AAA 1914 een eeuw later

EEUw LATER LATER 1914 EEN EEUW 2014 2-9 nov NOVEMBER 2014 DE GROTE OORLOG EN DE SCHONE KUNSTEN

EYE SPUI25 STEDELIJK MUSEUM HET CONCERTGEBOUW MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ KONINKLIJK CONCERTGEBOUWORKEST

AAA fEsTIVAL FESTIVAL MUzIEK EN KUNST KUNsT MUZIEK

ZO 2 ◆ 16.00 uur ◆ EYE FILM J’ACCUSE Abel Gance regie met live muzikale begeleiding WO 5 ◆ 17.00 uur ◆ SPUI25 LEZING NAWEE. OORLOG EN CULTUUR SINDS 1914 Geert Buelens

COLOFON uitgever Koninklijk Concertgebouworkest Jacob Obrechtstraat 51 – 1071 KJ Amsterdam Postbus 78098 – 1070 LP Amsterdam www.concertgebouworkest.nl

redactie

WO 5 ◆ 20.15 uur ◆ MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ CONCERT/MUZIEKTHEATER NEW EUROPEAN ENSEMBLE – STRANGE NEWS Arthur Kisenyi acteur Josse De Pauw regie

Rolf Hermsen, Mark van Dongen met dank aan Roos van der Lint (De Groene Amsterdammer), Martijn Voorvelt, Lonneke Tausch (Preludium) Mirjam van Hengel (De Nieuwe Liefde)

DO 6 ◆ 20.15 uur ◆ HET CONCERTGEBOUW VOORPROGRAMMA 20.15 uur FEMKE HALSEMA CONCERT 21.15 uur KONINKLIJK CONCERTGEBOUWORKEST Vladimir Jurowski dirigent Janine Jansen viool AFTERPARTY ENTRÉE LATE NIGHT CAFÉ

beeldredactie en opmaak

VR 7 ◆ 16.00 uur ◆ STEDELIJK MUSEUM KUNST, MUZIEK & DEBAT CONFRONTATIES Mirjam van Hengel, Jacob ter Veldhuis, musici Koninklijk Concertgebouworkest

basisontwerp en omslag

VR 7 ◆ 20.15 uur ◆ HET CONCERTGEBOUW INLEIDING 19.15 uur CONCERT KONINKLIJK CONCERTGEBOUWORKEST Vladimir Jurowski dirigent Janine Jansen viool MEET THE ARTISTS na afloop

Rolf Hermsen

tekst Michel Cleij, Sabien Van Dale, Mariëtte Haveman, Chris van der Heijden, René van Peer

Grrr

drukwerk Drukkerij Sintjoris

Z0 9 ◆ 21.00 uur ◆ HET CONCERTGEBOUW CONCERT TIJDGENOTEN Ictus Georges-Elie Octors dirigent Lionel Peintre bariton

copyright Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met

OP DIVERSE LOCATIES VIDEOKUNST LIMA AMSTERDAM

Pictoright te Amsterdam © c/o Pictoright Amsterdam 2011.

Overname van artikelen alleen na toestemming van de uitgever.

De uitgever heeft getracht alle rechthebbenden van het beeldmateriaal te achterhalen. Zij die menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

EEUw LATER LATER 1914 EEN EEUW 2014 2-9 nov NOVEMBER 2014

AAA fEsTIVAL FESTIVAL MUzIEK EN KUNST KUNsT MUZIEK

THEMA-INTRODUCTIE

1914 Een eeuw later

INHOUDSOPGAVE

In dit blad

22 DO 6 NOVEMBER KONINKLIJK CONCERTGEBOUWORKEST

concert met Janine Jansen

AAA FESTIVAL MUZIEK EN KUNST ACTUEEL ◆ AVONTUURLIJK ◆ AANGRIJPEND

AAA is anders dan alle andere festivals.

Vladimir Jurowski dirigeert werken van

Misschien is het niet eens een festival.

Debussy, Van der Aa en Janáček

Maar wat dan wel?

Voorprogramma Femke Halsema

VR 7 NOVEMBER KONINKLIJK CONCERTGEBOUWORKEST

◆

Vier keer per jaar een week waarin alle

mogelijke kunstvormen aan bod komen ◆

Verzorgd door een A-selectie van kunst-

In zijn boek The Sleepwalkers. How Europe went

6

ESSAY

concert met Janine Jansen

instellingen op Amsterdamse A-locaties

to war in 1914 wijst de Australische historicus

door Chris van der Heijden

Vladimir Jurowski dirigeert werken van

◆

Stravinsky, Debussy, Van der Aa, Ljadov

als leidraad

Christopher Clark verrassend op een ‘crisis of

Katalysatoren van de tijd

masculinity’ als dieper liggende oorzaak van het

uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Manne-

en Janáček

oorlog, kunst en vooruitgang

11 INTERVIEW

de emancipatie van lagere klassen, niet-blanken

door Sabien Van Dale

28 DO 6 NOVEMBER HET CONCERTGEBOUW

meerd, maar ook beeldende kunst, film, dans,

feest en bezinning

toneel, poëzie, beschouwing en debat (en feest)

geren en uitleven van de typische waarden van

‘mannen van stand’ – eer, trots, moed, vader-

31 VR 7 NOVEMBER STEDELIJK MUSEUM

landsliefde en opofferingsgezindheid. Het resul-

14 BEKEKEN IN HET STEDELIJK

taat: 20 miljoen doden, 21 miljoen gewonden

door Mariëtte Haveman

en de kiemen van een volgende wereldoorlog.

Een kweste van prioriteit

Een eeuw later hebben wij een vrouwelijke

Tableau no. 3: compositie in ovaal

Georges Aperghis, componist

van Piet Mondriaan

dat iemand daarvan lijkt op te kijken. Onder

PROGRAMMA

nen die (volgens socioloog Abram de Swaan in de NRC van 30 september jongstleden) vooral

16 ZO 2 NOVEMBER EYE

vecht tegen de ondergraving van hun mannelij-

film J’accuse

ke superioriteit. We zijn nog lang niet van het

klassieker van Abel Gance uit 1919, gerestaureerd en met live muziek

oorlogvoeren af.

In AAA zijn alle kunsten op een hoog

Confrontaties

kwaliteitsniveau verenigd – naast, tegenover

engagement in de kunsten

en in combinatie met elkaar.

32 ZO 9 NOVEMBER HET CONCERTGEBOUW

kunnen het drama en de emoties in hun werk

concert Tijdgenoten

SPUI25 ◆ ENTRÉE, VERENIGING JONG PUBLIEK ◆ EYE ◆

Ictus speelt Aperghis en Stravinsky

DE GROENE AMSTERDAMMER ◆ HET KONINKLIJK CONCERTGEBOUW ◆ KONINKLIJK CONCERTGEBOUW-

36 UITVOERENDEN

ORKEST ◆ LIMA AMSTERDAM ◆ MUZIEKGEBOUW AAN

Biografische informatie

’T IJ ◆ DE NIEUWE LIEFDE ◆ STEDELIJK MUSEUM FOUNDING PARTNER: AMMODO, KONINKLIJK

38 VOORUITBLIK

CONCERTGEBOUWORKEST

CHINA here 28-31 januari 2015

AAA-LOCATIES ‘1914 EEN EEUW LATER’

17 WO 5 NOVEMBER SPUI25

lezing Nawee. Oorlog en cultuur sinds 1914

gebruiken, standpunten innemen en uitdragen, zich juist terugtrekken in de kunst als veilige

AAA-lezing door Geert Buelens

18 WO 5 NOVEMBER MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ

Dit AAA-festival presenteert een staalkaart van

1. Eye 2. Muziekgebouw aan ’t IJ 3. SPUI25 4. Stedelijk Museum 5. Het Concertgebouw

BEELDENDE KUNST

14 Piet Mondriaan 21 Rachid Ben Ali

haven of schoonheid scheppen als tegenwicht voor de barbarij.

AAA-PARTNERS: ACADEMISCH-CULTUREEL CENTRUM

Oorlog is een losgebroken kracht die niemand onaangeraakt laat, ook kunstenaars niet. Zij

Daaromheen is meer muziek geprogram-

Entrée Late Night Café

Componeren als medicijn

de barbaarse IS, een nieuwe horde jongeman-

◆

en vooral vrouwen met het overdreven propa-

haar leiding trekt ons leger nu ten strijde tegen

Centraal staan concerten van het Koninklijk

Concertgebouworkest

lijke machthebbers reageerden op de opkomen-

Minister van Oorlog, pardon Defensie, zonder

◆

Elk van de weken heeft een actueel thema

muziektheater/concert New

artistieke reacties op oorlog en oorlogsdreiging

European Ensemble: Strange News

in verleden en heden.

werken van Wallin, Webern, Haas en

POËZIE

2

4 Wilfred Owen / Tom Lanoye

30 Leonard Nolens

3

Sjostakovitsj, regie Josse De Pauw

5

Rolf Hermsen

Op diverse AAA-locaties vertoont LIMA Amsterdam

redactie

videokunst.

2 - AAA 1914 Een eeuw later

1

3 - AAA 1914 Een eeuw later

4

Tijdens het AAA Festival

VERMINKT

Het Sublieme gaf Tom Lanoye

Maar niet zoals een massa om een doelpunt juicht.

een lezing ter inleiding op het

Alleen een doodernstige man met een mand fruit

programma van et Koninklijk

Hij wacht af in zijn rolstoel tot de zon verzwakt

Concertgebouworkest.

Maar rilt reeds nu in zijn bekakte grijze pak –

Hij voegt daar dit slotakkoord

Geen pijpen, lege mouwen. Door het park de galm

aan toe:

Van jongensstemmen, treurig makend als een psalm:

‘Mijn lezing in Het Concert-

orgelpunt, dat ik hier wel mee kan geven. Het betreft een gedicht van Wilfred Owen, een van de zogenaamde War Poets uit de Eerste Wereldoorlog. Ik bewerkte verzen van hem en zijn Angelsaksische collega’s, en later ook van modernisten als Majakovski en Apollinaire.

Wilfred Owen stierf overigens op vijfentwintigjarige leeftijd, tijdens een militaire actie in Noord-Frankrijk, op 4 november 1918. Dat is exact een week vóór de Wapenstilstand zou worden getekend. Zijn dood werd op diezelfde Wapenstilstandsdag, 11 november, betekend aan zijn moeder, terwijl heel Engeland de vrede aan het vieren was.’

Bedankte hem – maar informeerde naar zijn ziel.

Voortaan

Stemmen van spel en pret in volle zomertijd

Maakt hij zijn zieke jaren zoek in Instituten,

Tot slaap ze weg zal moederen uit zijn bereik.

Gehoorzaam aan de regeltjes voor zijn profiel

gebouw dreigde uit te lopen, dus zag ik ter plekke af van een

Toen hij weer thuiskwam, stond een handvol ook te roepen

En openstaand voor elke vorm van medeleven Steeds om dit uur barstte zijn Stad van ’t goede leven,

Die tucht nog uit wil delen aan zijn slag rekruten:

Toen gloeilampen in blauwe berken gingen bloeien

Vanavond merkte hij hoe alle vrouwenogen

En meisjes glanzend dansten, nee: op wolkjes zwééfden –

Van hem naar sterke mannen schoven – sterk en gaaf.

Vroeger. Voor hij ze weggesmeten heeft, z’n knieën.

Hoe koud en laat is het! Wie voert hem weg? Wie draagt

Nooit voelt hij nog hoe rank, geschapen om te stoeien,

Hem naar zijn bed? Waarom moet hij dat zelf steeds vragen?

De taille is van liefjes, hoe subtiel hun hand: Men raakt hem aan als droeg hij drie epidemieën.

Er was een kunstenaar op zijn gezicht verzot Want het was ‘jonger dan zijn jeugd’ – verleden jaar.

naar Disabled van Wilfred Owen uit Niemands Land/Overkant. Gedichten uit de Groote Oorlog Tom Lanoye – Prometheus (Amsterdam), 2014

Nu is hij oud. Van nek tot stuit kraakt ieder bot.

Zijn kleur verloor hij ver van hier – hij stortte haar In kraters uit, zijn aders kwamen droog te staan, Een half bestaan liep uit hem weg op een brancard Terwijl een paarse vloed spoot uit zijn beide benen Ooit hield hij van een bloedvlek op zijn kuit of schenen – Na voetbalmatchen, hoog op schouders rondgedragen... ’t Was na zo’n wedstrijd, door wat pilsjes aangeschoten, Dat hij op stel en sprong tot krijgsdienst had besloten.

Waarom? Hij zit het zich nog altijd af te vragen.

Iemand zei ooit: ‘Jij zou er als een god uitzien In uniform.’ Zodoende. En om zijn Katrien Plezier te doen, misschien; om élke zotte kont Te imponeren, ja – zo koos hij voor het front.

Hij hoefde niet te bedelen. Men schreef terstond Zijn leugen op. Met knipoog: ‘Leeftijd?’ ‘Negentien.’

Aan Duitsers dacht hij niet, werd niet van walg vervuld Om ook de Oostenrijkse schuld, hij kende nog Geen vrees voor Vrees. Hij dacht aan de ivoren kolf Van officiersrevolvers, monter salueren, Verlof, soldijtekort, geweren demonteren, Esprit de corps en tips voor groentjes in de troep...

Hij ging met tromgeroffel en hoerageroep.

4 - AAA 1914 Een eeuw later

foto uit Wounded – A New History of the Western Front in World War I van Emily Mayhew, Oxford University Press, 2013

5 - AAA 1914 Een eeuw later

ESSAY

Katalysatoren van de tijd Oorlog, kunst en vooruitgang door Chris van der Heijden

lopen eeuw op vooruit is gegaan. Deze gedachte wordt nog versterkt door het feit, ja feit, dat het aantal democratieën in diezelfde tijd enorm toegenomen is, armoede afnam, sociale zekerheid toenam en arbeidsomstandigheden verbeterden. Naast technologische vooruitgang kennen we dus ook maatschappelijke vooruitgang. Blijven moraal en kunsten.

Het valt niet te ontkennen dat we er sinds

we zijn er in afgelopen eeuw enorm op vooruit-

Moraal en kunst

1914 in allerlei materiële opzichten enorm op

gegaan. Toch betreft die vooruitgang eerst en

Ook wat betreft die moraal, zie bovengenoem-

vooruit zijn gegaan. Maar hoe zit het met

vooral alles wat met techniek, hygiëne,

de goede engelen, is Pinker overtuigd van voor-

onze morele vorderingen gedurende de

gezondheid en andere ‘omgevingsfactoren’ te

uitgang. Ik betwijfel of dat terecht is. Is de

afgelopen honderd jaar? En kun je ook spre-

maken heeft. Geldt zij ook dieperliggende

moderne ik uit beter hout gesneden dan de

ken van vooruitgang in de kunst?

zaken als het maatschappelijk systeem, de

historische? Is het niet veeleer zo dat de maat-

moraal en de kunsten?

schappelijke omstandigheden nu beter zijn en

Honderd jaar geleden, toen de Eerste Wereld-

dat het daardoor eenvoudiger wordt de goede

oorlog nog niet of net begonnen was, zag de

Maatschappij

ik te tonen? Maar wat gebeurt er als die

wereld er volstrekt anders uit. Zo had nog bijna

Een paar jaar geleden (2011) publiceerde de

omstandigheden veranderen? Er zijn voorbeel-

niemand elektriciteit. In cijfers: van de 1054

Amerikaanse taalkundige en psycholoog

den te over, de twintigste-eeuwse geschiedenis

gemeenten in Nederland hadden slechts 200

Steven Pinker een pil van een boek dat nogal

van het Land von Dichter und Denker voorop,

een elektriciteitsvoorziening en van de 1000

wat indruk maakte en in vele talen vertaald

waaruit blijkt dat beschaving niet meer dan

huishoudens in die gemeenten waren slechts

werd. Zoals reeds blijkt uit de titel The Better

een laagje vernis is. Het is een ingewikkelde

acht op die voorziening aangesloten. Dat bijna

Angels of Our Nature. Why Violence Has Declined

discussie die hier niet gevoerd hoeft te worden.

niemand elektriciteit had is dus niets te veel

(in het Nederlands Ons betere ik) wordt in dit

Wel mag je stellen, denk ik, dat het op z’n minst

gezegd. Het gaat om 0,2 procent van de bevol-

boek betoogd dat de mensheid er vooral wat

discutabel is of we er moreel op vooruit zijn

king. Meer mensen hadden stromend water

geweldgebruik in de loop der tijden sterk op

gegaan.

maar ook dat gold bij lange na niet iedereen.

vooruit is gegaan. De twee wereldoorlogen, zo

Blijft van de vier genoemde categorieën – tech-

Warm water kreeg je alleen nadat je een ketel-

stelt Pinker, zijn bij lange niet de meest geweld-

nologie, maatschappij, moraal, kunst – de

vinden zal zijn die iets dergelijks met stalen

tje op de kachel had gezet. Diezelfde kachel, in

dadige in de geschiedenis geweest. Er waren

laatste. Wat deze betreft, lijkt discussie op het

gezicht en goede argumenten verkondigt.

keuken of kamer, was meestal de enige. De rest

veel ergere oorlogen. Eenzelfde optimisme

eerste gezicht uitgesloten: er is geen sprake

Hoewel... Vooruitgang in de kunsten is toch

In 1914 lag de gemiddelde levensverwachting onder de 55 jaar

verkondigt hij op andere gebieden, twintig om precies te zijn. Aan de hand van zes trends (waaronder oorlogvoering, moord en civilisatieproces), vijf ‘innerlijke demonen’ (roofzucht,

Stofzuiger Model I (1912) van het Duitse merk Lux

Er loopt geen klimmende lijn van Giotto via Rembrandt en Picasso naar Dumas

een veelbesproken thema. Zo kennen we het beroemde boek van Ernst Gombrich uit de jaren zeventig van de vorige eeuw: Kunst und Fortschritt. Wirkung und Wandlung einer Idee. Niet veel minder bekend is het betoog dat de Amerikaan-

ideologie e.d.), vier ‘goede engelen’ (zoals zelfvan het huis bleef koud. Aan de vooravond van

beheersing en moreel besef) en vijf historische

van vooruitgang in de kunst. Het valt onmoge-

se filosoof en kunstcriticus Arthur Danto een

de Eerste Wereldoorlog reden in Nederland niet

krachten (waaronder feminisering, rationalise-

lijk vol te houden dat moderne muziek beter is

kleine tien jaar later hield, The Philosophical

meer dan zo’n tweeduizend auto’s, dat wil

ring en kosmopolitisme) beweert Pinker dat

dan oude. Er kan geen sprake van zijn dat er

Disenfranchisement of Art. Gombrich en Danto

zeggen één op de 3.000 inwoners had zo’n

het met de geschiedenis de goede kant opgaat.

een klimmende lijn loopt van Giotto via Rem-

beweerden beiden inderdaad dat van vooruit-

ding. De gemiddelde levensverwachting lag

Als we voor het gemak aannemen dat hij gelijk

brandt en Picasso naar, zeg, Antoni Tàpies,

gang in de kunst geen sprake kan zijn. Gom-

onder de 55 jaar. Er waren tal van ziektes, tbc

heeft – waarvan ik ondanks de indrukwekken-

Francis Bacon en Marlene Dumas. Zijn moder-

brich’s belangrijkste argument was gebaseerd

bijvoorbeeld, waarvoor geen genezing

de hoeveelheid gepresenteerd materiaal niet

ne romans beter dan klassieke of, omgekeerd,

op de gedachte dat (beeldende) kunst in laat-

bestond. Zo kun je doorgaan. Feiten en cijfers

overtuigd ben – dan zou je kunnen stellen dat

de gedichten van Petrarca slechter dan die van

ste instantie nabootsing van de natuur beoogt.

in overvloed. Ze laten maar één conclusie toe:

ook het maatschappelijk systeem er in de afge-

Seamus Heaney? Ik denk niet dat er iemand te

Het moment dat die nabootsing vervolmaakt

6 - AAA 1914 Een eeuw later

7 - AAA 1914 Een eeuw later

was, betekende tevens het einde van de voor-

Kwalitatieve vooruitgang: meer kennis

uitgang. Het hoogtepunt had daarom ergens in

Belangrijker is het tweede, kwalitatieve argu-

de negentiende eeuw, in ieder geval vóór de

ment – ingewikkeld is het overigens ook.

Eerste Wereldoorlog gelegen. Danto heeft een

Doorman stelt, met Danto en in navolging van

geheel ander beeld van kunst. Hij ziet haar

onder anderen kunstcritica Suzi Gablik (Progress

vooral als idee. Kunstzinnige vooruitgang is in

in art, 1976) en filosoof Nelson Goodman

zijn ogen een bewustwordingsproces, een

(Languages of art, 1968) dat kunst eerst en voor-

vorm van filosofie, en haar einde was bereikt

al een cognitief proces is. Kunst brengt kennis.

op het moment dat de kunstenaar met zijn

Van een ander soort dan wetenschappelijke

werk de ultieme vorm van zelfreflectie

kennis, maar niettemin doet kunst zien, luiste-

betrachtte – wat bijvoorbeeld Andy Warhol

ren, denken en begrijpen. Wie had ooit bedacht

met zijn Brillo Boxes gedaan zou hebben.

dat je de haven van Rotterdam als een geheel

Door van alles kunst en van iedereen kunste-

van pixels kunt beschouwen voordat ‘pointillist’

naar te maken, stuit het denken op een muur:

Paul Signac dat aan de vooravond van de Eerste

verder kon niet. En dus kon de kunst vanaf dat

Wereldoorlog deed? Als Marcel in Prousts À la

moment niet verder vooruit, om niet te zeggen

recherche du temps perdu door een straat loopt,

dat zij overbodig (disenfranchised) was geworden.

vraagt hij zich wanhopig af of iemand deze beschreven heeft. Zonder tekst weet hij immers

Kwantitatieve vooruitgang: meer kunst

niet hoe hij de straat moet bekijken. Beroemd

Gelukkig hebben kunstenaars en onderzoekers

is het verhaal van het portret dat Picasso van

zich van deze en vergelijkbare gedachten niet

Gertrude Stein maakte; het zou volgens de

veel aangetrokken en zijn ze doorgegaan met

geportretteerde geen enkele gelijkenis verto-

mooie dingen maken en daarover nadenken.

nen. Picasso was van deze kritiek niet onder de

Op basis van dit gegeven bestaan er grosso

indruk. ‘Dat komt nog wel,’ luidde zijn laconieke

modo twee opvattingen over vooruitgang in de

reactie. Hij bedoelde: ik zie in jou dingen die jij

kunst – Maarten Doorman beschreef ze een

en anderen misschien nog niet zien maar mijn

kleine twintig jaar geleden aan het eind van

zien is het juiste en de tijd zal dat leren. Niet

Jeff Koons, New Hoover Convertibles Green, Blue, New

zijn dissertatie Steeds mooier. Dat deed hij overi-

minder beroemd is de visie van Oswar Wilde op

Hoover Convertibles, Green, Blue Doubledecker, 1981–87

gens vol overtuiging, uit weerzin tegen het

de Londense mist. Pas dankzij het werk van

postmoderne, Warhol-achtige ‘het is allemaal

James Whistler – schemerige donkervlakken

talloze te geven – Claude Debussy in het laat-

één pot nat’. Dat kan niet zo zijn, beweerde

waarin slechts met moeite contouren zijn te

ste jaar van de Eerste Wereldoorlog stierf: zijn

verbonden aan persoonlijke ervaring en dus, in

Guy de Maupassant-achtige wereld was voorbij.

tegenstelling tot haar technologische tegen-

Doorman, en als het zo is, dan mag het niet zo zijn. Want als alles op het hetzelfde neerkomt en er geen hiërarchie of vooruitgang meer bestaat, wordt alles waardeloos. Dat is aan-

Muziek is bij uitstek een katalysator van het levensgevoel

toonbaar niet het geval.

You Too Can Jeff Koons, parodie van Matt Sigmon uit 2011

Kunstzinnige vooruitgang is onlosmakelijk

hanger, subjectief. Vandaar dat contemporaine Subjectief ervaren vooruitgang

kunst door de tijdgenoot als ‘beter’ gezien zou

Nature imitates art. Eenieder weet dit uit erva-

kunnen worden: zij is immers de adequate

ring. Er zijn boeken, films of muziekstukken die

uitdrukking van zijn wereldbeeld.

Van die twee opvattingen over vooruitgang is

onderscheiden – hebben we geleerd mist te

je doen beseffen wie je bent, wat je denkt, wat

Terug naar de Eerste Wereldoorlog. Aan de

de eerste gebaseerd op een kwantitatief

zien. Tot dan toe konden we haar slechts voe-

je voelt of wilt. Dat besef vormt jouw persoon.

vooravond ervan bruiste Europa van de kunst-

argument: er is meer kunst, er zijn meer stro-

len of ervaren. Tot slot de muziek. Zij is vermoe-

Kunst kent per definitie vooruitgang omdat zij

zinnige experimenten. Dat gebeurde op een

mingen, meer technieken, meer instrumenten

delijk het best in staat inzichten en gevoelens

ons door haar ontwikkeling steeds weer anders

schaal zoals vermoedelijk nooit eerder was

en dus meer mogelijkheden om mooie dingen

los te maken.

leert zien, luisteren en voelen dan wel nieuwe

gebeurd en, behalve wellicht in de jaren zestig

te maken. Meer en beter liggen in elkaars ver-

Hoe onmogelijk ook te bewijzen, muziek is bij

inzichten verschaft. Hiermee is kunstzinnige

van de twintigste eeuw, tot op heden ook niet

lengde.

uitstek een katalysator van het levensgevoel.

vooruitgang wel van een andere orde dan tech-

herhaald zou worden. Surrealisme en dadaïs-

In zoverre kan het niet anders dan veelzeggend

nologische – anders dan die van de klok die

me, expressionisme en futurisme, kubisme,

genoemd worden dat – om één voorbeeld uit

nauwkeuriger tikt of de auto die sneller rijdt.

constructivisme, om niet te spreken van het

8 - AAA 1914 Een eeuw later

9 - AAA 1914 Een eeuw later

werk van een onafzienbare reeks individuele

gedachte dat mensen die vóór de oorlog met

kunstenaars die zich niet in categorieën laten

kunstvormen geëxperimenteerd hadden, geen

INTERVIEW

Componeren als medicijn Georges Aperghis, componist

vangen zoals Karl Kraus en Franz Kafka, Arnold

wereldvreemde mafketels waren maar seismo-

Schönberg en Anton Webern, Walter Gropius en

grafen. Zij waren de voorhoede die beter had

Le Corbusier – het ontstond allemaal vóór de

gevoeld dan hun omgeving. Pas na de oorlog

Grote Oorlog terwijl het pas na de oorlog in

werd dat duidelijk.

grote kring bekend werd en vanaf dat moment,

Het is onwaarschijnlijk dat de tijdgenoot zon-

tot op de dag van vandaag, onlosmakelijk deel

der de Eerste Wereldoorlog niet had geleerd

uitmaakt van onze manier van zien, horen,

anders, lees ‘modern’ te kijken, te voelen en te

voelen en ervaren. Hiermee hielden genoemde

ervaren. Maar vermoedelijk had het veel langer

stek. De zon breekt door. In zijn appartement

experimenten ook op experiment te zijn. Zij

geduurd. Want pijnlijk maar waar, er zijn over-

op de benedenverdieping, verscholen van de

waren niet langer het bezit van een kleine

eenkomsten tussen oorlog en kunst. Beide zijn

drukte van de stad, begint de componist aarze-

groep maar uitdrukking van – zeg – de moder-

katalysatoren van de tijd. En precies hier ligt

lend over zichzelf te praten.

niteit of moderne tijd.

dan ook het bijzondere van het tijdperk van de

door Sabien Van Dale

Eerste Wereldoorlog: dat twee zo krachtige

Invloedssferen

Oorlog en kunst als katalysator

katalysatoren samenvloeiden. Met en door die

Aperghis is sinds 1963 permanent in Parijs

Dit essay begon met de opmerking dat de

samenvloeiing begon de twintigste eeuw.

gevestigd. Een halve eeuw waarin zijn stijl een

wereld er honderd jaar geleden volstrekt

merkbare evolutie heeft doorgemaakt. ‘Ik heb

anders uit zag. Dat was niet alleen letterlijk zo

altijd tussen twee polen gebalanceerd, ener-

(geen elektriciteit, weinig stromend water,

Dit essay is geschreven in opdracht van De Groene

zijds de aantrekkingskracht van opera en thea-

nauwelijks auto’s), het was ook figuurlijk het

Amsterdammer.

ter en anderzijds de stukken die bestemd zijn

geval: de tijdgenoten, een handjevol voorlopers uitgezonderd, zagen niet wat wij zien. Ze kon-

voor orkest, ensemble of solisten. Gedurende mijn hele carrière heb ik beide genres naast

Georges Aperghis

den dat ook niet omdat ze het niet geleerd

elkaar beoefend. Soms lag het accent meer op

hadden c.q. daartoe niet zelfstandig in staat

De Grieks-Franse componist Georges

het ene, soms meer op het andere. Vijftig jaar is

waren. Voor ons ligt het anders. Het moderne

Aperghis duikt in de absurditeit van de oor-

niet weinig. Er is ondertussen veel gebeurd.’

zien, denken, voelen en luisteren is ons mede

log en van Kafka. Zijn nieuwe muzikale para-

Voor de naoorlogse avant-garde was Athene

dankzij de kunsten met de paplepel ingegeven.

bel Le soldat inconnu legt de vinger op vele

niet bepaald de meest aangewezen plek. Parijs

Op zich is dat niet verrassend, het ligt in de lijn

wonden. ‘Grote oorlogen zijn gelegitimeerd

daarentegen, met de Franse coryfeeën van de

van de hiervoor geschetste vooruitgang. Ver-

wanneer een bevolking geen andere uitweg

seriële muziek en inwijkelingen immigranten

rassend is wel dat zovelen destijds, in de jaren

heeft dan te revolteren. De geschiedenis

als zijn landgenoot Iannis Xenakis, lonkte

herhaalt zich.’

onvermijdelijk. Kan men in het vroege werk van

De oorlog was een bom die het onderste boven bracht en het bovenste onder

Georges Aperghis gewagen van zowel Griekse Ik ontmoet Georges Aperghis eind juli, kort na

als Franse invloedssferen?

een hevig zomers onweer. Alsof alle demonen

‘Toen ik in Parijs arriveerde, was ik negentien

samen uit de hemelsluizen neervallen. Kan dit

jaar oud. In het begin heeft Xenakis me een

rond de Eerste Wereldoorlog, in korte tijd even-

profetisch zijn voor een gesprek over de chaos

stuk op weg geholpen. Hij was een formidabele

eens anders leerden zien, voelen en ervaren.

en angst die oorlogsconflicten over een mens

man, maar ik wilde mijn eigen stem vinden.

Het kan haast niet anders dan dat de oorlog

uitgieten? Op zoek naar het juiste adres loop ik

Na zo’n anderhalf jaar studie legde ik hem een

hierin de bepalende factor is geweest. Hij was

in Parijs door een wijk waar de wereldkeuken

nieuwe compositie voor. Uit de discussie die

als een bom die alles omwoelde, het onderste

op een zakdoek bijeen ligt. Alle denkbare natio-

daarop volgde, concludeerde ik dat ik mijn

boven bracht en het bovenste onder. Vandaar

naliteiten zijn er vertegenwoordigd in een

eigen weg moest kiezen. Ik hoor bij geen enkele

ook dat tijdens de oorlog in het neutrale Zwit-

overvloed aan bars, bistro’s en resto’s. Voorbij

school.’

serland een begrip als avant-garde ontstond.

een bescheiden poort beland ik op een verbor-

Aperghis mijmert over het belang van zijn

Hiermee werd uitdrukking gegeven aan de

gen binnenplaats, een groene, nonchalante

korte leertijd bij Xenakis en laat niet na om te

10 - AAA 1914 Een eeuw later

11 - AAA 1914 Een eeuw later

benadrukken hoe veel hij van hem heeft

helemaal dezelfde als bij Kafka. Aperghis ver-

om te strijden, waarom handel ik zus of zo?

elke dag onderwerp van gesprek. De mensen

geleerd. Toch klinkt een milde anarchie in de

duidelijkt zijn persoonlijke aanpak en geeft

In mijn geval: ik heb mijn hele leven gestreden

hadden het nodig om erover te praten, alsof ze

manier waarop de componist de drang naar

uiteindelijk ook de bredere filosofische achter-

om me aan mijn muziek te wijden, elke dag van

op die manier de duivel probeerden te verdrij-

tegendraadsheid uit zijn vroege carrière

grond van zijn ‘onbekende soldaat’ prijs.

’s morgens tot ’s avonds. Wat indien ik mijn da-

ven. De strijd bleef aanhouden tussen de com-

beschrijft. ‘Wat voor mij veel teweeg heeft

‘De tekst van Kafka is een prozaïsch verslag.

gen op volstrekt andere wijze zou doorbrengen?’

munisten en de rechtsen, die gesteund werden

gebracht was het horen van klankconstructies

Daar ik nauwelijks Duits ken, ben ik vertrokken

of van vermengingen van klanken in samen-

vanuit een vertaling van François Raignault,

hang met lichamelijke gebaren – bij bepaalde

een Franse filosoof met wie ik vaker heb ge-

‘Op zekere dag vraagt men zich af: waarom heb ik een bepaalde weg gekozen?’

door de Engelsen en de Amerikanen. Xenakis is trouwens verminkt geraakt door een granaat van de Engelsen. Na die periode volgde een aaneenschakeling van wankele regimes en is het

scenische werken – die mij toen onconventio-

werkt. Zijn vertaling volgt Kafka in een onop-

neel of onbetamelijk toeschenen. Ik had zin om

gesmukte weergave van feiten. Ik vond het

klanken samen te voegen die doorgaans niet bij

nodig om hetzelfde effect te behouden. Kafka

‘De mens is in staat om heel wat ongeluk te

elkaar horen. Ik wilde bewegingen of beelden

vertelt heel goed hoe de constructie van de

verwerken. Grote oorlogen zijn bijvoorbeeld

zien die niet bij die klanken passen. Dus zeker

toren, de afwisseling tussen periodes van con-

gelegitimeerd wanneer een bevolking geen

Ver van elke confictzone

niet de muziek met bewegingen aandikken

flict en periodes van vrede, uiteindelijk eindigt

andere uitweg heeft dan te revolteren. De

‘Het is lastig over zulke dingen te praten wan-

maar wel de confrontatie opzoeken. De speci-

in vergetelheid. Waar het origineel aan het slot

geschiedenis herhaalt zich. Een vrede wordt

neer men zich midden in een oorlogssituatie

bereikt. Nieuwe conflicten zijn weer in de

bevindt of opgeroepen wordt. Dat lukt beter

maak, tot een punt wordt bereikt waarop men

als je er na verloop van tijd op terugkijkt. Ik ben

niet meer weet wat nog juist of fout is. En dan

geëmigreerd om aan de chaos en aan de mili-

kan alles weer opnieuw beginnen. Ik heb uiter-

taire dienstplicht te ontsnappen.’

aard veel nagedacht over wat zich op dit

Zonder de vergelijking met Stravinsky te willen

nog een klein positief element bevat, laat ik de

moment in wereld afspeelt. Ik heb ook veel

benadrukken, kunnen we er niet omheen dat

soldaat in een groteske lachbui uitbarsten. Een

documentaires bekeken over 1914-1918. De

beide componisten vooral de interne noodzaak

Groteske lachbui

relativerende ondertoon, een al dan niet echte

verschrikking is onvoorstelbaar… Jongens die

voelden om zich, ver van elke conflictzone, aan

Le soldat inconnu is geschreven in opdracht van

lach? Zijn we in totale wanhoop beland of is de

naar de slachtbank worden afgevoerd.’

hun artistieke taak te wijden. Aperghis legt uit

de European Concert Hall Organisation (ECHO),

gruwel zo extreem dat enkel nog een hysteri-

een netwerk dat de uitwisseling en samenwer-

sche uitbarsting rest? Laat het publiek dat voor

Oorlog op oorlog

persoonlijke beslissingen dan met de onvrijwil-

king tussen de belangrijkste concerthuizen in

zichzelf uitmaken. De soldaat is in elk geval

De herinnering aan de Grote Oorlog is in Vlaan-

lige wendingen die het leven in petto heeft.

Europa wil stimuleren. In de loop van dit her-

niet iemand die alles lijdzaam over zich heen

deren en Frankrijk nog steeds tastbaar aan-

‘Componeren is voor mij als een medicijn dat ik

denkingsjaar voor de Eerste Wereldoorlog

laat komen. Hij heeft veel doorstaan maar

wezig. Ook voor Georges Aperghis zijn oorlog

nodig heb om te kunnen leven. Het is voor mij

wordt Aperghis’ jongste werk bijgevolg in

reageert actief op alle mogelijke manieren. Het

en conflict geen loze begrippen. ‘Beide wereld-

essentieel om acht uur per dag te kunnen

twaalf grote Europese steden uitgevoerd, in

lijkt alsof hij in oorlogsmodus blijft. Hij behoudt

oorlogen hebben in Griekenland diepe sporen

schrijven. Maar ieder heeft zijn eigen weg en

combinatie met L’Histoire du soldat van Igor

de energie om te strijden, met uitzondering

nagelaten. Ik ben geboren in 1945, net na de

die moet men respecteren. In die zin is het

Stravinsky. Het idee is gegroeid vanuit een

van de korte passages waar hij stervende is en

Tweede Wereldoorlog. De Duitse beztting van

interessant om te zien hoe elk individu met zijn

denkoefening over de hedendaagse uitdagin-

het moment dat hij zichzelf als dode beschouwt,

mijn land werd onmiddellijk gevolgd door een

obstakels omgaat. Men kan onderling grondig

gen en culturele vraagstukken binnen de con-

als was hij eigenlijk al gestorven. Dat zou je

burgeroorlog. Ik herinner me nog dat ik als

van elkaar verschillen en toch op verschillende

structie van de Europese Unie.

kunnen omschrijven als een verkorte weergave

kleine jongen mijn grootmoeder en mijn tantes

manieren hetzelfde doel bereiken.’

Voor een verhaal over de algehele absurditeit

van iemands leven – zijn illusies, zijn idealen,

hoorde spreken alsof de Tweede Wereldoorlog

van de mens en het eeuwige gevecht met zijn

zijn strijd.’

bij ons gewoon voortduurde. De oorlog was

fieke benadering is natuurlijk voor elk stuk anders. Het vergt nogal wat. Elk werk is zoals een kind. Men moet het vertrouwen schenken, men moet het richting geven. Maar men moet

‘Is de gruwel zo extreem dat enkel nog een hysterische uitbarsting rest?’

tijdens het componeren een werk ook toelaten een eigen weg en inspiratie te bewandelen.’

land eigenlijk tot op de dag van vandaag in een permanente staat van chaos blijven verkeren.’

dat dit voor hem minder te maken heeft met

demonen, kwam Aperghis al vlug uit bij Franz Kafka en diens korte verhaal Das Stadtwappen.

Waarom?

De oorspronkelijke tekst, over de bouw van de

‘De jaren gaan voorbij, men wordt met heel

toren van Babel, fungeerde slechts als basis.

wat geconfronteerd, men tracht zich een

De componist heeft zich geconcentreerd op

plaats te verwerven en op zekere dag vraagt

enkele losse zinnen en vervolgens zijn eigen

zich men af: waarom? Waarom heb ik een

tekst en visie uitgewerkt. De intentie is dus niet

bepaalde weg gekozen, waarom was het nodig

12 - AAA 1914 Een eeuw later

13 - AAA 1914 Een eeuw later

BEKEKEN IN HET STEDELIJK

Een kwestie van prioriteit ‘Tableau no. 3: compositie in ovaal’ van Piet Mondriaan door Mariëtte Haveman

In augustus 1914 reisde Mondriaan van Parijs

het engagement in de kunst. En de erfenis

naar Nederland om zijn zieke vader op te zoe-

daarvan galmt anno 2014 nog steeds door het

ken. Kort daarna brak de Eerste Wereldoorlog

discours: hoe maak je kunst die zich kan meten

uit en zat Mondriaan gevangen in de provincie

met de catastrofes, de grote omwentelingen

Nederland. Hij was naar Parijs vertrokken om

van onze tijd? Eetkunst, praatkunst, verander-

een kunstenaar van wereldformaat te worden;

kunst. Alles kan kunst worden, als het maar

nu ging hij, wachtend op betere tijden, naar

een boodschap draagt. De veiligste weg naar

Domburg en Laren, twee dorpen waar in 2014

succes in de hedendaagse kunst is geplaveid

nog steeds geen treinstation is.

met meningen over migratie, corruptie, vervui-

En daar, onttrokken aan de grote gebeurtenissen van zijn tijd, vond hij het spoor dat leidde tot zijn erkenning als de grote meester van de twintigste eeuw.

De veiligste weg naar succes in de hedendaagse kunst is geplaveid met meningen

Zou hij dat spoor ook hebben gevonden als

ling, het grote kwaad.

hij meteen terug naar Parijs was gegaan?

Maar de actieve koppeling tussen kunst en de

Mondriaan heeft, zo ver ik weet, nooit iets

grote chaos daarbuiten is een precair spel.

lelijks gemaakt. Zijn composities in ovaal, zoals

Het vergt een buitengewone begaafdheid, en

Tableau no. 3 uit 1913, behoren tot de verfijnde

heel veel smaak, om je daaruit te redden.

hoogtepunten van het toen hoogmodieuze

Mondriaan kwam er mee weg, met talent, een

Parijse kubisme. Alles wat uit zijn handen

beetje toeval, en ook omdat hij zijn prioriteiten

kwam is prachtig. Maar het meest van hém zijn

scherp in de gaten hield. Hetzelfde zie je anno

de werken waarin hij, afgesloten van het

2014 bij Ai Weiwei. Alles wat die man maakt is

wereldtoneel, zijn droom van absolute harmo-

mooi; poëtisch zoals kunst moet zijn om langer

nische verhoudingen realiseerde. Zijn eigen

dan tien jaar te overleven. Hij weet waar hij

overtuiging was dat die zowel op de kunst als

tegen is, en hij weet welke kunst hij wil maken.

op het leven van toepassing waren. Hoe dat

Maar wat voor wereld staat hem precies voor

laatste zou moeten bleef de vraag. Maar nie-

ogen? Dat is, net als bij Mondriaan, nogal vaag.

mand zal het Mondriaan kwalijk nemen dat

Niemand zal het hem kwalijk nemen.

zijn model voor de ideale werkelijkheid eigenlijk Piet Mondriaan, Tableau no. 3: compositie in ovaal, 1913

nogal vaag was.

olieverf op doek, 78 x 94 cm

Mariëtte Haveman is hoofdredacteur van Kunstschrift

Collectie Stedelijk Museum Amsterdam

Na de oorlog van 1914-1918, en nog meer na de

© 2014 Mondrian/Holtzman Trust c/o HCR International USA

oorlog die daarop volgde, werd het ernst met

14 - AAA 1914 Een eeuw later

en schrijfster

15 - AAA 1914 Een eeuw later

1914 EEN EEUW LATER @ EYE

1914 EEN EEUW LATER @ SPUI25

Aanklacht van de gesneuvelden Film ‘J’accuse’ van Abel Gance met live muziek

Nawee. Oorlog en cultuur sinds 1914 AAA-lezing door Geert Buelens

J’accuse, de doorbraakfilm uit 1919 van de

De Eerste Wereldoorlog was de oorlog die

Franse regisseur Abel Gance, is een anti-

een eind zou maken aan alle oorlogen. Maar

oorlogsmanifest waarin de slachtoffers op

hij werd gevolgd door vele andere gewapen-

het slagveld van de Eerste Wereldoorlog

de conflicten die steeds intenser werden,

herrijzen en de levenden aanklagen.

steeds massaler en steeds technologischer.

EYE heeft een nieuwe restauratie van deze

Ook burgers werden er steeds vaker het

zwijgende film gemaakt. Hij wordt vertoond

slachtoffer van.

met live muzikale begeleiding.

De houding van kunstenaars tegenover de Acht jaar voordat Abel Gance met het spekta-

heersende, al dan niet oorlogszuchtige macht

kelstuk Napoléon filmgeschiedenis schreef,

lijkt in de honderd jaar na 1914 structureel

maakte hij J’accuse, eveneens een klassieker.

gewijzigd. Roerden dichters, musici en schil-

Deze film klaagt niet alleen de universele idio-

ders destijds nog massaal de patriottische

tie van de oorlog aan, maar ook de mensen die

trom, vandaag neemt de Westerse kunstenaar

onverschillig bleven of van de oorlog profiteer-

vooral de rol van kritisch geweten op zich.

den. De destijds succesvolle film draait om

Geert Buelens presenteert in zijn AAA-lezing

verschillende mensen wier leven door de oorlog

een alternatieve cultuurgeschiedenis van de

wordt beheerst. De dichter Jean is verliefd op

twintigste eeuw waarin niet alleen de impact

Edith, de vrouw van de bruut François. De man-

van de Eerste Wereldoorlog aan bod komt,

de Britse oorlogsminister Lord Kitchener; tekening van

nen mogen elkaar niet, maar worden vrienden

maar ook de Spaanse Burgeroorlog, de Tweede

Alfred Leete, gebruikt voor recruteringsposter WOI

aan het front tijdens de Eerste Wereldoorlog.

Séverin-Mars als François in J’accuse (promotiefoto 1919)

Alleen Jean overleeft, zij het shell shocked en gek geworden door de oorlogsgruwelen. In de hui-

Wereldoorlog en vormen van pacifisme en terrorisme in de jaren zestig en zeventig. Over

veringwekkende climax van de film wordt Jean

ZONDAG 2 NOVEMBER

gevolgd door de dode François en een lange

J’accuse

optocht van uit de dood herrezen oorlogs-

EYE

slachtoffers die de levenden aanklagen. Voor

al deze crisismomenten hebben dichters, kun-

WOENSDAG 5 NOVEMBER

stenaars en componisten zich uitgesproken,

AAA-lezing

maar lang niet altijd met dezelfde boodschap.

ACADEMISCH-CULTUREEL CENTRUM SPUI25

Geert Buelens (1971) is dichter, essayist en

17.00 uur NAWEE. OORLOG EN CULTUUR SINDS 1914 lezing door Geert Buelens

deze scène maakte Gance in september 1918

16.o0 uur FILM MET LIVE MUZIEK

hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde

gebruik van 2000 echte soldaten op verlof.

J’accuse, Abel Gance, Frankrijk (1919)

aan de Universiteit Utrecht. Zijn Europa Europa.

Deze mannen kwamen direct van het front van Verdun en werden acht dagen later weer terug verwacht. Ze speelden de scène wetend dat ze naar alle waarschijnlijkheid het einde van de oorlog niet zouden halen. En inderdaad: tach-

Jasper le Clercq viool, effecten Martin de Ruiter piano, bandoneón Andreas Suntrop elektrische gitaar, effecten 154 minuten, Engelse tussentitels

bekroond met de ABN AMRO prijs voor Beste Non-Fictieboek en verscheen dit jaar in het Duits. In 2015 volgt een Engelse vertaling.

Buelens maakt deel uit van een Europese onderzoeksgroep die de Eerste Wereldoorlog bestu-

tig procent van hen sneuvelde binnen een paar weken na terugkeer op het slagveld.

Over de dichters van de Grote Oorlog (2008) werd

kaarten € 15,00 / € 13,50 (reductie)

16 - AAA 1914 Een eeuw later

deert als moment van culturele ontmoeting.

muziek Zoltán Kodály (1882-1967) Duo voor viool en cello, op 7 (1914) Sjaan Oomen viool Maartje-Maria den Herder cello gratis toegankelijk na reservering via www.SPUI25.nl

17 - AAA 1914 Een eeuw later

1914 EEN EEUW LATER @ MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ

Congolese kindsoldaten krijgen een stem in ‘Strange News’ New European Ensemble

dat ze zelf zo’n opvangkamp moesten bezoe-

WOENSDAG 5 NOVEMBER

ken, met een journalist en een cameraman van

New European Ensemble

de Noorse omroep.

MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ GROTE ZAAL

Heart of darkness ‘Het is verleidelijk om alles vanuit je comfortabele woonkamer te doen’, zegt Wallin. ‘Maar we

20.15 MUZIEKTHEATER/CONCERT

wilden kennismaken met die kinderen. In hun

New European Ensemble

eigen woorden horen wat ze beleefd hadden.

Arthur Kisenyi acteur Josse De Pauw regisseur

De aangrijpende muziektheaterproductie

Afrikaanse kinderen zingen en dansen, terwijl

Zien in wat voor omstandigheden ze daar leven.

Strange News rond Afrikaanse kindsoldaten

de zon hen in een gouden licht zet. Het is een

We bezochten een kamp dat opgezet was door

wordt hernomen in een theatraal concert

idyllisch, zorgeloos tafereel. Precies wat je je bij

een Noorse hulporganisatie. Dit is de heart of

Rolf Wallin (1957)

door het New European Ensemble in Muziek-

Afrika voorstelt. De werkelijkheid is wranger.

darkness, het gebied waar de gelijknamige duis-

Strange News (2007)

gebouw aan ’t IJ. Muziek, film en het spel van

Het zijn de laatste beelden van Strange News,

tere roman van Joseph Conrad zich afspeelt.

de jonge Oegandese acteurArthur Kisenyi

waarvoor gefilmd is in een opvangkamp voor

De ervaring heeft ons allebei diep geraakt,

Anton Webern (1883-1945)

maken van dit programma een indringende

voormalige kindsoldaten in het oosten van

maar was uiteindelijk veel positiever dan we

Konzert für neun Instrumente, op. 24 (1934)

maar hoopgevende ervaring.

Congo. De opnamen werden gemaakt tijdens

gevreesd hadden. De sfeer in het kamp, dat

een bezoek van de Noorse componist Rolf Wallin

geleid wordt door een ex-guerrilla uit de streek,

Pavel Haas (1899-1944)

en de Belgische regisseur Josse De Pauw aan

is opvallend opgewekt. Hij gaat zelf het woud

Suite voor hobo en piano, op. 17 (1939)

dat kamp.

in om kindsoldaten te zoeken. Omdat hij de cultuur kent, treedt hij op als intermediair tus-

Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975)

Hoop op een oplossing

sen de kinderen en de argwanende bewoners.

Pianotrio nr. 2 in e kl.t., op. 67 (1944)

Wallin liep al langer rond met het idee een stuk

Want dat is het doel van het kamp, de kinderen

te schrijven over een actueel onderwerp, toen

weer een plek geven in de samenleving.’

het Oslo Filharmoniske Orkester hem in 2006

einde van het concert ca. 22.00 uur

een compositieopdracht gaf. ‘Ik wilde iets

Daders en slachtoffers

maken dat de wereld binnen de muren van een

‘Aan de kinderen is niet af te zien wat ze mee-

concertzaal zou brengen,’ zegt hij. ‘Ik hoorde

gemaakt hebben’, aldus Josse De Pauw. ‘Ze

kaarten € 28,50 / € 23,00 (reductie)

op de BBC World Service een programma over

voetballen samen, ’s avonds zingen ze en dan-

www.muziekgebouw.nl

de opvang van voormalige Congolese kind-

sen ze. En toch hebben ze de verschrikkelijkste

soldaten die in kampen therapie ondergaan

dingen gezien en gedaan. Ze hebben gemoord,

om hun conditionering ongedaan te maken,

gemarteld en verkracht. Zijn zelf vaak ook ver-

om hen in het reine te brengen met hun bele-

kracht en mishandeld, zijn verslaafd gemaakt

vingen. Het bood deze uitzonderlijke groep

aan drugs. Als onderdeel van de therapie pra-

oorlogsslachtoffers hoop op een oplossing.

ten ze over hun ervaringen. Dat doen ze heel

Dat moest het onderwerp worden.’

afstandelijk, alsof ze er niet zelf bij betrokken

De componist probeerde de kindsoldaten op

zijn. Dan merk je dat het geen kinderen meer

het podium een stem te geven, en zocht een

zijn. Het zijn zowel daders als slachtoffers. Als

regisseur die het onderwerp geschikt kon

ze gaan nadenken over hun verleden, is dat

maken voor theater. Hij kwam in contact met

nauwelijks in overeenstemming te brengen

de internationaal vermaarde Josse De Pauw,

met hun leven in het kamp. En ze kunnen zich

destijds artistiek directeur van het Toneelhuis

al helemaal geen voorstelling maken van hun

in Antwerpen.

toekomst. In het kamp leren ze vaardigheden

De Pauw was onmiddellijk te vinden voor

in houtbewerking, theater en muziek. Dat

Wallins idee. Beiden waren het er ook over eens

werkt, maar als je bedenkt hoe groot de obsta-

18 - AAA 1914 Een eeuw later

19 - AAA 1914 Een eeuw later

kels zijn die overwonnen moeten worden voor

Kindsoldaten vatten dat op als een signaal om

ze weer deel uit kunnen maken van de samen-

hun situatie te ontvluchten. In die scène wordt

leving, word je wel moedeloos.’

Arthur echt zo’n jongen in het oerwoud die heen en weer geslingerd wordt tussen angst

Zestienjarige acteur

voor zijn meerderen en de wens om te ont-

De opnamen die de Noorse omroep maakte,

snappen aan de hel.’

zijn verwerkt in de voorstelling, naast nieuwsbeelden van oorlogsgeweld. De Pauw werkte

Muziek als een soundtrack

de verhalen van de kinderen om tot een script.

De samenwerking tussen componist en regis-

Om die teksten een stem te geven zochten

seur verliep vlekkeloos. Ze gaven elkaar de

Wallin en hij een Afrikaanse acteur uit een

ruimte. ‘Josses regie is onnadrukkelijk’, zegt

Engelstalig land. Ze gingen daarvoor naar

Wallin. ‘Mijn muziek is een soort soundtrack.

Kampala, de hoofdstad van Oeganda. Onder

Niet te complex, niet op de voorgrond. De

de negentig acteurs die auditie deden, viel

muziek is elastisch. Als de live-situatie dat

Arthur Kisenyi onmiddellijk op. De Pauw: ‘We

vereist, moet de dirigent een passage kunnen

zochten iemand die naturel kon acteren, die

oprekken of korter maken. Ik heb achter elke

niet de neiging had medelijden te willen oproe-

scène snapshots in geluid geschreven, die de

pen. Arthur was toen maar net zestien jaar,

emotionele zeggingskracht van de woorden

maar hij straalde persoonlijkheid uit. Hij bleek

ondersteunen, voelbaar maken. De emoties liggen er niet dik bovenop, zoals bij opera het geval kan zijn. We zeggen niet tegen de luisteraars wat ze moeten voelen.’

Van doorslaggevend belang voor Wallin en De Pauw was de zang en dans van de kinderen, die verwerkt is in de slotscène van Strange News.

‘Wat ik daar gezien heb moet aangemoedigd worden,’ zegt De Pauw. ‘De pogingen om die getraumatiseerde kinderen en de getraumatiseerde samenleving weer op het spoor te zetten; het is een worsteling. Maar als je ziet hoe gretig die kinderen reageren op de hand die hen gereikt wordt, als je ziet met hoeveel overgave ze zingen, dan weet je dat het leven er niet uit is. Leven is een taai beestje. Het is nog mogelijk te dromen. Dat geeft hoop. Dat hebben we daar gevoeld. En dat willen we aan het publiek

een gelukkige keus. Hij is intelligent en hij kon

laten zien en horen.’

zich gemakkelijk aanpassen aan een westerse benadering van theater, terwijl hij toch heel

René van Peer

wat indrukken te verwerken kreeg: de eerste keer weg uit zijn land, de eerste keer vliegen, de eerste keer sneeuw zien. Hij begreep hoe belangrijk timing is bij het repeteren met een

Rachid Ben Ali, Zonder titel, 2000

ensemble. Er is een passage over een vogel in

olieverf op doek, 120,5 x 120,5 cm

de jungle waarvan de roep klinkt als ‘go away’.

Collectie Stedelijk Museum Amsterdam

20 - AAA 1914 Een eeuw later

21 - AAA 1914 Een eeuw later

DONDERDAG 6 NOVEMBER

1914 EEN EEUW LATER @ HET CONCERTGEBOUW

Grote Oorlog, grote muziek (en een slaaplied) Koninklijk Concertgebouworkest

Koninklijk Concertgebouworkest

De wereld wankelt in de jaren tien van de

muziek werd geleidelijk vermengd met de vele

21.15 uur CONCERT

vorige eeuw. Overal is de verandering voel-

indrukken die hij tijdens zijn geprolongeerde

Koninklijk Concertgebouworkest

baar waarvan het desastreuze karakter pas

verblijf in Europa opdeed. De Symphonies

Vladimir Jurowski dirigent

duidelijk wordt als de oorlogsellende alles

d’instruments à vent is een van de laatste werken

en iedereen overspoelt. Ook (of juist?) com-

waarin hij nationale kleur bekent – misschien

ponisten ontkomen niet aan de oorlogs-

om Debussy postuum tegemoet te komen; aan

sfeer, hoe verschillend ze er in hun werk ook

hem droeg Stravinsky het werk op. Vorm, melo-

Slaapwandelen we weer? De wereld een

op reageren.

diek en frasering zijn deels geïnspireerd op de

eeuw na 1914

rituele koralen van de Russisch-Orthodoxe

HET CONCERTGEBOUW – GROTE ZAAL

20.15 uur VOORPROGRAMMA Femke Halsema: ‘Slaapwandelen we weer?

De wereld een eeuw na 1914’

Janine Jansen viool Femke Halsema [foto Stephan Vanfleteren]

Claude Debussy (1862-1918) Berceuse héroïque (1914)

Femke Halsema

Michel van der Aa (1970)

Hommage van de nieuwe fakkeldrager

[voorprogramma; alleen op donderdagavond]

Vioolconcert (2014)

Stravinsky: Symphonies d’instruments à vent

Femke Halsema is programmamaker, auteur

in drie delen

[alleen vrijdagconcert, eerste werk]

en bestuurder. Als lid van de Tweede Kamer

gecomponeerd in opdracht van het Koninklijk Concert-

Het contact tussen Igor Stravinsky en Claude

en als fractievoorzitter en politiek leider van

gebouworkest en het Bergen Filharmoniske Orkester,

Debussy was niet alleen collegiaal en vriend-

Groen Links oefende ze invloed uit op het

opgedragen aan Janine Jansen

schappelijk – het was ook een fakkelover-

publieke en politieke debat als voorvechter

wereldpremière

dracht. Stravinsky zei later dat voor hemzelf en

van mensenrechten en vrouwenrechten. In

zijn generatiegenoten Debussy de belangrijkste

januari 2011 verliet ze het nationale politieke

Leoš Janáček (1854-1928)

leermeester was geweest. Omgekeerd gaf

toneel. Sindsdien is zij werkzaam als auteur

Taras Bulba (1915-18)

Debussy de twintig jaar jongere Rus vaderlijke

en programmamaker (televisie), en geeft ze

rapsodie voor orkest (naar Gogol)

complimenten – maar aan zijn uitgever Durand

lezingen en adviezen in de publieke en private

De dood van Andreij

schreef hij: ‘Stravinsky is een groot kind dat af

sector. Zij was als bijzonder hoogleraar ver-

De dood van Ostap

en toe in de neus van de muziek peutert.’

bonden aan de universiteiten van Tilburg en

De voorspelling en de dood van Taras Bulba

Dat getuigt niet alleen van jalousie de métier. Hij

Utrecht. In het bijzonder legt zij zich toe op

voorvoelde dat Stravinsky een cultuuromslag

de duurzame ontwikkeling van economieën

zou inluiden – en het einde van Debussy’s eigen

in de tweede en derde wereld, de betekenis

einde van het concert ca. 22.20 uur

milde toontaal. Tevens betreurde hij het dat

van moderne mediatechnologie voor mensen-

Stravinsky zich steeds verder van zijn Russische

rechten en democratie, feminisme en de ver-

22.30 uur ENTRÉE LATE NIGHT CAFÉ

wortels verwijderde. ‘Je bent een groot kunste-

schijningsvorm van populaire cultuur in films

– Koorzaal en entreehal – zie pagina 28-29

naar,’ schreef Debussy hem in 1915, ‘maar blijf

en literatuur. Bijna wekelijks verschijnt er een

alsjeblieft een groot Rússisch kunstenaar! Het

column van haar hand in De Correspondent.

is iets goeds om iemand uit je land te zijn.’

In februari 2015 verschijnt Pluche, een politieke

Tevergeefs. Stravinsky wilde niet in folklorisme

memoire bij uitgeverij Ambo/Anthos. Femke

verzanden en verkende nieuwe horizonten.

Halsema vervult tal van bestuursfuncties. Als

Bovendien waren de banden met zijn vaderland

voorzitter van Stichting Vluchteling reisde zij

verstoord: de Revolutie van 1917 verhinderde

Igor Stravinsky (rechts) in 1910 op bezoek bij

in de afgelopen jaren naar oorlogsgebieden

zijn terugkeer. Het Russische gehalte van zijn

Claude Debussy, gefotografeerd door Erik Satie

in Afrika en het Midden-Oosten.

22 - AAA 1914 Een eeuw later

kaarten vanaf € 22,50 – www.concertgebouworkest.nl

23 - AAA 1914 Een eeuw later

had verkregen. Behalve Debussy droegen ook

VRIJDAG 7 NOVEMBER

Edward Elgar, André Messager, Claude Monet

Koninklijk Concertgebouworkest

en andere fameuze kunstenaars bij aan King

HET CONCERTGEBOUW – GROTE ZAAL

Albert’s Book. Debussy’s Berceuse héroïque – geschreven voor piano, maar minstens zo effectief in de orkestbewerking die hij kort daarop maakte – is opgedragen aan ‘Koning Albert I van België en zijn Soldaten’. Het is een bevreemdend stukje muziek: een hommage aan een geallieerde macht, maar betiteld als slaaplied. Halverwege klinkt een citaat uit het Belgische volkslied, maar het doorbreekt de lethargische sfeer niet. Als Debussy ooit defaitisme op muziek gezet heeft is het hier (met een gedeelde eerste plaats voor de Élegie voor piano uit dezelfde periode).

Het stuk geeft een zeer menselijk reliëf aan de tamelijk koele en abstracte werken die hij in zijn allerlaatste jaren produceerde.

21.15 uur CONCERT Koninklijk Concertgebouworkest Vladimir Jurowski dirigent Janine Jansen viool Igor Stravinsky (1882-1971) Symphonies d’instruments à vent (1920) Claude Debussy (1862-1918) Berceuse héroïque (1914) Michel van der Aa (1970) Vioolconcert (2014) in drie delen

Koning Albert I (inzet) en een exemplaar van King Albert’s Book uit 1914

De hartslag van deze tijd rouwdienst, met afwisselend statische

Zowel in deze als in andere brieven uit die

Van der Aa: Vioolconcert

akkoordblokken en melodische passages – als

periode bagatelliseert Debussy zijn eigen

Wat schrijft een componist van nu, honderd

de halfgesproken, halfgezongen gebeden die de

doodsstrijd; het echte slachtoffer was de Fran-

jaar na het begin van de Eerste Wereldoorlog?

koralen verbinden. Stravinsky vermoedde dat

se cultuur, opnieuw ten prooi gevallen aan

Het Koninklijk Concertgebouworkest nam de

dit stuk aan westerse oren weinig houvast

‘kwaadaardig woekerende moffen’. Ondertus-

proef op de som en gaf huiscomponist Michel

bood. Maar het klinkt niet vreemder of exoti-

sen gaf die nationale trots hem wél de veer-

van der Aa opdracht een nieuw werk te schrij-

scher dan Debussy’s meest geavanceerde,

kracht om te blijven componeren – en zelfs

ven met stervioliste Janine Jansen als soliste.

soms Aziatisch aandoende, composities.

nieuw gebied te verkennen. De dromerige,

Zijn Vioolconcert is het resultaat.

‘geparfumeerde’ expressie die hem beroemd

Michel van der Aa is een componist die je ook

Slaaplied voor koning en soldaten

had gemaakt liet hij los; hij had de woeste

regisseur zou kunnen noemen. Hij focust op de

Debussy: Berceuse héroïque

modernist Stravinsky zien opstaan en realiseer-

dramatische en beeldende kracht van klank,

In december 1916, vijftien maanden voor zijn

de zich dat een nieuwe tijd was aangebroken.

vaak in samenspel met beeldprojecties of toe-

overlijden, schreef Claude Debussy aan zijn

Vanaf dat moment koesterde hij wat hij ‘une

gevoegde geluidssporen. Voor Van der Aa’s

vriend Robert Godet: ‘Het blijft leven in afwach-

nouvelle simplicité’ noemde. Bloemrijke titels als

doen lijkt het nieuwe werk een traditioneel

ting – in een wachtkamer, zou ik kunnen zeg-

‘De geuren van de nacht’ en ‘Wat de westen-

vioolconcert, zonder videobeelden of elektroni-

gen, want ik ben de arme reiziger die wacht op

wind zag’ verdwenen. Debussy componeerde

sche extra’s. Maar mét Janine Jansen, die alles

een trein die nooit meer komt. Ze zeggen me

nu etudes en sonates – oftewel pure, klassiek

behalve een willekeurige uitvoerende is: ze is

dat het door de morfine komt. Dat moet wel

geïnspireerde muziek.

de protagoniste in theatrale muziek die in de

een smoes zijn, want ik heb het al in een hele

Maar hij aarzelde niet een emotioneel, expliciet

eerste plaats over háár gaat. In een interview

tijd niet meer gebruikt. Nee, in dat wonder-

door de oorlog geïnspireerd miniatuur te schrij-

met Preludium vertelt Van der Aa: ‘Ik heb haar

baarlijke mechaniek dat mijn hoofd was, is iets

ven toen hij daarvoor werd uitgenodigd. Een

de laatste twee jaar veel live gehoord, haar

kapot gegaan. Wiens schuld is dat? Misschien

Engelse krant bracht een eerbetoon aan de

intensief op YouTube bekeken en gezien dat er

die ellendige oorlog, die iedere dag iets van zijn

Belgische koning Albert I, die door zijn verzet

los van haar waanzinnige techniek en muzikali-

grandeur verliest.’

tegen de Duitse agressie een heldhaftige status

teit iets ongelooflijk theatraals aan haar kleeft.

24 - AAA 1914 Een eeuw later

19.15 uur INLEIDING – Koorzaal muziekjournaliste Frederike Berntsen spreekt met Michel van der Aa

gecomponeerd in opdracht van het Koninklijk Concertgebouworkest en het Bergen Filharmoniske Orkester, opgedragen aan Janine Jansen pauze

Anatoli Ljadov (1855-1914) Uit de Apocalyps, op. 66 (1910-13) eerste uitvoering door het Koninklijk Concertgebouworkest

Leoš Janáček (1854-1928) Taras Bulba (1915-18) rapsodie voor orkest (naar Gogol) De dood van Andreij De dood van Ostap De voorspelling en de dood van Taras Bulba einde van het concert ca. 22.20 uur

aansluitend MEET THE ARTISTS – Spiegelzaal Joel Ethan Fried spreekt met David Robertson, Sally Matthews en een orkestlid

kaarten vanaf € 22,50 – www.concertgebouworkest.nl

25 - AAA 1914 Een eeuw later

Als zij in Het Concertgebouw de trap afdaalt

materiaal voor Ljadovs orkestratiekunst. Maar

beweging en klankkleur, maar wordt wel door

gebeurt er iets.’ Die ervaring heeft zijn weg

Uit de Apocalyps heeft een wrangere ondertoon,

het Slavische onderwerp (en de dito melodiek)

gevonden in het stuk. ‘Bij alles wat ik schreef

waarvan je je afvraagt of die op profetie of

bijeengehouden. Ook zonder storyline is dit

zag ik haar voor me. Ik heb steeds gedacht aan

toeval berust: Ljadov voltooide het kort voor de

muziek met een grote dramatische kwaliteit.

de fysieke consequenties van de noten die ze

wereldoorlog, en stierf toen die uitbrak. Direct

Janáček kon zich zo sterk profileren als opera-

speelt, het overslaan van die energie. Als snelle

al kinkt een dreigend motto – het keert her-

componist dankzij zijn gevoel voor menselijk

loopjes van de solopartij worden overgenomen

haaldelijk terug – dat doet denken aan het

drama en zijn vermogen om muziek te psycho-

door het orkest, gebeurt dat letterlijk in haar

gregoriaanse Dies irae-motief. Niet voor niets,

logiseren - een talent dat hij even effectief

nabijheid – bijvoorbeeld door de eerste cellist

gezien de passage uit Openbaringen die de

aanwendde in instrumentale composities.

direct rechts van haar, die ik samen met Janine

componist in de partituur citeert: ‘Ik zag een

Het sterkst blijkt dat uit het slot, waarin de

en de concertmeester soms een klein trio bin-

andere machtige engel uit de hemel neerdalen.

omineuze ‘kerkklokken’ die eerder in het werk

nen het orkest laat vormen.’

Een wolk omhulde hem en de regenboog was

al te horen waren plotsklaps overtroefd wor-

Ook al ontbreken de synthesizers en camera’s,

om zijn hoofd. Zijn gezicht was als de zon en

den door de bezwerende klanken van een orgel.

het is hoorbaar muziek uit het digitale tijdperk:

zijn benen waren als zuilen van vuur. Hij hield

Naar de fijne en onfijne kneepjes van Taras’

de klanken van viool en orkest zijn akoestisch,

een kleine boekrol geopend in zijn hand. Hij

martelaarsdood kun je gissen – daarop focust

maar ook elektronisch gedacht. Een voorbeeld:

zette zijn rechtervoet op de zee en zijn linker-

de muziek niet – maar de loutering en glorifica-

‘Wat ik eerder met tape deed, doe ik nu met

voet op het land. Hij riep met een luide stem,

tie van de held staat hier ineens in 3D voor ons.

vier hoorns. Het opeens afkappen van het

zoals een leeuw brult, en daarna lieten de zeven

orkest en het dan door de strijkersgroep laten

donderslagen hun stem horen.’ (De nieuwe

omslagillustratie op een Sovjet-Russische uitgave van

historische kozakken-context er niet meer toe:

afmaken, vrij rigide zonder vibrato, geeft zo’n

Bijbelvertaling)

Gogols Taras Bulba uit 1970.

het is tijdloze muziek die menselijke waardig-

cut-achtig effect dat je ook op mijn soundtracks

De subtiele sfeermeester Ljadov bevredigt de

hoort.’

opgewekte verwachtingen niet met de ver-

trair gekozen vijand waarmee de Tsjechen zich

rust. Vriend of vijand – dat doet er in het hier-

‘Ik ben tevreden over hoe complexere ritmiek

wachte donder en bliksem. De spanning blijft

meer verbonden voelden dan met West-Euro-

namaals niet meer toe. Mag je hopen.

en strakke puls in het stuk van perspectief

tot de laatste noot hangen.

pa. ‘Er is op aarde geen vuur te vinden, geen

En op dat moment doet ook ineens die hele

heid bezingt en het verlangen naar vrede en

pijn of kracht die de Russische kracht zou kun-

wisselen. Ik denk dat dat het wel tot míjn vioolconcert maakt, en dat het op tijd ophoudt, geen

Slavische trots

nen overweldigen,’ schreef Gogol, en Janáček

trucje wordt. Ik heb een koppeling naar de taal

Janáček: Taras Bulba

verklaarde achteraf dat die regel hem tot Taras

van nu gemaakt, naar wat we de hele dag om

Taras Bulba is een rapsodische fantasie over de

Bulba geïnspireerd had, en in het bijzonder tot

ons heen horen. Het is de hartslag van deze tijd.’

gelijknamige novelle van Nikolaj Gogol. In dit

de compositie van het slotdeel, waarin de

verhaal, gesitueerd in de zeventiende eeuw,

kozakkenleider, op de brandstapel, een visioen

Spanning, geen ontlading

weren de kozakken zich tegen de agressie van

van een glorierijk Rusland heeft. Gezien de

Ljadov: Uit de Apocalyps

Polen. Protagonist is de (historische) kozakken-

reuring van het verhaal is de muziek opvallend

[alleen vrijdagconcert, eerste werk na de pauze]

leider Taras Bulba, die uiteindelijk een marte-

afstandelijk, op het abstracte af. Taras Bulba is

Voor Anatol Ljadov was muziek in de eerste

laarsdood sterft; eerder in het verhaal doodt

niet zo anekdotisch of ‘filmisch’ als de symfoni-

plaats een middel om aan de realiteit te ont-

hij eigenhandig zijn eerste zoon Andrej, die uit

sche gedichten van Richard Strauss een gene-

snappen.‘Geef mij feeën, draken en kabouters,

liefde voor een Poolse edelvrouw naar de vijand

ratie eerder. Janáček vertaalt slechts inciden-

en ik ben gelukkig’, schreef hij. ‘Kunst trakteert

is overgelopen, en moet hij toezien hoe zijn

teel een specifieke gebeurtenis rechtstreeks in

me op gebraden paradijsvogels en brengt me

tweede zoon Ostap sterft op een Pools schavot.

muziek; bijvoorbeeld in het tweede deel, wan-

naar een andere planeet, die niets met onze

Leoš Janáček, een Tsjech met een grote liefde

neer Ostap onder folteringen bezwijkt en de

wereld te maken heeft.’ De prachtige, piep-

voor en kennis van de Russische literatuur, zag

es-klarinet zijn uitroep weergeeft: ‘Vader!

kleine orkeststukjes die hij schreef – groot-

het muzikale potentieel van Gogols vertelling

Hoort u mij?’ Maar in het algemeen hanteert

schalige composities lagen hem niet, hij was

– helemaal toen in 1914 de oorlog uitbrak en hij

Janáček een brede kwast; hij wilde niet de

een miniaturist pur sang – hebben vrijwel

zijn Slavische trots op de proef gesteld zag. Het

details, maar de sfeer en de dynamiek van het

alle een sprookjesachtige sfeer: ze gaan over

bij Oostenrijk ingelijfde Tsjechië werd gedwon-

verhaal weergeven. Vandaar dat hij het werk

betoverde meren, monsters en dwergen; goed

gen stelling te nemen tegen Rusland, een arbi-

een rapsodie noemde: het zit vol contrasten in

26 - AAA 1914 Een eeuw later

Michiel Cleij

27 - AAA 1914 Een eeuw later

1914 EEN EEUW LATER @ HET CONCERTGEBOUW

Feest en bezinning Entrée Late Night Café ‘What have the Romans ever done for us

Ook aan ouderwets vertier is tijdens dit Late

– except sanitation, medicine, education,

Night Café geen gebrek. Er zijn diverse acts en

wine, public order, irrigation, roads, a fresh

in de Entreehal draait een DJ golden oldies waar

water system, public health and peace?’

heerlijk op gedanst en gezwierd mag worden.

Analoog aan dit beroemde citaat uit Monty

Maar ook een futuristisch geluid komt om het

Python’s Life of Brian kunnen wij ons af-

hoekje kijken.

vragen: Wat heeft de afgelopen eeuw ons gebracht? Vooruitgang, technologie, civili-

Het Late Night Café wordt georganiseerd door

satie... Of valt dat nog maar te bezien?

Entrée, vereniging jonge vrienden van Het Concert-

Misschien is het tijd om eens kritisch te kij-

gebouw en het Koninklijk Concertgebouworkest en

ken naar de huidige stand van zaken. Waar

vindt plaats in zowel de Koorzaal als de glazen

staan we nu? Zijn we nader tot elkaar geko-

Entréehal tussen 22:30 en 01:30, in aansluiting op

men? En waar gaan we heen in de eeuw die

het AAA-concert in de Grote Zaal. De toegang is

voor ons ligt?

gratis en iedereen is van harte welkom!

Het Late Night Café gaat naar aanleiding van het thema 1914 Een eeuw later in op deze prangende vragen. Oude en nieuwe technieken,

Kijk voor het volledige programma op concertvrienden.nl/entree of op facebook.com/concertvrienden.entree

muziekstijlen en kunstvormen worden met

DONDERDAG 6 NOVEMBER

elkaar verweven om samen één te worden op

Entrée Late Night Café

de leukste avond in Het Concertgebouw.

CONCERTGEBOUW – KOORZAAL /ENTREEHAL

Zo speelt de band Ten-Hut uit Zaandam (wat in

22:30 – 01:30 uur

1914 overigens de eerste socialistische gemeente van Nederland was) funk gemixt met arabische kwartnoten; en hun reislustige frontman Bas Gakeer zal de luisteraars ook verrassen met een klassieke set waarin hij terugkeert naar de basis in stukken die in 1914 heel gewoon leken.

met Bas Gakeer klassiek gitaar Ten-Hut band De Matroesjka’s cabaret DJ

impressies van het vorige Late Night Café, donderdag 25 september 2014

Devon de Koning de muziek van het heden

ca. 23.00 uur JacobTV (1951) Jesus is Coming (2003, versie 2009) Bart Claessens, Jörgen van Rijen, Nico Schippers, Martin Schippers trombone

rechtsboven: Charlie Chaplin als dronken danser in Tango Tangle (Mack Sennett, 1914)

vastgelegd met technieken van een eeuw

expositie Devon de Koning fotografie

Wie had zo’n samengaan van stijlen een eeuw geleden kunnen voorspellen?

In opdracht van Entrée wordt door fotografe

geleden. Haar camera van ruim een eeuw oud maakt glasplaten met een eigenzinnig karakter.

28 - AAA 1914 Een eeuw later

toegang gratis

29 - AAA 1914 Een eeuw later

Wij zijn die eeuw, die twintigste Zonder getal, ik zei het al Met de precisie van een losgeslagen tong.

Maak van ons geen foto.

Heb compassie met een vrouw

1914 EEN EEUW LATER @ STEDELIJK MUSEUM

Engagement in de kunsten, nu en honderd jaar geleden Confrontaties

Die haar maten niet kent, En draai geen film over verlamde mannen.

Maak van ons geen mens en geen verhaal.

Wij zijn de naakten die zich hullen In brandende vlaggen, In de namen van geschonden grenzen.

Het vrijdagmiddagprogramma Confrontaties

De middag wordt afgesloten met een gesprek

brengt gasten uit verschillende disciplines bij

waarin de verschillende sprekers samenkomen

elkaar. Beeldende kunsten en muziek wor-

en zich buigen over de (on)mogelijkheid en

den soms botweg naast elkaar geplaatst,

(on)wil om actuele veschrikkingen en kunst

denkers en kunstenaars worden samen-

samen te brengen.

gebracht in een vaak spannend gesprek over de thematiek. Deze keer is dat 1914 Een eeuw later.

Onze kleermaker zit zonder stof.

Wij trekken ons uniform van vlees

Confrontaties Het programma van deze editie richt zich op de

STEDELIJK MUSEUM – TEIJN AUDITORIUM

Eerste Wereldoorlog als historische periode in

16.00–17.30 uur

Over andermans botten om onszelf te zien.

de kunsten, en op de erfenis daarvan anno

Wij nemen elkaar de maat

2014. Daarmee komen we al snel op het terrein

Met de mateloze centimeter van Gods afwezigheid.

van geëngageerde kunst. Wakkert een oorlog creatieve reacties van kunstenaars aan?

In de Eerste Wereldoorlog waren kunstenaars

Onze doorgeleerde mond is een vergissing

nauwelijks in staat te reageren op de verschrik-

Of een gissing, en ons axioma luidt:

kingen. Dichters leken daarop een uitzonde-

Wij weten niets. Wij weten niets.

Dat leren wij de kinderen op school.

VRIJDAG 7 NOVEMBER

ring. Poëzieprogrammeur Mirjam van Hengel plaatst geëngageerde gedichten uit 1914 en 2014 naast elkaar en belicht daarmee tevens de huidige situatie van de Nederlandse geënga-

gasten o.a.

Mirjam van Hengel, poëzieprogrammeur Jacob ter Veldhuis, componist muziek Zoltán Kodály (1882-1967) Duo voor viool en cello, op 7 (1914) Allegro serioso, non troppo Sjaan Oomen viool Maartje-Maria den Herder cello

geerde poëzie.

Musici van het Koninklijk Concertgebouworkest voeren werk uit van de Nederlandse componist JacobTV. Zijn stuk Jesus is coming is geïnspireerd op het trauma van de aanslagen van 9/11 en op de rol van religie in de geschiedenis van de mensheid. Jacob ter Veldhuis vertelt over zijn werk en het engagement daarin. Zo schreef hij de reality-opera THE NEWS, waarin thema’s als democratie en de opwarming van de aarde worden behandeld.

JacobTV (1951) Jesus is coming (2003) versie voor trombone en tape 2009 Bart Claessens, Jörgen van Rijen, Nico Schippers, Martin Schippers trombone samenstelling en presentatie Hendrik Folkerts, curator Public Program Stedelijk Museum Lisette Castel, coördinator kamermuziek Koninklijk Concertgebouworkest

In november klinkt in de concertzalen zijn Leonard Nolens

nieuwe werk Tipperary Concerto, dat de Eerste

kaarten: entreeprijs museum + € 2,50

uit: Bres, Querido, Amsterdam 2007

Wereldoorlog als onderwerp heeft.

reservations@stedelijk.nl

30 - AAA 1914 Een eeuw later

31 - AAA 1914 Een eeuw later

1914 EEN EEUW LATER @ HET CONCERTGEBOUW

De geschiedenis van een soldaat – en van alle soldaten Ictus speelt Stravinsky en Aperghis

zeker moment een jonge generatie zich

ZONDAG 9 NOVEMBER

afvraagt waar ze eigenlijk mee bezig is. In hun

Tijdgenoten

ogen wordt de toren (en het conflict) opeens

HET CONCERTGEBOUW – KLEINE ZAAL

iets absurds.

Aperghis citeert enkele zinnen uit een Franse en een Engelse vertaling van Kafka’s tekst en

21.00 uur CONCERT

schakelt over en weer met zelf geschreven frag-

Ictus

menten in het Frans, Engels, Duits, Italiaans,

Dirk Descheemaeker, Benjamin Dieltjens klarinet

Spaans en Portugees, een metafoor voor de

Dirk Noyen, Philippe Ranallo trompet

Gestameld verhaal van de laatste soldaat

zelf niet precies meer wie hij is – vandaar het

vele culturen die Europa rijk is. De tekst neemt

Alain Pire trombone

Aperghis: Le soldat inconnu

inconnu in de titel. Het verhaal dat hij wel en

geen stelling en laat in het midden of de toren

George van Dam viool

Met zijn nieuwe compositie voor bariton en elf

niet wil vertellen, komt in onsamenhangende

al dan niet de oorzaak is van de catastrofe en

Geert De Bièvre, François Deppe cello

instrumenten houdt Georges Aperghis de luis-

flarden. Leidraad in het geheel is een kort ver-

het feit dat de hoofdpersoon eenzaam over-

Géry Cambier contrabas

teraar een bikkelharde spiegel voor. Het titel-

haal van Franz Kafka over de bouw van de toren

blijft. Hij is vooral iemand die compleet in de

Gerrit Nulens slagwerk

personage van Le soldat inconnu bevindt zich

van Babel, Das Stadtwappen (zie ook p. 11-13).

war is, die er niet in slaagt om te zingen en

Jean-Luc Fafchamps piano

midden tussen ruïnes. Hij is een overlevende

In Kafka’s utopische schets wil men de beste

midden in zijn zinnen naar adem hapt. Die

Georges-Elie Octors dirigent

die na een totale catastrofe achterblijft in een

plaatsen in de arbeidersstad onder elkaar ver-

ademhalingen zijn als een hortend effect in de

Lionel Peintre bariton

verwoest landschap. Zijn verwarring is com-

delen. Daardoor ontstaat een maatschappij vol

partituur genoteerd, de woorden dienen als

pleet. Hij is zijn geheugen kwijt, praat wartaal,

wedijver. Na de eerste generatie en de eerste

puur muzikaal element. Daarnaast zijn er

Georges Aperghìs (1945)

lacht, weent, maar begrijpt af en toe dat hij

oorlogsopflakkering volgt een periode van

momenten die barsten van strijdlust en die

Le soldat inconnu (2014)

gelukkig mag zijn dat hij nog leeft. Als enige

vrede. De bouw gaat verder. Er ontstaat

muzikaal ook letterlijk verwijzen naar het mili-

voor bariton en instrumentaal ensemble

heeft hij de catastrofe doorstaan, al weet hij

opnieuw oorlog. Dit gaat zo maar door tot op

taire aspect. Andere passages ademen een

naar een tekst van Franz Kafka

circusachtige sfeer. Ondanks de snel opeenvol-

in opdracht van de European Concert Hall Organisation,

gende extremen blijft de zang steeds een orga-

met financiële steun uit het culturele programma van

nisch geheel vormen met de instrumentale

de Europese Unie

timbres. De zanger krijgt ook strikte bewegin-

Nederlandse première

gen voorgelegd, die op een dwingende manier zijn geïntegreerd in de muziek.

Igor Stravinsky (1882-1971)

Het muzikale discours kent geen lineaire ont-

Suite ‘Histoire du soldat’ (1918)

wikkeling en verloopt in een soort zigzagbewe-

voor klarinet, fagot, cornet, trombone,

ging die het ontbreken van elke logica bij het

slagwerk en viool

personage benadrukt.

Marche du soldat

Enkele instrumentale details, vooral in het

Musique pour la scène 1: Air au bord du ruisseau

gebruik van de trompet, hebben een link met

Musique pour la scène 2: Pastorale

Stravinsky’s Histoire du soldat, maar dit was

Marche royale

voor Aperghis geen bepalende factor tijdens

Petit concert

het componeren. Waar Stravinsky aansluiting

Trois danses: Tango / Valse / Ragtime

zoekt bij een volkse verteltraditie en een

Danse du diable

opportunistische deserteur ten tonele voert, is

Petit choral / Grand choral

Aperghis’ personage veel universeler. Wat hun

Marche triomphale du diable

soldaten gemeen hebben is dat ze niet naar medelijden hengelen. Beide componisten

er is geen pauze

behandelen hun inhoud als objectieve verslag-

einde ca. 22.10 uur

Eerste Wereldoorlog: gesneuvelde soldaten op het

Irak, 2005: ‘Soldatenkruis’ ter nagedachtenis van

gevers, terwijl uiteindelijk de vorm, het con-

slagveld

omgekomen soldaat, samengesteld uit diens outfit

structief element van de muziek, bepalend is.

32 - AAA 1914 Een eeuw later

kaarten vanaf € 23,00 – www.concertgebouw.nl

33 - AAA 1914 Een eeuw later

tussen ontreddering en genotzucht schuiven

trombone, klarinet, fagot (ter vervanging van

naadloos ineen.

de saxofoon), viool, contrabas en slagwerk.

Het werk is opgedragen aan mecenas Werner

De bindende rol is weggelegd voor de viool, met

Reinhart. Dankzij hem kon de première plaats-

strijdvaardige solo’s die de zielstoestand van de

vinden in het Théâtre Municipal in Lausanne op

soldaat verzinnebeelden.

28 september 1918, onder leiding van Ernest

Stravinsky creëert een fantasiewereld met een

Ansermet. Het publiek reageerde enthousiast.

mix van muziek die doet denken aan straat-

Maar door het uitbreken van de Spaanse griep,

muzikanten, circusartiesten en café-orkesten.

die over heel Europa miljoenen slachtoffers zou

Het is een weerspiegeling van populaire genres

maken, werden alle openbare zalen kort na de

zoals een Russische migrant zich die voorstelde.

première gesloten. Histoire du soldat werd niet meer uitgevoerd tot 1923… in Duitsland.

Sabien Van Dale

De concertsuite die Stravinsky meteen al in 1918 redigeerde, telt negen delen. Om het internationale karakter te benadrukken, graaide hij uit de meest uiteenlopende materialen: Weense wals, Argentijnse tango, Spaanse pasodoble (Marche royale), Zwitserse fanfare (Marche du soldat) en karikaturen van protestantse koralen.

Stravinsky luisterde vooral ook naar jazz, die tijdens de oorlogsjaren populair werd. De ‘ongehoorde’ jazz die Ansermet na een tournee illustratie van Clive Hicks-Jenkins bij een opvoering van Histoire du soldat in 2012

door Amerika als bladmuziek meebracht, stemde Stravinsky opgetogen: ‘het muzikale ideaal’,

Volksverhaal over soldaat, duivel en viool

toneelstuk met twee à drie personages en een

‘spontane en nutteloze muziek die niets wil

Stravinsky: Histoire du soldat

handvol instrumenten. Ze zouden van dorp tot

uitdrukken’. De ritmisch spannende, oneven

Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog

dorp door Zwitserland reizen en op kleine podia

accenten boden niet enkel een onvermoede

zocht de Rus Igor Stravinsky zijn toevlucht in

optreden. De tijd van Le sacre du printemps,

vrijheid en moderne, onsentimentele expressie-

het neutrale Zwitserland. Geschokt door de

Petroesjka en de grote concertzalen was ineens

mogelijkheden, ze waren bovenal een uitlaat-

dramatische gebeurtenissen van de bolsjewis-

ver weg.

klep om te reageren op de trauma’s van de

tische revolutie, berooid en gedemoraliseerd,

Ramuz suggereerde een vertelling in mime,

oorlog. Bovendien was Stravinsky van nature al

beleefde de componist zowel op persoonlijk als

waarin zowel voorgelezen, geacteerd als

een componist die weinig had met de zoetheid

financieel vlak de moeilijkste jaren van zijn

gedanst werd. Stravinsky’s keuze viel op Russi-

van een melodie en veel liever de oorspronkelij-

leven. Na de revolutie besloot hij nooit meer

sche volksverhalen, in de negentiende eeuw

ke kracht van het ritme op de voorgrond

naar zijn vaderland terug te keren.

opgetekend door Alexander Afanassief. Daarin

plaatste. Niet toevallig schreef hij vrijwel

Histoire du soldat, een stuk dat een beslissende

is een cyclus opgenomen over een deserteur

onmiddellijk na Histoire du soldat een Ragtime

invloed zou hebben op jonge componisten in

tijdens de verplichte rekrutering voor de Rus-

voor 11 instrumenten en Piano-Rag-Music.

Frankrijk, Amerika en Duitsland, ontstond in

sisch-Turkse oorlogen onder tsaar Nicolaas I.

Met een hem kenmerkende zuinigheid en mes-

1918. Het was dirigent Ernest Ansermet die

Dit ongekunstelde relaas van een vioolspelen-

scherpe geest experimenteert Stravinsky in

Stravinsky in contact bracht met de Zwitserse

de soldaat die zijn ziel aan de duivel verkoopt

Histoire du soldat met nieuwe muziekdramati-

auteur Charles Ferdinand Ramuz. Door de

zit vol Faustiaanse elementen. Thema’s als de

sche vormen en ongewone instrumentatie die

oorlogsomstandigheden gedwongen om hun

magische kracht van muziek, sociale vervreem-

heldere, contrasterende timbres tegenover

middelen drastisch te beperken, groeide bij de

ding, de verhouding tussen wetenschap en

elkaar plaatst. Naar eigen zeggen ontleende hij

drie mannen het idee voor een miniatuur-

kunst, tussen armoede en kunstenaarschap,

die aan jazzensembles. Hij gebruikte cornet,

34 - AAA 1914 Een eeuw later

35 - AAA 1914 Een eeuw later

OVER DE UITVOERENDEN

Biografische informatie

New European Ensemble Ensemble voor hedendaagse muziek opgericht door bevlogen jonge musici uit heel Europa ◆ Gevestigd in Den Haag ◆ Heeft nationaal en internationaal een grote reputatie opgebouwd met fantasievolle programma’s met film, literatuur, theater, dans en beeldende kunst ◆ Belicht actuele maatschappelijke thema’s en speelt concerten op alternatieve locaties ◆ Actief met educatieve projecten ◆ Verstrekt opdrachten en organiseert festivals rond componisten: Schönberg in 2009, Saariaho in 2011 en Lindberg in 2013-14 ◆ Residency Aldeburgh Festival 2011 en Sounds of Stockholm 2012.

Rolf Wallin componist Noorse componist die zich niet alleen bezighoudt met klassieke muziek maar ook met jazz en avant-garderock ◆ Schreef instrumentale stukken, maar ook composities voor muziektheater en ballet ◆ Beschouwt zijn oeuvre zelf als ‘rariteitenkabinet’; laat zich door uiteenlopende onderwerpen inspireren, van vogelzang tot psychoanalyse, van alchemie tot politiek, van geologie tot wiskundige fractals ◆ Zijn werk wordt over de hele wereld uitgevoerd door beroemde ensembles als The Cleveland Orchestra, Ensemble intercontemporain en het Arditti String Quartet.

Josse De Pauw regisseur Acteur, schrijver en theaterdirecteur ◆ Geboren in 1952, leeft en werkt in Brussel ◆ Begon zijn carrière in 1976 met succesvolle Vlaamse theatergroep Radeis International ◆ Werkt sinds 1985 als onafhankelijk kunstenaar samen met verschillende regisseurs, acteurs, beeldend kunstenaars, componisten en musici, zowel in België als daarbuiten ◆ Schreef vele theaterteksten voor eigen producties en voor anderen ◆ Schrijft ook fictie, korte observaties en reisverhalen; van hem verschenen twee boeken: Werk en Nog ◆ Eerste grote filmrol in 1989, sindsdien acteur in meer dan vijftig

Belgische en internationale films ◆ Regisseerde twee films: Vinaya en Übung ◆ Is vooral maker van eigen, succesvolle stukken (waarin hij ook vaak acteert) als Weg, Larf, Übung, Die siel van die mier en recent Ruhe, Strange News, Liefde/his hands en De Versie Claus ◆ Was artistiek directeur van het Toneelhuis Antwerpen in 2005-2006 en werkt samen met huidige directeur Guy Cassiers ◆ Ontving verschillende prijzen als filmregisseur, theaterdirecteur en acteur alsmede de Prijs van de Vlaamse Gemeenschap voor toneelliteratuur.

Arthur Kisenyi acteur Geboren in 1990, afkomstig uit Kampala, hoofdstad van Oeganda ◆ Werd op zijn zestiende na een auditie met 90 kandidaten gekozen om de hoofdrol in Strange News te vertolken ◆ Trad hiermee, na de première in Oslo met het Oslo Filharmoniske Orkester, in meerdere steden op, waaronder Porto en Chicago ◆ Presenteerde Strange News met het New European Ensemble aan medewerkers en relaties van het Internationaal Strafhof (International Crime Court) in Den Haag.

Koninklijk Concertgebouworkest Opgericht in 1888 ◆ Door de internationale kritiek gerekend tot ’s werelds beste drie orkesten ◆ Veelvuldig geleid door componisten/dirigenten als Gustav Mahler, Richard Strauss, Claude Debussy, Igor Stravinsky, Arnold Schönberg, Luciano Berio, Hans Werner Henze, John Adams en Thomas Adès ◆ Verwierf rond 1900 wereldroem o.l.v. Willem Mengelberg ◆ Daarna geleid door chef-dirigenten Eduard van Beinum, Bernard Haitink, Riccardo Chailly en (sinds 2004) Mariss Jansons ◆ Met ingang van seizoen 20162017 treedt de Italiaan Daniele Gatti aan als chef-dirigent ◆ Het orkest geeft eigentijdse muziek een vaste plaats in de programmering, zoals in het AAA Festival Muziek en Kunst (sinds seizoen 2010-2011).

36 - AAA 1914 Een eeuw later

Vladimir Jurowski dirigent Geboren in Moskou, volgde het eerste deel van zijn muziekstudie aan het conservatorium aldaar ◆ Vanaf 1990 vervolgstudie in Dresden en Berlijn ◆ Debuteerde internationaal in 1995 op het Wexford Festival met Rimski-Korsakovs Meinacht, meteen gevolgd door een productie van Verdi’s Nabucco in Covent Garden ◆ Was artistiek leider van Glyndebourne Festival Opera (2001-2014) ◆ Werd in 2003 benoemd tot eerste gastdirigent van het London Philharmonic Orchestra en in 2007 tot chef-dirigent ◆ Tevens artistiek leider van het Russisch Staats Symfonieorkest ◆ Voorheen onder meer chef-dirigent van de Komische Oper Berlin ◆ Leidt regelmatig orkesten als de Berliner Philharmoniker, The Philadelphia Orchestra, het Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks, het Gewandhausorchester Leipzig en de Staatskapelle Dresden ◆ Voor het laatst te gast bij het Koninklijk Concertgebouworkest in maart 2013 met Rachmaninoffs Derde pianoconcert – met als solist Alexander Gavrylyuk – en Alexander Zemlinsky’s Die Seejungfrau.

Janine Jansen viool Behoort tot ’s werelds topviolisten ◆ Soleert bij orkesten als het Chicago Symphony Orchestra, The Philadelphia Orchestra, het London Symphony Orchestra en de Berliner en Wiener Philharmoniker ◆ Sinds 1997 regelmatig te beluisteren in Het Concertgebouw, waar ze in seizoen 20092010 een Carte Blanche kreeg ◆ Maakte in december 2004 dubbeldebuut bij het Koninklijk Concertgebouworkest met het Vioolconcert van Britten en het Tweede vioolconcert van Prokofjev ◆ Reisde met het orkest mee door Spanje en de VS (2010), naar Berlijn (staatsbezoek, april 2011), China en Korea (2012) en Zuid-Afrika (2013) ◆ Is initiatiefneemster en artistiek leider van het Internationaal Kamermuziek Festival Utrecht ◆ Ontving in 2003 de Nederlandse Muziekprijs, in oktober 2008 de VSCD Klassieke Muziekprijs, in 2009 de Instrumentalist Award van de Royal Philharmonic Society en in januari 2013 de Concertgebouw Prijs.

Ictus Vast collectief van twintig hoog gekwalificeerde musici, richt zich op de vertolking van moderne en hedendaagse partituren ◆ Het ensemble heeft een gemengd akoestisch-electrische karakter; vaak maakt een geluidstechnicus deel uit van de bezetting ◆ Presenteert elk seizoen in Brussel

concertreeksen in het Kaaitheater en in BOZAR ◆ Was te gast tijdens toonaangevende internationale festivals als het Festival d’Automne in Parijs, Milano Musica en Wien Modern ◆ Discografie telt zo’n twintig titels en omvat werken van o.a.

Michaël Levinas, Luciano Berio, Mike Patton en Jonathan Harvey ◆ Opende samen met Oscar Bianchi en de Neue Vocalsolisten Stuttgart een online collectie muziek ◆ Gevestigd op dezelfde locatie als dansgezelschap Rosas en realiseerde daarmee samen tientallen producties ◆ Sinds 2004 in residence in de Opera van Lille ◆ Ondersteunt sinds 2009 een academische opleiding aan de School of Arts in Gent.

Georges-Elie Octors dirigent Studeerde aan het conservatorium in Brussel ◆ Begon zijn carrière bij het Nationaal Orkest van België, sloot zich in 1970 aan bij het Luikse ensemble Musiques Nouvelles en was daarvan dirigent van 1976 tot 1991 ◆ Daarnaast steeds vaker gastdirigent, met name voor het uitvoeren van moderne en hedendaagse partituren, voor 0.a. het Orchestre Philharmonique Royal de Liège, het Orchestre de Bretagne, de Beethoven Academie en het Parijse ensemble Musique Vivante ◆ Leidt sinds 1996 Ictus en bracht daarmee nieuwe composities in première van bijvoorbeeld Henri Pousseur, Luca Francesconi en Georges Aperghis ◆ Was als docent verbonden aan de conservatoria in Luik en Brussel; geeft nu lessen kamermuziek aan de Escuela Superior de Musica de Catalunya in Barcelona.

Lionel Peintre bariton Studeerde aan het Conservatoire National Supérieur de Musique in Parijs bij Régine Crespin en Jean-Christophe Benoit ◆ Geeft graag recitals en vertolkt regelmatig rollen in opera’s en operettes ◆ Zwaartepunt van zijn repertoire is de twintigste-eeuwse en nieuwe muziek; hij zong in Avis de Tempête van Georges Aperghis bij de Opera van Lille en in Akhmatova van Bruno Mantovani bij de Opéra de Paris ◆ Was daarnaast Bartolo in Il barbiere di Siviglia van Rossini, Le Dancaïre in Carmen van Bizet en Don Alfonso in Così fan tutte van Mozart ◆ Tevens engagementen in de operahuizen van Avignon, Toulouse en Tel Aviv ◆ Bouwde omvangrijke discografie op met werken van o.a. Jolivet, Sjostakovitsj en Aperghis.

37 - AAA 1914 Een eeuw later

VOORUITBLIK

CHINA here

Tan Dun en de nieuwe wereldverhoudingen

AAA Festival 28-31 januari 2015

een eigen taal ontwikkelden. Daaraan vooraf-

componiste Siyang He voor de avontuurlijke

gaand presenteert hij zijn gloednieuwe Wolf

Nederlandse sopraan Nora Fischer en groot

Totem, geschreven in opdracht van het

ensemble.

Concertgebouworkest.

Entrée Late Night Café

CHINA HERE @ HET CONCERTGEBOUW

do 29 jan ◆ 22.30-01.30 uur ◆ Grote Zaal ◆ gratis

Tijdgenoten: Tan Dun en leden van het

toegankelijk

Koninklijk Concertgebouworkest

Afterparty in het Concertgebouw Café en de CHINA HERE @ MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ

za 31 jan ◆ 21.00 uur ◆ Kleine Zaal ◆ vanaf € 23,00

Entréehal, met diverse verrassende acts in de

Componist, dirigent, voorvechter van natuur

Koorzaal.

en vrede: de Oscar-winnaar (Crouching Tiger,

Nieuw Ensemble en Ralph van Raat:

Hidden Dragon) en UNESCO Goodwill Ambas-

What about ChinAAA!

CHINA HERE @ STEDELIJK MUSEUM

sador Tan Dun leidt zelf de werken in die leden

wo 28 jan ◆ 20.15 uur ◆ vanaf € 23,00

Confrontaties: debat, kunst & muziek

van het Koninklijk Concertgebouworkest

Ed Spanjaard dirigent

vr 30 jan ◆ 16.00 uur ◆ entreeprijs museum

spelen. Daarin combineert hij traditionele

Ralph van Raat piano In 1991 presenteerde het Nieuw Ensemble

Een divers programma met gesproken woord

Chinese melodieën uit zijn jeugd, klassiek

en uiteenlopende performances.

instrumentarium, technieken uit de minimal

enkele jonge Chinese componisten die

music, maar ook haalt hij muziek uit water en

wereldberoemd zouden worden, waaronder

CHINA HERE @ HET CONCERTGEBOUW

papier. ‘Zijn muziek is wat wij nodig hebben

Tan Dun en Guo Wenjing. Van hen horen we

Koninklijk Concertgebouworkest:

om het Westen en het Oosten tot één huis te

nu enkele successen van destijds. Daarnaast

Tan Dun double bill

maken.’ (John Cage)

premières van recente prijswinnaars van het

vr 30 jan ◆ 20.15 uur ◆ Grote Zaal ◆ vanaf € 22,50

Baichuan Compositie Concours in Shanghai.

Tan Dun dirigent

CHINA HERE @ DIVERSE LOCATIES

Videokunst door LIMA Amsterdam

Ralph van Raat soleert in het Concerto for

Olivier Patey klarinet

Recent is de invloed van China zowel geo-

Pizzicato Piano and Ten Instruments van Tan Dun

Dominic Seldis contrabas

politiek als in de kunsten sterk toegen0men.

en speelt aansluitend in een late night concert

Petra van der Heide harp

Zo veroveren Chinese musici de Westerse

diens complete pianowerk.

podia. In de beeldende kunst is de wereldwij-

Programma als 29 januari uitgebreid met de Rapsodie voor klarinet en orkest van Debussy.

de impact van Ai Weiwei een fenomeen. De

CHINA HERE @ HET CONCERTGEBOUW

19.15 uur inleiding door Pay-Uun Hiu – gratis

vermaarde componist Tan Dun, in deze AAA-

Voorprogramma: Bettine Vriesekoop over

voor concertbezoekers (wel reserveren)

week prominent aanwezig, laat zijn Chinese

de vrouwen van Hunan

na afloop Meet the Artists: Joel Ethan Fried

achtergrond opgegaan in een nieuwe, eigen

do 29 jan ◆ 20.15 uur ◆ Grote Zaal ◆ gratis voor con-

stelt vragen aan bij het concert betrokken

muziekstijl. Het werk van deze kunstenaars

certbezoekers (wel reserveren)

musici

zegt iets over de nieuwe wereldverhoudin-

Koninklijk Concertgebouworkest:

gen, maar laat ons ook nadenken over ons

Tan Dun double bill

CHINA HERE @ MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ

beeld van China. Hoe verhouden traditie en

do 29 jan ◆ Grote Zaal ◆ vanaf € 22,50

De IJ-Salon: Achter de grote muur vandaan

vernieuwing zich in China en wat heeft het

Tan Dun dirigent

za 31 jan ◆ 15.00 uur ◆ vanaf € 20,00

land ons te bieden op het gebied van het

Dominic Seldis contrabas

Yu Lu dirigent

hedendaagse componeren en de kunst?

Petra van der Heide harp

Nora Fischer sopraan

De charismatische componist en dirigent

Aanstormend talent uit China. Tijdens een

CHINA HERE @ SPUI25

Tan Dun is terug bij het Concertgebouw-

openbare masterclass met Mariss Jansons

AAA-lezing met muziek

orkest met liefst twee nieuwe werken, beide

maakte de piepjonge Chinese dirigent Yu Lu

wo 28 jan ◆ 17.00 uur ◆ gratis (wel reserveren)

met orkestmusici als solist. De inspiratie voor

grote indruk. Hij dirigeert nu Schönbergs

door Pal Nyíri, Hoogleraar Mondiale Geschie-

Nu Shu, een ‘symfonie voor 13 microfilms, harp

baanbrekende Kammersinfonie en brengt een

denis in Antropologisch Perspectief en China-

en orkest’, vond hij in Hunan, waar de van het

nieuw werk van achter de grote muur,

deskundige

officiële culturele leven uitgesloten vrouwen

geschreven in opdracht van De IJ-Salon door

38 - AAA 1914 Een eeuw later

Bestel nu kaarten: www.AAAfestival.nl

39 - AAA 1914 Een eeuw later

1914 EEN EENEEUw EEUwLATER LATER 1914 2-9nov nov2014 2014 2-9

AAA -- ACTUEEL, ACTUEEL,AVONTUURLIJK, AVONTUURLIJK,AANGRIJPEND AANgRIJPEND Meer info EN enKAARTEN: tickets: AAAfEsTIVAL.NL MEER INFO AAAFESTIVAL.NL AAA - ACTUEEL, AVONTUURLIJK, AANgRIJPEND Meer info en tickets: AAAfEsTIVAL.NL

AAA fEsTIVAL AAA MUzIEK EN KUNsT fEsTIVAL MUzIEK EN KUNsT

ZO 2 ◆ 16.00 uur ◆ EYE FILM J’ACCUSE Abel Gance regie met live muzikale begeleiding WO 5 ◆ 17.00 uur ◆ SPUI25 LEZING NAWEE. OORLOG EN CULTUUR SINDS 1914 Geert Buelens

COLOFON uitgever Koninklijk Concertgebouworkest Jacob Obrechtstraat 51 – 1071 KJ Amsterdam Postbus 78098 – 1070 LP Amsterdam www.concertgebouworkest.nl

redactie

WO 5 ◆ 20.15 uur ◆ MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ CONCERT/MUZIEKTHEATER NEW EUROPEAN ENSEMBLE – STRANGE NEWS Arthur Kisenyi acteur Josse De Pauw regie

Rolf Hermsen, Mark van Dongen met dank aan Roos van der Lint (De Groene Amsterdammer), Martijn Voorvelt, Lonneke Tausch (Preludium) Mirjam van Hengel (De Nieuwe Liefde)

DO 6 ◆ 20.15 uur ◆ HET CONCERTGEBOUW VOORPROGRAMMA 20.15 uur FEMKE HALSEMA CONCERT 21.15 uur KONINKLIJK CONCERTGEBOUWORKEST Vladimir Jurowski dirigent Janine Jansen viool AFTERPARTY ENTRÉE LATE NIGHT CAFÉ

beeldredactie en opmaak

VR 7 ◆ 16.00 uur ◆ STEDELIJK MUSEUM KUNST, MUZIEK & DEBAT CONFRONTATIES Mirjam van Hengel, Jacob ter Veldhuis, musici Koninklijk Concertgebouworkest

basisontwerp en omslag

VR 7 ◆ 20.15 uur ◆ HET CONCERTGEBOUW INLEIDING 19.15 uur CONCERT KONINKLIJK CONCERTGEBOUWORKEST Vladimir Jurowski dirigent Janine Jansen viool MEET THE ARTISTS na afloop

Rolf Hermsen

tekst Michel Cleij, Sabien Van Dale, Mariëtte Haveman, Chris van der Heijden, René van Peer

Grrr

drukwerk Drukkerij Sintjoris

Z0 9 ◆ 21.00 uur ◆ HET CONCERTGEBOUW CONCERT TIJDGENOTEN Ictus Georges-Elie Octors dirigent Lionel Peintre bariton

copyright Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met

OP DIVERSE LOCATIES VIDEOKUNST LIMA AMSTERDAM

Pictoright te Amsterdam © c/o Pictoright Amsterdam 2011.

Overname van artikelen alleen na toestemming van de uitgever.

De uitgever heeft getracht alle rechthebbenden van het beeldmateriaal te achterhalen. Zij die menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

PARTNERS AAA Academisch-cultureel centrum SPUI25 Entrée, vereniging jong publiek EYE De Groene Amsterdammer Het Koninklijk Concertgebouw Koninklijk Concertgebouworkest LIMA Amsterdam Muziekgebouw aan ’t IJ De Nieuwe Liefde Stedelijk Museum Amsterdam

Founding Partners:

AAA -- ACTUEEL, ACTUEEL,AVONTUURLIJK, AVONTUURLIJK,AANGRIJPEND AANgRIJPEND Meer info EN enKAARTEN: tickets: AAAfEsTIVAL.NL MEER INFO AAAFESTIVAL.NL AAA - ACTUEEL, AVONTUURLIJK, AANgRIJPEND Meer info en tickets: AAAfEsTIVAL.NL