Do 4 okt 2018 Grote Zaal 20.15 uur
Donderdag avondserie
New European Ensemble De visioenen van Goebaidoelina Het gratis beschikbaar stellen van dit digitale programmaboekje is een extra service ter voorbereiding op het concert. Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling deze versie tijdens het concert te raadplegen via uw mobiele telefoon. Dit is namelijk zeer storend voor de andere concertbezoekers. Bij voorbaat dank.
Programma
Donderdag avondserie Do 4 okt 2018 Grote Zaal 20.15 - 22.15 uur
New European Ensemble De visioenen van Goebaidoelina Jonathan Berman dirigent Katharine Dain sopraan New European Ensemble: Felicia van den End fluit Christopher Bouwman hobo Lars Wouters v/d Oudenweijer klarinet Amber Mallee fagot Jan Harshagen hoorn Joey Marijs slagwerk Jacob Kellermann gitaar Franz Halasz gitaar Laura Lootens gitaar Mihkel Kerem viool Rada Ovcharova viool Emlyn Stam altviool Willem Stam cello James Oesi contrabas
ca. 50 minuten voor de pauze ca. 45 minuten na de pauze
Inleiding Foyerdeck 1 19.15 – 19.45 uur Thea Derks in gesprek met sopraan Katharine Dain en dirigent Jonathan Berman
Bent u niet vergeten uw mobiele telefoon uit te zetten? Dank u wel.
2
Programma
Sofia Goebaidoelina (1931) Concordanza voor ensemble (1971) Aus den Visionen der Hildegard von Bingen (1994) Repentance (2008) Pauze Hommage Ă T.S. Eliot (1987) I II III Time and the bell have buried the day IV V The chill ascends from feet to knees VI VII Sin is a behovely, but
3
Toelichting Aus den Visionen der Hildegard von Bingen is met amper twee minuten het kortste werk in dit programma rond componiste Sofia Goebaidoelina, maar in de tekst ligt de ziel vervat van de manier waarop ze aankijkt tegen de wereld en het leven. Net als geestverwant en tijdgenoot Alfred Schnittke had ze lang te kampen met tegenwerking door het Sovjet-regime. Niet alleen haar muziek was verdacht, maar ook haar geloof, de bron waaruit ze ook toen al inspiratie putte. Voor Goebaidoelina is muziek drager van een diepe mystiek. Wat haar werk zo aantrekkelijk maakt, aldus artistiek leider van het New European Ensemble Emlyn Stam, zijn twee ogenschijnlijk tegenstrijdige karakteristieken. ‘Aan de ene kant een emotioneel doorwrochte intensiteit die ze gemeen heeft met Alfred Schnittke en Dmitri Sjostakovitsj. Anderzijds een hang naar verstilling, zeker sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw. Dat laatste is van groot belang in de wereld van vandaag waarin alles zo snel gaat en er zoveel prikkels op mensen af komen dat ze nauwelijks aan reflectie toekomen, terwijl daar grote behoefte aan is. Die bespiegeling wekt ze op in haar muziek en haar klanken.’ De visioenen van Goebaidoelina gaat in vier grote stappen door de loopbaan van de componiste, van het avantgardistisch getoonzette Concordanza uit 1971 tot Repentance uit 2008 met zijn bijzondere bezetting van drie gitaren, cello en contrabas. De spirituele kant van Goebaidoelina komt onverholen tot uiting in de twee werken met zang. Qua omvang zijn het uitersten. Tegenover het korte, solo 4
gezongen Aus den Visionen der Hildegard von Bingen staat het zevendelige Hommage à T.S. Eliot, geschreven voor de bezetting van het octet van Franz Schubert met zangstem. Beide teksten zijn meditaties op het leven, waarbij Hildegard de zichtbare en eindige wereld stelt tegenover het goddelijke, dat zich aan onze blik onttrekt maar er altijd zal zijn. Eliot overdacht in zijn vier gedichten, die later zijn gebundeld als Four Quartets, de plaats van de mens in de tijd en het universum. Vooral in de laatste drie gedichten, die hij schreef aan het begin van de Tweede Wereldoorlog, toen Engeland te lijden had onder verwoestende bombardementen van de Luftwaffe.
Artistiek leider Emlyn Stam: ‘Tijdens het repeteren denk je soms dat de muziek simpel is. Maar dan ineens komt er een kracht vrij waar ik geen verklaring voor heb.’ Wat de muziek van Goebaidoelina bijzonder maakt, zegt Stam, is haar omgang met klank en de manier waarop ze symbolen en elementen uit de wiskunde in haar composities verwerkt. ‘Haar gebruik van extended techniques is voortgekomen uit
Toelichting
het trio Astreja dat ze in de jaren zeventig vormde met Viktor Soeslin en Vjatsjeslav Artjomov. Met hen speelde ze improvisaties op traditionele instrumenten van de volkeren in de Sovjet-Unie. Ze hecht net als Bach aan verbanden tussen wiskunde, getallen en het Christendom. Zoals ook in de middeleeuwen en de barok gebruikelijk was, vormen symbolen integraal onderdeel van haar muziek. Het voegt lading toe, ook al hoor je die symboliek niet terug. In tempo en intensiteit geeft ze de uitvoerders een zekere vrijheid. Het gaat om communicatieve kracht, om geraakt worden. Tijdens het repeteren denk je soms dat de muziek simpel is. Maar dan ineens komt er een kracht vrij waar ik geen verklaring voor heb.’
Concordanza voor ensemble Sofia Goebaidoelina mag Concordanza geschreven hebben toen ze de mogelijkheden verkende van atonale muziek, het stuk sluit met zijn uitzonderlijke combinaties van klanken aan bij werken van latere datum. De bezetting van het ensemble (vier verschillende houtblazers, hoorn, slagwerk en strijkkwartet plus contrabas) is klein in omvang, maar ze benut die krachten met grote muzikale verbeelding. Zelf schrijft ze daarover: ‘De titel van het werk vloeide voort uit de wens een samenklank te vinden te midden van een klankwereld vol dissonanten. Dat kreeg zijn weerslag in wisselende onderlinge verhoudingen
tussen instrumenten en instrumentgroepen, maar ook tussen verschillende structuren en manieren om klanken te produceren. Daardoor kan ik de tegenstelling tussen eendracht en verdeeldheid als thema aan de orde stellen.’ Ze doet dat op elegante wijze, bij de eerste maten al. Een begintoon op de fluit wordt overgenomen door klarinet en hobo, die na enkele wervelingen rond die toon elk een eigen weg omhoog zoeken, daarin terzijde gestaan door de hogere strijkers. De blazers maken even plaats voor een paar noten op vibrafoon, voor ze in golvingen weer omlaag bewegen en het stokje overdragen aan contrabas, cello, fagot en hoorn. Goebaidoelina plaatst in dit werk uitersten in de registers tegenover elkaar, passages waarin het ensemble speelt tegenover duetten, trio’s en solo’s, lange noten tegenover staccato. Fluisteringen schuiven over momenten van diepe stilte. Ze laat uit een wirwar van dissonante lijnen even een warm akkoord opbloeien. Zo eindigt Concordanza ook: op een akkoord, dat uitdunt tot de begintoon.
Aus den Visionen der Hildegard von Bingen In dit korte a capella gezongen lied toont Goebaidoelina haar verbondenheid met deze middeleeuwse abdis, mystica en componiste. Ze beschouwt Hildegard met Bach als haar belangrijkste muzikale voorbeeld. 5
Toelichting
Goebaidoelina schreef het lied ter gelegenheid van de zestigste verjaardag van Alfred Schnittke en droeg het werk aan hem op. De tekst komt uit Hildegards boek Scivias, geschreven in het Latijn. Goebaidoelina gebruikte een Duitse vertaling. In deze regels overpeinst Hildegard (en de componiste met haar) het feit dat de eeuwige, onzichtbare Schepper zich manifesteert in een zichtbare en tijdgebonden wereld. De partituur verlangt van de zangeres dat ze haar voordracht kleurt met verschillende technieken: zingen met en zonder ademgeluiden, en uiteindelijk een toon die het midden houdt tussen zingen en fluisteren. Goebaidoelina schreef Aus den Visionen der Hildegard von Bingen voor alt. In dit concert wordt het uitgevoerd door de sopraan Katharine Dain.
Repentance Goebaidoelina schreef Repentance voor de ongebruikelijke bezetting van drie gitaren, cello en contrabas. Het is een bewerking van een compositie die ze een jaar eerder schreef voor cello en gitaarkwartet, Ravvedimento (Italiaans equivalent van het Engelse ‘repentance’, dat berouw of boetedoening betekent). Door de toevoeging van de contrabas verbreedt ze de reikwijdte van de muziek aanzienlijk en kan ze een dialoog opzetten tussen de twee strijkers. Ze laat de gitaren bespelen met een keur aan technieken die niet gebruikelijk zijn in de klassieke muziek, van het tokkelen 6
bij de stemsleutels tot het inzetten van bottlenecks om wilde glissandi mogelijk te maken. Ook maakt ze gebruik van dissonante klankwolken die de drie gitaren kunnen voortbrengen. Het klankbeeld verdicht zich soms tot agressieve barrages op de gitaren en ruig gestreken passages op de contrabas. Die worden gesust door welluidende akkoorden. Net als in de andere composities in dit programma speelt contrastwerking een belangrijke rol in de muziek. Overigens moet er niet te veel gezocht worden achter de titel van het stuk. Blijkbaar is het Goebaidoelina’s commentaar op het feit dat ze vanwege drukke bezigheden te lang niet toegekomen was aan het schrijven van het oorspronkelijke Ravvedimento.
Hommage à T.S. Eliot Dit zevendelige eerbetoon aan de Engelse dichter T.S. Eliot ontstond een jaar nadat Goebaidoelina diens Four Quartets gelezen had, een viertal gedichten die hij schreef tussen 1935 tot 1942. Ze omschreef het als een schokkende ervaring. Goebaidoelina koos regels uit de drie gedichten uit de reeks waarvoor dorpjes en gemeenschappen op het Engelse platteland de bron van inspiratie vormden, Burnt Norton, East Coker en Little Gidding. Eliot schreef de twee laatste tegen de achtergrond van de verwoestende bombardementen die de luchtmacht van nazi-Duitsland in de eerste jaren van de
Toelichting
Tweede Wereldoorlog in Engeland uitvoerde. In de teksten stelt hij het idyllische, kalme bestaan in die gemeenschappen tegenover het hellevuur dat uit de hemel neerdaalde, maar eindigt met een visioen waarin een reinigend vuur en de roos tot een vergelijk komen. Goebaidoelina ving de beeldende, mystiek geladen woorden van Eliot in muziek die, zoals al haar composities, rijk is aan kleur, in dit geval geschreven voor de bezetting van het Octet van Franz Schubert. De tegenstellingen in de dichtregels van Eliot vinden een muzikale tegenhanger in de contrastrijke manier waarop ze de instrumenten en hun klanken tegenover elkaar plaatst.
laatste deel is bewogen, onrustig. De sopraan zingt haar regels aanvankelijk afgemeten, met een minimum aan melodie om steeds meer geagiteerd te raken, tot ze rust vindt in de woorden the fire and the rose are one. Dan kalmeert ook het ensemble. De taak is volbracht. Tekst toelichting: RenĂŠ van Peer
De openingsmaten zijn bedacht voor strijkkwartet, waarna een trio van altviool, cello en contrabas de muziek de diepte in voert als een afdaling in het Inferno van Dante, waar ook Eliot naar verwijst. Het tweede deel is geschreven voor de drie blazers (hoorn, klarinet en fagot), waarbij Goebaidoelina de twee rietblazers schrille multiphonics laat produceren. Het derde deel is een solo voor sopraan, met daarin de eerste tekst uit de Four Quartets. Na een kort deel voor de vijf strijkers vol flageoletten en pizzicati is in het vijfde deel eindelijk het hele ensemble te horen, met inbegrip van de zangeres die na een lange woordloze introductie de tweede tekst uit Four Quartets vertolkt, om te eindigen in solo gezongen lijnen, als een pelgrim die al haar gezelschap achter zich gelaten heeft. In het zesde, opnieuw instrumentale deel zet de eerste viool haar lijn voort. Het zevende en 7
Liedteksten Sofia Goebaidoelina Aus den Visionen der Hildegard von Bingen Tekst: Hildegard von Bingen (1098 - 1179)
Gott, der alles durch sein Willen ins Dasein rief, hat es erschaffen, damit Sein Name erkannt und verehrt werde. nicht nur das Sichtbare und Vergängliche tut Er damit kund, sondern offenbart darin auch das Unsichtbare und Ewige. Darauf weist das Gesicht hin, das du schaust
V The chill ascends from feet to knees uit Quartet No. 2: East Coker
The chill ascends from feet to knees, The fever sings in mental wires. If to be warmed, then I must freeze And quake in frigid purgatorial fires Of which the flame is roses, and the smoke is briars. The dripping blood our only drink, The bloody flesh our only food: In spite of which we like to think That we are sound, substantial flesh and blood— Again, in spite of that, we call this Friday good.
Hommage à T.S. Eliot
VII Sin is a behovely, but
Tekst: T.S. Eliot (1888 - 1965)
uit Quartet No. 4: Little Gidding
III Time and the bell have buried the day
Sin is behovely, but All shall be well,
uit Quartet No. 1: Burnt Norton
Time and the bell have buried the day, The black cloud carries the sun away. Will the sunflower turn to us, will the clematis Stray down, bend to us; tendril and spray Clutch and cling? Chill Fingers of yew be curled Down on us? After the kingfisher’s wing Has answered light to light, and is silent, the light is still At the still point of the turning world.
8
And all shall be well and All manner of thing shall be well When the tongues of flame are in-folded Into the crowned knot of fire And the fire and the rose are one.
Biografieën Componist Sofia Goebaidoelina De Russische componiste Sofia Goebaidoelina (1931) studeerde eerst piano en compositie aan het conservatorium van Kazan en was daarna leerling compositie aan het conservatorium van Moskou bij Nikolai Peiko, de assistent van Dmitri Sjostakovitsj. Vanaf 1959 vervolgde Goebaidoelina haar studie bij de componist Vissarion Sjebalin. Sinds 1963 is zij actief als componiste. Goebaidoelina ontwikkelde een idioom waarin traditie en avant-garde, maar ook emotie en constructie, Oost en West, op organische wijze zijn vervlochten. Omdat haar muzikale visie niet strookte met de beginselen van het socialistisch-realisme, werd haar muziek in 1979 officieel geboycot. Ze kreeg een uitreisverbod en bleef lang een onbekende aan onze kant van het IJzeren Gordijn. Dankzij de
violist Gidon Kremer, die sinds begin jaren 80 haar werk promoot, en dirigent Reinbert de Leeuw, die veel van haar composities heeft gedirigeerd, wordt haar werk regelmatig in het Westen uitgevoerd. In 1992 verhuisde ze naar Duitsland en ging ze in de buurt van Hamburg wonen. Intussen geldt Sofia Goebaidoelina als een van de grootste nog levende componisten van dit moment. Afgelopen september ging haar nieuwste werk Über Liebe und Hass nog in première in De Doelen in Rotterdam.
9
Biografieën
Uitvoerenden Katharine Dain Sopraan
De Amerikaanse sopraan Katherine Dain beweegt zich op een terrein dat zich uitstrekt van de barok tot hedendaags repertoire, van kamermuziek tot grootschalige opera’s. Ze debuteerde in 2014 bij de Nederlandse Opera in Kopernikus van Claude Vivier. In datzelfde jaar moest ze op korte termijn invallen in een uitvoering 10
van Luigi Nono’s Il Canto Sospeso. Dat was niet voor het laatst. In 2015 verving ze wegens ziekte zanger Michael Schade in een recital rond het twintigste-eeuwse lied in de Kleine Zaal van Het Concertgebouw. In 2016 viel ze op het laatste moment in voor een sopraan die een solopartij had in de première van Insonia, onderdeel van de Pessoa Cyclus van Jan van de Putte, in de NTR ZaterdagMatinee in Het Concertgebouw. Later dat jaar vertolkte ze in het Muziekgebouw een van de vier vrouwen in Odysseus’ Women van Louis Andriessen. Dains vertolkingen worden geprezen als aangrijpend, helder en moedig.
Jonathan Berman Dirigent Geboren in Engeland is Jonathan Berman actief als dirigent en programmeur. Pendelend tussen Amsterdam en Londen heeft hij een repertoire opgebouwd dat opera, symfonische muziek en hedendaags werk omvat.
foto: George Garnier
Na een studie cello bij Sue Lowe en Dimitri Ferschtman stapte hij over op directie bij Jac van Steen aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag, waar hij zijn diploma haalde in 2010. Berman heeft sindsdien gewerkt met uiteenlopende orkesten en ensembles, waaronder het Rotterdams Filharmonisch Orkest, het BBC Philharmonic Orchestra, het Aldeburgh Festival Orchestra, het New European Ensemble, Ensemble Modern en The Ligeti Academy. In 2014 maakte hij zijn debuut in de BBC Proms met een portret van Peter Maxwell Davies. Hij werkte
Biografieën
als assistent bij Reinbert de Leeuw en Oliver Knussen, die hij als zijn speciale mentor beschouwde. Voor het Southbank Centre in Londen heeft hij een concertreeks geprogrammeerd als onderdeel van het festival Changing Britain.
New European Ensemble Het New European Ensemble is een gezelschap van louter jonge topmusici gerekruteerd uit alle landen van Europa. Deze musici hebben zich ten doel gesteld om de kloof tussen nieuwe muziek en het publiek kleiner te maken door de twintigsteen eenentwintigste-eeuwse muziek op een opwindende en expressieve wijze te vertolken. Het in 2008 opgerichte ensemble vormt een flexibele groep die op kan treden in bezettingen van drie tot wel vijfentwintig musici. Het in Den Haag residerende ensemble heeft inmiddels in alle grote Nederlandse concertzalen
foto: Joris-Jan Bos
opgetreden en is ook in het buitenland een graag gezien gezelschap. Het ensemble heeft portretfestivals geëntameerd van Arnold Schönberg en Kaija Saariaho en speelt naast de belangwekkende twintigste en eenentwintigsteeeuwse werken veel nieuw opdrachtwerk. De Zweedse dirigent Christian Karlsen was van 2009 tot 2014 de vaste dirigent en artistiek leider. Tegenwoordig is altviolist Emlyn Stam artistiek coördinator. 11
Verwacht
Donderdag avondserie Do 11 okt 2018 Grote Zaal 20.15 uur
Millennium Jazz Orchestra + Laura Bohn Bernstein Celebration Tour In 2018 is het 100 jaar geleden dat de Amerikaanse componist, dirigent ĂŠn verteller Leonard Bernstein werd geboren. Reden voor het Millennium Jazz Orchestra om groots uit te pakken met zijn muziek. Bigbandleider Joan Reinders en vocaliste Laura Bohn presenteren een spectaculaire cross-over die de klassieke muziek van Bernstein verbindt met zijn jazzidioom. Een spetterende avond met zowel nummers uit West Side Story als prachtige ballades. Natuurlijk wordt de originele compositie van Prelude, Fugue and Riffs gespeeld, het enige werk dat Bernstein (1918-1990) schreef voor big band. Hij droeg het op aan Benny Goodman. Verder klinken bekende en onbekende composities van Bernstein, gearrangeerd door Joan Reinders. Een primeur, omdat de erven Bernstein op West Side Story na nooit eerder toestemming verleenden zijn werk te arrangeren voor big band. Het kleurrijke programma bevat veel bekende melodieĂŤn, swing, blues en ballades met een flinke scheut Latin en Broadway. Speciale gast is de Amerikaanse sopraan Laura Bohn. Programma: Leonard Bernstein Prelude, Fugue and Riffs / muziek uit de musicals West Side Story, Wonderful Town, The Skin of Our Teeth, On the Town en het ballet Fancy Free 12
Leonard Bernstein
Steun het Muziekgebouw
Met een schenking of nalatenschap helpt u het Muziekgebouw bijzondere artistieke programma’s te realiseren én projecten mogelijk te maken op het gebied van educatie en talentontwikkeling.
foto: Adam Mork
Vriendschap Iedere bijdrage is van harte welkom; u kunt eenmalig doneren of structureel, door middel van een Vriendschap. Vanaf een jaarbijdrage van € 50,= bent u Vriend van het Muziekgebouw en ontvangt u verschillende tegenprestaties, zoals uitnodigingen voor speciale evenementen en de Vriendennieuwsbrief. Nalatenschap Het is ook mogelijk het Muziekgebouw op te nemen in uw testament. Dankzij de ANBI-status is het Muziekgebouw volledig vrijgesteld van erfbelasting, waardoor de schenking vanuit een erfenis volledig aan de doelstelling ten goede komt. Wilt u hierover meer weten, neem dan a.u.b. contact met ons op. Informatie? Meer informatie vindt u op www.muziekgebouw.nl/steunons. Neem voor vragen contact op met ons kantoor via vrienden@ muziekgebouw.nl of 020-7882010. 13
Verwacht
wo 10 okt / 20.15 uur Cuca Roseta Fado vernieuwd
Oktober
do 11 okt / 20.15 uur Millennium Jazz Orchestra + Laura Bohn Bernstein Celebration Tour
vr 5 okt / 20.15 uur Amsterdam Sinfonietta + Liza Ferschtman Ferschtmans Fratres za 6 okt / 20.15 uur Nederlandse Bachvereniging De Brandenburgse Concerten zo 7 okt / 15.00 uur Thomas Oliemans Wat is het geheim van zingen? (8+) zo 7 okt / 20.15 uur Christian Poltéra + Ronald Brautigam Beethoven plus ma 8 okt / 20.15 uur James Farm Joshua Redman, Aaron Parks, Matt Penman, Eric Harland di 9 okt / 20.15 uur Amsterdam Sinfonietta + Liza Ferschtman Ferschtmans Fratres 14
vr 12 okt / 20.15 uur Nederlands Blazers Ensemble Desert Blues za 13 okt / 20.15 uur Artemis Quartett Haydn, Brahms en Bartók
zo 14 okt / 14.00 uur Orkest van de 18e Eeuw + Cappella Amsterdam Haydns Jaargetijden
zo 28 okt / 20.15 uur Gli Angeli Genève De Duitse cantate vóór Bach wo 31 okt / 20.15 uur John Scofield Quartet
November do 1 nov / 12.30 uur Lunchconcert ism Conservatorium van Amsterdam do 1 nov / 20.15 uur I SOLISTI Het Credo van Messiaen
Huil van de Wolff
18 t/m 27 okt
Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan oprichter van het Muziekgebouw Jan Wolff (1941 - 2012). Zie voor meer informatie muziekgebouw.nl/ huilvandewolff
Zie het volledige programma op www. muziekgebouw.nl/ cellobiennale
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
wo 17 okt / 20.30 uur / Bimhuis Wacław Zimpel + Saagara Minimal music met Indiase en Europese invloeden
Cello Biënnale Amsterdam
Foto: Erik van Gurp
Grand café 4’33 Kom voor het concert eten in Grand café 4’33. Reserveren: 020 788 2090 of 433grandcafe.nl.
Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal. - Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert. - Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming. - Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen. Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje. Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.
Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren. Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven? Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws. Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram. Dank! Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiënten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
15