Za 12 jan 2019 Grote Zaal 20.15 uur
Serie Kamerorkesten
Les Siècles Mozart meets Lachenmann Het gratis beschikbaar stellen van dit digitale programmaboekje is een extra service ter voorbereiding op het concert. Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling deze versie tijdens het concert te raadplegen via uw mobiele telefoon. Dit is namelijk zeer storend voor de andere concertbezoekers. Bij voorbaat dank.
Programma
Serie Kamerorkesten Za 12 jan 2019 Grote Zaal 20.15 - 22.10 uur
Les Siècles Mozart meets Lachenmann
ca. 60 minuten voor de pauze ca. 35 minuten na de pauze
François-Xavier Roth dirigent Dit programma is mogelijk gemaakt door Mécénat Musical Société Générale Ministère de la Culture Département de l’Aisne Région Hauts-de-France ADAMI
Bent u niet vergeten uw mobiele telefoon uit te zetten? Dank u wel.
2
Programma
Wolfgang Amadeus Mozart (1756 - 1791) Symfonie nr. 39 in Es KV 543 (1788) ·· Adagio – Allegro ·· Andante con moto ·· Menuetto. Allegretto ·· Finale. Allegro Helmut Lachenmann (1935) Mouvement (- vor der Erstarrung) (1982/1984) Pauze Wolfgang Amadeus Mozart Symfonie nr. 41 in C KV 551 ‘Jupiter’ (1788) ·· Allegro vivace ·· Andante cantabile ·· Menuetto : Allegretto ·· Finale : Molto allegro
3
Toelichting Zo op papier lijkt het een programma van twee uitersten, die louter geprogrammeerd zijn om hoorbaar te maken dat Les Siècles inderdaad een ensemble is dat elk werk serieus benadert met de instrumenten en de bezetting die bij de tijd passen. En dan liggen de symfonieën nr. 39 en 41 van Mozart en het raadselachtige Mouvement (- vor der Erstarrung) van Helmut Lachenmann niet alleen bijna tweehonderd jaar, maar ook klankwerelden uiteen. Mozart die zijn luisteraar omhelst, probeert te behagen met meeslepende melodieën en dito harmonieën, en Lachenmann die de uitersten van de instrumentale mogelijkheden opzoekt en daarbij geluid als puur geluid omarmt en – oneerbiedig gezegd – een strijkinstrument liever als een draaiende wasmachine dan als een paar zingende snaren laat klinken. Zoals altijd bedriegt de schijn. Niet alleen biedt het werk van Lachenmann ingeklemd door twee van de laatste drie Mozartsymfonieën een welhaast telescopische blik op de veranderende klankgeschiedenis, ook is het – zo verenigd op één programma – een verhaal van min of meer gelijkgestemde geesten. Want niet alleen Lachenmann onderzoekt en doorbreekt de conventies van de muziek en de luistergewoonten, ook Mozart deed dat, zij het op een wijze die bij zijn tijd en zijn traditie paste. Binnen het raamwerk van de klassieke achttiendeeeuwse muziek was Mozart een onderzoeker die nieuwe instrumenten omarmde en hun mogelijkheden onderzocht, die vormen en structuren naar zijn hand zette en die de luisteraar graag meenam naar onverwachte zijwegen. In die zin deed hij niet veel anders dan Lachenmann nu. 4
Wolfgang Amadeus Mozart Symfonie nr. 39 / Symfonie nr. 41 Eigenlijk is het een wonder dat Mozart in de zomer van 1788 in de tijd van iets meer dan twee maanden een briljant uitroepteken achter zijn symfonische oeuvre zette. Persoonlijk zat immers alles tegen. Hij kwakkelde met zijn gezondheid, het Weense publiek keerde zich meer en meer van hem af, hij zat financieel aan de grond, zijn in december 1787 geboren dochter overleed eind juni en ook zijn echtgenote Constanze was er slecht aan toe. Mozart leek het allemaal luchtig op te nemen en verklaarde zijn compositielust in een brief aan een vriend: ‘Ik heb op dit moment erg weinig te doen in de stad, en ik krijg ook erg weinig bezoek. Dat betekent dat ik veel tijd heb om te werken.’ Zijn brief aan zijn vriend Michael Puchberg – die hij kende van de Vrijmetselaarsorde, en aan wie hij ook om een substantiële lening vroeg om de financiële nood te ledigen – had een wat dramatischer ondertoon: ‘Kom alstublieft langs en bezoek mij. Ik ben altijd thuis – ik heb meer gewerkt in de tien dagen dat ik hier nu woon dan in andere accommodaties in twee maanden tijd. En als ik niet zo vaak zwarte gedachten zou hebben, die ik alleen met geweld kan bannen, zou ik nog beter af zijn…’ Toch zal het hoe en waarom van de
Toelichting
werkexplosie waarin de Symfonieën nr. 39, 40 en 41 ontstonden altijd wel een raadsel blijven. Misschien hoopte hij zo wat geld te verdienen; er was immers sprake van een serie concerten die uiteindelijk afgelast werd, omdat er te weinig kaarten verkocht werden. En misschien was het werk gewoon Mozarts afleiding, zijn vlucht van alle ellende. Het leverde in elk geval drie meesterwerken op, waarvan er twee vanavond klinken in een samenstelling en op instrumenten die vergelijkbaar zijn met die uit Mozarts tijd. Er is wel geopperd dat deze laatste drie symfonieën – die alles wat de symfonie tot dan toe was overstegen op het gebied van muzikaal drama, dynamische contrasten, de gekende vormen en de instrumentale texturen – een eenheid vormen. Een groots ‘concert voor orkest’ met twee ‘snelle hoekdelen’ (de Symfonieën nr. 39 en nr. 41) en een ‘langzaam middendeel’ (de meeslepende Symfonie nr. 40). Onder anderen Nikolaus Harnoncourt maakte zich sterk voor deze visie, mede omdat Symfonie nr. 39, tegen de conventies in, geen duidelijk coda bevat. Ook zonder deze gedachte bieden Mozarts laatste symfonieën voldoende verrassingen en vernieuwingen, zeker voor het toenmalige publiek. Zo begint Symfonie nr. 39 met een voor die tijd uitermate chromatische introductie, gekleurd door sombere koperfanfares. Bovendien verving hij de ingeburgerde hobo’s door klarinetten. Het Allegro van het eerste deel begint vervolgens onverwacht in een driekwartsmaat voordat het belangrijkste thematische materiaal
gepresenteerd wordt. Ook het Andante con moto is ongebruikelijk met zijn tempowisselingen en de manier waarop Mozart het materiaal van instrumentgroep naar instrumentgroep laat reizen. Met zijn laatste symfonie – die van de Engelse impresario Johann Peter Salomon de bijnaam ‘Jupiter’ kreeg – was Mozart zijn tijd misschien nog wel verder vooruit. Dat had niet alleen te maken met de algehele opzet en instrumentatie, maar vooral met het tweede deel, waarin Mozart op een creatieve wijze teruggreep op de barokke sarabande en de wereld van Johann Sebastian Bach. En met de finale, waarin hij met een grootse fuga liet horen dat de meerstemmige wereld van diezelfde Bach en een klassiek concept als de symfonie en de sonatevorm elkaar in het geheel niet uitsluiten. Het is niet bekend of deze symfonie tijdens Mozarts leven geklonken heeft, maar de betekenis ervan drong in latere tijden steeds meer door. Zo schreef Johannes Brahms, doorgaans een groot Beethoven-supporter, in 1896: ‘Ik kan begrijpen dat Beethovens Eerste symfonie een onuitwisbare indruk maakte op de toenmalige luisteraars. Maar de laatste drie symfonieën van Mozart zijn veel belangrijker.’
Helmut Lachenmann Mouvement (- vor der Erstarrung) Om te ervaren hoezeer een luisteraar in Mozarts tijd verrast kon worden door voor onze oren inmiddels vanzelfsprekende zaken, 5
Toelichting
hebben wij iemand als de Duitse componist Helmut Lachenmann nodig. Hij benadert de conventionele instrumenten als een oneindige bron van geluidsmogelijkheden, die het ene moment volkomen vervreemdend werken en het andere moment klinken als pure poëzie. In een tijd dat de klassieke vormen al tot op de bodem zijn afgebroken, pure klank geaccepteerd is als muziek en clusters en ruis een vanzelfsprekend onderdeel uitmaken van het palet van de componist, is er meer nodig om de luisteraar op het verkeerde been te zetten dan wat vormtechnische verrassingen of een fuga met vier noten. Gerammel, geschraap, geschaaf en passages vol ‘valse’ lucht bijvoorbeeld. Mouvement (- vor der Erstarrung) van Lachenmann begint als een langspeelplaat die achterstevoren wordt afgespeeld, maar waarvan het geluid afkomstig is van conventionele instrumenten.
Lachenmann laat conventionele instrumenten klinken als alledaagse geluiden. Die vergelijking met een langspeelplaat is zo gek nog niet. Het werk van Lachenmann wordt vaak omschreven als ‘musique concrète instrumentale’ om de vergelijking te trekken met de musique concrète van de elektro-akoestische componist Pierre Schaeffer, die alledaagse geluiden opnam om deze te transformeren tot muziek. Door gebruik te maken van onconventionele 6
speeltechnieken doet Lachenmann in feite precies het omgekeerde: hij laat conventionele instrumenten zo klinken dat ze refereren aan alledaagse geluiden om ons heen. Het resultaat is een klankwereld die verbaast, vervreemdt en door de strakke vormgeving toch ergens herkenning oproept. Zo noemt de componist Mouvement (-vor der Erstarrung) een ‘muziek van dode beweging’, de laatste stuiptrekkingen en een pseudo-activiteit, die uit niets meer dan puin bestaat, vergelijkbaar met een kever die op zijn rug spartelt vlak voordat de uiteindelijke verstijving intreedt. Het werk, dat hij tussen 1982 en 1984 voor Ensemble intercontemporain schreef, bestaat min of meer uit drie naadloos in elkaar overgaande delen waarvan het eerste deel centreert rond ‘beweging’, het tweede rond ‘verlamming’ en het derde rond ‘leegheid’. In het eerste deel beweegt het klankmateriaal letterlijk door het ensemble. Lachenmann maakt daarbij onder andere gebruik van een ‘Klingelspiel’, een soort speelgoedpiano die klinkt als een serie fietsbellen. In het tweede deel gebruikt Lachenmann het volksliedje O du lieber Augustin op zo’n manier, dat het nauwelijks herkenbaar is. Elk toonhoogte heeft zijn eigen specifieke timbre waardoor het lied compleet uit zijn verband gerukt en dus ‘verlamd’ lijkt. Het laatste deel is misschien wel de meest concrete uitwerking van de titel. In het ensemble heerst een frenetieke beweging die als een perpetuum mobile voort lijkt te gaan, maar die leeg aanvoelt, nergens naartoe gaat en aan het slot plotsklaps lijkt te stollen. Inderdaad, een Mouvement vor der Erstarrung… Tekst toelichting: Paul Janssen
Biografieën Componisten Wolfgang Amadeus Mozart Wolfgang Amadeus Mozart (1756 - 1791) werd van de rebel van Salzburg de held van het klassieke Wenen. Onder de vleugels van zijn vader Leopold reisde Mozart van zijn zesde tot zijn 23e jaar als componerend, viool- en pianospelend wonderkind Europa door, voor een groot deel samen met zijn oudere zus Nannerl. Zijn enorme vermogen tot absorberen maakte dat deze reizen een diepgaande invloed hadden op zijn componeren. In Salzburg was hij aanvankelijk als hofmusicus in dienst van de aartsbisschop, maar in 1781 kwam het tot een breuk en Mozart vestigde zich in Wenen als eerste zelfstandige musicus in de geschiedenis. Daar werd hij beroemd en rijk maar gaf het geld te makkelijk uit, zodat hij toch altijd krap bij kas zat. Met zijn soloconcerten, zijn symfonieën, zijn opera’s en zijn kamermuziek wist
hij twee soorten publiek te bedienen: het grote, niet speciaal onderlegde publiek, en de ‘kenners’. Of het nu ging om de opera, de symfonie, het soloconcert, het strijkkwartet,
de pianoliteratuur of om vocale werken, op alle gebieden leverde Mozart bijdragen die gelden als de beste en de bekendste in hun soort. 7
Biografieën
Helmut Lachenmann De Duitse componist Helmut Lachenmann (1935) is uitgegroeid tot de stem van de ‘musique concrète instrumentale’, een muzikale taal die de complete klankwereld omarmt en veelvuldig gebruik maakt van onconventionele speeltechnieken zonder de akoestische en formele logica uit het oog te verliezen. Lachenmann studeerde piano en compositie in Stuttgart en was van 1958 tot 1960 privéstudent van Luigi Nono. Vanaf de late jaren zeventig groeide hij uit tot een van de belangrijkste docenten tijdens de Internationale Zomercursus voor Nieuwe Muziek in Darmstadt. Ook als compositiedocent aan de Stuttgarter Musikhochschule, een positie die hij van 1981 tot 1999 bekleedde, was hij een invloedrijke factor voor de volgende generatie componisten. Lachenmann is in zijn werk 8
foto: Giovanni Dainotti
enerzijds geïnspireerd door het pionierswerk van componisten als Pierre Schaeffer, die bandcomposities maakte met opnamen van geluiden om hem heen. Anderzijds is zijn muziek stevig verankerd in de klankmogelijkheden van akoestische instrumenten. Altijd vraagt hij van uitvoerder en luisteraar een bijzondere concentratie. Een van zijn grootste werken is een opera van twee uur, Das Mädchen mit den Schwefelhölzern.
Biografieën
Uitvoerenden François-Xavier Roth Dirigent François-Xavier Roth (1971) werd geboren in Parijs in een muzikale familie. Hij begon zijn carrière als fluitist, waarna hij zich richtte op het dirigeren en zich ontwikkelde tot een dirigent met een reputatie voor inventieve programma’s. Sinds 2015 geeft hij als Generalmusikdirektor van de stad Keulen leiding aan het Gürzenich Orchestra en de Opera. Ook is hij eerste gastdirigent van het London Symphony Orchestra. In 2003 richtte Roth het innovatieve orkest Les Siècles op, waarmee hij programma’s brengt op zowel moderne als authentieke instrumenten. Van 2011 tot 2016 leidde hij als chef-dirigent het SWR Sinfonieorchester BadenBaden und Freiburg. Als gastdirigent leidde hij vele internationale orkesten
foto: Marco Borggreve
waaronder het Koninklijk Concertgebouworkest. François-Xavier Roth leidt het baanbrekende LSO Panufnik Composers Scheme en is samen met het Festival Berlioz en Les Siècles oprichter van het Jeune Orchestre Européen Hector Berlioz.
9
Biografieën
Les Siècles Les Siècles werd in 2003 opgericht door FrançoisXavier Roth. Het ensemble is samengesteld uit jonge musici die afkomstig zijn uit de beste Franse ensembles. Het orkest beschikt over een groot arsenaal instrumenten van de barokke periode tot de huidige tijd. Als een van de weinige orkesten ter wereld speelt Les Siècles zowel op historische als moderne instrumenten om zo elk werk op de daarvoor geëigende 10
instrumenten te spelen. Deze benadering bracht het orkest op vele internationale podia en leidde tot spraakmakende cd’s – die veelvuldig in de prijzen vallen – en tot bijzondere projecten. Zo vierde Les Siècles het honderdjarig jubileum van Stravinksy’s Le sacre du printemps met uitvoeringen op authentieke instrumenten tijdens de BBC Proms, in de Alte Oper, Frankfurt, en met de dansgezelschappen van Pina Bausch en Dominique Brun. Met hun eigen televisieserie Presto! voor France 2 trokken Roth en Les Siècles wekelijks ruim drie miljoen kijkers.
Ook op educatief gebied is Les Siècles zeer actief. Het orkest is partner van Jeune Symphonie de l’Aisne, het Jeune Orchestre Européen Hector Berlioz en Damos dat zich sterkt maakt voor muzikale en sociaal educatieve projecten. Ook is het orkest mede-initiator van het project ‘Muziek in het ziekenhuis’.
Biografieën
Viool 1 Amaryllis Billet Simon Milone Noémie Roubieu Izley Henry Mathieu Schmaltz Chloé Jullian Jérôme Mathieu Matthias Tranchant Viool 2 Gauthier Martial Mathieu Kasolter Arnaud Lehmann Charles Quentin De Gromard Matilde Pais Jennifer Schiller Julie Friez Caroline Florenville Altviool Carole Dauphin Lucie Uzzeni Marie Kuchinski Laurent Muller Hélène Desaint Cello Robin Michael Emilie Wallyn Guillaume Francois Jennifer Hardy Lucile Perrin Nicolas Fritot
Contrabas Antoine Sobczak Damien Guffroy Marion Mallevaes Agustin Orcha Mata Fluit Marion Ralincourt Anne-Cécile Cuniot Naomie Gros
Slagwerk Hevé Trovel Guillaume Le Picard Adrian Salloum Jean Sugitani Camille Basle
Hobo Hélène Mourot Stéphane Morvan Klarinet Laborie Christian Rhéa Rossello (basklarinet) Jérôme Schmitt (basklarinet) Fagot Michael Rolland Aline Riffault Hoorn Yannick Maillet Anne Boussard Rémi Gormand Pierre Vericel Trompet Fabien Norbert Emmanuel Alemany
11
Steun het Muziekgebouw
Met een schenking of nalatenschap helpt u het Muziekgebouw bijzondere artistieke programma’s te realiseren én projecten mogelijk te maken op het gebied van educatie en talentontwikkeling. foto: Adam Mork
Vriendschap Iedere bijdrage is van harte welkom; u kunt eenmalig doneren of structureel, door middel van een Vriendschap. Vanaf een jaarbijdrage van € 50 bent u Vriend van het Muziekgebouw en ontvangt u verschillende tegenprestaties, zoals uitnodigingen voor speciale evenementen en de Vriendennieuwsbrief. Nalatenschap Het is ook mogelijk het Muziekgebouw op te nemen in uw testament. Dankzij de ANBI-status is het Muziekgebouw volledig vrijgesteld van erfbelasting, waardoor de schenking vanuit een erfenis volledig aan de doelstelling ten goede komt. Wilt u hierover meer weten, neem dan a.u.b. contact met ons op. Informatie? Meer informatie vindt u op www.muziekgebouw.nl/ steunons. Neem voor vragen contact op met ons kantoor via vrienden @ muziekgebouw.nl of 020-7882010. 12
Verwacht
Serie Kamerorkesten Zo 3 mrt 2019 Grote Zaal 15.00 uur
Academy of Ancient Music + Lucie Horsch Bach en Vivaldi De jonge Nederlandse blokfluitiste Lucie Horsch is een sensatie. Hoewel ze nog volop studeert aan het Conservatorium van Amsterdam, is ze al wereldwijd beroemd om haar buitengewone technische vaardigheden, haar volwassen fijnzinnige muzikaliteit en haar enorme spelplezier. Eind 2017 ontving Horsch een Edison Klassiek voor haar debuutalbum met concerten van Vivaldi. In dit concert soleert ze bij de befaamde Academy of Ancient Music in aanstekelijke barokmuziek van Bach, Sammartini en Vivaldi. Horsch, die aan het Conservatorium naast blokfluit ook piano studeert bij Jan Wijn, vormt met de al even energiek spelende musici van de Academy of Ancient Music een onweerstaanbare combinatie. De ritmische, lichte en levendige fluitconcerten van Vivaldi en Sammartini varen er wel bij. Van Bach klinken onder meer twee klavecimbelconcerten, waarin Richard Egarr laat horen dat hij naast een geweldige dirigent óók een uitmuntende klavecinist is.
Lucie Horsch foto: Decca | Dana van Leeuwen
Programma: Antonio Vivaldi Fluitconcert in C RV 443 Fluitconcert in g RV 439 ‘La Notte’ / Johann Sebastian Bach Klavecimbelconcert in D BWV 1054 / Erbarme dich (uit Matthäus Passion) / Orgelconcert in d BWV 1059 (arr. voor blokfluit) / Klavecimbelconcert in g BWV1058 Giuseppe Sammartini Fluitconcert in F
13
Verwacht
Januari zo 13 jan / 11.00 uur / Kleine Zaal Vokalprojekt 31 Renaissance & de 21e eeuw wo 16 jan / 20.30 uur stargaze Debut van Björk
di 22 jan / 20.15 uur Nederlands Kamerkoor Duister Rusland
wo 23 jan / 19.00 uur college + 20.15 uur concert Pygmalion Stravaganza d’Amore
wo 30 jan / 20.30 uur Insomnio Zappa’s Yellow Shark
do 24 jan / 20.15 uur Pygmalion Monteverdi’s Mariavespers
do 31 jan / 20.00 uur / Muziekgebouw aan de Ring Jerusalem In My Heart + discourse (fwd: gher space)
do 17 jan / 12.30 uur Lunchconcert ism Nationaal Muziekinstrumenten Fonds
vr 25 jan / 20.15 uur Elisabeth Leonskaja Beethovens laatste pianosonates
do 17 jan / 20.15 uur Calefax Wind Waves
za 26 jan / 14.15 uur De IJ-Salon Mysterie van de tango
vr 18 jan / 20.15 uur Score Collective Insecten za 19 jan / 20.15 uur The Cardinall’s Musick Oorlog en Vrede zo 20 jan / 13.00 uur Aïta, de stem van de liefde Matinée Marocaine met Khadija Margoum en Khadija El Bidaouia 14
13.30 + 15.30 uur Flamenco 4 Kids: El Árbol con Alas | De Boom met Vleugels (5+) Compañía Anabel Veloso
za 26 jan / 20.15 uur Brodsky Quartet In Memoriam
Kijk Muziek! zo 27 jan 13.30 + 15.30 uur / Kleine Zaal Maya zingt de wereld rond (2-4) Samba Salad
do 31 jan / 20.15 uur Nederlands Blazers Ensemble Symmetries
Huil van de Wolff Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan oprichter van het Muziekgebouw Jan Wolff (1941 - 2012). Zie voor meer informatie muziekgebouw.nl/ huilvandewolff Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Foto: Erik van Gurp
Grand café 4’33 Kom voor het concert eten in Grand café 4’33. Reserveren: 020 788 2090 of 433grandcafe.nl.
Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal. - Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert. - Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming. - Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen. Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje. Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.
Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren. Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven? Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws. Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram. Dank! Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiënten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
15