2018 06 02 Pierre-Laurent Aimard

Za 2 juni 2018 Grote Zaal 19.30 uur

Serie Piano

Pierre-Laurent Aimard De vogels van Messiaen

Het gratis beschikbaar stellen van dit digitale programmaboekje is een extra service ter voorbereiding op het concert. Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling deze versie tijdens het concert te raadplegen via uw mobiele telefoon. Dit is namelijk zeer storend voor de andere concertbezoekers.

Bij voorbaat dank.

Programma

Serie Piano Za 2 juni 2018 19.30 - 22.45 uur

Pierre-Laurent Aimard De vogels van Messiaen

ca. 60 minuten voor de eerste pauze ca. 30 minuten voor de tweede pauze ca. 65 minuten na de tweede pauze

Pierre-Laurent Aimard piano

Inleiding Grote Zaal 16.30 - 17.30 uur Door Pierre-Laurent Aimard

Dit concert is mogelijk gemaakt door Institut Franรงais des Pays-Bas

Bent u niet vergeten uw mobiele telefoon uit te zetten?

Dank u wel.

2

Programma

Olivier Messiaen (1908 - 1992) Catalogue d’oiseaux (1956/1958) Eerste boek: I. Le chocard des Alpes (de alpenkauw) II. Le loriot (de Europese wielewaal) III. Le merle bleu (de blauwe rotsmerel) Tweede boek: IV. Le traquet stapazin (de blonde tapuit) Derde boek: V. La chouette hulotte (de bosuil) VI. L’alouette lulu (de boomleeuwerik) Pauze Vierde boek: VII. La rousserolle effarvatte (de kleine karekiet) Pauze Vijfde boek: VIII. L’alouette calandrelle (de kortteen leeuwerik) IX. La bouscarle (de cetti’s zanger) Zesde boek: X. Le merle de roche (de rotslijster) Zevende boek: XI. La buse variable (de buizerd) XII. Le traquet rieur (de tapuit) XIII. Le courlis cendré (de grijze wulp)

3

Toelichting Vrijheid en precisie: het lijken tegengestelde fenomenen, maar in de muziek van Olivier Messiaen zijn zij nauw met elkaar verbonden. Zelf zei hij hierover in 1971 in zijn toespraak bij het ontvangen van de Erasmusprijs: ‘In het overgrote deel van mijn composities is een soort conflict gaande tussen de stiptheid en de vrijheid. Evenals mijn tijdgenoten heb ik mij aan het onderzoeken gezet [...], maar ik ben vrij man gebleven en behoor tot geen enkele school.’

Messiaen doelde hier op de Tweede Weense School, de groep componisten rond Arnold Schönberg en zijn studenten Alban Berg en Anton Webern. Hun werken, gekarakteriseerd door de twaalftoonstechniek, nam hij samen met zijn leerlingen – waaronder Pierre Boulez – onder de loep. Ondanks de grote indruk die dit systeem op hem maakte, bleef hij zijn eigen spoor volgen.

Net als Schönberg ordende Messiaen zijn vernieuwende gedachten in een soort systeem, eigenlijk meer een catalogus van muzikale mogelijkheden (beschreven in zijn boek Technique de mon langage musical, Parijs 1944). In de nauw omschreven items van zijn catalogus waren nieuwe parameters opgenomen zoals tijdsduur, dynamiek, timbre en aanzet van een toon ofwel de attaque.

Dit was een aanzienlijke uitbreiding van de chromatische tonen van de toonladder, gebruikt in het twaalftoonsysteem. Vele jonge componisten heeft hij hiermee op een nieuw spoor gezet, en zo ontstond het serialisme.

Daarnaast was Messiaen vanaf zijn veertiende gefascineerd door het gezang van de vogels, en in plaats van zijn taak als dierenoppas serieus te nemen – als hij buiten bij zijn tantes logeerde moest hij op een kleine kudde koeien te passen–, begon 4

hij de roep van de vogels in notenschrift vast te leggen. De vasthoudendheid en de overgave die daarmee gepaard gingen, zijn indrukwekkend. Door jarenlang de vogelgeluiden minutieus vast te leggen, creëerde hij een soort systeem, en dit werkte bevrijdend voor de componist. Voor de luisteraar heeft het geresulteerd in een sfeer die je ervaart als speelse vervoering.

Wat betreft de vrijheid bekende Messiaen met een ontroerende nederigheid: ‘Het zijn geloof ik de vogels geweest die me hebben geholpen om mijn vrijheid niet te verliezen.’

Letterlijke notities Zelfs de meest jubelende zang van de vogels wordt aangestuurd door stiptheid.

Wanneer, in welke situatie en met welk doel zij welk deuntje fluiten, schijnt allemaal vast te liggen, doorgegeven van generatie op generatie. Maar wat wij, leken, horen is vooral de vrijheid en de vervoering. Zo is het ook met de muziek van Messiaens Catalogue d’oiseaux, ‘vogelcatalogus’: het werk is ontstaan uit zo exact mogelijke notities van de zang uit de gevederde keeltjes. Hij noteerde de geluiden zo letterlijk mogelijk, als in een muziekdictee. Hierdoor ontstond een muzikale taal die in geen enkel opzicht lijkt op de vogelcitaten uit het verleden, zoals de kip in Haydns symfonie La Poule,

Toelichting

de koekoek in Beethovens Pastorale, de leeuwerik in Vaughan Williams’ The lark ascending en vele andere incidentele flierefluiters. De precisie van Messiaens notities ontroert door het naïeve optimisme, want de componist onderneemt iets dat eigenlijk onmogelijk is. Hij beseft dat, wij beseffen dat, maar toch laten we ons beetnemen door de componist. In zijn vertaalslag naar de piano gebeurde namelijk iets essentieels: Messiaen bootste de vogels na, besliste over de tonen, intervallen, tijdsduur, herhalingen en de afwisseling met ander muzikaal materiaal. Want het zijn niet alleen de vogels, maar ook hun omgeving die hij in zijn muziek ‘schildert’. Hierdoor ontstond een romantisch effect en de muziek is gaan lijken op een sprookjesvertelling: ‘er was eens...’

Messiaens schrijfstijl is als een draaiboek voor een natuurfilm Het letterlijk noteren van de vogelzang was moeilijk voor Messiaen, vanwege de hoogte van de zang (ver boven de lijnen van ons muziekpapier) en de snelheid (veel sneller dan bijvoorbeeld tweeëndertigste nootjes).

Messiaen heeft in zijn notatie de geluiden vaak verlaagd, vertraagd en ‘gekleurd’ door middel van dissonanten. Uiteindelijk komt de muziek toch in de buurt van de geluiden uit de vogel kelen. Wij horen die in de concertzaal als een evocatie van wat de componist had gehoord in de natuur. Hij

had zich een wetenschappelijke benadering eigen gemaakt en verkeerde op voet van gelijkheid met vogelwetenschappers over de hele wereld . Elk van de dertien delen van de Catalogue begint bijvoorbeeld met een korte beschrijving van de vogel, de vermelding van de tijd van de dag of nacht waarop zij zingen, en het landschap waarin zij leven.

Zijn schrijfstijl is die van een draaiboek voor een natuurfilm. Ook in de muziek komt materiaal aan de orde dat te maken heeft met de beschrijving van het landschap. Dit geeft puur muzikaal meer diepte, want de nagebootste vogelzang, hoe gevarieerd ook, zou op den duur eentonig werken. (Het hele stuk duurt ongeveer drie uur.)

Natuurbeschrijvingen Enkele voorbeelden van Messiaens beschrijvingen: Deel 1, le chocard des Alpes, de alpenkauw.

‘Strofe: de Alpen van de Dauphiné, l’Oisans [een ruige streek in de Franse Alpen]. Helling naar de Meidje en haar drie gletsjers. 1.

Couplet: bij de hut Chancel: het meer PuyVacher, prachtig Alpenlandschap, afgronden en kloven. Een van de groep afgescheiden alpenkauw vliegt schreeuwend over de afgrond.’

Ook andere vogels die voorkomen in dit deel, worden genoemd: de koningsadelaar en de raaf.

Deel 2, le loriot, de wielewaal: ‘De wielewaal, die mooie, goudgele vogel met de zwarte vleugels, fluit in de eikenbomen.

Zijn vloeiende, gouden gezang, als het lachen van een prins, lijkt op een evocatie van Afrika 5

Toelichting

en Azië, of een of andere onbekende planeet vol licht en regenbogen, vol met de glimlach gelijkend op Leonardo da Vinci.’

De andere vogels in dit deel zijn onder andere: het winterkoninkje, roodborstje, de merel en de lijster. De naam ‘loriot’ is een toespeling op de naam van Messiaens vrouw, Yvonne Loriod.

Deel 3, le merle bleu, is gewijd aan de merel, en de donkere akkoorden onder zijn zang suggereren de tijd rond zonsopkomst en zonsondergang waarop de merel vooral te horen is. Het deel eindigt met het ontroerende in slaap sukkelen van het vogeltje.

Deel 4, Le traquet stapazin, de blonde tapuit: ‘Eind juni. De Roussillon, de vermiljoen rode kust.’

We bevinden ons aan de Middellandse Zee bij de Spaanse grens. Vervolgens beschrijft de componist de roep van verschillende vogels, waaronder de hoofdpersoon, de tapuit. Maar waar dit deel echt over gaat, is de loop van de zon gedurende de dag, verbeeld in de vele langzame akkoorden.

‘Vijf uur ‘s ochtends. De rood-gouden bal van de zon stijgt uit het water van de zee naar de hemel.’

Zo volgt hij de dag tot aan tien uur ‘s avonds: ‘Stilte. Volkomen nacht.’

Het ware gezicht van de natuur Alle dertien delen worden op deze poëtische manier ingeleid. Wat betreft de betekenis van de muziek schreef Messiaen in het programmaboekje bij de première in 1959: 6

‘Op melancholieke momenten wanneer mijn nutteloosheid tot me doordringt, schijnt elke muzikale taal, of die nu klassiek is, exotisch, oud, modern of ultramodern, mij slechts een prijzenswaardig resultaat van geduldig onderzoek. Wat anders zou ik kunnen doen dan te zoeken naar het ware gezicht van de natuur, vergeten ergens in het bos, de velden, de bergen, aan de kust, onder de vogels? Voor mij is het hier dat de muziek tot leven komt: de muziek die vrij is, anoniem en geïmproviseerd, puur voor het plezier, om de opkomende zon te begroeten, om de liefdespartner plezier te doen, en om de hele wereld te vertellen dat deze tak of deze weide van jou is. [...]’

Zijn bedoeling is duidelijk: In de Catalogue d’oiseaux wil Messiaen het zwoegende intellect tot rust brengen, en ons in direct contact brengen met de door God geschapen oneindige natuur.

Tekst toelichting: Katja Reichenfeld

7

Biografieën Componist Olivier Messiaen Toen Olivier Messiaen (1908 - 1992) nog niet geboren was schreef zijn moeder, de dichteres Cécile Sauvage, een gedicht waarin zij als in een voorspelling sprak van haar zoons ‘vlammende ogen’ en zijn stem die leek op een vogelstem.

Messiaen werd geboren in Avignon maar groeide op in Grenoble. Zijn vader was tijdens de Eerste Wereldoorlog als dienstdoende soldaat jarenlang afwezig en Olivier had als kind intens contact met zijn moeder. Zij vertelde hem sprookjes en las gedichten voor. Zo werd zijn fantasie sterk geprikkeld.

Bij zijn tantes die buiten op het land woonde, begon hij al als kind het gezang van de vogels zo nauwkeurig mogelijk te noteren. Dit was de oorsprong van zijn vogelcomposities. Al op zijn zevende begon hij te componeren en een 8

jaar later kreeg hij als kerstcadeau partituren van Mozartopera’s, van Gluck, Berlioz en Wagner. Toen hij later de partituur van Debussy’s opera Pelléas et

Mélisande kreeg, wist hij dat hij componist wilde worden.

Op elfjarige leeftijd werd hij ingeschreven als leerling aan het conservatorium in

Biografieën

Parijs. Daar had het werk van de in 1918 gestorven Debussy enorme invloed op hem, en Paul Dukas was een leraar van formaat. Orgel studeerde hij bij Marcel Dupré. Een medeleerling aan het conservatorium was Claire Delbos, violiste en componiste, met wie hij in 1932 trouwde en in 1937 een zoon kreeg: Pascal.

Claire werd ernstig ziek en leed aan voortschrijdend geheugenverlies. Na haar dood in 1959 trouwde hij in 1962 opnieuw, met pianiste Yvonne Loriod. Haar had hij al veel eerder leren kennen als leerling in zijn analyseklas die hij eerst privé had opgezet en die hij vervolgens voortzette aan het conservatorium. Na de Tweede Wereldoorlog werd hij daar aangesteld werd als compositieleraar.

Messiaen was katholiek.

‘Ik ben gelovig geboren’, beweerde hij zelfs. Vanaf 1931 tot aan zijn dood was hij als organist verbonden aan de Parijse kerk de ‘la Sainte Trinité’ waar hij elke zondagochtend ‘voor dag en dauw’ te horen was. In zijn werk maakte hij zich los van

de traditionele harmonieleer en maatindeling en hij creëerde een volslagen nieuwe taal waarin Debussy, de wereldmuziek, het twaalftoonsysteem, het verband tussen klank en kleur, en, heel belangrijk, de zang van de vogels van invloed waren. Hij noemde zichzelf ‘compositeur, ornithologue et rythmicien’.

Met zijn nieuwe toonladders (modi) en zijn nieuwe ‘parameters’ (muzikale bouwstenen) heeft hij grote invloed gehad op zijn tijdgenoten en droeg hij bij aan het ontstaan van de seriële muziek.

soms ook zijn, Messiaens muziek heeft altijd een eenvoudige, reinigende uitwerking op de luisteraar waarbij het fenomeen ‘tijd’ wordt ervaren als een deel van de eeuwigheid. Lange composities zoals Catalogue d’oiseaux lijken tijdloos, en na afloop lijkt men te ontwaken uit een droom.

Op deze manier maakt de componist ons deelgenoot van zijn religieuze overtuiging.

Tekst biografie: Katja Reichenfeld

Messiaen was verschillende malen te gast in Nederland, onder andere in 1986 bij het Messiaen Project aan het Haagse Conservatorium. Hij was een eenling die volkomen zelfstandig opereerde. Maar tegelijkertijd kon hij goed communiceren en was hij in de jaren dertig lid van de componistengroep La Jeune France. Als leraar was hij geliefd en bewonderd, en hij schreef vele introducties tot zijn eigen werk. Hoe ingewikkeld zijn theorieën 9

Biografieën

Uitvoerende Pierre-Laurent Aimard Piano Pierre-Laurent Aimard geldt wereldwijd als een toonaangevende interpreet van pianomuziek in het algemeen en als een belangrijk pleitbezorger van hedendaagse muziek in het bijzonder, zowel in de concertzaal als via zijn indrukwekkende discografie. Als erkenning voor zijn muzikale verdiensten ontving hij in 2017 de prestigieuze Ernst Von Siemens Musikpreis.

Pierre-Laurent Aimard werd in 1957 geboren in Lyon. Hij bezocht het conservatorium in zijn vaderstad en in Parijs waar hij studeerde bij Yvonne Loriod en Maria Curcio. Hij werkte samen met vele toonaangevende componisten, waaronder Gyorgy Kurtág, Karlheinz Stockhausen, Elliott Carter, Pierre Boulez en 10

George Benjamin. Recente seizoenen omvatten de wereldpremières van het pianoconcert van Harrison Birtwistle Responses: Sweet disorder and the carefully careless, maar ook Carters laatste compositie Epigrams voor piano, cello en viool, geschreven voor Pierre-Laurent. Door zijn hoogleraarschap aan de Hochschule Köln en door talloze concertlezingen en workshops wereldwijd, wordt hij gezien als uniek interpreet van repertoire uit elke stijlperiode.

Tijdens het seizoen 2008/09 was Aimard Associate Professor aan het College de France, Parijs en hij is lid van de Bayerische Akademie der Schönen Künste. Hij ontving de Royal Philharmonic Society’s Instrumentalist Award in het voorjaar van 2005 en werd in 2007 door Musical America uitgeroepen tot ‘Instrumentalist of the Year’. In 2015 lanceerde hij in samenwerking met KlavierFestival Ruhr de website www.explorethescore.org met gefilmde masterclasses en uitvoeringen van de Études en andere werken

van Ligeti . In het Ligeti festival afgelopen april in het Muziekgebouw was Aimard een van de hoofdrolspelers.

Pierre-Laurent heeft vele zeer succesvolle opnamen gemaakt. Zijn eerste Deutsche Grammophonuitgave, Bach’s Art of Fugue, ontving zowel de Diapason d’Or en Choc du Monde de la Musique awards. In de afgelopen jaren ontving Pierre-Laurent in 2005 een Grammy voor zijn opname van Ives Concord Sonata and Songs en in 2009 ontving hij ook de Duitse Schallplattenkritik Honorary Prize. Verdere releases voor DG zijn The Liszt Project in 2011 en Debussy Préludes in 2012. Deze werden opgevolgd door een nieuwe opname van Bachs Das wohltemperierte Klavier Boek 1 in 2014. Zijn eerste opname voor Pentatone records kwam dit voorjaar uit: de volledige Catalogue d’oiseaux van Olivier Messiaen.

BiografieĂŤn

foto: Marco Borggreve

11

Seizoen 2018-2019 Serie Piano In de serie Piano hoort u grote internationale pianisten; zowel gelauwerde solisten als spectaculaire nieuwkomers. Ieder recitalprogramma is met grote zorg samengesteld: muziek van de barok tot nu, in een aaneenschakeling van vuurwerk en intimiteit. vr 14 sep 2018 Angela Hewitt Das wohltemperierte Klavier I

vr 25 jan 2019 Elisabeth Leonskaja Beethovens laatste pianosonates

zo 16 sep 2018 Angela Hewitt Das wohltemperierte Klavier II

vr 15 mrt 2019 Marc-AndrĂŠ Hamelin Absoluut meesterschap

vr 16 nov 2018 David Kadouch RĂŠvolution

vr 29 mrt 2019 Piotr Anderszewski Beethovens Diabelli-variaties

zo 9 dec 2018 Jean-Efflam Bavouzet Lecture-recital: Debussy verklaard

wo 24 apr 2019 Alexandre Kantorow Jonge pianosensatie

wo 19 dec 2018 Nikolai Lugansky Rusland versus Frankrijk

12

Verwacht

Serie Piano Vr 14 sep 2018 Grote Zaal 19.30 uur

Angela Hewitt Das wohltemperierte Klavier

Zo 16 sep 2018 Grote Zaal 15.00 uur

Als het gaat om het klavierwerk van Johann Sebastian Bach, dan is de Canadese pianiste Angela Hewitt dé autoriteit. De komende jaren speelt ze in Londen en New York alle solowerken van Bach in twaalf recitals. Speciaal voor het Muziekgebouw komt ze óók naar Nederland om in twee concerten Bachs belangrijkste klavierwerk te spelen: het magnifieke Das wohltemperierte Klavier.

Das wohltemperierte Klavier is met voorsprong de belangrijkste collectie solowerken voor een toetsinstrument uit de barokke periode. De twee boeken bevatten ieder 24 preludes en fuga’s in alle toonsoorten. Bij elkaar vormen ze een fascinerende reis door het hoofd van Bach.

Angela Hewitt weet als geen ander de vele schakeringen voor het voetlicht te brengen.

De Encyclopedia Brittanica noemt haar niet voor niets in één adem met grootheden als Glenn Gould en Svjatoslav Richter.

Angela Hewitt foto: Bernd Eberle

Programma: Johann Sebastian Bach Das wohltemperierte Klavier – boek 1 (vr 14 sep), Das wohltemperierte Klavier – boek 1 (zo 16 sep) Tip: Wanneer u naar beide concerten gaat, ontvangt u 20% korting op de totaalprijs (€ 66,00 i.p.v. € 83,00).

13

Verwacht

Juni zo 3 jun / 15.00 uur Cappella Amsterdam Boetepsalmen - De verfijnde details van Lassus

September za 8 sep / 20.15 uur Reinbert 80 Barbara Hannigan, Asko|Schönberg en anderen

zo 23 sep / 15.00 uur Zakir Hussain Indiase tabla-legende wo 26 sep / 20.15 uur Ian Bostridge + Saskia Giorgini Schumann en Liszt

Holland Festival

do 13 sep / 12.30 uur Lunchconcert ism Nationaal Muziekinstrumenten Fonds

vr 28 sep / 20.15 uur Cappella Amsterdam Again and again

Zie voor meer informatie www.hollandfestival.nl / www.muziekgebouw.nl

do 13 sep / 20.15 uur Asko|Schönberg The Garden

za 29 sep / 14.15 uur De IJ-Salon Koningin Tania

vr 14 sep / 19.30 uur Angela Hewitt Das wohltemperierte Klavier I

za 29 sep / 20.15 uur Arditti Quartet Première Birtwistle

zo 16 sep / 15.00 uur Angela Hewitt Das wohltemperierte Klavier 2

Huil van de Wolff

7 juni t/m 1 juli

Juli wo 4 jul / 19.30 uur Spr!tzl Tage 2018 I/O + Stopcontact + Teddy’s Last Ride

Augustus Dekmantel Festival wo 1 t/m do 2 aug

wo 1 aug / vanaf 12.00 uur Four Tet + Tangerine Dream do 2 aug / vanaf 13.00 uur James Holden & The Animal Spirits, John Maus, Yasuaki Shimuzi, Dazion, Khidja 14

vr 21 sep / 20.15 uur Orange Blossom + MEDFest Ensemble MEDfest

Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan oprichter van het Muziekgebouw Jan Wolff (1941 - 2012).

Zie voor meer informatie muziekgebouw.nl/ huilvandewolff

za 22 sep / 20.15 uur Calefax + Matthew Barley Partners in crime

Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen

do 20 sep / 20.15 uur Herz Ensemble Night of the Tarantula

Foto: Erik van Gurp

Restaurant Zouthaven Kom voor het concert eten in restaurant Zouthaven. Reserveren: 020 788 2090 of zouthaven.nl

Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal.

- Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert.

- Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming.

- Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl

Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen.

Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje.

Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.

Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren.

Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons

Op de hoogte blijven?

Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws.

Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram.

Dank!

Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiĂŤnten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.

Druk binnenwerk

15