Do 29 nov 2018 Grote Zaal 20.15 uur
Donderdag avondserie
Norrbotten NEO Lantern Lectures van Klas Torstensson Het gratis beschikbaar stellen van dit digitale programmaboekje is een extra service ter voorbereiding op het concert. Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling deze versie tijdens het concert te raadplegen via uw mobiele telefoon. Dit is namelijk zeer storend voor de andere concertbezoekers. Bij voorbaat dank.
Programma
Donderdag avondserie Do 29 nov 2018 Grote Zaal 20.15 - 21.45 uur
Norrbotten NEO Lantern Lectures van Klas Torstensson Christian Karlsen dirigent
ca. 35 minuten voor de pauze ca. 35 minuten na de pauze
Inleiding Foyerdeck 1 19.15 - 19.45 uur Thea Derks in gesprek met dirigent Christian Karlsen
Bent u niet vergeten uw mobiele telefoon uit te zetten? Dank u wel.
2
Programma
Klas Torstensson (1951) Lantern Lectures, Volume I (1999) Brass Link I - Solid Rocks I Lantern Lectures, Volume II (2002) Brass Link II - Solid Rocks II Pauze Lantern Lectures, Volume III (2001) Brass Link III - Aurora Borealis Lantern Lectures, Volume IV (2002) Brass Link IV - Giants’ Cauldron Gecomponeerd in opdracht van: Le Nouvel Ensemble Moderne (I), Südwestrundfunk (II+IV), Svenska Rikskonserter (III), Asko Ensemble (I-II-III-IV) Eerste volledige uitvoering: 26 februari 2003, Paradiso, Amsterdam, door Asko Ensemble, onder leiding van Susanna Mälkki Uitgegeven door: Donemus Publishing Gecomponeerd met aanvullende bijdragen van het Fonds voor de Scheppende Toonkunst
3
Toelichting Klas Torstensson zeilde vanuit Zweden ons land binnen in de jaren zeventig, een tijd waarin de romantische houding binnen de hoge kunstmuziek naar de reservebank was verwezen. Hij genoot vol branie van een muziekleven waarin tegen allerlei schenen werd geschopt. Nu eens anarchistisch met elektrische gitaren, dan weer aan de leiband van wiskundige modellen in navolging van iconen als Iannis Xenakis of Edgard Varèse. Zijn jeugdjaren werden omgeven door ‘de natuur en de leegte’, in zijn geboorteland Zweden onontkoombaar. Die overweldigende natuur triggert bij hem ‘een triest gevoel dat zeer gelukzalig is’ (interview bij zijn opera De Expeditie met Joke Dame). Hoe diep die sfeer hem in de genen zit, bleek al halverwege de jaren tachtig uit zijn project Barstend IJs. ‘Stiekem’ onthulde Torstensson, ging Barstend IJs al ‘over grote gevoelens van alleen zijn, stilte en hoe indrukwekkend natuur kan zijn.’ De menselijke stem brak het ijs begin jaren negentig nog verder uit de ketens van destijds gevierde dogma’s in zijn Urban Solo en Urban Songs. Dramatische kracht openbaarde zich in The Last Diary voor lage spreekstem en ensemble. Zijn opera De Expeditie voegde daar de ontdekking soms een groter stijlregister aan te moeten spreken aan toe. Het zelfgeschreven libretto van deze opera focust op een romantisch stel Scandinavische hoogvliegers en de jammerlijke mislukking van hun ballonvaart richting Noordpool, terwijl de verloofde van het jongste expeditielid zich thuis machteloos zit te verbijten. Dood, hoop en liefde en de adem van de sopraan smeekten om een veelkleurige inzet van stijlelementen. Naast de provocerende grijstinten van de jaren tachtig opende zich een waaier aan nieuwe kleuren. Nooit zou zijn muziek meer hetzelfde zijn. 4
Toepassing van die nieuwe aanwinst zocht hij rond 2000 in lichter werk op handzamer schaal dan het enorme canvas van die opera. In het boekje bij zijn opera kondigde hij al plannen aan voor een drieluik, ‘misschien een vierluik’. Een familie van stukken als inlossing van liggende opdrachten van topensembles waar hij door het intense werk aan zijn opera nog niet aan toe was gekomen. Zijn streven kreeg gestaag vorm in de Lantern Lectures. Het werden er vier. Musici werkten in Montreal, Wenen, Amsterdam en Stockholm aan concerten en repertoire van de afzonderlijke delen. De Lantern Lectures werden afzonderlijk ten doop gehouden door Asko|Schönberg, Klangforum Wien, Ensemble Modern, Nouvel Ensemble Moderne, Oslo Sinfonietta, het Zweedse KammarensembleN en Sinfonietta Riga. De eerste volledige uitvoering vond plaats in 2003 door (toen nog) het Asko Ensemble onder leiding van Susanna Mälkki.
Een avondvullend vierluik omlijst door koperblazers Vanaf de eerste schetsen is Torstensson met de verre toekomst in het vizier duurzaam omgegaan met de hem ter beschikking gestelde middelen en tijd. De zogenoemde
Toelichting
Brass Links die de ensembledelen inleiden of aaneen smeden, kunnen desgewenst losstaand worden uitgevoerd. Samengevoegd vormt het door koperblazers omlijste vierluik een adembenemende avondvullende luisterervaring. Volume I Brass Link I refereert aan de treurmars uit Mahlers Vijfde Symfonie waarin de trompettist voorgaat op de noot cis ‘in gemessenem Schritt. Streng. Wie ein Kondukt.’ Hier heft de trompettist zijn beker op een f in een uitputtende verkenning van alle mogelijkheden van die ene noot. Scandinavische bergformaties uit Norrbotten, de noordelijkste provincie van Zweden, fungeren als model voor Solid Rocks I. De bass drum schittert in de hoofdrol, bespeeld met brushes, ons vertrouwd van jazzdrummers. Er is een ritmische afwisseling tussen actie en beweging, verstilling en contemplatie. Blazers evoceren een open ruimte. Zachte, soms swingende vegen op de grote trom doorbreken de structuur met verstilde momenten. Suggestief als ze is, roept deze muziek talloze associaties op, al vormen rotsblokken dooraderd met ertsen de aanleiding. Brass Link II bestendigt met desolate eveneens aan de jazz ontleende ‘wawa’-klanken het robuuste klanklandschap. We blijven achter als eenzame vogels bij een drinkplaats. Mei 2001 klonk in Montréal de première. Volume II Plopgeluiden openen Solid Rocks II gevolgd door de swing van knippende
vingers en een droge basnoot in de piano. Onmiskenbaar terugkerend als ijkpunt door het hele werk ontketent die lage f vaak frenetieke uitbarstingen. In het groots denkbare contrast met die hyperdynamische alarmerende momenten staan uitgestrekte klankvelden. Ze roepen filmische beelden op en worden telkens opgepimpt met luchtige lenige loopjes of gestes zoals het subtiel schudden van de slagwerkshakers. Onderscheidend voor Solid Rocks II zijn fysieke geluiden: naast ploppen klinken ook smakgeluiden, naast knippen met de vingers ook af en toe ‘body percussion’ in het slagwerk. Ten slotte is het de klarinet die vrijwel alleen overblijft, tussen rondcirkelende meeuwen, een bijzonder moment. Volume III Het derde ‘volume’ is opgedragen aan Göran Bergendal, een goede vriend van Torstensson werkzaam bij het toenmalige Rikskonserter in Stockholm. De parameter luidsterkte wordt beheerst door een subtiele dynamiek van aanzwellen en uitsterven. De titel Aurora Borealis verwijst naar het noorderlicht, al is dat getwinkel aan de hemel in werkelijkheid nog zo gespeend van geluid. Adjectieven als etherisch, kwetsbaar of ijl doemen op als je het ongrijpbare noorderlicht in woorden tracht te vangen. Torstensson vond equivalenten daarvoor in de instrumentatie: triangels, consequente toepassing van non-vibrato, toevoeging van kwarttonen, een rijk palet aan staccato- en tremolotechnieken, ademaccenten, slap- en flutter-tongue, en dempers. Samenvattend 5
Toelichting
zou je kunnen spreken van muzikale vervreemdingstechnieken. Maar er schuilt meer achter de kim. Anders dan geluiden van bijvoorbeeld barstend ijs, waarvan Torstensson een heel archief aanlegde, leek noorderlicht slechts een metafoor te blijven, geen bron van concreet geluid. Plotsklaps kwam hier een welkome verandering in toen hij een opname ontving van radiogolven, hoorbaar vervormd door blootstelling aan datzelfde mystieke noorderlicht. Weer kwam zijn ervaring met elektronische klankbewerking van pas, opgedaan tijdens zijn eerste studie in Nederland bij het Instituut voor Sonologie, destijds gevestigd in Utrecht. De opnames van de radiogolven werden net zo lang bewerkt tot het resultaat muzikale potentie kreeg: een prachtig, meerlagig elektronisch geluid. Het klonk in zijn oren als wat het noorderlicht zou voortbrengen indien het tot klankvorming in staat zou zijn. Hij speelde zijn troefkaart met succes uit in de opera The Expedition. Werkend aan Aurora Borealis besloot hij een deel van het elektronische materiaal te transcriberen voor akoestische instrumenten. Viriele passages doorbreken het fragiele musiceren in het hoogste register dat hiervan het resultaat is. Opmerkelijk is de subtiele, fluitachtige oerwoudroep ontlokt aan de klarinet. Strijkers scratchen. In het slagwerk horen we glockenspiel, vibrafoon, crotales, belltree, gong en guiros en een terugkeer van de brushes uit Volume I. De laatste minuten wiegen ons een andere dimensie in. 6
Volume IV De gestiek in Brass Link IV kenmerkt zich door snelle actie gevolgd door lome reactie waarin een dalende tendens valt te herkennen. Hoge vlotte trillers en intrigerende opwaartse loopjes rijgen zich aaneen tot een ware spraakwaterval voor trompet, hoorn en trombone. In Giants’ Cauldron (‘gletsjermolens’ in het Nederlands) bespeelt de slagwerker onder meer twee bronzen ‘Indische klankplaten’ die door het aanslaan gaan roteren. Bekkens, tamtams, boo-bams en een kick drum behoren verder tot het arsenaal aan slagwerkinstrumenten, maar ook slap sticks en ‘lion’s roar’ (waarmee je een soort leeuwengebrul kunt voortbrengen). Gletsjermolens vormen een inspiratie voor de muzikale structuur. Dat zijn stenen aangedreven door de draaikolk van een smeltwaterstroom. Eenmaal aan het roteren gezet door de kracht van het water boren ze zich door de dikke pakketten gletsjerijs. Uiteindelijk veroorzaken ze zinkgaten tot wel tien meter breed, vaak tot de morenen onder het ijs aan toe. Een terugkeer van stuitermotieven herinnert subtiel aan het openingsdeel. Korte glissando’s eren de Griekse componist Iannis Xenakis. Met het ruige ‘Norrbottens län’ als hefboom voor onze verbeelding, openen zich hier uiteraard ook talrijke muzikale vergezichten, al zal elke luisteraar die anders ervaren. Lachende gestes doen denken aan de lichte muziek van saxofonist Rudy Wiedoeft. Schroeven de keien zich door het ijs een weg naar beneden, deze tintelfrisse klanken trekken je aan de puntjes van je
Toelichting
oorschelpen uit je stoel omhoog. Optimisme prevaleert bij de overrompelende vitaliteit van deze muziek. Soepele draaikolken belichamen Torstenssons goesting voor innovatie en experiment, tot het schip richting dubbele streep met scheepstoeter lijkt aan te meren in de thuishaven. Torstensson demonstreert meesterlijk hoe nieuwe muziek zich opent, als je uit alle vaatjes tapt, met strakke hand de regie houdt en voortdurend streeft naar de grootst mogelijke variatie. ‘Inclusiviteit’, dat nieuwe toverwoord van beleidsmakers in de kunstensector, lijkt in deze Lantern Lectures klinkende werkelijkheid geworden. Een hallucinerende mix van klank, uitmondend in een roterende Indische klankplaat vormt aan het eind van Giants’ Cauldron de rituele afsluiting van het hele vierluik. Tekst toelichting: Huib Ramaer
7
Biografieën Componist Klas Torstensson De NederlandsZweedse componist Klas Torstensson (1951) werd geboren in Zweden en begon zijn muzikale opleiding aan de Ingesunds Muziek-hogeschool in Arvika. Hij studeerde klarinet, muziektheorie en compositie. Daarna ging Torstensson naar de Universiteit van Götenborg en zette zijn opleiding uiteindelijk voort aan het Instituut voor sonologie in Utrecht waar hij elektronische muziek en computermuziek studeerde. Samen met onder anderen Jan Vriend, Jos Kunst en Cliff Crego nam hij deel aan De Werkplaats, een groep componisten die deels in samenwerking met het toenmalige Asko Ensemble richting gaf aan de hedendaagse muziek in Nederland. Na vrij ruige abstracte partituren waarin zijn Zweedse wortels duidelijk een rol spelen, 8
foto: Erik van Gurp
transformeerde het werk van Torstensson sinds zijn opera De Expeditie uit 1999 tot een lyrischer, romantischer en toegankelijker toontaal. Hij ontving meerdere prijzen waaronder de Matthijs Vermeulenprijs 1991, de belangrijkste compositieprijs in Nederland en de Stora Christ Johnson Priset in 1999, de belangrijkste Zweedse compositieprijs. In 2012 ontving Torstensson de Hilding Rosenbergprijs
van de Föreningen Svenska Tonsättare (Het Genootschap voor Zweedse componisten). In seizoen 2012-2013 was Klas Torstensson composer in residence bij het Muziekgebouw. In seizoen 2016-2017 stond Torstensson centraal in portretconcerten in onder andere New York en Stockholm. In het kalenderjaar 2018 is hij ‘composer in focus’ van De Doelen.
Biografieën
Uitvoerenden Christian Karlsen Dirigent De Zweedse dirigent Christian Karlsen (1985) is een van de talentvolste dirigenten van zijn generatie. Karlsen dirigeerde de meeste orkesten in ons land en is ook veelgevraagd in het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, Oostenrijk en Scandinavië. In 2008 was Karlsen medeoprichter van het New European Ensemble, waarmee hij als artistiek leider en chef-dirigent optrad in Nederland, Scandinavië en Engeland en internationale erkenning verwierf voor de innovatieve projecten en programma’s. In 2011 was hij artistiek directeur van het Saariaho Festival in Den Haag en in 2016 artistiek coördinator van het Haagse Festival Dag in de Branding. Karlsen dirigeerde vele wereldpremières en werkte
samen met vooraanstaande componisten als Sofia Goebaidoelina, Heiner Goebbels, Harrison Birtwistle en Karlheinz Stockhausen.
9
Biografieën
Norrbotten NEO Het Zweeds muziekensemble Norrbotten NEO werd in 2007 opgericht met de missie om actief bij te dragen aan de ontwikkeling van de Zweedse kamermuziek. Het ensemble bestaat uit zeven muzikanten die fulltime in dienst zijn en heeft het kleine stadje Piteå, in het noorden van Zweden, als thuisbasis. Norrbotten NEO voert hedendaagse muziek uit op het hoogste internationale niveau, zowel uitdagend als toegankelijk voor nieuw publiek en ervaren luisteraars. Het ensemble bracht meer dan honderd werken in première. De musici touren door Zweden en Europa en brachten tien cd’s uit – de laatste in november 2018. Tot hun repertoire behoren werken van componisten als Chaya Czernowin, Kaija Saariaho, Gérard Grisey, John Cage, Astor Piazzolla en Jostein Stalheim. De musici van het ensemble zijn aanvoerders van het 10
Norrbottens kamerorkest en geven ook les aan de Musikhögskola in Piteå. Sara Hammarström fluit/ piccolo/altfluit Christopher Bouwman hobo/Engelse hoorn Robert Ek klarinet David Somchai Howie basklarinet Berthold Grosse fagot Matthew Sadler trompet Sören Hermansson hoorn Mikael Rudolfsson trombone Daniel Saur slagwerk Mårten Landström piano Brusk Zanganeh viool I Charlotta Grahn Wetter viool II Kim Hellgren altviool Elemér Lavotha cello Szymon Marciniak contrabas
BiografieĂŤn
foto: Marie Lundgren
11
Steun het Muziekgebouw
Met een schenking of nalatenschap helpt u het Muziekgebouw bijzondere artistieke programma’s te realiseren én projecten mogelijk te maken op het gebied van educatie en talentontwikkeling. foto: Adam Mork
Vriendschap Iedere bijdrage is van harte welkom; u kunt eenmalig doneren of structureel, door middel van een Vriendschap. Vanaf een jaarbijdrage van € 50 bent u Vriend van het Muziekgebouw en ontvangt u verschillende tegenprestaties, zoals uitnodigingen voor speciale evenementen en de Vriendennieuwsbrief. Nalatenschap Het is ook mogelijk het Muziekgebouw op te nemen in uw testament. Dankzij de ANBI-status is het Muziekgebouw volledig vrijgesteld van erfbelasting, waardoor de schenking vanuit een erfenis volledig aan de doelstelling ten goede komt. Wilt u hierover meer weten, neem dan a.u.b. contact met ons op. Informatie? Meer informatie vindt u op www.muziekgebouw.nl/ steunons. Neem voor vragen contact op met ons kantoor via vrienden@ muziekgebouw.nl of 020-7882010. 12
Verwacht
Donderdag avondserie Do 6 dec 2018 Grote Zaal 20.15 uur
Amsterdam Sinfonietta + Marc-André Hamelin Klavierstück Hamelin De Canadese pianist Marc-André Hamelin was eerder te gast in de serie Piano van het Muziekgebouw. Nu werkt hij voor het eerst samen met Amsterdam Sinfonietta in twee concerten. Ook met Amsterdam Sinfonietta deelt hij de nieuwsgierigheid naar zelden gespeeld repertoire, zoals dat van Stockhausen of Schnittke. Hamelin is niet alleen een briljant pianist, hij componeert ook. Voor Sinfonietta schrijft hij een Passacaglia. The New Yorker roemde Hamelins ‘gigantische en briljante techniek’ en zijn ‘onderzoekende geest’. Hij excelleert in alle muzikale stijlen en zijn interpretaties worden gekenmerkt door vrijheid, originaliteit en een overweldigende controle. Programma: Maxim Shalygin Lullaby / Alfred Schnittke Concert voor piano en strijkorkest / Marc-André Hamelin Passacaglia voor piano en strijkorkest (Nederlandse première) / Karlheinz Stockhausen Klavierstück IX / Ludwig van Beethoven Strijkkwartet nr. 11 ‘Quartetto Serioso’ (versie voor strijkorkest)
Marc-André Hamelin
13
Verwacht
November vr 30 nov / 20.15 uur Psalm 151 Cappella Amsterdam
December za 1 dec / 20.15 uur Concertgebouw Kamerorkest + Bram van Sambeek Fagotconcerten do 6 dec / 12.30 uur CvA Brass Lunchconcert ism Conservatorium van Amsterdam do 6 dec / 20.15 uur Amsterdam Sinfonietta + Marc-André Hamelin Klavierstück Hamelin za 8 dec / 20.15 uur Amsterdam Sinfonietta + Marc-André Hamelin Quartetto Serioso zo 9 dec / 13.30 uur Jean-Efflam Bavouzet Lecture-recital: Debussy verklaard 14
di 11 dec / 20.15 uur Nederlandse Bachvereniging Kerst met Bach
19.30 uur De Nieuwe Philharmonie Utrecht Händels Messiah
wo 12 dec / 20.15 uur InAlto + Alice Foccroulle Mein Herz ist bereit – Kerst in een verlaten land
di 18 dec / 20.15 uur Holland Baroque + Kangmin Justin Kim + Joël Grare Les cloches de Noël
do 13 dec / 20.15 uur Nieuw Ensemble De lange adem van traditie en vernieuwing
wo 19 dec / 20.15 uur Nikolai Lugansky Rusland versus Frankrijk
vr 14 dec / 20.15 uur Nederlands Kamerorkest Viva Vivaldi za 15 dec / 19.00 uur college + 20.15 uur concert Coro e Orchestra Ghislieri + Giulio Prandi Een Napolitaanse Kerst
Händeldag zo 16 dec
12.00 uur Paolo Zanzu Händels onderschatte klaviermuziek 14.00 uur La Cicala Händels Italië 16.00 uur La Risonanza Händel ‘alla romana’
do 20 dec / 20.15 uur Stille Nacht am Silbersee Bezinning met Anna Enquist
Huil van de Wolff Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan oprichter van het Muziekgebouw Jan Wolff (1941 - 2012). Zie voor meer informatie muziekgebouw.nl/ huilvandewolff Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Foto: Erik van Gurp
Grand café 4’33 Kom voor het concert eten in Grand café 4’33. Reserveren: 020 788 2090 of 433grandcafe.nl.
Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal. - Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert. - Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming. - Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen. Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje. Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.
Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren. Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven? Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws. Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram. Dank! Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiënten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
15