendelssohn Bartholdy Octet op. 20 Het wonderkind Felix Mendelssohn Bartholdy had al een aardige muzikale carrière achter de rug toen hij op 16-jarige leeftijd zijn rijpe eigen stem vond en een van zijn grootste meesterwerken schreef. Hij had zich al jong publiekelijk gemanifesteerd als pianist en ook de componist Mendelssohn was dankzij zijn twaalf strijkerssymfonieën welbekend. Toch kwam de rijpheid van zijn Octet op. 20 in 1825 enigszins als een verrassing. Vooral omdat het maar gewoon een verjaardagscadeautje was voor zijn viooldocent Eduard Ritz voor wie hij eerder zijn jeugdige Vioolconcert in d had geschreven. Mendelssohn componeerde de eerste vioolpartij, die op sommige momenten het veld domineert, speciaal voor zijn docent en het verhaal gaat dat hij zelf ook aanschoof bij diverse particuliere uitvoeringen van het Octet en de altviool ter hand nam. 3
Toelichting
In het vierdelige Octet vond Mendelssohn zijn stem en het evenwicht tussen de meerstemmigheid van Bach, de gratie van Mozart en de kracht van Beethoven zoals de muziekencyclopedie The New Grove het omschrijft. Hoewel Mendelssohn ongetwijfeld het eerste dubbelkwartet van Louis Spohr uit 1823 kende, sloeg hij een iets andere weg in met de acht strijkers. Hij maakte nauwelijks gebruik van de mogelijkheid van twee duellerende kwartetten, maar gebruikte de instrumenten juist heel orkestraal; hij zette zelfs de opmerking in de partituur dat alle instrumenten de noten moesten spelen ‘als in een symfonie’. Praktisch betekent het dat er allerhande combinaties in worden gezet afhankelijk van het gewenste effect. Louis Spohr merkte in zijn autobiografie ook al op dat Mendelssohns Octet van een andere orde was dan zijn dubbelkwartetten, al was dat vooral om zijn eigen ‘vinding’ op te hemelen. ‘Mijn vier dubbelkwartetten zijn enig in hun soort. Het Octet van Mendelssohn valt in een heel andere categorie waarin de beide kwartetten niet in koor samenwerken en gedachten ontwikkelen, maar alle instrumenten op individuele basis samenwerken.’ Mendelssohn was overigens niet direct tevreden. Het werk werd pas in 1830 uitgegeven en tot die tijd sleutelde hij regelmatig aan het vrolijke eerste deel, het herfstachtige Andante en de uitbundige en kunstig meerstemmige finale. Alleen het derde deel, het Scherzo, liet hij verder met rust. Daar was hij geheel tevreden over. Het appelleert met de zachte afgemeten noten en de spannende trillers aan de wereld van elfen, 4
gnomen en luchtgeesten die we kennen van zijn Midzomernachtsdroom. De componist zou zich hebben laten inspireren door het deel uit Goethes Faust waarin de Walpurgisnacht wordt beschreven en dat later terugkeerde in zijn oratorium Die erste Walpurgisnacht.
Mathilde Wantenaar Octet voor strijkers Ook al mag zij nog tot de zeer jonge componisten gerekend worden, Mathilde Wantenaar is in dit gezelschap de oudste als het gaat om het schrijven van een octet. De componiste, die in haar werk de sprookjesachtige romantiek opnieuw lijkt uit te vinden, kreeg twee jaar geleden het verzoek een trio te schrijven voor Liza Ferschtman en haar Delft Chamber Music Festival. Het resultaat, Wiegelied, beviel zo goed dat ze direct uitgedaagd werd een octet voor strijkers te schrijven. Hoewel de stukken van Wantenaar doorgaans zeer prettig ‘verhalend’ overkomen, zit er volgens de componiste ‘niets buitenmuzikaals’ achter het Octet. ‘Ik heb een chromatisch hoofdthema verzonnen waar het stuk grotendeels op gebouwd is. Het is een modulerend themaatje dat misschien wel doet denken aan Bartóks Music for strings, percussion and celesta. Een andere bouwsteen is een akkoord dat langzaam naar beneden uitwaaiert en opgloeit, in combinatie met een weifelend motief, waar het stuk ook mee
Toelichting
eindigt. Daarnaast is er een zoeter, vreugdevol maar misschien ook wel naïef tweede thema, dat contrasteert met het chromatische, onheilspellende, dalende hoofdthema. ‘Behalve Bartók waren ook de strijkkwartetten van Debussy en Ravel inspiratiebronnen voor mij. Op sommige plekken heb ik ook geprobeerd om het grote romantische gebaar te vangen van een uitdijende harmonie die altijd ergens naar verlangt, maar nooit tot een rustpunt komt. Qua vorm komt het rustig op gang. Op een gegeven moment komt er steeds meer beweging in en wordt het harder en meer gefragmenteerd. De agressie loopt op tot een breekpunt, waarna het eerste thema in zachtere vorm terugkeert en het tweede thema nog een poging doet om op te bloeien, maar op het hoogtepunt bevriest en oplost in het eerste thema, dat vervolgens weer oplost in het uitwaaierende akkoord waarmee het stuk eindigt.’
George Enescu Octet op. 7 Naast het Octet dat de Deense componist Niels Gade– Mendelssohns opvolger bij het Gewandhausorchester Leipzig – in 1848 schreef is eigenlijk alleen het Octet van George Enescu een werk dat kan wedijveren met het werk van Mendelssohn. Ook Enescu kwam met dit werk tot ‘rijpheid’ op een vrij jonge leeftijd. Hij was slechts negentien toen hij in 1900 zijn Octet voltooide. Net als
in Mendelssohns werk is er bij Enescu geen sprake van twee wedijverende kwartetten, maar van een haast symfonische klankstructuur. De uitdaging die het componeren en structureren van het werk bracht, deed Enescu verzuchten dat hij uiteindelijk ‘waarschijnlijk net zoveel angst voelde om het werk de wereld in te sturen als een ingenieur voelt als zijn eerste hangbrug over de rivier in gebruik wordt genomen.’ Het kostte hem uiteindelijk ook enige moeite om het werk uitgevoerd te krijgen. De destijds beroemde Concerts Colonne in Parijs waar Enescu studeerde weigerden het werk na enkele repetities te programmeren omdat de organisatoren het te risicovol vonden. Het Octet ging pas in 1909 in première tijdens een concert in Parijs gewijd aan de kamermuziek van Enescu. De componist had het zichzelf en de luisteraars ook niet makkelijk gemaakt. Enescu beschreef zijn werk zelf als cyclisch, wat zoveel betekent dat de verschillende thema’s in alle delen op een of andere manier terugkeren, maar dat is slechts het halve verhaal. Enescu slaagde er ook in om de vier delen tezamen te schrijven als een grootse ruim veertig minuten durende sonatevorm, Het eerste deel is met de introductie van het thematisch materiaal de ‘expositie’, de finale is de zogenaamde ‘recapitulatie’, waarin het materiaal uit het begin herkenbaar terugkeert en de twee middendelen vormen de doorwerking waarin variaties op het thematisch materiaal opduiken en de componist steeds verder af lijkt te geraken van de gekende thuishaven. Tekst toelichting: Paul Janssen
5
Biografieën Componisten Felix Mendelssohn Bartholdy
De Duitse componist Felix Mendelssohn Bartholdy (1809 - 1847), groeide op in voor een musicus wellicht ideale materiële en culturele omstandigheden. Zijn vader was bankier, zijn moeder uitermate artistiek en literair begaafd en zijn grootvader Mozes Mendelssohn was een bekend Joods filosoof. De jonge Felix had niets te klagen en kreeg van jongs af aan de best mogelijke 6
opleiding. Van Carl Friedrich Zelter kreeg hij zijn liefde voor Bach mee. Dat resulteerde in 1829 in de eerste uitvoering van de Matthäus Passion sinds de dood van Bach en het begin van de Bachrevival. De componist had toen al ruimschoots naam gemaakt met jeugdwerken als de Strijkerssymfonieen, zijn Octet, de Ouverture Midzomernachtsdroom en zijn Eerste symfonie. Er zouden nog vier symfonieën, diverse concerten en meer volgen dat Mendelssohn zou verheffen tot een van de belangrijkste componisten van de eerste helft van de negentiende eeuw. In 1937 wordt hij de eerste Kapelmeester van het beroemde Gewandhausorchester in Leipzig wat hij met een kleine onderbreking tot zijn vroegtijdige dood in 1847 zou blijven.
Mathilde Wantenaar
De Nederlandse componiste Mathilde Wantenaar (1993) werd geboren in Amsterdam. Op 9-jarige leeftijd begon zij met pianolessen. Daar kwamen later viool- en cellolessen bij. Al van kinds af aan ‘fantaseerde’ ze liever stukjes dan dat ze haar oefeningen speelde en in 2010 deed ze mee aan de compositiewedstrijd van het Nederlands Blazers Ensemble wat haar de Koninklijke Conservatoriumprijs
Biografieën
voor jonge componisten opleverde. De ontdekking dat je van componeren een professie kon maken bracht haar naar de compositiestudie aan het Conservatorium van Amsterdam. Sindsdien is haar ster rijzende. In 2012 kreeg ze de Donemus aanmoedigingsprijs voor vrouwelijke componisten en in 2014 won zij de eerste Alba Rosa Viëtor Composition Prize en de publieksprijs met Sprookjes voor viool en piano. Vorig jaar schreef ze haar eerste twintig minuten durende opera p e r s o n a r voor stem, strijkkwartet en jazzkoor die in première ging tijdens het Opera Forward Festival.
George Enescu
Hij maakte al snel naam met zijn werken, maar hij gooide vooral hoge ogen als viooldocent. Zo was hij docent van onder anderen Yehudi Menuhin, Arthur Grumiaux en Ida Haendel. Zijn werken hebben doorgaans een Roemeens karakter, zoals de Roemeense rapsodieën uit 1901. Hij werd zo een inspiratiebron voor volgende generaties Roemeense componisten en het leverde hem een Enescu Museum in Boekarest op.
De Roemeense componist, violist, pianist, dirigent en docent George Enescu (1881 - 1955) gaf al vroeg blijk van een grote muzikale aanleg. Zijn ouders stuurden hem naar Wenen waar hij aan het conservatorium viool, piano en harmonieleer studeerde. Enescu leerde daar Johannes Brahms kennen die veel bewondering voor de jonge componist had. In 1895 verhuisde Enescu naar Parijs om te studeren bij componisten als Jules Massenet en Gabriel Fauré. 7
BiografieĂŤn
Uitvoerenden De Nederlandse violiste Liza Ferschtman (1979) kreeg als dochter van bekende Russische musici de muziek met de paplepel ingegoten. Vanaf haar vijfde jaar kreeg ze al vioollessen van Philip Hirschhorn. Al tijdens haar studie won ze prijzen waaronder de eerste prijs bij de Iordense Viooldagen (1994) en het Nationaal Vioolconcours Oskar Back (1997). In 2006 kreeg ze de hoogste staatsonderscheiding voor Nederlandse musici, de Nederlandse Muziekprijs. Inmiddels is zij uitgegroeid tot een van de meest interessante muzikale persoonlijkheden van deze tijd. Ze is actief als soliste en op het gebied van de kamermuziek en ze onderscheidt zich ook als artistiek leider van het Delft Chamber Music Festival. Ze heeft inmiddels met vele grote orkesten en dirigenten opgetreden. Ze vormt een vast kamermuziekduo met pianist Inon Barnatan.
8
Foto: Marco Borggreve
BiografieĂŤn
Foto: Remon Ubezioo
De Zwitserse violiste Ester Hoppe (1978) studeerde aan de Muziekacademie Bazel en aan het Curtis Institute of Music in Philadelphia. Ze was van 2009 tot 2013 concertmeester van het MĂźnchener Kammerorchester. Sinds 2013 is ze vioolprofessor aan het Mozarteum Salzburg. Daarnaast is ze actief als soliste en kamermusicus.
Foto: Pilvax Studio
De Japanse violiste Ayako Tanaka kreeg haar opleiding in Hongarije waar ze door haar docent Tibor Varga werd gekneed in de Europese traditie. Ze groeide uit tot een soliste en kamermusicus die diverse prijzen won. Vanaf de oprichting in 1997 tot 2009 was ze de primarius van het Psophos Quartet.
De Engelse Benjamin Marquise Gilmore (1987) studeerde viool aan de Yehudi Menuhin School en het Weens Conservatorium. Zijn vader was de musicoloog Bob Gilmore die hem al jong trainde in muziektheorie en zijn grootvader is de dirigent Lev Markiz. Gilmore won in 2013 het Nationaal Vioolconcours Oskar Back. Tegenwoordig is hij naast veelgevraagd solist en kamermusicus de concertmeester van het Scottisch Chamber Orchestra.
9
Biografieën
Foto: Balasz Borocz - Pilvox Studio
De Amerikaanse Jennifer Stumm is een van de leidende altviolisten van haar generatie. Ze studeerde aan het Curtis Institute of Music in Philadelphia en aan de Juilliard School in New York. Ook studeerde ze astronomie en politicologie aan de Universiteit van Pennsylvania. Sinds ze in 2005 de Primrose International Viola Competition won is ze internationaal een veelgevraagd soliste. Ze is altviooldocente aan het Royal College of Music in Londen en artistiek leider van het door haar geïnitieerde Ilumina Festival in Brazilië. 10
De Japanse altvioliste Tomoko Akasaka studeerde viool aan de Toho Gakuen School of Music in Tokio en voltooide haar studie aan de Franz Liszt Akademie in Hongarije. Terug in Japan stapte ze over op de altviool. Ze studeerde bij Nobuko Imai en werkte enige tijd aan het conservatorium van Genève als haar assistent. Tegenwoordig woont ze in Berlijn en is ze een veelgevraagd solist en kamermusicus.
De Italiaanse cellist Giovanni Gnocchi (1977) studeerde cello bij onder anderen Mario Brunello en Enrico Bronzi en voltooide zijn studie aan het Mozarteum Salzburg bij Clemens Hagen. Hij was van 2003 tot 2010 eerste cellist van de Camerata Salzburg en trad regelmatig op als gastaanvoerder bij diverse grote orkesten. Als docent is hij onder andere actief geweest aan de Scuola di Musica di Fiesole. Sinds 2012 is hij celloprofessor aan het Mozarteum in Salzburg.
Biografieën
Foto: Pilvax Studio
De Hongaarse cellist István Várdai (1985) werd op 12-jarige leeftijd toegelaten tot de klas van buitengewoon getalenteerde musici aan de Franz Liszt Academie in Boedapest. Vanaf 2005 studeerde hij in Wenen verder bij Reinhard Latzko. Sinds hij in 2007 in de prijzen viel bij de Tsjaikovski Competitie is hij een veelgevraagd cellist. In 2010 won hij een beurs voor een tweejarige studie aan de Kronberg Akademie, waar hij sinds 2013 les geeft.
11
Verwacht
Serie Zielsverwanten Serie Muziektheater
Smell of Bliss Liza Ferschtman + LeineRoebana
Za 27 mei 2017 Grote Zaal 20.15 uur
In Smell of Bliss deelt violiste Liza Ferschtman het podium met de fantastische dansers van het Nederlandse dansgezelschap LeineRoebana. De choreografie dwingt Ferschtman een nieuwe balans te vinden tussen de intensiteit van haar spel en haar fysieke aanwezigheid. Behalve westerse vioolklassiekers – van grootmeester Bach tot 20e-eeuwers Bartók en Berio – speelt ze ook een bijzonder stuk van de hedendaagse Indonesische componist Iwan Gunawan. Liza Ferschtman: ‘Dit is echt een choreografie, waarbij de dansers eenzelfde rol vervullen als de musicus, en waarin de solostukken een unieke rol spelen.’ Programma: Werken van Heinrich Ignaz von Biber, Béla Bartók, Johann Sebastian Bach, Luciano Berio en Iwan Gunawan
12
LeineRoebana
Serie Zielsverwanten Seizoen 2017 – 2018 Topviolist Joseph Puglia geven wij volgend seizoen een wildcard als zielsverwant van het Muziekgebouw. Puglia (New York 1984) is voor bezoekers van het Muziekgebouw bepaald geen onbekende. Als concertmeester van Asko|Schönberg staat hij hier regelmatig op het podium en bracht zo talloze composities in première. Met ons stelde hij een avontuurlijke reeks concerten samen met muziek van Bach tot speciaal voor hem geschreven stukken van Kate Moore, Joey Roukens en Jan van der Putte. Meestercellist Anner Bijlsma vatte het talent van Puglia na afloop van een recital al eens bondig samen: ‘Joey Puglia is the best.’ za 9 sep 2017 Asko|Schönberg + Joseph Puglia Seizoensopening Bach & beyond zo 21 jan 2018 18 violisten rondom Joseph Puglia Het Berio Project zo 21 jan 2018 Joseph Puglia Wat is het geheim van de viool? (8+)
Joseph Puglia
do 5 apr 2018 Asko|Schönberg + Slagwerk Den Haag Exuberante ensemblemuziek za 7 april 2018 Ligeti’s kamermuziek Baanbrekend do 10 mei 2018 Joseph Puglia Music and Movement
13
Verwacht
April
Maart
za 1 apr / 19.00 uur Abdel Rahman El Bacha 72 preludes van Bach, Chopin en Rachmaninov
vr 24 mrt / 20.15 uur Bo Skovhus + Stefan Vladar Skovhus zingt Mahler
zo 2 apr / 15.00 uur Liza Ferschtman Wat is het geheim van viool met dans? (8+)
Kijk Muziek! Zo 26 mrt
13.30 + 15.30 uur / Kleine Zaal Wonderland Collectief + Makiko Ito Wonderland (2-4) 13.30 uur Nederlands Kamerorkest Laat me met rust! (5+) di 28 + wo 29 mrt / 20.00 uur And you must suffer (Johannes Passion) De Nationale Opera i.s.m. het Muziekgebouw do 30 mrt / 20.15 uur Nieuw Ensemble An Evening of Today 2017 vr 31 mrt / 20.15 uur #tristanisolde Silbersee + Spr¡tzl 14
zo 2 apr / 20.15 uur Combattimento Passie volgens Pergolesi
World Minimal Music Festival
vr 7 apr / 20.15 uur Dubbelconcert: The Master Musicians of Jajouka led by Bachir Attar + Midori Takada World Roots za 8 apr / 13.00 uur Bram van Sambeek + Fagotklas Koninklijk Conservatorium Rushes za 8 apr / 15.00 uur Weeshuis van de Nederlandse Muziek Parels uit de muziekgeschiedenis za 8 apr / 16.30 uur Suzanne Ciani Prima donna van de Buchla-synthesizer
wo 5 t/m zo 9 apr Zie voor het volledige programma www.muziekgebouw.nl/festival/ worldminimal
wo 5 apr / 16.30 uur Asko|Schönberg Openbare repetitie De Materie wo 5 apr / 20.15 uur Asko|Schönberg De Materie do 6 apr / 20.15 uur Ensemble Klang, Nieuw Amsterdams Peil + Lavinia Meijer Coming Together
Huil van de Wolff Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan oprichter van het Muziekgebouw Jan Wolff (1941 - 2012). Zie voor meer informatie muziekgebouw.nl/ huilvandewolff Geheimtips Bijzondere concerten
Foto: Erik van Gurp
Restaurant Zouthaven Kom voor het concert eten in restaurant Zouthaven. Reserveren: 020 788 2090 of zouthaven.nl
Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal. - Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert. - Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming. - Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen. Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje. Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.
Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren. Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven? Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws. Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram. Dank! Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiĂŤnten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
15