Za 14 apr 2018 Grote Zaal 20.15 uur
Serie Piano
Kristian Bezuidenhout Beethoven en Haydn
Het gratis beschikbaar stellen van dit digitale programmaboekje is een extra service ter voorbereiding op het concert. Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling deze versie tijdens het concert te raadplegen via uw mobiele telefoon. Dit is namelijk zeer storend voor de andere concertbezoekers. Bij voorbaat dank.
Programma
Serie Piano Za 14 apr 2018 Grote Zaal 20.15 - 21.55 uur
Kristian Bezuidenhout Beethoven en Haydn
ca. 40 minuten voor de pauze ca. 40 minuten na de pauze
Kristian Bezuidenhout piano
Bent u niet vergeten uw mobiele telefoon uit te zetten? Dank u wel.
2
Programma
Ludwig van Beethoven (1770 - 1827) 2 Rondo’s op. 51 (1797) ·· Moderato e grazioso (in C) ·· Andante cantabile e grazioso (in G) Sonate nr. 7 op. 10 nr. 3 in D (1797/1798) ·· Presto ·· Largo e mesto ·· Minuet. Allegro ·· Rondo. Allegro Pauze Joseph Haydn (1732 - 1809) Variaties in f Hob.XVII:6 ‘Un piccolo divertimento’ (1793) ·· Thema ·· Variatie 1 ·· Variatie 2 ·· Coda Ludwig van Beethoven Sonate nr. 8 op. 13 ‘Pathétique’ in c (1798) ·· Grave - Allegro di molto e con brio ·· Adagio cantabile ·· Rondo. Allegro
3
Toelichting Tijdens het schrijven van de werken die vandaag op het programma staan, was Ludwig van Beethoven nog geen dertig jaar oud. Maar ze bewijzen stuk voor stuk al wel hoe ongelooflijk geraffineerd en origineel hij destijds kon componeren. Compositieles kreeg Beethoven onder meer van Joseph Haydn. We weten dat die lessen niet bepaald rimpelloos verliepen. Beethoven was ongelooflijk eigenwijs en Haydn had eigenlijk geen tijd voor hem door zijn werkzaamheden als beroemdste componist van de wereld. Toch heeft Beethoven veel meer aan Haydn te danken dan hij later wilde toegeven. Beethoven kon met zijn muziek emotionele boodschappen overbrengen waar we nog steeds niet omheen kunnen. Veel van die heftige gevoelens zijn direct terug te leiden naar de ultieme nachtmerrie waar hij in was beland. Rond 1800 werd het hem duidelijk dat zijn gehoor hem in rap tempo in de steek begon te laten.
Ludwig van Beethoven 2 Rondo’s op. 51 Beethoven was in zijn jonge jaren om de haverklap verliefd. In 1801 begon hij pianoles te geven aan de mooie, maar volgens tijdgenoten nogal lichtzinnige gravin Giulietta Guiccardi. Zij was de ster van veel dansfeesten. Giulietta was een echte flirt en Beethoven viel als een blok voor haar. Aan een vriend schreef hij: ‘Het gaat beter met me en dat 4
komt door een lief, betoverend meisje dat van me houdt, en waar ik van hou. Voor het eerst sinds twee jaar beleef ik weer wat gelukkige momenten en heb ik het gevoel dat trouwen me gelukkig zou kunnen maken. Jammer genoeg is ze niet van mijn stand’. Twee jaar later trouwde Giulietta met een graaf. Beethoven droeg het Rondo in G op. 51 nr. 2 aan haar op. Maar, een beetje vernederend, vroeg hij het kort daarna weer terug, omdat hij het stante pede nodig had als cadeau voor gravin Lichnowsky, zuster van een van zijn vele adellijke weldoeners. In plaats daarvan droeg hij zijn Mondscheinsonate aan Giulietta op. Hij deed dit meer omdat hij zich verplicht voelde dan uit innerlijke behoefte. Want de verliefdheid was inmiddels voorbij. Rondo nr. 2 schreef Beethoven hoogstwaarschijnlijk in 1800. Rondo nr. 1 in C ontstond in 1796/1797. Dat laatste werkje is een eigenaardige mix van Mozartiaanse elegantie en enigszins recalcitrante passages. Het Rondo in G is langer en lyrischer dan het eerste en bevat een paar briljante, virtuoze episodes. Sonate nr. 7 op. 10 nr. 3 In de periode dat Beethoven zijn drie Pianosonates op. 10 schreef, tussen 1795 en 1798, woonde hij al een paar jaar in Wenen en kreeg daar les in contrapunt – het componeren van fuga’s en dergelijke –
Toelichting
van dé autoriteit op dat gebied, Johann Albrechtsberger.
voor hij de Sonate op. 10 nr. 3 liet uitgeven, ontdekte dat hij doof aan het worden was.
Albrechtsberger had geen hoge pet op van zijn leerling. Hij zei eens: ‘Jij zal nooit iets behoorlijks componeren’. Beethoven nam ook les bij Antonio Salieri en bij Haydn, die hem had beloofd dat hij hem mocht vergezellen tijdens een van diens zegetochten naar Engeland. Dat was een hele eer, want Haydn was verreweg de beroemdste componist ter wereld. Maar Haydns Engelse tournee werd telkens uitgesteld en toen hij uiteindelijk toch ging, mocht Beethoven niet mee. Een bittere pil. De lessen bij Haydn gingen na diens terugkomst uit Engeland wel door, maar waarschijnlijk had hun relatie door deze teleurstelling zo’n knauw gekregen dat Beethoven, van nature al zeer eigenzinnig, niet erg openstond voor Haydns aanwijzingen.
Sommige musicologen zijn van mening dat het tweede deel uit die sonate, Largo e mesto (breed en droevig) zijn gevoelens verklankt over het naderend onheil van zijn doofheid. Het openingsdeel, Presto, barst bijna uit zijn voegen door de grote hoeveelheid muzikale invallen. In het middendeel – het trio – van het Minuet kan de pianist laten horen hoe goed hij met gekruiste handen kan spelen, een techniek die in de mode begon te raken. Het laatste deel is een etalage voor Beethovens superieure variatietechniek. Het hoofdthema is eigenlijk zo kort en stelt zo weinig voor dat het meer een motiefje is. Maar wat Beethoven er allemaal mee doet is ongelooflijk. Zoals gezegd berustte zijn reputatie als pianist in die periode nog voornamelijk op zijn weergaloos improvisatievermogen. En dat horen we duidelijk terug in dit energieke Rondo, waarin Beethoven bijna pesterig de luisteraar om de oren slaat met kleine brokstukjes van het hoofdthema.
Haydn had het stervensdruk en toonde ook daarom weinig interesse in de vorderingen van zijn pupil. Later zei Beethoven daarover: ‘Van die man heb ik hoegenaamd niets geleerd’. Maar aan Beethovens vroege werken kunnen we horen dat dat pure grootspraak was. Zo gebruikte Beethoven Haydn als voorbeeld in het menuet van de Sonate op. 10 nr. 3. Soms schreef hij zelfs hele composities van Haydn noot voor noot over om een kijkje in diens keuken te nemen. Beethoven was in deze periode vooral in trek als pianovirtuoos en improvisator. Maar zo langzamerhand werden er wat meer composities van hem uitgegeven. Het was een grote schok voor hem toen hij, vlak
Joseph Haydn Variaties in f We weten vrij veel over Haydns zielenroerselen, onder meer omdat hij jarenlang zeer openhartig heeft gecorrespondeerd met zijn leerlinge Marianne von Genzinger. Zij was negentien jaar jonger dan Haydn en getrouwd met een 5
Toelichting
bekende hofarts. En ze was een zeer goede amateurpianiste. In Haydns brieven treffen we zinsneden als: ‘Ik kus duizendmaal uw handen’. En: ‘De tijd zal weer komen, waarin ik het onschatbare genoegen zal hebben naast u aan het klavier te zitten, u Mozarts meesterlijke werken te horen spelen en voor zoveel schoons uw handen te kussen’. Het is dus wel duidelijk hoe dol Haydn op haar was – ook op Mozart, trouwens. Hij was officieel wel getrouwd maar leefde gescheiden van zijn vrouw. Toch zijn er geen aanwijzingen dat de relatie tussen Haydn en Marianne meer was dan platonisch. Toen Marianne in 1793 plotseling op 42-jarige leeftijd overleed, was Haydn zwaar aangeslagen en hoogstwaarschijnlijk kanaliseerde hij zijn gevoelens in zijn Variaties in f. Typisch voor Haydn voorzag hij dit stuk van de bijnaam ‘Un piccolo divertimento’. Wrange ironie, want het gaat om een van de meest tragische stukken die hij ooit op papier heeft gezet. Twee onderling verwante thema’s vormen de grondslag. Eén in mineur, dat sprekend lijkt op een aria gezongen door een ontroostbare Orpheus na het verlies van zijn geliefde Eurydice. Die aria is afkomstig uit Haydns opera L’anima del filosofo. Qua ritme en tempo is dit thema een vooruitblik op Chopins begrafenismars uit zijn tweede pianosonate. Het andere thema staat in majeur en probeert wat troost te brengen. De heftigste tragiek barst pas los in het hartverscheurende coda. Daarin horen we ook woedende en wanhopig zoekende 6
arpeggio’s, snel gespeelde gebroken akkoorden. In de onderhand klinkt soms de doodsklok. Tijdens dit gedeelte zitten we ineens midden in de romantiek. We horen muziek die wild alle kanten op moduleert en vooruitloopt op Schubert. Het stuk eindigt intriest en eenzaam.
Ludwig van Beethoven Sonate nr. 8 op. 13 ‘Pathétique’ Beethovens ‘Pathétique’ Sonate verscheen in 1799 en was in bepaalde opzichten jarenlang het meest revolutionaire werk dat hij had geschreven. Revolutionair genoeg om opschudding te veroorzaken onder de conservatieve Weense pianoleraren. Zij waarschuwden hun leerlingen tegen dit soort nieuwlichterij. Maar sommige gevorderde leerlingen werden daar juist nieuwsgierig van. Voor een aantal daarvan bleek dit het meest opwindende pianowerk dat ze ooit onder ogen hadden gehad. Ignaz Moscheles (1794-1870), destijds een teenager, die zou uitgroeien tot een groot pianist en populair componist, schreef: ‘Van medeleerlingen hoorde ik dat er in Wenen een jonge componist was die buitengewoon vreemde muziek schreef, die niemand kon spelen of begrijpen – muziek die alle regels tartte. Hij heette Beethoven. In de bibliotheek vond ik deze ‘Pathétique’ Sonate. Omdat ik te weinig zakgeld had om hem te kopen pende ik hem stiekem over. Deze totaal nieuwe stijl boeide me mateloos en ik was er zo vol van
Toelichting
dat ik bij mijn leraar mijn mond voorbijpraatte. Hij waarschuwde mij nog eens en zei dat ik me niet moest inlaten met dit soort wilde en excentrieke muziek. Daar trok ik me niks van aan en ik vond in Beethovens muziek meer troost, plezier en opwinding dan ik ooit bij een andere componist had gevonden.’ Toen Beethoven deze sonate schreef werd het hem steeds duidelijker dat zijn gehoor hollend achteruitging. Hij hield het angstvallig geheim. Stel je eens voor: je bent als pianist en componist hard op weg naar de top, nog geen dertig en je voorland is volledige doofheid. Dit soort heftige gevoelens verklankte hij waarschijnlijk in deze sonate. De bijnaam ‘Pathétique’ is bijna zeker van Beethoven zelf. Hij heeft hem in elk geval goedgekeurd. Van Haydns late symfonieën had hij geleerd dat een langzame, vragende inleiding heel effectief kan zijn. In een pianosonate had hij dit principe nog nooit toegepast. Revolutionair was ook dat hij delen daarvan twee keer terug liet komen in het Allegro. De openingsmaten die her en der ook in de andere delen verschijnen, maken de Pathétique tot een hecht bouwwerk. Het nobele Adagio bevat een van Beethovens allermooiste melodieën en zorgt voor wat troost. Ook de finale begint met een melodie die blijft hangen, een combinatie van energie en melancholie. Het tweede thema is speels en wat opgewekter maar vormt slechts een kort intermezzo. Want de boosheid en het verdriet keren terug en gaan niet meer weg. Tekst toelichting: Thijs Bonger
7
BiografieĂŤn Componisten Ludwig van Beethoven Ludwig van Beethoven (1770 - 1827) kreeg als kleine jongen in Bonn pianoles van zijn vader en leerde daarnaast ook viool en altviool spelen. Zijn favoriete instrument bleef echter de piano. In Wenen werd hij vanaf 1792 allereerst beroemd als pianovirtuoos en improvisator. Een jaar lang kreeg hij compositieles van Joseph Haydn en veel in zijn vroege kamermuziek en zijn pianosonates wijst op de invloed van Haydn. Al snel liet Beethoven de achttiende eeuw achter zich en begon zich te manifesteren als een vroege romanticus voor wie zijn eigen innerlijk de juiste koers was. Vanaf 1798 had Beethoven gehoorproblemen en in 1808 was zijn gehoor zo slecht geworden dat hij niet meer in het openbaar als pianist kon optreden. Dirigeren deed hij nog wel. 8
Zijn laatste pianosonate (op. 111) dateert uit 1822, daarna schreef hij nog vijf strijkkwartetten die behoren tot de top van de hele strijkkwartetliteratuur.
Biografieën
Joseph Haydn Joseph Haydn (1732 - 1809) werd geboren in een arme Oostenrijkse familie. Op achtjarige leeftijd werd hij sopraan in het knapenkoor van de Stephansdom in Wenen. Omdat hij de baard in de keel kreeg en hij maar kattenkwaad bleef uithalen, zoals het afknippen van een staart van een pruik, werd hij door de dirigent uit het koor gezet. Haydn besloot componist te worden. Hij speelde mee in ensembles, gaf muziekonderricht en begeleidde zangers als Nicola Porpora, die hem in contact bracht met bekende operacomponisten als Christoph Willibald Gluck en Karl Ditters von Dittersdorf. In 1755 kreeg Haydn een vaste betrekking als kapelmeester aan het hof van graaf von Morzin in Lukawitz. Toen dit orkest in 1761 werd opgeheven, trad Haydn in Eisenstadt in dienst van de familie Esterházy, waar hij tot 1790 zou blijven. Haydn kreeg er volop de gelegenheid
muzikaal te experimenteren en stond aan de wieg van de sonatevorm, de klassieke symfonie en het strijkkwartet. Haydn liet een gigantisch oeuvre na, waaronder 104 symfonieën, 68 strijkkwartetten en 52 pianosonates. In de laatste jaren van zijn leven schreef
hij vooral religieuze muziek, waaronder Die Schöpfung en Die Jahreszeiten.
9
Biografieën
Uitvoerende Kristian Bezuidenhout Kristian Bezuidenhout (1979) is even thuis op de fortepiano, klavecimbel als de moderne piano. Hij werd geboren in Zuid-Afrika, studeerde in Australië en Amerika, onder andere aan de Eastman School of Music in Rochester in New York, en woont nu in Londen. Zijn doorbraak kwam toen hij in 2001 de eerste prijs won tijdens het pianoforteconcours van Festival Musica Antiqua in Brugge. Bezuidenhout soleerde met orkesten als het Freiburger Barockorchester, Les Arts Florissants, het Orkest van de 18e Eeuw en het Leipzig Gewandhausorchester. Hij trad op met gevierde artiesten waaronder John Eliot Gardiner, Philippe Herreweghe, Frans Brüggen, Trevor Pinnock, Giovanni Antonini, Jean-Guihen Queyras, Isabelle Faust, 10
Alina Ibragimova, Rachel Podger, Carolyn Sampson, Anne Sofie von Otter, Mark Padmore en Matthias Goerne. Kristians rijke en bekroonde discografie op Harmonia Mundi omvat de complete klaviermuziek van Mozart, Mozarts vioolsonates met Petra Müllejans, pianoconcerten van Mendelssohn en Mozart met het Freiburger Barockorchester en liederen van Beethoven en Mozart en Schumann Dichterliebe met Mark Padmore. In 2013 werd hij genomineerd als Artist of the Year van Gramophone Magazine. Dit seizoen 2017/18 is Kristian artistiek directeur van het Freiburger Barockorchester en de belangrijkste gastdirigent van het muziekensemble The English Concert. Naast het spelen met en dirigeren van beide gezelschappen treedt hij ook op met Camerata Salzburg, Tafelmusik Baroque Orchestra en Zürcher Kammerorchester. Als solist treedt hij op met Orchestre des Champs Elysees o.l.v Philippe Herreweghe, Les Violons du Roy o.l.v. Jonathan Cohen en Le Concert Olympique o.l.v.
Jan Caeyers. Solorecitals en kamermuziekconcerten brengen hem naar Londen, Rome, Amsterdam, Stuttgart, München, Keulen, Berlijn, de VS en Japan.
BiografieĂŤn
foto: Marco Borggreve
11
Verwacht
Serie Piano Za 12 mei 2018 20.15 uur
Hannes Minnaar Winnaar Nederlandse Muziekprijs 2016 ‘Allemachtig wat mooi’, schreef muziekjournalist Erik Voermans in Het Parool over pianist Hannes Minnaars opname van werken van Fauré. Hij speelt deze avond de zelden te horen 9 Préludes in combinatie met Schuberts Sonate in a. Daarnaast een nieuw werk van Robert Zuidam en Brahms’ meest volmaakte variatiewerk, de Händelvariaties. Beginnend met een barokthema van Händel ontwikkelt het zich tot een hoogromantisch meesterwerk met een grandioze finale. In 2016 verzorgde Minnaar al de première van Zuidams Tanglewood Concerto en werd na de première vol bewondering ‘een fijnschilder’ genoemd. Momenteel maakt hij een stormachtige carrière door. Sinds hij in 2010 de derde prijs won tijdens de Koningin Elisabethwedstrijd is hij uitgegroeid tot een van Nederlands belangrijkste pianisten. In 2016 kreeg hij de Nederlandse Muziekprijs. Programma: Franz Schubert Sonate D845 in a / Robert Zuidam nieuw werk / Gabriel Fauré 9 Préludes op. 103 / Johannes Brahms Händelvariaties op. 24
12
Hannes Minnaar foto: Juan Carlos Villaroel
Seizoen 2018-2019 Serie Piano In de serie Piano hoort u grote internationale pianisten; zowel gelauwerde solisten als spectaculaire nieuwkomers. Ieder recitalprogramma is met grote zorg samengesteld: muziek van de barok tot nu, in een aaneenschakeling van vuurwerk en intimiteit. vr 14 sep 2018 Angela Hewitt Das wohltemperierte Klavier I
vr 25 jan 2019 Elisabeth Leonskaja Beethovens laatste pianosonates
zo 16 sep 2018 Angela Hewitt Das wohltemperierte Klavier II
vr 15 mrt 2019 Marc-AndrĂŠ Hamelin Absoluut meesterschap
vr 16 nov 2018 David Kadouch RĂŠvolution
vr 29 mrt 2019 Piotr Anderszewski Beethovens Diabelli-variaties
zo 9 dec 2018 Jean-Efflam Bavouzet Lecture-recital: Debussy verklaard
wo 24 apr 2019 Alexandre Kantorow Jonge pianosensatie
wo 19 dec 2018 Nikolai Lugansky Rusland versus Frankrijk
13
Verwacht
April zo 15 apr / 15.00 uur Michel van der Aa Wat is het geheim van componeren? (8+) di 17 apr / 20.15 uur Amatis Piano Trio Clouds
do 26 apr / 20.15 uur Calefax + Neue Vocalsolisten Stuttgart Morphing Relations
wo 9 mei / 20.15 uur Schnyder trio Grootse pianotrio’s van Brahms en Beethoven
za 28 apr / 20.15 uur Sunrise (1927) Alexandre Tharaud
do 10 mei / 20.15 uur Joseph Puglia Music and Movement
zo 29 apr / 15.00 uur Nederlandse Bachvereniging Dido & Aeneas
vr 11 mei / 20.15 uur Das Cabinet des Dr. Caligari (1920) New European Ensemble
Mei
wo 18 apr / 20.15 uur Nederlands Kamerkoor + Peter Dijkstra Miserere
wo 2 mei / 20.15 uur Amsterdam Sinfonietta Song of the flying horses
do 19 apr / 20.15 uur Nieuw Amsterdams Peil + Michel van der Aa + Wende Spotlight op Van der Aa
do 3 mei / 12.30 uur Lunchconcert Ism Nationaal Muziekinstrumenten Fonds
vr 20 apr / 20.15 uur Symfonieorkest Conservatorium van Amsterdam Rituelen
do 3 mei / 20.15 uur Ragazze Quartet Radio Rusland
wo 25 apr / 20.30 uur / Atriumzaal DNK-ensemble + Konzert Minimal Michael Pisaro’s Tombstones tijdens DNK Days 14
za 12 mei / 20.15 uur Hannes Minnaar Winnaar Nederlandse Muziekprijs 2016
Huil van de Wolff
vr 4 mei / 21.00 uur Nederlands Kamerorkest Naar het dagboek van Anne Frank
Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan oprichter van het Muziekgebouw Jan Wolff (1941 - 2012). Zie voor meer informatie muziekgebouw.nl/ huilvandewolff
za 5 mei / 18.00 uur Vrije Noten Componistendiner
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Foto: Erik van Gurp
Restaurant Zouthaven Kom voor het concert eten in restaurant Zouthaven. Reserveren: 020 788 2090 of zouthaven.nl
Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal. - Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert. - Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming. - Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen. Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje. Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.
Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren. Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven? Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws. Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram. Dank! Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiĂŤnten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
15