Za 14 okt 2017 Grote Zaal 19.00 college 20.15 uur concert
Serie Oude Muziek
Capella de la Torre + RIAS Kammerchor Echo’s van de Reformatie + College Reformaties en verbanden met het muzikale leven Het gratis beschikbaar stellen van dit digitale programmaboekje is een extra service ter voorbereiding op het concert. Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling deze versie tijdens het concert te raadplegen via uw mobiele telefoon. Dit is namelijk zeer storend voor de andere concertbezoekers. Bij voorbaat dank.
Programma
Serie Oude Muziek Serie Koren
Capella de la Torre + RIAS Kammerchor Echo’s van de Reformatie + College Reformaties en verbanden met het muzikale leven
Za 14 okt 2017 Grote Zaal 19.00 uur college 20.15 uur concert
Katharina Bäuml ensembleleiding Capella de la Torre Florian Helgath dirigent RIAS Kammerchor
Concert
College 19.00 – 19.45 uur ca. 45 minuten Door Xavier Vandamme
20.15 - 21.50 uur ca. 35 minuten voor de pauze ca. 40 minuten na de pauze
Bent u niet vergeten uw mobiele telefoon uit te zetten? Dank u wel.
2
Programma
Moritz von Hessen (1572 - 1632) Tromba Hollandica
Giovanni Gabrieli Magnificat à 14
Luca Marenzio (1554 - 1599) Jubilate Deo à 12
Martin Luther (1483 - 1546) Verleih uns Frieden gnädiglich
Gregoriaans Da pacem Domine
Heinrich Schütz Gib unsern Fürsten SWV 373
Orlando di Lasso (1532 - 1594) Da pacem Domine
Girolamo Parabosco Da pacem
Heinrich Schütz (1585 - 1672) Verleih uns Frieden SWV 372
Claudio Monteverdi (1567 - 1643) Salve Regina
Michael Altenburg (1584 - 1640) Intrada XII über ‘Ein feste Burg’
Michael Praetorius (1571 - 1621) Meine Seele erhebt den Herren à 19
Jacobus de Kerle (1532 - 1591) Missa Da pacem Domine: Agnus dei à 6/9 Orazio Vecchi (1550 - 1605) Cibavit nos à 8 Heinrich Schütz O süßer, o freundlicher SWV 285 Giovanni Gabrieli (1557 - 1612) Dulcis Jesu patris imago à 20 Pauze
3
College Reformaties en verbanden met het muzikale leven
Xavier Vandamme
College door Xavier Vandamme De term ´Reformatie´ wekt de illusie van een homogene stroming, met een duidelijk plan en heldere doelstellingen. Niets is minder waar. In de loop van de veertiende, vijftiende en zestiende eeuw doken overal in Europa religieus en maatschappelijk geïnspireerde hervormingsbewegingen op. Het oprichten van een alternatieve kerk naast Rome was, in tegenstelling tot wat velen denken, zelden de bedoeling. Integendeel: de term ‘reformatio’ is een katholieke term, diep verankerd in een traditie van continue geloofsherbronning binnen de Romeinse eenheidskerk. Dit college biedt een kritische kijk op deze bepalende periode en legt verbanden met het muzikale leven.
4
Foto: Remke Spijkers
De Vlaming Xavier Vandamme is sinds 2009 algemeen en artistiek directeur van het wereldwijd toonaangevende Utrechtse Festival Oude Muziek. Vandamme studeerde taal- en letterkunde (Frans, Italiaans) en wijsbegeerte aan de universiteit van Leuven, waar hij ook les gaf. Hij was muziekrecensent, onder meer voor de krant De Standaard, en werkte jarenlang als presentator en producer bij de VRT (Klara). Onlangs werd Vandamme verkozen tot voorzitter van het internationale Réseau Européen de Musique Ancienne / European Early Music Network (REMA – EEMN). Eerder werkte hij in Brussel bij concertzaal Paleis voor Schone Kunsten als adjunct-directeur van BOZAR Music.
Martin Luther - portret Lucas Cranach der Ă„ltere (1529)
5
Toelichting Vijf eeuwen na Martin Luthers roemruchte 95 stellingen in Wittenberg wordt in het herdenkingsjaar 2017 op uiteenlopende wijze de balans opgemaakt van de gevolgen van de Reformatie. Voor de ‘oude’ rooms-katholieke kerk betekent Luthers Reformatie een breuk. De volgelingen van de geloofsleer van de kritische theoloog en Augustijner monnik en priester Martin Luther distantiëren zich van de kerk van Rome. Luther wordt in 1520 door de Paus verbannen, maar kan op de Wartburg bij Eisenach onderduiken. Hier werkt hij aan zijn beroemde Bijbelvertaling in het Duits. Dankzij de boekdrukkunst vinden zijn geschriften een grote kring van geïnteresseerden en ontstaat in de eerste helft van de zestiende eeuw het protestantisme. Vooral de geloofstegenstellingen overheersen eeuwenlang de samenlevingen in Europa, veroorzaken brutale oorlogen, discriminatie, intolerantie en haat onder de bevolking.
Tijdens een Lutherse kerkdienst klinken zowel Duitstalige eenstemmige kerkliederen als Latijnse, meerstemmige motetten Met deze beelden voor ogen is het moeilijk om te geloven dat er al in Luthers tijd toch gemeenschappelijke, bindende elementen hebben bestaan onder de strijdende kerken. De muziekgeschiedenis laat zien dat het jaar 1517 geen revolutionaire veranderingen op muzikaal gebied brengt. Enerzijds roept Luther op tot meer gebruik van de volkstaal in de kerk. Met dit doel voor ogen ontstaan 6
vele nieuwe Duitstalige kerkliederen. Vaak zijn het vertalingen van bestaande gezangen uit het Latijn, waaronder een groot aantal van Luther zelf. Tegelijkertijd echter is Luther een groot vereerder van de meerstemmige missen en motetten van de componisten van de zogenaamde Nederlandse school, vooral van Josquin des Prez. Hij is overtuigd van de werking van muziek en van het grote belang ervan voor de kerk. Hij beschouwt de muziek in de kerk als een vrijwel gelijkwaardige partner van de liturgie: ‘De muziek is een geschenk van God, ze maakt de mensen blijmoedig omdat ze direct tot het hart spreekt’. Tijdens een Lutherse kerkdienst in de zestiende eeuw klinken dan ook zowel Duitstalige eenstemmige kerkliederen als Latijnse, meerstemmige misdelen of motetten. Het gregoriaanse gezang Da pacem, Domine Een van de mooiste voorbeelden – in het kader van het verlangen naar vrede door de strijdende geloofsrichtingen zeer toepasselijk – is het gregoriaanse gezang Da pacem, Domine: ‘Geef vrede, Heer’! Deze Latijnse antifoon wordt in de ‘oude’ kerk al sinds de negende eeuw gezongen door monniken en koorzangers op een
Toelichting
eenstemmige melodie. Deze korte, maar tot de verbeelding sprekende roep om vrede wordt in 1529 door Martin Luther vertaald in het Duits tot Verleih uns Frieden en ook de liedmelodie is zeer waarschijnlijk zijn eigen compositie. Luther behoudt hierbij het karakteristieke van de gregoriaanse melodie: het reciteren op de grondtoon en dan alleen op ‘pá/cem’ respectievelijk op ‘Fríe/den’ een dalende hele toon – als het ware een kniebuiging. Diverse componisten laten zich door dit Duitse respectievelijk Latijnse gezang inspireren tot meerstemmige zettingen van missen en motetten voor zowel de protestante als voor de katholieke eredienst. Een vroeg Da pacem-motet van Parabosco, gedateerd omstreeks 1550, laat de gregoriaanse melodie in lange notenwaarden klinken, dwars door het polyfone instrumentaal/vocale stemmenweefsel. Van omstreeks 1580 dateert een vijfstemmig motet van Lassus, de bekendste vertegenwoordiger van de Nederlandse school en een meerstemmige mis van de in Augsburg werkzame Vlaamse componist Jacobus de Kerle. Beide zijn gebaseerd op de gregoriaanse antifoon Da pacem, Domine. Lassus zet de Da pacem-melodie als een cantus firmus in de tenorpartij in lange notenwaarden. Ook in de mis van De Kerle ligt de cantus firmus in één (instrumentale) stem. In het Agnus Dei wordt de melodie door imitatie en tegenstemmen uitgewerkt tot een enorm negenstemmig koor, waardoor de vredeswens ‘dona nobis pacem’ (geef ons vrede) nog wordt versterkt.
Meerkorigheid Vijf jaar later wordt Heinrich Schütz geboren, de belangrijkste Duitse componist van kerkmuziek, een eeuw voor Johann Sebastian Bach. Schütz stamt net als Bach uit Thüringen en is ook protestant. Het imposante oeuvre aan sacrale werken van beide meesters is zonder Luther en de Reformatie niet denkbaar. Schütz werkt voor de eveneens protestante landgraaf Moritz von Hessen, die hem circa 1610 voor compositielessen naar de door hem zo bewonderde Giovanni Gabrieli stuurt aan de San Marco in Venetië. Deze beroemde componist én katholiek priester geldt als de grote leermeester van de zogenaamde Venetiaanse school, bekend vanwege de meerkorigheid, cori spezzati genoemd: twee of meer koren staan ruimtelijk (in de imposante koepel van de San Marco) tegenover elkaar opgesteld en zingen steeds een fragment als ‘echo’ op elkaars inzetten. Deze dubbelkorige techniek heeft in instrumentale stukken zelfs een soort stereo-effect, zoals bij het eerste werk op het programma. De muzikale landgraaf Von Hessen componeert namelijk zelf ook in de nieuwe Venetiaanse stijl. Vereniging van tradities De feestelijke, plechtige openingsfanfare Tromba Hollanda fungeert als een aankondiging van de succesvolle, vredelievende muzikale toenaderingspogingen onder de componisten van kerkmuziek voor beide christelijke kerken. Een eerste ‘bewijs’ wordt geleverd door een grootse compositie 7
Toelichting
voor drie vierstemmige koren met het letterlijk jubelende twaalfstemmige motet Jubilate Deo van Marenzio. Als tijdgenoot van Lassus en Gabrieli beheerst hij zowel de dubbelkorige techniek als het oude contrapunt én de homofone stijl uit Rome perfect. Zijn werk heeft op de volgende generatie componisten als Schütz en Monteverdi een grote invloed. Een hoogtepunt in het oeuvre van Schütz is het vijfstemmige, tweedelige motet Verleih uns Frieden uit 1648. Het verenigt protestante en katholieke tradities, oude én nieuwe compositiestijlen en is op dit programma de ‘modernste’ compositie op de inmiddels bekende vredeswens. In dit motet wisselt hij dubbelkorige passages af met zettingen volgens de complexe polyfone stijl van de Nederlandse school van Lassus. Het tweede deel schrijft Schütz op het later door Luther en Johan Walter toegevoegde couplet ‘Gib unsern Fürsten’, dat hier na de pauze als zelfstandig motet wordt uitgevoerd. Vocale en instrumentale stemmen gecombineerd Giovanni Gabrieli wordt niet voor niets de muzikale ‘Titiaan’ van Venetië genoemd met zijn grootse motetten, rijk aan versieringen en klankkleuren. Een vernieuwing binnen de kerkmuziek is het gebruik van een ‘capella’, bestaande uit blaas- en strijkinstrumenten, in combinatie met solisten en koorzangers. De muzikale structuur die gekenmerkt wordt door een enorme spanningsopbouw naar een grote climax toe, zoals in het 8
motet Dulcis Jesu, is typisch voor Gabrieli: een lange instrumentale inleiding waaraan de twee solostemmen worden toegevoegd met een speels, levendig duet, aangevuld met steeds meer stemmen tot een complex aan soli, koor en instrumenten. In het veertienstemmige Magnificat, de lofzang van Maria, worden de vocale en instrumentale stemmen gedurende het hele stuk gecombineerd. Het meerkorige stemmenweefsel wordt pas op het hoogtepunt van de compositie ‘et in saecula saeculorum, Amen’ samengevoegd tot een geheel om de zeggingskracht ervan te versterken. Verstaanbaarheid De Italiaanse componist Claudio Monteverdi ontwikkelt omstreeks 1610 een nieuwe muzikale stijl: de zogenaamde seconda prattica, waarin anders dan in de complexe meerstemmige motetten en madrigalen, solistisch gezongen melodieën door een basso continuo (vaak klavecimbel en luit) worden begeleid. De verstaanbaarheid van de tekst en de vocale voordracht staan bij deze stijl voorop. In het Salve Regina voor twee solisten en basso continuo uit 1641 komt hierdoor de dramatiek van deze Maria-antifoon nog intensiever tot uitdrukking. Omstreeks dezelfde tijd componeert Schütz zijn O süßer, o freundlicher in de monodische stijl à la Monteverdi. Het opent met een chromatisch stijgende melodielijn in de sopraansolo, waardoor direct een
Toelichting
enorme spanning wordt opgebouwd, die een tegenhanger vindt in de solide basis van de begeleidende basso continuoinstrumenten. Muzikale paden van de vroege barok De protestantse theoloog en componist Michael Praetorius stamt evenals SchĂźtz en Bach uit ThĂźringen en schrijft vooral sacrale werken, waaronder het Magnificat uit 1617. Meine Seele erhebt den Herrn is de door Luther tijdens zijn ballingschap op de Wartburg in het Duits vertaalde versie van het Latijnse Magnificat. Met deze indrukwekkende compositie voor solisten, koor en een instrumentaal ensemble, betreedt Praetorius net als Monteverdi de muzikale paden van de vroege barok, zoals die door Gabrieli en Marenzio zijn voorbereid en die, ook honderd jaar na Luthers hervormingen, door katholieke en protestante componisten gezamenlijk worden bewandeld. Tekst toelichting: Marjolein HoltberndStreevelaar
9
Liedteksten Luca Marenzio Jubilate Deo Jubilate Deo, omnis terra, cantate, et exsultate, et psallite. Psallite Domino in cythara, in cythara et voce psalmi, in tubis ductilibus et voce tubae corneae. Jubilate in conspectu regis Domini. Moveatur mare, et plenitudo eius, orbis terrarum, et qui habitant in eo, flumina plaudent manu simul montes exsultabunt a conspectu Domini, quoniam venit judicare terram. Judicabit orbem terrarum in justitia et populos in aequitate.
Juich, aarde alom, voor de Heer, zet de zang in, speelt op de snaren, psalmzingt de Heer bij de cither, bij de cither, bij tokkelmuziek; met trompetten, met helle bazuin schalt triomf voor de koning, de Heer. De zee en haar rijkdom verheffe de stem, de wereld en wie daarop wonen; laat de stromen klappen in de handen; alle bergen ruisen tesamen: voor het aangezicht van de Heer, want Hij komt om het aardrijk te richten. In gerechtigheid richt Hij de wereld, de volken naar ongekromd recht. Psalm 98 - Willibrordvertaling
10
Liedteksten
Orlando di Lasso Da pacem Domine Da pacem Domine in diebus nostris: Quia non est alius qui pugnet pro nobis, nisi tu Deus noster.
Geef ons genadig vrede, Heer God, in onze tijden. Er is immers geen ander die voor ons kan strijden, dan U, onze God.
11
Liedteksten
Heinrich Schütz Verleih uns Frieden genädiglich Verleih uns Frieden genädiglich, Herr Gott, zu unsern Zeiten, es ist doch ja kein ander nicht, der für uns könnte streiten, denn du, unser Gott alleine.
Geef ons genadig vrede, Heer God, in onze tijden. Er is immers geen ander die voor ons kan strijden, dan U, onze God.
Jacobus de Kerle Missa Da pacem Domine Agnus Dei Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis.
Lam Gods, dat wegneemt de zonden der wereld, ontferm U over ons.
Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, dona nobis pacem.
Lam Gods, dat wegneemt de zonden der wereld, geef ons de Vrede.
12
Liedteksten
Heinrich Schütz O süßer, o freundlicher O süßer, o freundlicher, o gütiger Herr Jesu Christe, wie hoch hast du uns elende Menschen geliebet, wie teur hast du uns erlöset, wie lieblich hast du uns getröstet, wie herrlich hast du uns gemacht, wie gewaltig hast du uns erhoben. Mein Heiland, wie erfreuet sich mein Herz, wenn ich daran gedenke, denn je mehr ich daran gedenke, je freundlicher du bist, je lieber ich dich habe.
O lieve, o vriendelijke, o goede Heer Jezus Christus, hoe zeer hebt gij ons miserabele mensen geliefd, tot welke prijs hebt gij ons verlost, hoe beminnelijk hebt gij ons getroost, hoe glorierijk hebt u ons gemaakt, hoe onmetelijk hebt u ons verheven. Mijn Heiland, hoe verheugt zich mijn hart, wanneer ik daar aan denk, want hoe meer ik daar aan denk, hoe vriendelijker je bent, en hoe meer ik je liefheb.
Mein Erlöser, wie herrlich sind deine Wohltaten, die du uns erzeiget hast, wie groß ist die Herrlichkeit, die du uns bereitet hast. O wie verlanget meiner Seelen nach dir, wie sehne ich mich mit aller Macht aus diesem Elende nach dem himmlischen Vaterland. Mein Helfer, du hast mir mein Herz genommen mit deiner Liebe, daß ich mich ohn Unterlaß nach dir sehne, ach, daß ich bald zu dir kommen und deine Herrlichkeit schauen sollte.
Mijn Verlosser, hoe roemrijk zijn jouw weldaden, die jij ons hebt getoond, hoe groot is de heerlijkheid, die jij ons hebt bereid. O, mijn ziel verlangt zo naar jou, hoe verlang ik om met alle macht deze elende te verruilen voor het hemels vaderland. Mijn helper, jij hebt van mij mijn hart genomen met jouw liefde, opdat ik zonder verzaken naar jouw verlang, ach, dat ik snel tot jou mag komen om jouw heerlijkheid te aanschouwen.
13
Liedteksten
Giovanni Gabrieli Dulcis Jesu patris imago Dulcis Jesu, patris imago et salus nostra, qui morte crucis nos omnes redemisti. Libera nos, protege nos ab omni malo, ut digni reperiamur esse in coelis. Magnificat Magnificat anima mea Dominum; et exsultavit spiritus meus in Deo salutari meo. Quia respexit humilitatem ancillae suae; ecce enim ex hoc beatam me dicent omnes generationes. Quia fecit mihi magna qui potens est et sanctum nomen eius. Et misericordia eius a progenie in progenies timentibus eum. Fecit potentiam in bracchio suo, dispersit superbos mente cordis sui. Deposuit potentes de sede et exaltavit humiles. Esurientes implevit bonis et divites dimisit inanes. Suscepit Israel puerum suum recordatus misericordiae suae. Sicut locutus est ad patres nostros 14
Zoete Jezus, evenbeeld van de vader en ons heil, wiens kruisdood ons allen heeft verlost. Bevrijd ons, behoed ons voor alle kwaad, opdat ons de eer ten deel valt in de hemel te zijn. Mijn hart prijst hoog de Heer, van vreugde juicht mijn geest om God mijn redder: daar Hij welwillend neerzag op de kleinheid zijner dienstmaagd. En zie, van heden af prijst elk geslacht mij zalig omdat aan mij zijn wonderwerken deed Die machtig is, en heilig is zijn Naam. Barmhartig is Hij van geslacht tot geslacht voor hen die Hem vrezen Hij toont de kracht van Zijn arm; slaat trotsen van hart uiteen. Heersers ontneemt Hij hun troon, maar verheft de geringen. Die hongeren overlaadt Hij met gaven, en rijken zendt Hij heen met lege handen. Zijn dienaar IsraĂŤl heeft Hij zich aangetrokken, gedachtig zijn barmhartigheid
Liedteksten
Abraham et semini eius in saeculum. Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto. Sicut erat in principio et nunc et semper, et in saecula saeculorum. Amen.
voor eeuwig jegens Abraham en zijn geslacht, gelijk Hij had gezegd tot onze vaderen. Eer aan de Vader en de Zoon en de Heilige Geest. Zoals het was in het begin, en nu en altijd, en in de eeuwen der eeuwen. Amen. Lucas 1: 46-55 – Willibrordvertaling
Martin Luther Verleih uns Frieden gnädiglich Verleih uns Frieden gnädiglich, Herr Gott, zu unsern Zeiten, es ist doch ja kein ander nicht, der für uns könnte streiten, denn du, unser Gott alleine.
Geef ons genadig vrede, Heer God, in onze tijden. Er is immers geen ander die voor ons kan strijden, dan U, onze God.
Gib unserm Volke und aller Obrigkeit Fried und gut Regiment, daß wir unter ihnen ein geruhig und stilles Leben führen mögen in aller Gottseligkeit und Ehrbarkeit. Amen.
Geef ons volk en alle overheden vrede en goed bestuur, zodat wij onder hen een gerust en stil leven leiden mogen in alle godzaligheid en eerbaarheid. Amen.
Heinrich Schütz Gib unsern Fürsten und aller Obrigkeit Gib unserm Volke und aller Obrigkeit Fried und gut Regiment, daß wir unter ihnen ein geruhig und stilles Leben führen mögen in aller Gottseligkeit und Ehrbarkeit. Amen.
Geef ons volk en alle overheden vrede en goed bestuur, zodat wij onder hen een gerust en stil leven leiden mogen in alle godzaligheid en eerbaarheid. Amen. 15
Liedteksten
Claudio Monteverdi Salve Regina Salve o Regina, salve o Mater misericordiae, salve o vita dulcedo, o spes nostra, salve. Ad te, ad clamamus exsules fili Hevae. Ad te, ad suspiramus gementes et flentes in hac lacrimarum valle. Eia ergo Advocata nostra, illos tuos misericordes oculos ad nos converte. Et Jesum benedictum fructum ventris tui, nobis post hoc exsilium ostende. O clemens, o pia, o dulcis Virgo Maria.
Wees gegroet o koningin, Wees gegroet o moeder van barmhartigheid; Wees gegroet o ons leven, onze vreugde, o onze hoop, wees gegroet. Tot u roepen wij, ballingen, kinderen van Eva. Tot u smeken wij, zuchtend en wenend in dit dal van tranen. Daarom dan, onze voorspreekster, sla op ons uw barmhartige ogen. En toon ons Jezus, de gezegende vrucht van uw schoot, na deze ballingschap. O goedertieren, o liefdevolle, o zoete maagd Maria.
Michael Praetorius Meine Seele erhebt den Herren Meine Seel erhebt den Herren, und mein Geist freuet sich Gottes, meines Heilandes. Denn er hat die Niedrigkeit seiner Magd angesehn. Sieh, von nun an werden mich selig preisen alle Kindeskind.
16
Mijn ziel maakt groot den Heere; En mijn geest verheugt zich in God, mijn Zaligmaker; Omdat Hij de nederheid Zijner dienstmaagd heeft aangezien; want zie, van nu aan zullen mij zaligspreken al de geslachten.
Liedteksten
Denn er hat große Ding an mir getan, der da mächtig ist und des Name heilig ist. Und seine Barmherzigkeit währet immer für und für bei denen, die ihn fürchten. Er übet Gewalt mit seinem Arm und zerstreut, die hoffärtig sind in ihres Herzen Sinn.
Want grote dingen heeft aan mij gedaan Hij, Die machtig is, en heilig is Zijn Naam. En Zijn barmhartigheid is van geslacht tot geslacht over degenen, die Hem vrezen. Hij heeft een krachtig werk gedaan door Zijn arm; Hij heeft verstrooid de hoogmoedigen in de gedachten hunner harten.
Er stößet die Gewaltigen vom Stuhl und erhebet die Niedrigen. Die Hungrigen füllet er mit Gütern, Und lässet die Reichen leer. Er denket der Barmherzigkeit. Und hilft seinem Diener Israel auf.
Hij heeft machtigen van de tronen afgetrokken, en nederigen heeft Hij verhoogd. Hongerigen heeft Hij met goederen vervuld; en rijken heeft Hij ledig weggezonden. Hij heeft Israël, Zijn knecht, opgenomen, opdat Hij gedachtig ware der barmhartigheid.
Wie er geredet hat zu unsern Vätern. Abraham und seinem Samen ewiglich.
(Gelijk Hij gesproken heeft tot onze vaderen, namelijk tot Abraham, en zijn zaad) in eeuwigheid. Lucas 1: 46-55 - Statenvertaling
Ehre sei dem Vater und dem Sohn und dem Heiligen Geiste. Wie es war von Anfang, jetzt und immerdar und von Ewigkeit zu Ewigkeit. Amen.
Eer aan de Vader en de Zoon en de Heilige Geest. Zoals het was in het begin, en nu en altijd, en in de eeuwen der eeuwen. Amen.
17
Biografieën Componisten Moritz von Hessen (1572 1632), ook wel Maurits van Hessen-Kassel, bijgenaamd De Geleerde, was landgraaf van 1592 tot 1627. Hij was een kunstliefhebber en liet het eerste theater in Duitsland bouwen, het Ottoneum. Hij was zowel musicus als componist. Luca Marenzio (ca. 1553 ‑ 1599) is bekend als een van de belangrijkste componisten van het madrigaal. Marenzio werkte als kapelmeester van kardinaal d’Este in Rome (ca. 1578-1586), bij Ferdinando de Medici in Florence (1588-1589) en aan het Poolse hof van Sigismondo III (1595). Orlando di Lasso (1532 1594) was een van de productiefste componisten aller tijden. Hij drukte zijn muzikale stempel op alle vocale genres van de late zestiende eeuw. Op 21-jarige leeftijd werd hij kapelmeester aan het Lateraan te Rome. In 1556 werd hij als tenor benoemd 18
aan de hofkapel te München, waar hij vanaf 1594 ook het ambt van kapelmeester bekleedde in dienst van hertog Albrecht V van Beieren. Heinrich Schütz (1585 1672) was in Kassel hoforganist en in 1617 hofkapelmeester te Dresden. Van 1633 tot 1635 werkte hij in Kopenhagen als hofkapelmeester van Christian IV, de Deense koning. In 1644 keerde hij definitief terug naar Dresden. In 1667 ging hij als 82-jarige met pensioen, maar zou gedurende de laatste vijf levensjaren nog belangrijke werken componeren. Michael Altenburg (1584 1640) was een Duitse theoloog en componist. Hij studeerde in Erfurt en werd pastoor in 1609. Tot 1621 preekte hij in Tröchtelborn (Turingen) en kreeg daarna een aanstelling in de Bonifatiuskerk in Sömmerda (Turingen). Na een grote pestgolf in 1636, waarbij hij zijn vrouw en tien kinderen verloor, keerde hij terug naar Erfurt. Hij schreef vocale muziek.
Jacobus de Kerle (1532 1591) was een Vlaamse componist en organist. Waarschijnlijk genoot hij zijn opleiding in Italië en werd tot priester gewijd in Orvieto. In 1562 werd hij kapelmeester van kardinaal Otto Truchsess von Waldburg en schreef voor hem werken die tijdens het concilie van Trente werden uitgevoerd. Vanaf 1563 trok hij door Europa en is onder andere in Ieperen, Keulen en Praag werkzaam. Orazio Vecchi (1550 1605) was een Italiaans componist. Nadat hij tot priester was gewijd werd hij kanunnik aan de dom van Correggio. Omdat hij vaak voor muzikale doeleinden afwezig was, werd hij uit deze post ontheven. In 1596 werd hij kapelmeester aan de dom van Modena. Zijn belangrijkste werk is L’Amfiparnasso (1594), een madrigaal-comedie. Giovanni Gabrieli (1557 1612) werd in Venetië geboren. Hij was de neef van de beroemde organist en componist Andrea Gabrieli, die hem opleidde en ook
Biografieën
veel betekende voor zijn verdere opvoeding. Na een studie bij Orlando di Lasso in München, werd Gabrieli in 1585 organist van de San Marco en de Scuola Grande di San Rocco in zijn geboortestad, functies die hij tot zijn dood in 1613 vervulde. Martin Luther (1483 1546) was een Duits kerkhervormer, theoloog en zanger-dichter. Hij bewonderde de muziek van Josquin Des Prez. Luther geloofde in de ethische kracht van muziek en wilde dat de gehele kerkelijke gemeente daaraan deel had. Hij publiceerde meerdere gezangen, maar veel aan Luther toegeschreven melodieën bleken later van anderen te zijn. Hieronimus Parabosco (1542 - 1557) was een Italiaanse schrijver, componist, organist en dichter. Op jonge leeftijd ging hij naar Venetië voor zijn muziekopleiding, die hij waarschijnlijk bij Adrian Willaert volgde. Na enkele reizen werd hij eerste organist bij de San Marco in
Venetië en was hier tot zijn dood werkzaam. Claudio Monteverdi (1567 - 1643) was een Italiaanse componist, dirigent en oorspronkelijk ook werkzaam als violist en zanger. Op zijn vijftiende publiceerde hij zijn eerste bundel (Cantiunculae sacrae) en kort daarna de eerste geestelijke madrigalen en driestemmige canzonetten. In 1607 schiep hij zijn eerste meesterwerk, de opera Orfeo. In 1613 werd Monteverdi aangenomen als maestro di cappella aan de San Marco in Venetië. Michael Praetorius (1571 - 1621) was een Duitse componist en muziektheoreticus uit de beginperiode van de barokmuziek. In 1595 begon hij aan zijn eerste organistenbaan, in de kapel van het kasteel van hertog Heinrich Julius von Brunswick-Wolfenbüttel in Gröningen. Vanaf die tijd werkte hij ook samen met grote componisten als Heinrich Schütz en Samuel Scheidt. 19
Biografieën
Uitvoerenden Katharina Bäuml Ensembleleiding
eeuw. In 2005 richtte ze Capella de la Torre op. Ze leidde meerdere festivals en concertreeksten en is artistiek leider van Musica Ahuse in Auhausen. Ze geeft les in Berlijn en geeft regelmatig master classes in Geneve, Hannover en Lübeck.
Capella de la Torre Capella de la Torre is in 2005 opgericht door hoboïste en schalmeispeelster Katharina Bäuml. De leden van het ensemble spelen op historische instrumenten.
foto: Capella de la Torre Andreas Greiner-Napp
Katharina Bäuml is geboren in München. Ze studeerde hobo en behaalde haar diploma met onderscheiding. Daarnaast studeerde ze barokhobo en historische rietinstrumenten aan de Schola Cantorum in Basel. Bäuml specialiseerde zich in oude muziek, voornamelijk in de blaasmuziek van de vijftiende tot zeventiende 20
Het repertoire bestaat uit muziek van de veertiende tot de zeventiende eeuw. Inmiddels verschenen zo’n twintig cd-opnames en gaf het ensemble duizend concerten. In 2016 werd het beloond met een ECHO Klassik in de categorie ‘Ensemble van het jaar’. Om de muziek uit de veertiende tot zeventiende eeuw levendig te houden worden de nieuwste historische en muziekwetenschappelijke inzichten in de programma’s geïntegreerd. Naast het geven van concerten werkt
het ensemble met jong publiek in diverse projecten. De naam ‘De la Torre’ is op twee manieren te verklaren. De eerste is een verwijzing naar de Spaanse componist Francisco de la Torre, die het beroemdste stuk voor blazersensemble schreef: Danza Alta. Daarnaast is de letterlijke vertaling ‘vanaf de deur’. Blazersgroepen speelde vroeger namelijk bij verschillende gelegenheden vanaf een toren of een balkon.
Biografieën
foto: Capella de la Torre | Andreas Greiner-Napp
Friederike Otto cornetto Katharina Bäuml schalmei Hildegard Wippermann altpommer Annette Hils, Adrian Rovatkay dulciaan Tural Ismayilov, Falko Munkwitz, Yosuke Kurihara trombone Beatrix Hellhammer, Jürgen Groß viool Heidi Gröger, Barbara Hofmann, Heike Johanna Lindner viola da gamba Felix Görg violone Martina Fiedler, Martin Knizia orgel Frank Pschichholz, Johannes Vogt theorbe
21
Biografieën
Florian Helgath Dirigent
in 2007 en werd in 2009 benoemd tot leider van het Deense omroepkoor. Hij was dirigent van het Vita Nova Chor in München en ChorWerk Ruhr. Sinds 2011 is Florian Helgath artistiek directeur van ChorWerk Ruhr. Dit seizoen is hij ook artistiek directeur van de Zürcher Sing-Akademie. Horvath is een veelgevraagd gastdirigent bij onder andere SWR Vokalensemble, RIAS Kammerchor en Chor des Bayerischen Rundfunks.
RIAS Kammerchor Florian Helgath deed zijn eerste koorervaringen op bij de Domspatzen in zijn geboortestad Regensburg. De vonk sprong over en Helgath ging koordirectie studeren aan de Hochschule für Musik und Theater in München. Helgath studeerde onder anderen bij Michael Gläser en Dan Olof Stenluns. Hij viel in de prijzen bij de Eric Ericson Award 2006 en de Competitie voor jonge koordirigenten in Budapest 22
Het RIAS Kammerchor is een professioneel kamerkoor uit Berlijn dat ondersteund wordt door de Rundfunk Orchester und Chöre GmbH Berlin van onder andere de publieke omroep in Duitsland. Het koor werd in 1948 opgericht door de toenmalige Duitstalige radio van de Amerikanen, de Rundfunk Im Amerikanischen Sektor. Hoewel deze organisatie sinds 1993 niet meer bestaat is de naam van het koor
altijd gebleven. Het koor groeide al snel uit tot een internationaal fenomeen dat samenwerkte met vele grote dirigenten, ensembles en orkesten. Onder leiding van Uwe Gronostay, van 1972 tot 1986 chef-dirigent, transformeerde het koor tot een gezelschap met een zeer breed repertoire dat ook op het gebied van de nieuwe muziek uitblonk. In de jaren dat de Nederlander Daniel Reuss er chefdirigent was, 2003-2006, verdiepte het gezelschap zich ook in de oude muziek. Van 2007 tot 2015 was Hans-Christoph Rademann chef-dirigent.
Sopranen Katharina Hohlfeld*, Alena Karmanova, Jin Kim, Mi-Young Kim, Johanna Knauth, Sarah Krispin, Anette Lösch*, Stephanie Petitlaurent*, Angela Postweiler, Inés Villanueva, Dagmar Wietschorke
foto's: Matthias Heyde
Alten Ulrike Bartsch, Andrea Effmert, Waltraud Heinrich*, Susanne Langner*, Sibylla Maria Löbbert, Hildegard Rützel, Claudia Türpe, Marie-Luise Wilke Tenoren Volker Arndt*, Joachim Buhrmann, Florian Feth, Jörg Genslein, Minsub Hong*, Christian Mücke*, Laurin Oppermann, Kai Roterberg Bassen Christian Backhaus, Stefan Drexlmeier*, Janusz Gregorowicz, Ingolf Horenburg, Roland Hartmann, Klaus Thiem, Johannes Schendel* *solisten
23
Serie Oude Muziek
Verwacht
Wo 15 nov 2017 Grote Zaal 20.15 uur
graindelavoix Cipriano de Rore: portrait of the artist as a starved dog De Nederlands-Vlaamse componist Cipriano de Rore (ca. 1515 - 1565) is voor velen slechts een naam in de geschiedenisboeken. Toch was hij in de late renaissance een van de belangrijkste componisten die werkzaam was in Italië. Zijn Italiaanse madrigalen, meerstemmige liederen, waren hét voorbeeld voor Claudio Monteverdi. Het Vlaamse graindelavoix neemt u mee in de meeslepende wereld van deze klanktovenaar. Graindelavoix werd rond 1999 opgericht door musicus en musicoloog Björn Schmelzer. Al snel onderscheidde het gezelschap – bestaande uit vocalisten en musici uit verschillende disciplines – zich door intense uitvoeringen waarbij niet de historische correctheid maar de emotie van de muziek voorop staat. Juist de zeer emotioneel geladen vocale werken van De Rore lenen zich uitstekend voor deze zoektocht naar de essentie achter de noten. Programma: madrigalen van Cipriano de Rore
24
Cipriano de Rore
Serie Koren
Verwacht
Vr 3 nov 2017 Grote Zaal 20.15 uur
Cappella Amsterdam Boetepsalmen - Het grootse gebaar van Schnittke Met zijn Boetepsalmen schreef componist Alfred Schnittke aangrijpende, contemplatieve muziek, bedoeld om 1000 jaar bekering van Rusland tot het christendom in 1988 te vieren. Hoewel Schnittke zich in 1982 tot het katholicisme bekeerde, spreekt uit zijn twee grote koorwerken – het Concerto voor koor en de drie jaar jongere Boetepsalmen – een sterk orthodox klankidioom. Voor zijn Boetepsalmen grijpt Schnittke terug op anonieme, 16e-eeuwse Russische teksten, destijds in kloosters gezongen tijdens de vastentijd. Hierin komen thema’s naar voren als zonde, Gods oordeel, boetedoening en bevrijding. Daarnaast wordt het verhaal verteld van de moord op de broers Boris en Gleb, zonen van grootvorst Vladimir van Kiev, die later tot de eerste heiligen van de Russische kerk zijn verklaard. De Boetepsalmen sluiten af met verstilde klanken.
Arvo Pärt foto: Kaupo Kikkas
Programma: Alfred Schnittke Drei geistliche Gesänge / 12 Stichi Pokajanije (boetepsalmen) / Arvo Pärt Zwei slawische Psalmen
25
Verwacht
do 26 okt / 20.15 uur Spectra Ensemble Radicale eenlingen
za 4 nov / 20.15 uur Calefax + Liza Ferschtman Ideale partners
Oktober
vr 27 okt / 20.15 uur Matthias Goerne + Markus Hinterhäuser Schumann volgens Matthias Goerne
di 7 nov / 20.30 uur The Residents In Between Dreams
zo 15 okt / 15.00 uur Nederlandse Bachvereniging Orkestsuites van Bach wo 18 okt / 20.30 uur Ben Frost + Jlin Amsterdam Dance Event do 19 okt / 12.30 uur Lunchconcert Ism Nationaal Muziekinstrumenten Fonds do 19 okt / 20.15 uur Asko|Schönberg + Cappella Amsterdam Revolutie, Russen en Reinbert zo 22 okt / 20.15 uur Quatuor Danel + Henri Demarquette Hartverscheurende intimiteit van Mantovani wo 25 okt / 20.15 uur Matthias Goerne + Alexander Schmalcz Brahms volgens Matthias Goerne 26
za 28 okt / 20.15 uur Ralph van Raat Tan Dun: water en vuur za 28 okt / 20.30 uur / BIMHUIS Ex Eye Colin Stetson, Greg Fox, Toby Summerfield, Shahzad Ismaily zo 29 okt / 15.00 uur Renadi Santoso Wat is het geheim van gamelan? (8+)
November do 2 nov / 20.15 uur Ensemble intercontemporain + 33 1/3 Collective No More Masterpieces vr 3 nov / 20.15 uur Cappella Amsterdam Boetepsalmen - Het grootse gebaar van Schnittke
wo 8 nov / 20.15 uur Alina Ibragimova + Il Pomo d’Oro Focus op de jonge Mendelssohn do 9 nov / 20.15 uur Ives Ensemble Kreupele symmetrie vr 10 nov / 20.15 uur Cello Biënnale Amsterdam 2018 Sneak Preview
Huil van de Wolff Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan oprichter van het Muziekgebouw Jan Wolff (1941 - 2012). Zie voor meer informatie muziekgebouw.nl/ huilvandewolff Geheimtips Bijzondere concerten
Foto: Erik van Gurp
Restaurant Zouthaven Kom voor het concert eten in restaurant Zouthaven. Reserveren: 020 788 2090 of zouthaven.nl
Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal. - Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert. - Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming. - Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen. Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje. Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.
Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren. Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven? Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws. Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram. Dank! Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiĂŤnten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
27