Zomer 2028
Waar zijn de anderen?
2
Liefdevol verwaarlozen ‘De trend gaat in een rechte lijn naar beneden. Als dit zo doorgaat hebben we over tien jaar nog maar heel weinig insecten.’ (Dave Goulson, hoogleraar biologie Sussex; pagina 6)
/ ‘Bij alles wat je nu doet, moet je denken aan wat je kleinkinderen tegen kunnen komen. En of jij iets achterlaat waar je trots op bent als het gaat om hun leven.’ (Koos Biesmeijer, wetenschappelijk directeur Naturalis; pagina 11)
/ Waar eens de boterbloemen bloeiden/
Staat nu een maf paleis/Waar al die leuke plantjes groeiden/Zijn nu stenen doods en grijs/Och, zal de mensheid ooit eens leren/Te leven zonder bruut geweld?/Zullen
/ ‘De
wij dan ooit waarderen/Wat onze Schepper heeft besteld? (Barend Servet, 1973)
uitkomsten laten zien dat de onderzochte groepen, zowel qua aantallen insecten als qua biomassa, in de afgelopen 20-30 jaar sterk achteruit zijn gegaan. Een afname van twee derde in 20-30 jaar is in meer politieke termen ronduit alarmerend. (‘Alle
/ Diepe, diepe buiging voor de Tilburgse amateur- entomologen die honderden nachten #insecten telden.’ (@PatrickAJansen) / ‘Het verbod
beestjes helpen’, rapport Natuurmonumenten)
op drie chemische middelen is een mooi begin, maar lang niet genoeg. Er is simpelweg meer ruimte nodig voor natuur in landbouwgebieden.’ (Marc van den Tweel, directeur Natuurmonumenten)
/ ‘In boerenzwaluwen zijn 14 verschillende pesticiden gevonden. De
meeste van deze middelen komen waarschijnlijk uit insecten die boerenzwaluwen eten. (CLM Onderzoek en Advies)
/ Laatst vroeg ik aan een hommel: ‘waar gaat gij heen met
spoed?’ - Ze zei: ‘ik ga naar Zaltbommel,’ - Ik dacht: ‘wat rijmt dat goed’ - Toen riep een tweede hommel: ‘en ik moet naar het Gooi’, - ik dacht: ‘wel-voor-de-drommel/ ook dát rijmt wederom mooi.’ (Toon Hermans, Dan heb je geluk, 1995)
/ Vanochtend was ik
met imker Marcel te gast bij Zapp live. Het gaat namelijk helemaal niet goed met de bijen. Daarom zijn we bij OERRR De Bijenbrigade begonnen. (@lisawadenl)
/ Toen
zoonlief van de week hoorde dat het slecht ging met de bijen ging hij van zijn zakgeld bloemenzaden kopen en in de tuin uitgestrooid. #zolief (@CGkwek)
/ Ik stel voor
ons publieke groen hier en daar liefdevol te verwaarlozen door wilde planten te laten opkomen en eens te laten staan. (stadsboswachter Maurice Kruk, pagina 50)
Zomer 2018
We moeten de kleine beestjes nu helpen!
4
COLOFON
Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van 719.000 leden van Natuur monumenten. Vragen over uw lidmaatschap? Stel ze aan onze Ledenservice via: (035)655 99 11 of nm.nl/vragen Opzeggen van uw lidmaatschap Telefonisch via onze Ledenservice: (035) 655 99 11 of online: nm.nl/opzeggen Puur Natuur Reacties: puurnatuur@natuurmonumenten.nl ISSN:2213_218X Aan dit nummer werkten mee Frans Bosscher, Stefan Claessens, Wilco Meijers, Mariëtta N ollen, Jeanine van der Velden, ecoloog Harm Piek, Kirsten Dorrestijn, stadsboswachter Maurice Kruk. Art direction & vormgeving Maters & Hermsen Vormgeving Foto op cover Getty Images Prepress Studio Boon Productiebegeleiding Graphic Reclame Druk, papier, biofolie RotoSmeets drukt Puur Natuur op FSC Recycled Credit en volgens EU-Ecolabel geproduceerd papier. Indien nodig wordt Puur Natuur v erpakt in biofolie. Werp deze w ikkel in de gft-container, voor minimale milieubelasting. Verzending PostNL vervoert Puur Natuur en c ompenseert de volledige CO2 -uitstoot hiervan.
leden Natuurmonumenten is een vereniging die wordt vertegenwoordigd door dertien ledencommissies (twaalf provincies en Amsterdam). Noord-Holland heeft net allemaal nieuwe leden in haar commissie. En al die mensen weten precies wat zij willen.
WEL LEZER, MAAR NOG GEEN LID? Word nu lid van Natuurmonumenten nm.nl/word-nu-lid LID VOOR HET LEVEN Zet uw lidmaatschap nu om voor het leven. Makkelijk en fiscaal aftrekbaar! U regelt het op nm.nl/lidvoorhetleven
Lisa: ‘Ik wil de verhalen over monumenten zoals forten, boerderijen, landgoederen en landschappen blijven vertellen.’ Fred: ‘Ik ga met mensen in gesprek over ontwikkelingen in de natuur.’
‘Klimaatverandering en v erlies aan biodiversiteit zijn grote problemen. In de leden commissie kan ik bijdragen aan de natuur, die het al zo vaak verliest.’
‘Ik vind het leuk om vertegenwoordiger te zijn namens de ruim 700.000 – veelal stille – leden. Hoe betrek je hen meer bij het werk van Natuurmonumenten?’
WORD VRIJWILLIGER Dankzij onze enthousiaste en onmisbare vrijwilligers blijft de natuur mooi en staan de deuren van onze bezoekerscentra open. Ook vrijwilliger worden? nm.nl/vrijwilligers CONTRIBUTIES EN GIFTEN Uw contributie en/of gift kunt u overmaken op rekeningnummer NL69 INGB 0000 0099 33. nm.nl/doemee
BEELD: JORD VISSER
NALATEN AAN DE NATUUR Geef de natuur door aan nieuwe generaties door Natuurmonumenten op te nemen in uw testament. nm.nl/nalaten
‘Je beschermt de natuur het best door te zorgen dat mensen zich ermee ver bonden voelen. Als je weet hoe bijzonder iets is, wil je het behouden.’
‘De natuur is een onderdeel van de maatschappij, maar is wel in de verdrukking geraakt. Als we allemaal iets doen, kunnen we daar iets aan veranderen.’
‘Hoe zorg je ervoor dat mensen die al gebruik maken van diensten van Natuurmonumenten, contributie gaan betalen? Daar wil ik me hard voor maken.’
facebook.com/ natuurmonumenten 300.000 fans twitter.com/ natuurmonument 36.000 volgers instagram.com/ natuurmonumenten 32.000 volgers
Natuurmonumenten heeft de ANBI-status en voert het CBF-keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving.
Natuurmonumenten is een van de goede doelen die structureel gesteund worden door de loterij.
5
nummer ZOMER 2018
6
Dave Goulson over insectensterfte
46 van een 42 Dagboek herder (en zijn hond)
SPETTEREN EN ANDERE ZOMERSE UITJES
13 De tuin van Jan (en alleman)
31
Het Nieuwe Deltawerken in het Haringvliet
14 De Klavers houden van hun Otterskooi 15 Puur kort:
40 Je eigen wildernis van OERRR 45 Groeten uit Eemland 49 Puur kort:
de vogels van de
bedankt
Marker Wadden
collectanten!
16 Vraag het Frans: de zoemende zomer 18 Bezige hommels 26 Zomerse
50 KOM IN ACTIE VOOR DE BEESTJES IN DE STAD
fietstocht door Drenthe 30 Webwinkelen 39 Hanne in de grootste sportschool
20
6
Uit: Jac. P. Thijsse, ‘De bloemen en haar vrienden’. Dit Verkade-album dateert uit 1934. Een flink aantal van de toen algemene soorten zijn nu bedreigd of uitgestorven.
7
Zet lands het c weer hap i bloei n !
Het roer moet om. Dat schreven we in het maartnummer van Puur Natuur: Aanleiding was het Duitse onderzoek waaruit bleek dat in nog geen dertig jaar driekwart van de insecten is verdwenen. Maar hoe gooien we het roer om? We vroegen het Dave Goulson en Koos Biesmeijer, twee topwetenschappers op het gebied van insecten, met name bijen en hommels. Hun belangrijkste boodschap: breng de natuur terug in het landschap. TEKST: Frans Bosscher BEELD: Patrick Post
Dave Goulson “We moeten de verandering zelf in gang zetten, als burgers en consumenten.”
De hollende achteruitgang van insecten. Heeft dat je verrast? “Toen ik de data kreeg van het Duitse onderzoek, geloofde ik niet wat ik zag. Ik wist dat het slecht ging met de insecten. Ik heb zelf de achteruitgang van bijen gezien, ik kende de data van vlinders. Maar deze omvang… Ik dacht eerst nog dat er iets mis was met het onderzoek, met de berekeningen of met de manier waarop de data waren verzameld. 76 procent van de insecten verdween in 26 jaar… Dat is onthutsend en angstaanjagend. Insecten maken twee derde deel uit van alle soorten op aarde. We kijken dus naar de vernietiging van heel veel leven.”
Dat klinkt erg stellig. Ben je zeker van je zaak? “Wetenschap levert nooit honderd procent zekerheid. Als je die zekerheid wilt, moet je wachten tot het einde der tijden. Maar de wetenschap stapelt wel bewijs op
bewijs en daarmee geef je een mate van waarschijnlijk heid aan. Een enorme hoeveelheid bewijs geeft allemaal dezelfde trend aan: het verlies aan insecten gaat heel hard.”
Hoe komt dat? “Er zijn meerdere oorzaken. Insecten verliezen al tien tallen jaren leefgebieden. We hebben heggen opgeruimd, moerassen drooggelegd en bossen gekapt om enorme velden voor monoculturen te creëren. Daardoor zijn er nog maar weinig bloemen op het platteland. Daarnaast gebruikt de moderne landbouw enorme hoeveelheden chemicaliën. Ten eerste meststoffen, die weglekken in waterlopen en rivieren, en de botanische diversiteit van natuurgebieden veranderen. Een paar soorten, zoals brandnetels, die het goed doen op v oedselrijke bodems verdringen alle andere soorten. En dan is er de kwestie van pesticiden. Die zijn controversieel omdat de fabrikanten ontkennen dat ze schadelijk zijn.
8
Wij doen er onderzoek naar in Zuid-Engeland. We vinden gemiddeld 17 tot 20 verschillende chemische middelen op een perceel. Het is een mix van middelen die insecten, schimmels, slakken en onkruiden doden. Een insect heeft in moderne landbouwgebieden nog maar heel weinig ruimte. En als hij toch een bloem vindt, is die vergeven met pesticiden, ook met middelen om insecten te doden. Niet zo vreemd dus dat er zoveel insecten verdwijnen. We hebben hele stukken landschap vijandig gemaakt voor leven, voor alle leven, behalve dat ene gewas wat we verbouwen. Dat is toch een krankzinnige manier om voedsel te verbouwen? Europa heeft nu enkele neonicotinoïden, die erg omstre den zijn, verboden. Maar dat maakt helaas niet veel uit, want deze middelen zullen al snel worden vervangen. Er lopen al procedures voor de toelating van weer nieuwe middelen. Middelen waarvan we nu al weten dat ze ook weer giftig zijn voor insecten.”
Wat kunnen we doen?
subsidies naar de grootste boerderijen, hoe meer land je hebt hoe meer geld van de belastingbetaler je krijgt. Dit stelsel zet boeren aan om groter en groter te worden. De rijkste boeren worden zo rijker. En kleine boeren redden het niet en worden overgenomen door de grote. Met z’n allen zouden we dat systeem op z’n kop kunnen zetten en besluiten de meeste subsidies uit te keren aan juist de kleine boeren, die op een biologische manier streekgebonden producten verbouwen, die voedselbos sen hebben en andere duurzame vormen van landbouw bedrijven, die veel productiever zijn, meer biodiversiteit hebben en goed voor de bodem zorgen.”
Als we niks doen, krijgen onze kinderen een vervelend leven
“We moeten ons voedsel op een andere manier gaan produceren. Het idee dat we niet zonder landbouwgif en kunstmest kunnen om de groeiende wereldbevolking te voeden, klopt niet. De intensieve landbouw is verre van duurzaam. Het roeit insecten, planten, vogels en andere dieren uit. Het vervuilt water, het draagt bij aan klimaat verandering (een derde van alle broeikasgassen komt uit de intensieve landbouw), het leidt tot uitputting van de bodem (zo verliezen we jaarlijks miljarden ton aan vruchtbare grond). Het is dus overduidelijk dat we op de verkeerde weg zijn. Daar komt bij dat industriële land bouw helemaal niet zo productief is. De tarwe-opbrengst van een hectare landbouwgrond in West-Europa is nu zo’n acht ton; het grootste deel daarvan is veevoer. Je kunt op diezelfde hectare ook zo dertig tot veertig ton groente en fruit verbouwen. We hebben dus een niet-productief systeem dat zeer schadelijk is voor de omgeving. Daar betalen we zelfs belasting voor. Dan mogen we daar ook iets van vinden, of het systeem veranderen, toch? Nu gaan de meeste
Hoe breng je zo’n omwenteling teweeg?
“Van de politici hoeven we niet veel te verwachten, vrees ik. Ik ben een aantal maal in het Lagerhuis (Britse Tweede Kamer) geweest om een spreekbeurt te geven. Dat was een teleurstelling. Een keer mocht ik aan tachtig parlementariërs vertellen hoe het gaat met de bijen. Een mooie kans, dacht ik. Toen ik arriveerde, was de zaal netjes ingericht, de stoelen stonden klaar. De parle mentariërs kwamen inderdaad, maar ze gingen achter in de zaal in de rij staan om op de foto te gaan voor een banier met een bij. Zodra die foto was gemaakt, vertrokken ze weer. Zo deprimerend dat ze niks geven om dit onderwerp. Ze kwamen alleen voor de publiciteit, het fotomoment. Ik denk daarom dat we de verandering zelf in gang moeten zetten, als burgers en consumenten. Door te wei geren om nog langer industrieel geproduceerd voedsel – vol met pesticiden en supergoedkoop – te kopen. En in plaats daarvan te kiezen voor biologisch en seizoens gebonden. Als we zo’n verandering van onderaf in gang zetten, gaan de politici vanzelf mee. We moeten wel, want de situatie is ernstig. Als we niks doen, krijgen onze kinderen een vervelend leven. Zo simpel is het. Mensen hebben alles over voor hun kin deren. Dan kan het niet zo zijn dat we ze veroordelen tot deze treurige, grijze wereld en waarin vrijwel geen natuur meer is, waarin het bijna onmogelijk is om voed sel te verbouwen.”
9
Dave Goulson is hoogleraar biologie aan de universiteit van Sussex. Hij vertelt graag en aanstekelijk over de wondere wereld van insecten. En over de schrikbarende achteruitgang. Goulson schreef drie heerlijke boeken vol met anekdotes en wetenswaardigheden over bijen, hommels, vlinders en al die andere insecten. Lang was er weinig aandacht voor insecten, maar nu er harde cijfers op tafel liggen over de snelheid waarmee ze verdwijnen, staat Goulson regelmatig in de spotlights. Ook Puur Natuur zocht hem op.
10
Koos Biesmeijer is de Nederlandse evenknie van Dave Goulson. Hij is wetenschappelijk directeur van Naturalis Biodiversity Center, hoogleraar Natuurlijk Kapitaal aan de Universiteit Leiden en vice-voorzitter van Natuurmonumenten. Hij is een van de initiatiefnemers van de campagne Nederland Zoemt en de ÂNationale Bijentelling. Biesmeijer is ook mede-opsteller van het Deltaplan ÂBiodiversiteitsherstel, dat deze zomer aan het kabinet wordt aangeboden.
11
Kunnen we nog meer doen? “Op kleine schaal kun je ook al het nodige doen. Voor bijen bijvoorbeeld. Je ziet vrij snel effect van je inspanningen voor dit insect. Al plant je maar een laven delstruik, zo gauw hij gaat bloeien heb je bijen. Waar je ook bent, ook middenin Amsterdam. Je kunt je tuin vol hangen met bijenhotels, volzetten met planten, je kunt natuurlijk ook zelf stoppen met het gebruik van pestici den, je kunt je eigen groente gaan verbouwen en die dan laten bestuiven door al die gelukkige bijen. En klop ook bij je gemeente aan. Wat in natuurbe scherming nog weinig aandacht krijgt zijn de stedelijke gebieden. Hier in Groot-Brittannië hebben de tuinen en parken meer oppervlakte dan alle beschermde natuur gebieden bij elkaar. Als je die stukken groen allemaal op een natuurvriendelijke manier gaat beheren – geen pesticiden, niet zo vaak maaien – kun je heel veel winst boeken voor de natuur. Als je dan ook nog rotondes en in de bermen meepakt… Met al deze kleine dingen kun je het verschil maken en dat zou een enorme winst zijn voor bloemen en insec ten. En ook voor onszelf. Door dichtbij huis in contact te komen met natuur, raak je meer bewust van wat er alle maal leeft en wordt je band met de natuur sterker.”
Is de schade aan de natuur dan nog te repareren? “Ja, toch wel. Maar dan moeten we ingrijpende maat regelen nemen. En we kunnen niet alles van het ene op het andere moment oplossen. Maar als we nu bij voorbeeld allemaal minder vlees zouden gaan eten en minder voedsel weg gooien, krijgen we de ruimte om de landbouw te hervormen. Er komen dan grote opper vlaktes land vrij voor kleinschalige landbouw én voor de natuur. Dat kan, want grote delen van Europa zijn landbouwkundig niet erg productief. Dat is goed voor de biodiversiteit, voor het toerisme en voor de gezondheid van mensen. Als we dat doen hebben we een kans om het tij te keren. De natuur beschikt namelijk over enorme veerkracht. Een voorbeeld: hier in Sussex werd tien jaar geleden voormalig landbouwgrond teruggegeven aan de natuur. Daar grazen nu paarden en runderen. Hier tref je nu de op een na grootste populatie nachtegalen van Groot-Brittannië aan, een mooie populatie grote weer schijnvlinders en een toenemend aantal zomertortels (die elders alleen maar afnemen). Dus waarom doen we dat niet op meer plaatsen? Het is zo cool om te zien hoe de natuur zich herstelt als we ophouden er een bende van te maken.”
Koos Biesmeijer
“Nu drukt het Duitse onderzoek, tien jaar later, zo hard op een zere plek dat ook de politiek denkt: hé, er is echt wat aan de hand, we moeten er echt iets mee.”
Hoe erg is de enorme insectensterfte? “Niet alleen in Nederland, maar in grote delen van de wereld gaat het niet goed. Dat is heel vervelend. Niet alleen zijn het bijzondere dieren, ze zijn ook ons natuur lijk kapitaal. We hebben hun diensten nodig. Bijen laten goed zien hoe de relatie tussen mensen en natuur ervoor staat. Ze zijn cruciaal voor de bestuiving. Zonder bijen geen koffie, appels, peren, aardbeien en allerlei andere dingen. Bijen zijn dus economisch van groot belang. In geld uitgedrukt, gaat het om meer dan een miljard euro per jaar, alleen al voor Nederland, en iets van 230 tot 570 miljard dollar wereldwijd. Als de bijen verdwij nen, raakt dat ons direct in ons bestaan. Dat geldt ook voor de natuur in het algemeen. We hebben natuur harstikke hard nodig voor ons welzijn, ons geluk, onze watervoorziening.”
Wordt het klimaat als een urgenter probleem gezien dan de insectensterfte? “Dat klopt. Mijn eigen onderzoek naar de achteruitgang van wilde bijen in Nederland en Engeland in 2006 trok destijds veel aandacht, maar die was ook zo weer weg. Nu drukt het Duitse onderzoek, tien jaar later, zo hard op een zere plek dat ook de politiek denkt: hé, er is echt wat aan de hand, we moeten er echt iets mee. Bij het klimaat duurde het ook lang, hoor, voor dat dat besef er was.”
Een verbod op landbouwgif? “Wat weten we nu echt? Er is de afgelopen paar jaar een aantal onderzoeken geweest die goed laten zien dat neo nicotinoïden, kortweg neonic’s genoemd, effect hebben op de natuur. Maar de intensiteit waarmee de landbouw het landschap gebruikt, heeft veel meer impact. Het is
12
Belang bijen:
230 tot 570
miljard dollar wereldwijd dus niet alleen het bestrijdingsmiddelengebruik, maar ook het steeds maar weer ploegen, het gebruik van kunstmest, de teelt van alleen maar raaigras, het ver dwijnen van verbindingsstroken. Al die dingen samen hebben een enorm effect. Nu Europa een paar neonic’s verbiedt, zal het niet ineens veel beter gaan met de bijen. We hebben 360 soorten wilde bijen in Nederland. De helft daarvan leeft alleen maar in natuurgebieden. Dat was vijftig jaar geleden niet zo, hoor. Toen kwam je gewoon allerlei wilde en nu zeldzame bijen en hommels tegen als je een rondje fietste vanuit de stad.”
Insectenverlies in Nederland Natuurmonumenten vroeg wetenschappers de Nederlandse insectentrends in kaart te brengen. Het resultaat: het aantal insecten nam de afgelopen decennia ook hier dramatisch af. Zo verdween 54 procent van de nachtvlinders en 72 procent van de loopkevers. Deze uitkomsten zijn in lijn met het Duitse onderzoek dat eind vorig jaar verscheen. Daaruit bleek een achteruitgang van 76 procent van de insecten in de afgelopen 27 jaar. Het aantal onderzoeken met onheilspellende bericht
geving stapelt zich sindsdien in hoog tempo op. Het aantal vlinders in Nederland is vanaf 1992 afgenomen met bijna 40 procent. Maar sinds 1950 is de achteruitgang zo’n 75 procent. Dit verlies aan insectenmassa verklaart wellicht ook het verlies aan vogels (421 miljoen sinds 1980 in Noordwest-Europa). Per slot van rekening is 60 procent van onze broedvogels, waar onder de weidevogels, voor hun voedsel afhankelijk van insecten. nm.nl/insecten
Hoe krijgen we een landschap dat weer insectvriendelijk is? “Door het systeem te veranderen. Dat doen we nu met het Deltaplan Biodiversiteitsherstel. Daarbij kijken we naar alternatieve verdienmodellen voor agrariërs, maar ook naar manieren om supermarkten, banken en andere ketenpartijen in beweging te krijgen. We wijzen niet met vingertjes, we proberen dingen op te lossen.”
Is die verandering een opdracht voor de overheid? “We gebruiken de analogie van de deltawerken. Maar zonder overheid komen we nergens. Die moet zeggen, dat dit is waar onze maatschappij heen gaat. En met de verdeling van budgetten moet de overheid dat ook waar maken. Ze moet dus heel duidelijk een stip op de horizon zetten, de goede dingen stimuleren, andere, meer scha delijke, zaken ontmoedigen. Bijvoorbeeld een lage btw op gezonde en duurzame producten en een flinke accijns op vliegtickets.”
En wat kan de lezer, in afwachting van nieuw overheidsbeleid, bijdragen? “Je moet de verantwoordelijkheid niet van je afschuiven, maar ook bij jezelf te rade te gaan. Niet dat ik zelf super consequent ben: ik eet niet honderd procent biologisch, mijn huis is niet compleet energieneutraal en ik vlieg de hele wereld over. Toch zou ieder voor zich kunnen afvragen wat je wel zou kunnen doen? Bij alles wat je nu doet, moet je denken aan wat je kleinkinderen tegen kunnen komen. En of jij iets achterlaat waar je trots op bent als het gaat om hun leven. Dan moet je sommige dingen niet meer doen. Ook al is dat best moeilijk.”
Hoe ziet de wereld er dan uit? “Dan zijn onze kleinkinderen trotser op hun landschap dan wij nu zijn. Trots, omdat ze graag in Nederland wil len wonen. Omdat je hier veiligheid, goede gezondheid, mogelijkheden tot zelfontplooiing en werk hebt, maar ook nog ruimte voor ontspanning, natuur en mooie landschap pen. Er zijn absoluut nog boeren. Die produceren niet alleen voedsel, ze zorgen ook voor opslag van CO2 en voor de berging van water. En dan zijn de bloemrijke weilan den terug. Omdat we ons realiseren dat onze koeien dan gezonder zijn en de kaas daar lekkerder van wordt. Die is misschien iets duurder, maar dat kan niet zoveel kwaad. We besteden nu minder aan ons voedsel dan vijftig jaar geleden. En daarnaast hebben we een paar grote, robuuste stukken natuur, waarin je echt kunt verdwalen.”
13
Parallellen
Zorg voor elkaar
Balans houden
Ingrijpen
“Het belangrijkste kenmerk van een insect is de metamorfose: van eitje en larve naar een bij of vlinder. Zo’n zelfde metamorfose maken de bladeren van planten door. Een blad begint als grondblad aan de stengel en wordt dan via subtiele veranderingen uiteindelijk een blad dat onderdeel is van de bloem. Je ziet ook parallellen in de kleurenrijkdom. Een klaproos is eigenlijk een vlinder op een steeltje.”
“Kijk naar een vlinder: ze legt haar eitjes op het blad van een plant. De rups eet zich daaraan vol en gaat zich dan verpoppen. De v erpopte vlinder voedt zich met n ectar in de bloem en brengt stuifmeel over naar andere bloemen; zo zorgt ze voor voortplanting van de plant. De twee kunnen niet zonder elkaar.”
“Insecten richten zich op specifieke plantensoorten. Onder de wilde bijen – waarvan je meer dan 300 soorten hebt – zie je dat mooi. Een gehoornde metselbij zit op een wilgenkatje, een klokjesdikpoot op een klokje, een heidekabelbij op heide, de grasbij op gras en een wormkruidbij op boerenwormkruid. Onderzoek eerst of en welke drachtplanten voor insecten in de buurt zijn. Of zaai zo veel mogelijk verschillende soorten: gooi in je tuin overal handenvol zaad en kijk wat er kiemt.”
“Ik heb thuis een klein tuintje, maar dat zit toch boordevol insecten, vogels (voor mij het symbool voor hoop, ruimte en schoonheid), kikkers, salamanders en padden, omdat het een rommeltje is. Maar op een gegeven moment had een behangersbij gangetjes gemaakt en eitjes gelegd in een trede van de trap naar ons huis. Dat werd een gevaarlijke situatie voor ons en ons bezoek. Dus toen heb ik ze overgezet naar een insectenhotel. Maar verder laat ik het zo wild mogelijk – alles heeft elkaar nodig.”
Win een Weleda Colour & Care pakket (t.w.v. € 46,95)
De nieuwe Weleda Beauty Balms en Colour Lip Balms verzorgen je gezicht en lippen én geven je een mooi, natuurlijk kleurtje. Wil je één van de vijf Colour & Care pakketten (met vijf nieuwe producten) winnen? Beantwoord dan de volgende vraag: In welke tinten zijn de Weleda Colour Lip Balms verkrijgbaar? Stuur het antwoord vóór 14 juli 2018 naar weleda@natuurmonumenten.nl o.v.v. je naam en adres. Succes!
BEELD: ANNEMARIE GORISSEN
Jan Graafland, de tuinman van partner Weleda vertelt over de kwetsbare balans tussen insect en plant, en hoe ze op elkaar lijken. En over waarom die twee onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden. TEKST: Nicole Sante
14 De familie Klaver steunt het herstelplan voor De Otterskooi in Nationaal Park Weerribben-Wieden (Ov.). De hele familie heeft een band met deze eendenkooi, omdat onze grootvader daar werkte, vertelt Siemen Klaver.
‘M
BEELD: ERIK BUIS
ijn opa was kooiker voor Natuurmonumenten en werkte zijn leven lang in De Otterskooi bij Dwarsgracht. Als klein jochie mocht ik weleens mee. Spannend! Mijn opa was introvert en groot, hij droeg groene kleding en klompen. Als we bij de kooi kwamen, moest ik stil zijn: o wee als je de eenden verjoeg! Drie jaar geleden zijn we met mijn vader
nog eens gaan kijken. We kregen de sleutel mee en voeren er heen. Natuurmonumenten gaat er weleens naartoe met schoolklassen, maar verder komt er niemand. De kooi was dan ook behoorlijk verwaarloosd. Wij wilden als familie iets doen voor De Otterskooi. We geven nu periodiek aan het herstelplan en gaan al drie jaar achtereen een dag aan het werk daar. Het is een echte mannendag, met drie generaties Klaver. We zagen omgevallen bomen in stukken, slaan palen in de grond en zetten nieuwe rietmatten rondom de kooiplas. De
Familie Klaver en de eendenkooi van opa
gereedschappen die we daarbij gebruiken, hebben we zelf gefinancierd. Terwijl we de ijsvogels zien vliegen en zelfs een keer een marter zagen rennen, vertelt de oude generatie hoe opa ’s winters met een zaklamp in zijn mond zijn weg vond in de eendenkooi. Of hoe hij een wak in het ijs sloeg waar de eenden over elkaar heen buitelden. Zo’n werkdag is echt een feestje, die we altijd afsluiten met een etentje in het restaurant De Otterskooi.
15
Bij de eerste vogeltelling van dit jaar op Marker Wadden zagen onze tien vogelspotters meer dan veertig soorten. Er waren nog enkele bijzondere wintergasten, zoals de strand leeuwerik en de sneeuwgors. En ook de eerste zomergasten, waaronder de kluut, strandlopers en de kokmeeuw. Een goed teken was ook het grote aantal visetende vogels. Nonnetjes, middelste zaagbekken, grote zaagbekken en aalscholvers komen af op het groeiend aantal vissen binnen de eilandenring. Het ondiepe water is voor de vissen heel geschikt om zich voort te planten. Boswachter André Donker zag ook nog heel ongewone gasten: merels. Deze typische tuinvogels vertonen zich normaal gesproken niet in zo’n kaal landschap als Marker Wadden.
Wonderschoon Wonderfeel Het driedaags festival Wonderfeel biedt op zeven podia meer dan 130 optredens midden in de prachtige natuur van de ’s-Gravelandse Buitenplaatsen (vlakbij Hilversum). Relaxed luisteren naar klassieke muziek met uitstapjes naar jazz, pop en wereld muziek. Naast muziek kun je op Wonderfeel ook terecht voor poëzie, muziekdocs en een excursie met de boswachter. Ontdekkingen doen, zelf je tempo bepalen, mensen ontmoeten, lekker eten:
Wonderfeel is je zomer! Voor het vierde jaar op rij vindt op 20, 21 en 22 juli Wonderfeel plaats op de ’s-Gravelandse Buitenplaatsen (NH) van Natuurmonumenten. Meer info en kaarten Als lid van Natuurmonumenten ontvang je korting. Dagkaart € 60 (i.p.v. € 66). 3-dagenkaart € 132 (i.p.v. € 142). Met je ticket draag je bij aan het behoud van de ’s-Gravelandse buitenplaatsen. Boek nu via: nm.nl/wonderfeel
Alle bee(s)tjes helpen!
N
et na de gemeenteraadsverkiezingen hebben we de oproep gedaan om de groene leefomgeving een stevige plek te geven in de plannen voor de nieuwe ‘regeerperiode’. Investeer in natuur en groen, binnen én buiten de bebouwde kom, was onze kernboodschap. We deden dat overigens in een veelkleurige coalitie van maatschappelijke organisaties en bedrijven. Logisch eigenlijk, want investeren in natuur en groen draagt bij aan een aantrekkelijk woon- en vestigingsklimaat, waarin toerisme en recreatie worden gestimuleerd, de biodiversiteit wordt beschermd en gemeenten klimaatbestendig en gezond worden voor hun inwoners. In ieders belang dus! We deden dit ook om politici in steden en dorpen (hoe groot of klein ook) mee te geven dat we allemaal iets kunnen doen om Nederland mooier te maken. Om het met een knipoog te zeggen: alle bee(s)tjes helpen! Dat is ook mijn boodschap aan iedereen in Nederland die van natuur houdt: soms kun je met een kleine actie het verschil maken. De schokkende berichten over massale insectensterfte waren voor ons reden om een petitie te starten. De meer dan honderdduizend mensen die in het afgelopen jaar onze online- petitie hebben getekend, hebben er mede voor gezorgd dat we hierover in gesprek konden komen met politici en bestuurders. Het is eigenlijk heel simpel. Zichtbare betrokkenheid van de samenleving bij onderwerpen op het gebied van natuur, landschap en cultuurhistorie zorgen ervoor dat wij aan tafel kunnen komen. Om te praten over problemen, maar vooral over oplossingen. Want daar is het ons om te doen. Op een constructieve toon, met zoveel mogelijk partijen en gericht op het bijeenbrengen van belangen, staan wij voor natuur in Nederland. De crux is dat u, samen met anderen, het verschil kunt maken door u uit te spreken. Alle beetjes helpen. Zodat wij daarmee de beestjes (insecten) kunnen helpen! Marc van den Tweel, directeur Natuurmonumenten
BEELD: ERIK BUIS, GETTY IMAGES
Vogels weten Marker Wadden te vinden
Zoemmmm
We zitten middenin de zoemmaanden. En dan zijn we vooral bezig met steken, jeukbulten en slapeloze nachten. Best jammer, want er is zoveel meer te vertellen over die zoemende beestjes.
1
Waarom vliegen bijen niet in een rechte lijn?
Bijen, hommels en ook vlinders vliegen van hot naar her. Waarom doen ze dat toch, vraagt Thijs Abbenhuis uit Haelen. Ze zouden veel energie besparen als ze in een rechte lijn van bloem naar bloem gaan. En misschien willen ze het ook wel, maar ze kunnen dat niet. Ze slingeren zo omdat ze heel slecht zien. Ze vinden hun weg naar een bloem door te ruiken. Dat doen ze met de twee antennes op hun kop. Die vangen geurpluimen op. Aan de hand van de geuren die de antennes registreren, corrigeren ze voortdurend hun route. Pas als ze op een bloem zijn geland, kunnen ze Âvormen en strepen zien. Die volgen ze om bij de nectar te komen.
BEELD: GETTY IMAGES
2
Wat is het verschil tussen stuifmeel en nectar?
Stuifmeel bevat de mannelijke geslachtscellen van zaadplanten. Voor de voortplanting van planten is het nodig dat stuifmeel van de ene op de andere plant wordt overgebracht. Bij een deel van de planten zorgt de wind dat het stuifmeel zich verplaatst, bij een klein aantal gaat het via water, maar bij het overgrote deel verzorgen insecten het transport. Waarom ze dat doen? De planten die insecten nodig hebben, zorgen ervoor dat ze de insecten iets te bieden hebben. In het stuifmeel zit
veel belangrijk voedsel. En de planten hebben nog iets dat onweerstaanbaar is: nectar. Het is een vloeistof die zoet en rijk aan energie is. Hommels, bijen en vlinders zijn dol op dit energiedrankje. Nectar zit onderin de bloem. Om erbij te kunnen, moeten ze dus diep in een bloem duiken. Daarbij pakken ze stuifmeel mee. Bij een duik in een volgende bloem blijft er wat van dat stuifmeel achter en kan de versmelting met een eicel beginnen.
Ook een vraag?
Stuur die naar natuurvraag@ natuurmonumenten.nl Frans geeft altijd antwoord. En de leukste vragen neemt hij mee in Puur Natuur.
3
Wat is er met de merels aan de hand?
17 Eric Vogel, informeert medewerkers Natuurmonumenten over de risico’s van teken
Even bellen met...
4
Hoe herkennen vlinders hun waardplanten? Vlindervrouwtjes hebben aan het uiteinde van hun pootjes een gevoelig orgaan, waarmee ze heel snel suikers kunnen proeven (zo’n tweeduizend keer sneller dan mensen). Omdat elke plant anders smaakt, kunnen de vrouwtjes zo de plant vinden waar ze hun eitjes op moeten leggen. Iedere vlindersoort doet dat trouwens op een andere manier. Het oranjetipje legt één eitje per plant, terwijl de dagpauwoog tientallen tot honderden eitjes op één plant afzet.
Hebben boswachters veel te maken met tekenbeten? Ze werken in het groen, dus het is logisch dat het bij hen meer voorkomt. Teken kunnen een bacterie overbrengen, die de ziekte van Lyme veroorzaakt. Een heel vervelende ziekte. Per jaar krijgen zes tot tien medewerkers van Natuur monumenten daar mee te maken. Waar zitten ze? In de winter zitten ze in de grond, tussen afgevallen bladeren en takjes. Maar als de temperatuur boven de 4 graden Celsius komt en de luchtvochtigheid boven de 80 procent is, kruipen ze langs grasstengels omhoog op zoek naar een prooi. Ze kunnen dus ook in je eigen tuin of in het park in het natte gras zitten. Hoe zien ze eruit? Teken kennen drie stadia. Als larf zijn ze zo klein dat je ze niet ziet; in dat stadium bijten ze vooral muizen.
Tijdens een fietstochtje onder Rotterdam kwamen J. Schoenmaker en zijn vrouw een plant tegen die wel een heel aparte bloem had. Hij groeide tussen stenen op een dijk. “Het leek wel op een opstaande cobra slang, maar dan met blaadjes en bloemen”, mailt hij. “Wij hadden zoiets nog nooit gezien.” Hij ging op onderzoek uit en ontdekte dat het gaat om fasciatie, een fenomeen waarbij een plant een bijzondere vorm aanneemt. Het is een bandvormige verbreding, die ontstaat als de celdeling wordt verstoord tijdens de
Als nimf – het tweede stadium – zijn ze wat groter, maar nog steeds niet veel meer dan een mosterdzaadje. Dan hebben ze wel al die vervelende bacterie bij zich en bijten ook mensen. Het volwassen stadium is wat de meeste mensen kennen. En dan zijn het de vrouwtjes die bijten en de bacterie overdragen. Wat kun je doen om beten te voorkomen? Niet door hoog, nat gras lopen. Tijdens een wandeling moet je daarom op de paden blijven. En je moet jezelf ’s avonds goed controleren, ook als je in de tuin hebt gewerkt. Let dan vooral op ellebogen, liezen en knieën; teken kruipen graag op vochtige plekjes. Als je de teek snel verwijdert, is er geen probleem. Zit ie er al een tijdje dan moet je naar de huisarts gaan en om antibiotica vragen.
groei. Het komt veel voor bij wilgen en paardenbloemen. In dit geval gaat het om slangenkruid.
Wat is dit?
BEELD: XXX
De afgelopen jaren h ebben merels te kampen met een virusziekte (usutu). Veel besmette merels gaan dood. Het virus is voor het eerst in 2016 in ons land vastgesteld in het oosten. Sindsdien is de grens naar het noorden en westen opgeschoven. Dit voorjaar werden vijftien procent minder merels geteld dan een jaar eerder. Merels in dorpen en steden l ijken meer te lijden aan het virus dan merels in het buitengebied. Muggen b rengen het usutu-virus, dat oorspronkelijk uit Afrika komt, over. De piek van de b esmettingen is in de zomer, als muggen actief zijn. Sommige merels overleven een besmetting en bouwen weerstand op. Wat de gevolgen van het virus zijn voor de merelpopulatie weten we pas over enkele jaren. Als je een dode vogel vindt, kun je dat melden op portal.sovon.nl/dood
18
Aardhommels leven in een kolonie die uit enkele tientallen tot circa honderd hommels bestaat. Een koningin sticht zo’n kolonie. Dit is een bevrucht vrouwtje en de enige die overwintert. Zij zorgt in het nieuwe seizoen voor nageslacht.
Hommel in je tuin
Heb jij al hommels in je tuin? Hoe meer bloemen, hoe groter de kans. Met hun tongen zuigen ze nectar uit bloemkelken. De zomer is voor de aardhommel het hoogtepunt. TEKST: Wilco Meijers BEELD: Inge van Noortwijk M.M.V. Pieter van Breugel
Meestal verlaat de koningin in maart haar overwinteringsplek. Ze warmt zich op in de lentezon en zoekt daarna vroegbloeiende planten om op krachten te komen. Daarna gaat ze op zoek naar een geschikte nestplek. Vaak is dat een oud muizenholletje onder de grond, maar het kan ook een bovengrondse plek zijn, in een spouwmuur met isolatiemateriaal bijvoorbeeld.
Na een dag of vijf komen uit de bevruchte eitjes larven. Die voeden zich met nectar en vers stuifmeel dat moeder meebrengt. Na circa tien dagen verpoppen de larven en spint elke larve een cocon. Daar vliegen na twee weken werkers uit; allemaal vrouwtjes die geen eitjes leggen. Op de nestplek maakt de koningin een geïsoleerd kamertje. Hierin maakt ze een potje van was dat ze met nectar vult. Dit dient als voedselvoorraad tijdens de broedtijd. Daarna legt ze een stuk of tien eitjes die ze met een laagje was omhult. Daar gaat ze bovenop zitten broeden. Als het warm is, verlaat ze af en toe het nest om voedsel te vergaren. Is het te koud, dan snoept ze uit haar honingpotje.
19
In de loop van de zomer bereikt de kolonie z’n maximale omvang. De koningin legt tegen die tijd ook onbevruchte eitjes. Soms doen ook werksters dat. Daar worden mannetjes uit geboren, de darren. Tegelijkertijd krijgen sommige larven extra voedsel. Daar worden nieuwe koninginnen uit geboren. Zo wordt het drukker en drukker in het nest. Er ontstaan zelfs vechtpartijtjes en de werksters bekommeren zich steeds minder om het nest. De oude koningin verliest langzaam de controle.
De jonge koninginnen vliegen geleidelijk uit en bezoeken veel Âbloemen om vetreserves op te bouwen. Elke nieuwe koningin maakt een bruidsvlucht, waarbij ze soms met meerdere mannetjes paart. Vervolgens zoekt ze een droge, beschutte plek waar ze kan overwinteren. Vaak graven ze zelf een klein gangetje in de grond. De rest van het hommelvolk is dan al ter ziele.
1 2 3 1
6
6 5
2
4
3
4
5
Vanaf nu legt de koningin zich helemaal toe op het produceren van eitjes; ze kan honderden eitjes leggen. De werksters zorgen voor verse aanvoer van nectar en stuifmeel en de uitbouw van het nest.
20
Gek van insecten
Van Texel tot Zuid-Limburg, overal zetten vrijwilligers, jong en oud, zich in voor insecten. De één knapt het leefgebied op, de ander telt heel minutieus het aantal insecten of eitjes in een afgesproken stuk natuur. Dankzij hen houden veel insecten in natuurgebieden nog stand. : Lars van den Brink BEELD
WIE: Jordy Frowijn (19)
uit Schagen (NH) WAAR: De Zandkuil, Texel VOOR WELK INSECTEN: Meer dan twintig soorten graafwespen- en bijen. WAT: Plaggen en graven om kale plekken en steile randjes in het zand te maken waarin de bijen nesten kunnen maken. WAAROM: In het verleden maakten konijnen de kale plekken, die zijn door ziekten haast verdwenen. Die kale plekken groeien door de neerslag van meststoffen extra snel dicht. WANNEER: Eén keer per jaar, vroeg in het voorjaar als de graafbijen en -wespen nog diep in de grond zitten, dan worden ze niet verstoord. BIJZONDERHEID: Natuurmonumenten kocht De Zandkuil in 1923 dankzij giften van leden. Het was een geliefde plaats van Jac. P. Thijsse en tot voor kort het enige insectenreservaat van Nederland.
21
22
WIE: Jan Dolman (71), Hall (Gld) WAAR: landgoed Leusveld, Hall
BEELD: GETTY IMAGES
VOOR WELK INSECT: kleine ijsvogelvlinder WAT: Door een dicht bos is een breed pad gemaakt. WAAROM: Een kleine populatie van kleine ijsvogelvlinders zat opgesloten op een open plek in het bos. Dankzij de vlindercorridor kunnen de bedreigde vlinders zich verplaatsen naar nieuwe leefgebieden. HOE: Een groep van tien vrij willigers onderhoudt het pad. Ze snoeien bomen en struiken, en maaien de bermen zo dat bloemen er alle kansen krijgen. Daardoor heeft kamperfoelie zich in de vlindercorridor gevestigd. Alleen op deze plant zet de kleine ijsvogelvlinder z’n eitjes af. Voedsel halen ze onder meer uit de bramen die in de bosrand groeien.
23
WIE: Peter Notten (64) uit Puth (Li.) WAAR: Hondskerk/ Wanenberg, Puth
Âvliegend hert WAT: Broedstoven maken en het creĂŤren van open bosranden. WAAROM: Broedstoven (van stammetjes en houtsnippers) zijn een alternatief voor dood, rottend hout; vliegende herten kunnen er hun eitjes in leggen. In de bloemrijke vegetatie en bomen van een open bosrand vinden volwassen insecten voedsel.
BEELD: GETTY IMAGES
VOOR WELK INSECT:
24
WIE: Gerard Eggers (57) Emmeloord (Fl.) WAAR: Voorsterbos, Kraggenburg (Fl.)
BEELD: NATUURMONUMENTEN - CHRIS DE RUIJTER
VOOR WELK INSECT:
noordse 足winterjuffer WAT: Controleren of het leef足 gebied in orde is. WAAROM: Kleine veranderingen kunnen grote gevolgen hebben. Zo moet in het voorjaar het waterpeil zakken zodat de noordse winter足 juffers gaan paren en eitjes afzetten. HOE: Met enige regelmaat loopt Gerard een vaste route door het leefgebied van de bedreigde libellensoort en geeft aan de boswachters door welke aanpassingen ze moeten doen. BIJZONDERHEID: Door gericht beheer is het Voorsterbos een 足eldorado voor vlinders. Er zijn dagen dat Gerard zeshonderd exemplaren telt. Hij behoort tot de vlindertellers met de meeste waarnemingen van het land.
25
WIE: Ans Rijssemus (71)
BEELD: NATUURMONUMENTEN - PAUL COOLS
uit Losser (Ov.) WAAR: Witte Veen en Buurserzand (Ov.) VOOR WELK INSECT: gentiaanblauwtje WAT: Tellen van eitjes van het gentiaanblauwtje op klokjes gentianen. De vlinder zet alleen op deze plant z’n eitjes af. HOE: Vanaf eind juli drie keer afgezette eitjes op de klokjesgentiaan in een vast blok van tien bij tien meter telt Ans. WAAROM: Aan de hand van telgegevens nemen de boswachters speciale maatregelen voor deze bedreigde vlinder. In het Buurserzand plaggen ze kleine stukken voor de groei van klokjesgentiaan. Voor het Witte Veen, waar de achteruitgang heel sterk is, wordt overwogen om gentiaanblauwtjes uit te zetten. Dat kan alleen als er ook bossteekmieren aanwezig zijn. Deze mieren nemen de rupsen mee naar hun nest. Daar voeden ze de rupsen totdat die zich ontpoppen als gentiaanblauwtjes en uit het nest vluchten.
26
Zin in een zomerse rondrit door duizenden hectares pure natuur? Stap dan op je fiets voor de Vlinderroute, dwars door natte heide, grenzeloze bossen en gastvrije brinkdorpen. Boswachter Lian F likkema fietste met Puur Natuur alvast vooruit.
BEELD: FRANS DE VRIES - TOONBEELD
TEKST: Wilco Meijers
10 Onderweg komen we herder Johan Coelingh tegen met zijn schapen. Ze worden gevolgd door boerenzwaluwen, die afkomen op de vliegen en muggen rondom de kudde. Lees het dagboek van herder Johan op pagina 41.
Over de grote stille heide
H
et duurt even voordat we echt op de fiets zitten. Startpunt Bezoekerscentrum Dwingelderveld houdt ons op. Binnen bekijken we de maquette van schapenwol en buiten lonkt de vlindertuin. Er fladdert van alles om ons heen. En verderop valt veel te ontdekken bij de bijenkast. Die slaan we maar over, er wachten 53 fietskilometers door Drentse topnatuur. Natte heide We bezoeken ook de vernieuwde Schaapskooi Ruinen van Stichting Het Drents Heideschaap en de naastgelegen uitkijktoren. De demonstratiekooi heeft een authentieke bouwstijl en er is een moderne variant met strak puntdak. Luxe onderkomens voor de blatende dames die het Dwingelderveld op orde houden. “Samen met de Natuurmonumentenkudde in Lhee houden ze de hei open en gevarieerd,” vertelt Lian. Boven op de toren, begrijp ik wat ze bedoelt. We turen over de veelkleurige vlakte van het grootste natte heidegebied van
27
Europa. Met wuivende witte bolletjes (veenpluis) en de zachtroze dopheide als voornaamste smaakmakers. Geadopteerde rupsen De tocht gaat verder en voert ons langs typisch Drentse hoeves, bos met stuifduinen, akkers en velden. Onderweg praat Lian voluit over haar grootste passie, de wilde planten langs de route. “Kijk daar, de grote ratelaar! In de Tweede Wereldoorlog lagen in het Holtingerveld twee startbanen. Na de oorlog zijn de klinkers van de startbanen gebruikt voor de wederopbouw, maar de stenige ondergrond zie je nog wel terug in de begroeiing. In het gras dat er nu groeit, gedijt de ratelaar goed.” Lians favoriet is de klokjesgentiaan, de waardplant van de vlinder gentiaanblauwtje. Een soort die de afgelopen decennia hard achteruit gaat. Ze hebben een wonderlijke cyclus, vertelt Lian: “De vlinder legt haar eitjes op de bloem, waarna de larve zich naar het zachte binnenste deel van de bloem eet. Na enkele weken laten de volgroeide rupsen zich op de grond vallen, in afwachting van
hun adoptieouders: knoopmieren, zoals de bossteekmier. Die nemen de rupsen mee naar hun nest waar ze zeker een jaar voor de rupsen zorgen. De rupsen ontpoppen zich daar tot vlinders en verlaten daarna vliegensvlug het mierennest. Dan begint het hele verhaal opnieuw.” Wildernis Al fietsend schudt Lian meer natuurweetjes uit haar mouw, over heideblauwtjes die ’s avonds samen slapen in pijpenstro, over zandbijen die pas van de dopheide kunnen snoepen als hommels er eerst in een gaatje in hebben gepikt en over heivlinders die berkensap drinken. We komen langs het Drents-Friese Wold. Een wildernis van dichte bossen, venige stukken met grote stronken en stille vennen. Het lijkt Scandinavië wel. En dan, aan het eind van de tocht wacht de grote doorsteek over de hei richting eindpunt. In de verte verscheurt het getrompetter van een kraanvogel de stilte van het grandioze landschap. Ik wens iedereen die deze zomerse tocht fietst zo’n afsluiter toe.
28
7
2
8
BEELD: GETTY IMAGES, NATUURMONUMENTEN - GEURT BESSELINK, ANDRIES DE LA LANDE CREMER
1
Start- en eindpunt van de route. Binnen ben je welkom voor informatie, koffie en thee, buiten is er speelnatuur van OERRR, een vlindertuin en bijenhotel met wilde bijen.
2 De kudde van de vernieuwde schaapskooi van Ruinen groeit de komende jaren van 300 naar 450 schapen. Er is een informatieruimte en naast de kooi biedt de nieuwe uitkijktoren een prachtig uitzicht over het Dwingelderveld.
3 Tijdens de Tweede Wereld oorlog was dit een schuilplaats van verzetsstrijders. Eind 1944 werd het schuilhol door de bezetters ontdekt. Elf arrestanten werden afgevoerd naar concentratie kampen, slechts één overleefde de oorlog.
4
4 Het bestaat nog, stilte in Nederland. Ervaar het aan de rand van dit rustgebied, terwijl je uitkijkt over het weidse Wapserveld.
5 In Oude Willem, vernoemd naar een vroegere schaapsherder, ligt een voormalig landbouwgebied waar de natuur wordt hersteld. Het gebied gaat weer dienen als brongebied van de Vledder Aa, de beek die door het DrentsFriese Wold slingert.
6 Aangename pauzeplek bij een van de vele fraaie vennen in het Drents-Friese Wold, een gebied waar je de wildernis kunt proeven.
7 Met een beetje geluk kun je kraanvogels zien overvliegen. De gracieuze vogels voelen zich in het Dwingelderveld steeds meer thuis. Er broeden
enkele paartjes, meestal op een pol in een ven. Zo kunnen vossen niet bij het nest komen.
8 Even de benen strekken? B ungel dan met je benen op de grote banken die hier in 2018 zijn neergezet. Achter zie je de bekende Dwingeloo Radiotelescoop met een diameter van 25 meter.
9
Het Dwingelderveld heeft de afgelopen jaren een metamorfose ondergaan. Landbouwgrond op onder meer het Noordenveld is afgegraven om heide de ruimte te geven. Sloten en greppels zijn gedicht zodat het water in de natuur blijft.
10 Schaapherder Johan Coelingh dwaalt met zijn kudde en hond Femke door het westelijke deel van het Dwingelderveld. De schapen houden het heide landschap intact (zie pag. 42).
Bijenparadijs In 2016 heeft kenniscentrum EIS onderzoek gedaan naar bijen in het Nationaal Park Dwingelderveld. Er werden liefst 87 soorten wilde bijen geteld, waaronder drie soorten die vrijwel alleen in Drenthe leven. De onder zoekers keken ook of wilde bijen en honingbijen elkaar beconcurreren. Honingbijen bleken veel verder te vliegen; zij zoeken tot 6 km naar voedsel, vooral in massaal bloeiende planten. Wilde bijen zoeken op korte afstand naar specifieke planten. Een goede reden om bijenkasten ver van de belangrijkste planten van de wilde bij te zetten.
29
L e g enda
vlinder
route
Bos
Heide
Zand
Water
Bebouwing
Industrie
Spoor Verharde weg
Hoogersmilde
ca. 53 km
Fietspad / Wandelpad
68
Fietsroute
5 4
67
Doldersum
3 59
53
12 Fietsknooppunt
6
Uitkijkpunt Horeca
P
Nationaal Park Drents-Friese Wold
Parkeerplaats
Geeuwenbrug 70
N855
Wapse
Diever
94
37
Dieverbrug
75 77
Dwingeloo
3 N371
Wapserveen
7
H o l t i n g e r-
Nationaal Park Dwingelderveld
veld 52
Lhee
51
83
8
10 9
56 50
Havelte
95
Uffelte 65
START
55
57
1 0
2 1000
2000 m
© c ar tographic s .nl
Pauzeren? Bestel in Theehuys Anser dennen een drankje of iets lekkers en ontvang op vertoon van je ledenpas een ‘natuurlijk & heerlijk Theehuys cadeau’.
Gratis app
Fietsnetwerk.nl/ natuur-app
De route is in samenwerking met Fietsnetwerk gemaakt en is gemarkeerd met fietsknooppunten. Opstappen kan bij elk gewenst punt. De route is te downloaden op Fietsnetwerk.nl/ natuurmonumenten
KAART: CATRHOGRAPHICS.NL
Fietsknooppunten
30
Bekijk deze producten op
www.natuurmonumentenshop.nl
INSECTEN HOTEL SUVAN Geef bijen een thuis! € 23,95
leden € 21,50
BBQ EMMER Gemakkelijk mee te nemen € 29,95
leden € 26,95
ZAAI-HET-ZELF VURRUKKULLUK VELDBOEKET Genieten van zelfgekweekte veldbloemen € 2,95
leden € 2,50
Vanaf € 25,- gratis thuisbezorgd. Onder dit bedrag berekenen wij € 4,99 verzendkosten. Met je aankoop steun je de natuur in Nederland.
HANDBOEK VOOR BIJENFANS Compleet kinderboek over wilde bijen en honingbijen
€ 24,95
MAAK JE EIGEN WILDEBLOEMENTUIN Leg je eigen wilde bloementuin aan!
€ 24,95
van boswachter Chantal om eropuit te trekken
uimte Meer rs, vissen én gel in voor vorliefhebbers t u e u nat Haringvli T het MAAK
BEELD: JELLE HOOGENDAM (METRS & HERMSEN), GRAPHIUS
E DS LIJK G MOGE ROOMFON D E L R A O N O D ATIO VAN N DE LOTERIJ O C T S PO
NATUURMONUMENTEN WERKT AAN HERSTEL NATUUR met Wereld Natuur Fonds, ARK Natuurontwikkeling, Vogelbescherming, Staatsbosbeheer en Sportvisserij Nederland
Trekvisssen eindelijk op weg naar Frankrijk en Duitsland
32
WELKOM VISSEN!
Een kleine stap voor de Haringvlietsluizen, een enorme stap voor de trekvissen. Vanaf 5 september gaan de sluisdeuren naar het Haringvliet permanent op een kier. Dat betekent dat trekvissen voor het eerst in bijna vijftig jaar weer vanaf zee de Rijn en de Maas kunnen bereiken. Daar willen ze heen om zich voort te planten.
De zeeforel ziet eruit als een zilveren torpedo met zwarte stippen op de flanken. Elk jaar probeerde hij het weer. Maar steeds stootte hij z’n neus aan een dichte deur. Nu de Haring vlietsluizen een stukje open gaan, kan de trekvis weer door de Maas naar z’n favoriete paaigronden in de Eifel, de Ardennen of Sauerland zwem men. In de Noordzee vreet hij zich groot – hij kan ruim een meter lang worden – op zand spiering, garnalen en sprot. Voordat hij de rivier optrekt, blijft hij een tijdje rondhangen in de brakke zeemonding om te wennen aan het zoete water.
l vele jaren nemen de landen die langs de Rijn en de Maas liggen maatregelen om trekvissen welkom te heten. Zo verbeterden zij de waterkwaliteit en maakten zij op tientallen plaatsen vistrappen bij stuwen en sluizen. Nu de Haringvlietsluizen opengaan kunnen fint, houting, elft, paling, bot, zee forel, steur, zalm en natuurlijk de haring, waaraan het Haringvliet zijn naam dankt, hun oude trekroutes weer oppakken. “De vissen gaan de opening zeker vinden”, vertelt boswachter Chantal van Burg van Natuurmonumenten. “Ze zitten er al. Ze zijn altijd blijven proberen om het Haringvliet op te zwemmen, maar vonden een dichte deur.” Dat de riviermonding in 1970 werd afgesloten, was heel logisch. Na de Watersnoodramp kreeg veiligheid alle prioriteit. Inmiddels hebben we geleerd dat het voor de veiligheid niet nodig is om de rivieren permanent af te sluiten. Vandaar dat de sluizen een kier maken in de dam. De verwachting is dat het zoute zeewater niet ver het Haringvliet instroomt. Ook blijft het verschil tussen hoog en laag water zoals het nu is. Rijkswaterstaat gaat
nauwlettend in de gaten houden wat de effecten zijn als je de sluizen steeds een stukje verder open zet. Tot hoever komt het zoute water, hoe reageren planten en vogels hierop en, natuurlijk, wat doen de trekvissen? De afgelopen twintig jaar is er door overheden en natuurorganisaties in het Haringvliet al veel geïnvesteerd om de typische natuur van een delta te herstellen. De omvorming van Tiengemeten tot een natuureiland is daarvan het bekendste voorbeeld. Nu de sluizen op een kier gaan, gaat Natuurmonumenten in de Korendijkse Slikken, op de noordoever van het Haringvliet, aan de slag om de dynamische deltanatuur weer een beetje terug te krijgen. Water krijgt meer ruimte, er komen nieuwe modderige oevers. Goed voor trekvissen, insecten, vogels en de zeer zeldzame noordse woelmuis, die alleen in Nederland voorkomt. Verder krijgt de natuur bij Scheelhoek, vlak achter de sluizen, meer ruimte. Daar komt ook een vogelkijkhut met uitzicht op de deltanatuur. Straks kunnen we allemaal zien hoe de natuur hier een nieuwe kans krijgt.
33
Dankzij de Kier kan het Haringvliet z’n naam weer eer aan doen. Tot halverwege de vorige eeuw zaten het Haringvliet en Hollands Diep vol met zeebliek: jonge haringen (tot vier centimeter).
EINDELIJK, DE HARING VLIETSLUIZEN GAAN OPEN
Niet alle palingen – of alen, zoals ze ook heten – zien de zee. Sommigen slijten hun lange leven (ze kunnen wel 80 jaar oud worden) in zoet water, mits schoon. Overdag schuilen ze in de modder, ‘s nachts gaan ze op jacht en vangen ze g arnalen en visjes. Sinds de jaren 70 holt hun aantal ach teruit. Hoewel ze soms over land naar nieuwe leefgebieden zoeken, is de opening in de Haring vlietdam goed voor ze. Op de overgang van zee en rivier vind je de grootste palingendichtheid.
GOEDE OUDE TIJD Gerard Ouweneel telt al sinds 1955 vogels langs het Haringvliet. En al die tijd als vrijwilliger van Natuur monumenten.
Kluut
“Voor de afsluiting in 1970 was dit een totaal andere wereld. Je zag er geen mens. Bij hoog water zag het eruit als nu. Bij laag water had je veel slikken barstensvol vogels; er zaten bijvoorbeeld wel zevenduizend kluten. Van de trekvissen was de steur al verdwenen, er zaten wel haringen en heel veel palingen. Het water lichtte soms zilver op van de scholen glasaal die naar binnen zwommen.”
‘Al in 1995 stond het op de agenda toen ik voor Natuurmonumenten lobbyist werd in Zuid-Holland. Het was destijds al duidelijk dat er wat moest gebeuren. We namen als Natuurmonumenten het voortouw, maar er was veel weerstand van de landbouw. We mobiliseerden onze leden uit de streek om tegenwicht te geven. Om politici te overtuigen organiseerde ik per partij excursies. Ik heb ook Willem-Alexander, die toen watermanager was, rondgeleid. We maakten een coalitie met andere natuurorganisaties en zetten ons in voor natuurprojecten, die inspeelden op de komst van brak water en getijwerking. Ook na het besluit in 2003 is voortdurend geprobeerd om het weer in te trekken of de kier kleiner te maken. Maar de buurlanden zetten ons onder druk. Die landen investeerden veel om de vistrek weer mogelijk te maken. Dan kan het natuurlijk niet zo zijn dat wij de voordeur potdicht houden. Dat de Kier er na al die jaren echt komt, maakt mij trots. De aanhouder wint.’
BEELD: NATUURMONUMENTEN - ROB DOOLAARD, LENIE KAPTEIN-TON, GRAPHIUS
Udo Hassefras van Natuurmonumenten zette zich jaren in voor de kier.
34
De deltawerken waren bedoeld om ZuidwestNederland veilig te maken tegen hevige stormen. Nu is het tijd voor Het Nieuwe Deltawerken: het stap voor stap herstellen van de natuur die bij een delta hoort.
NATUUR OP DE GRENS VAN RIVIER EN ZEE
O
m te voorkomen dat Zuidwest-Nederland weer met overstromingen te kampen zou krijgen hebben we onze delta vrijwel geheel afgesloten. Alleen de Westerschelde en de Oosterschelde hebben nog open verbindingen met de zee. Dat heeft veel veiligheid opgeleverd, maar de keerzijde is dat er veel schade is toegebracht aan de natuur. Tussen zout en zoet Met de afsluiting verdween de overgang van zoet naar zout water met veel ondiepe, modderige vlaktes. Juist in die overgang
vind je een rijkdom aan planten en dieren. Het zijn kraamkamers waar vissen opgroeien, vogels pikken er massa’s wormen, pieren en schelpdieren uit de zachte bodem, er groeit zeekraal, lamsoor, zeeaster en zilte schijnspurrie. Deze bijzonder rijke wereld op de grens van rivier en zee is nagenoeg verdwenen. Met de Deltawerken ontstonden grote bekkens met zoet water, waarin vervuild water uit het achterland zorgt voor een sterke groei van giftige blauwalgen. De Grevelingen, die zout is gebleven, kent zijn eigen problemen: onder water komt vrijwel geen leven meer voor. Met de kier in de Haringvlietsluizen
– en ook het creëren van openingen in de Brouwersdam, waardoor er weer beweging in het water van de Grevelingen komt – kan de natuur zich weer wat herstellen. Belangen “Het is een proces van kleine stappen. We willen naar een situatie waarin vissen gemakkelijk in en uit kunnen zwemmen, waarin het water weer gezond wordt”, vertelt Frans van Zijderveld, die als medewerker public affairs alles weet van dit project. “Daar zijn veel belangen mee gemoeid: landbouw, drinkwater, veiligheid. En dat betekent veel overleg en afstemming.”
35
De middelste zaagbek houdt van vis en van zout water. Z’n snavel heeft een rij fijne tandjes die doen denken aan een zaag. Met die zaagbek kan hij glibberige visjes goed vast houden voordat hij ze inslikt. Zelfs een kleine paling lukt het niet om te ontsnappen. De eend met z’n wilde kuif heeft dus op twee manieren baat bij de opening van de Haring vlietsluizen: meer vis en meer zout water. Mogelijk gaat dan het aantal broed paren toenemen. Sinds een jaar of veertig broedt de middelste zaagbek in ons land, maar het gaat nog maar om enkele tientallen broedparen.
Vogels kijken vanuit een ei Net achter de Haringvlietsluizen, aan de rand van Scheelhoek, komt een bijzonder vogelobservatorium. Boswachter Ted Sluijter is ‘apetrots’ op het nieuwe uitkijkpunt. “Het is het icoon van het Droomfondsproject Haringvliet. Dit staat nog nergens.” Volgend jaar gaat het observatorium open. Het houten bouwwerk is ontworpen door architectenbureaus RO&AD enRAU in opdracht van Vogelbescherming. Het ziet eruit als een enorm ei van een grote stern. Vanuit het observatorium kijk je straks uit op een eiland met duizenden broedende grote sterns; het is een van de grootste broedkolonies in ons land. Buiten het broedseizoen zitten het eiland en het ondiepe water eromheen vol met vogels die er voedsel zoeken,
zoals de lepelaar, steltlopers, de grote zaagbek – een visetende eend die Ted boterbuik noemt vanwege z’n roomkleurige buik – en ijsvogels. Ook de spectaculaire zeearend kun je zien jagen boven het Haringvliet. In de bodem van het vogelobservatorium zit een opening waardoor je in het ondiepe water van het Haringvliet kijkt. Met wat geduld zie je daar allerlei vissen voorbij zwemmen. Het vogelavontuur begint al als je naar het observatorium loopt over een slingerend pad tussen wilgen. Onderweg kom je langs een wand waar oeverzwaluwen nesten hebben gemaakt. In het broedseizoen is het een drukte van belang voor de wand, de vogels vliegen af en aan om voedsel naar hun jongen brengen. Kortom, wie van vogels houdt, wil hier zijn.
Nationaal Park NLDelta Met de vorming van Nationaal Park NLDelta krijgt het herstel van de deltanatuur ook een impuls, verwacht Frans. “Het nationaal park loopt van de Noordzee bij de Haringvlietsluizen tot aan Slot Loevestein aan de Waal. Dat wordt een robuust, aaneengesloten gebied met veel deltanatuur én delta-cultuurhistorie. Denk aan de waterlinies en de molens van Kinderdijk. We hopen in 2021 erkend te worden als Unesco Werelderfgoed, 600 jaar na de Elisabethsvloed, waarbij de Biesbosch is ontstaan. Ook dit is een stap op weg naar een natuurlijke delta.”
Tachtig hectare natuur erbij waar vogels naar hartenlust voedsel kunnen zoeken. Dat is de bedoeling van de uitbreiding van Scheelhoek, een natuurgebied meteen achter de Haringvlietsluizen. Als de vogels volgend voorjaar terugkomen uit het zuiden, moet het gebied klaar zijn. In het nieuwe deel van de Scheelhoek gaat Natuurmonumenten kreken uitgraven. Om het gebied komt een nieuwe kade (een dijkje), waardoor er over enkele jaren brak water in de kreken kan stromen. Door deze ingrepen ontstaan mod-
derige oevers, waar onder andere kluut, scholekster, lepelaar, grutto en steltlopers volop voedsel (insecten, wormen, visjes) vinden. In de wilgen en riet aan de noordkant van het gebied vinden rietzanger, baardmannetje en blauwborst , insecten en zaden. Met de uitbreiding van Scheelhoek krijgt de natuur die zo kenmerkend voor een delta is weer wat meer ruimte. Door het gebied komen een wandel- en fietspad, zodat iedereen zijn hart op kan halen aan al dat vogelleven.
BEELD: BUREAU STROMING, RAU ARCHITECTEN
ACHTER DE SLUIS
36
T EK HE ONTD GVLIET! HARINS VAN TIP ER ACHT O B SWANTAL CH
Strand en duinen
Aan de zeekant van de Haringvlietsluizen vind je de natuurgebieden Voornes Duin, Kwade Hoek en de D uinen van Goeree. Hier zijn prachtige wandel- en fietsroutes om van deze adembenemende natuur te genieten: nm.nl/haringvliet
GRATIS WANDELEXCURSIE MET PRIVÉGIDS!
Op vakantie in het Haringvliet Middenin het Haringvliet ligt het bijna onbewoonde natuureiland Tiengemeten. Je kan er in een dag veel zien, maar langer blijven is fijner. Als de laatste pont is overgevaren wordt het pas écht stil. Terwijl de zon ondergaat, zoeken de vogels een slaapplek. Het eiland heeft een paar historische boerderijen en een sluiswachterswoning die je kunt huren. Deze vakantiewoningen zijn van Buitenleven Vakanties en liggen, net als alle woningen van Buitenleven, op fantastische locaties. Ze zijn volledig gerenoveerd, modern ingericht en van alle gemakken voorzien. Kortom, een heerlijke plek om je met familie of vrienden even terug te trekken.
Met de expositie en het spel Swim, Fish, Swim! kun je in het Natuurhistorisch Museum Rotterdam zien hoe waterveiligheid en herstel van de natuur hand in hand gaan. Tot en met 28 oktober. Leden van Natuurmonumenten krijgen een korting van 25 procent op de entreeprijs (max. vier personen). Info: hetnatuur historisch.nl
Boek voor 1 augustus een midweek in een van de huizen op Tiengemeten en krijg een wandelexcursie met een privégids cadeau. Deze actie geldt van 3 september tot en met 30 november 2018.
Boek op buitenleven vakanties.nl/tiengemeten. Vermeld bij je boeking de actiecode PNzomer2018
Korendijkse Slikken
Vanaf volgend voorjaar kun je wandelen door de Korendijkse Slikken. Een plek waar je even helemaal weg van de wereld bent. In de nieuwe kijkhut leer je met je smartphone veel over de natuur in het gebied. De beste manier om het natuurgebied te bereiken is met de auto. Parkeren kan op de parkeerplaats bij de Leenheerengorzenpolder (navigatieadres: Westdijk 30, Goudswaard).
Haringvliet expeditie
Tot en met 30 september kun je mee met de Haringvliet Expeditie. Deze speciale vaartocht met de Waterbus maakt acht stops langs het Haringvliet. En je fiets mag gratis mee! De dienstregeling vind je op waterbus.nl/ bestemmingen/ haringvliet. Hier kun je ook tickets kopen.
Sluiswachterswoning (5 personen), 3 slaapkamers. Nicolehoeve (8 personen), historische boerderij met 4 slaap kamers - 2e douche en toilet. Laurettehoeve (12 personen), historische boerderij met 6 slaap kamers - 3 badkamers.
BEELD: NATUURMONUMENTEN - MARTIN VAN LOKVEN, DIRK DEKKER, NATUURHISTORISCH MUSEUM ROTTERDAM, WATERBUS - ARRIVA
Swim, Fish, Swim!
37
Op 5 september is het zo ver: dan gaan de deuren van de Haringvlietsluizen open en stroomt voor het eerst sinds 1970 zout water het Haringvliet in. Die kleine kier in de uitgestrekte dam maakt een groot verschil. Daar waar rivier en zee elkaar ontmoeten, ontstaat een rijke natuur. Vooral onder water, want vissen als zalm en steur kunnen de Rijn weer opzwemmen en ook de haring kan weer paaien in het Haringvliet. Dat gaat niet vanzelf. Vandaar dat de Nationale Postcode Loterij al in 2015 13,5 miljoen euro uit het Droomfonds beschikbaar stelde voor Natuurmonumenten en vijf andere organisaties. Met dat geld konden we de natuur voorbereiden op de kier in de Haringvlietdam. Zo pasten we de Korendijkse Slikken – een natuurgebied van 79 hectare – aan op de dynamiek van het water. Het Droomfonds maakt de droom nu al waar, want vanuit de nieuwe vogelkijkhutten zie je over de herstelde riet- en graslanden de steltlopers weer voedsel zoeken in het slik. En dat alles dankzij alle deelnemers van de Postcode Loterij.
BEELD: GETTY IMAGES
Haringen in het Haringvliet
ADVERTORIAL
MET DE VLAG IS DE GEHEIME HUT AF
Avontuurlijk boshut groen DOOR ANNE
“Onze geheime hut staat 200 stappen achter ons vakantiehuisje. We hebben ‘m samen gebouwd. Dat was echt veel werk. Mama heeft een theedoek meegegeven, dat is onze vlag. Oh ja, je mag er alleen in als je het wachtwoord weet.”
Ontdek de natuur met Landal GreenParks
Speciaal aanbod
Met welke verhalen komt u thuis? Op onze ruim 85 parken geniet u van een vakantie midden in de natuur. Of u nu kiest voor bos, heide, strand of bergen. Vanaf de parken wandelt en fietst u zo de groene omgeving in. Overdag trekt u er samen op uit. Om vervolgens te ontspannen en te genieten op het park en in uw accommodatie.
U ontvangt tot € 25,- extra korting* én als geschenk planten wij een boom voor u ter waarde van € 25,-. Het aanbod is geldig voor verblijven in 2018. Ga voor meer informatie, prijzen en reserveren naar landal.nl/NAT18L of bel 0900-8842 (gebruikelijke belkosten).
Duurzaam genieten Alle parken van Landal GreenParks beschikken over een Green Key. Uw verblijf heeft dus een positieve impact op de natuur. We investeren in een gezondere omgeving en versterken de regio. Landal GreenParks heeft als doelstelling om in 2030 geheel CO2-neutraal te werken.
* Deze aanbieding geldt voor een verblijf in de periode tot 31 december 2018 en is alleen van toepassing op nieuwe reserveringen en wordt berekend over de actuele prijzen. De aanbieding geldt niet in combinatie met andere acties, kortingen, spaarprogramma’s en all-in arrangementen. Uitbetaling in contanten of vergoeding anderszins is niet mogelijk. De beschikbaarheid van accommodaties kan per park, type en/of aankomstdatum verschillen en is beperkt. De minimale huurprijs na korting bedraagt € 99,- (exclusief bijkomende kosten). Geldt niet voor campingverblijven op de bungalowparken van Landal GreenParks. Kijk voor de volledige voorwaarden op www.landal.nl/NAT18L. Prijswijzigingen en druk- en zetfouten voorbehouden.
Ontdek wat groen kan doen
39
NATUURSPORTEN MET BOSWACHTER:
D
e grootste sportschool van Nederland? Dat is de natuur! Groot, mooi en lekker buiten. En 365 dagen per jaar open! Toen ik nog fanatiek schaatste, vormden de looptrainingen in de zomer een belangrijke basis voor het winter seizoen op het ijs. We sprongen als konijnen door het duinzand om sterke bovenbeenspieren te kweken en onze intervaltrainingen werkten we af tussen de Schotse hooglanders. En hier word je, anders dan met de stampende muziek in een gewone sportschool, begeleid door fluitende vogeltjes. Hoe heerlijk! In die natuursportschool is het trailrunnen misschien wel de meest ideale sport. Al rennend via de paden van het trailrunparcours, ontdek je bos en duin. Onderweg moet je wel scherp blijven, want je route slingert langs paden vol boomstronken, kuilen en mul zand. Dat maakt het trailrunnen een fijne fysieke uitdaging, ook omdat je vaak hoogteverschillen overbrugt. Zelf ben ik graag de snelste, maar bij trailrunnen gaat het daar niet om. De weg en de ervaring onderweg zijn nu eens belangrijker dan het uiteindelijke doel. Hanne
Benieuwd hoe een trailrunparcours eruit ziet? Kijk mijn vlog ‘Trailunnen in de natuur’ op nm.nl/boswachterhanne
Doe mee met de Natuur Trail Serie Ga je mee trailrunnen? Meld je dan aan voor de Natuur Trail serie van Natuurmonumenten en MudSweatTrails: een verzameling trailruns van het hoogste niveau. De deelnemers doen allemaal een bijdrage aan het werk van Natuurmonumenten.
BEELD: MUDSWEATTRAILS.NL
Buiten sportschool
15 SEP Montferlandtrail 29 SEP IJmuiden kusttrail 8/9 DEC Veluwe Wintertrail Inschrijven: mudsweattrails.nl
KALENDER Hardlopen
Obstacle running
3 AUG Strandloop Ouddorp, Goedereede (ZH) 0,5/1/5/10 km avflakkee.nl
7, 8 JUL Kardinge Run voor Bikkels (Gr.) 5/8/12/16 km kardingerun.nl
2 SEP Halve marathon van Nieuwkoop (ZH) 0,6/1/5/10/21,1 km halvemarathonnieuwkoop.nl
Wielrennen 30 JUN Toertocht NK Wielrennen, Hoogerheide (NB) 15/65/90 km nk2018.nl/nk-toertocht
BEELD: EVA STRAVER
40
erb! elt. Zomm e k er ri er
De zo p veel me n le nt o n spe Je ku buite dekken. n e k plek r ont natuu op en de aar? Kijk W .nl R R OER
OVER DE BLOEMETJES EN DE BIJTJES Bij Natuurmonumenten vind je speelnatuur. Voor kinderen, maar ook voor de kleinste beestjes. Die spelen het liefst in een zee van bloemen. Buitenplaats Beeckestijn (NH) Imker Ad van Nood en zijn bijen maken de lekkerste honing. Bezoekerscentrum Dwingelderveld (Dr.) In de vlindertuin is het een en al gekriebel en gefladder. Melkschuur Zuidpolder, Rotterdam (ZH) Een wilde bloementuin, een bijenkast, een vlinderroute… Welkom in het insectenparadijs! Bezoekerscentrum Oisterwijk (NB) Overal bijen, in en buiten de nieuwe bijenkast.
Zomer in OERRR. Buiten valt zoveel te ontdekken! Buiten is OERRR. Voor € 15 per jaar maak jij je kind of kleinkind al lid. Als nieuw lid van OERRR krijg je: Welkomstpakket en een pas van OERRR Elk seizoen de leukste buitenkaarten Korting op activiteiten in de natuur Aanmelden via OERRR.nl
AGENDA Bezoekerscentrum Schiermonnikoog (Fr.) Hoe insecten je leven 8 aug kunnen redden. Bezoekerscentrum Gooi en Vechtstreek (NH) Bouw een 1, 6 jul super-de-luxe insectenhuis.
Zwanenwater, Callantsoog (NH) Beestjes 15 jul, 5 aug, 9 sep van OERRR, en van het Zwanenwater. Bezoekerscentrum De Wieden (Ov.) 24, 31 jul - 7, 14, 21, 28 aug OERRR WiedenWaterLab. Bezoekerscentrum Brunssummerheide (Li.) Ontdek de rode Elke dag bosmierentunnel. Bezoekerscentrum Nieuwkoopse Plassen (ZH) Elke woensdagmiddag t/m okt Watersafari van OERRR. Landgoed Slot Haamstede (ZL) Met de bos25 jul, 5 aug wachter speuren naar vlinders en bloemen. Oosterschelde, haven Yerseke (Zld) Wadlopen, 1 juli, 26 aug maar dan in de Oosterschelde. Bezoekerscentrum Oisterwijk (NB) OERRR ‘Big 5’ 18 aug insectensafari. Landgoed Haarzuilens (Ut.) Zaad 20 en 27 jun, 4 jul bommetjes maken! Bezoekerscentrum Veluwezoom (Gld) OERRR insecten 15 aug en andere kriebelbeestjes onderzoeken.
BEELD: HANNE TERSMETTE, GETTY IMAGES
42
Johan Coelingh is ruim dertig jaar schaapherder in Drenthe. Hij heeft tweehonderd schapen en een bokkenbrigade onder zijn hoede. De viervoeters zorgen met uitgekiend graaswerk voor een rijke heide.
43
4 juni 2018 Vandaag ga ik met onze kudde Drentse hei deschapen op pad die de schaapskooi in Lhee (Dr.) als thuisbasis heeft. Dat is iedere dag weer een belevenis, al denken de schapen daar vast anders over. Zij grazen het hele jaar door zeven dagen in de week op het uitgestrekte Dwingel derveld. Alleen in de lammertijd zijn de dames even met zwangerschaps- en ouderschaps verlof. Begin april is die voorbij en ga ik met zo’n 150 volwassen dieren en een stuk of 60 lammeren de hei op. Zo’n kudde hoeden is alsof je een levende maaimachine bestuurt. De her der is als het ware de bestuurder en mijn hond Femke functioneert als stuur. Alles moet blijven draaien in het gewenste ritme. Die harmonie tussen herder, hond en kudde is echt uniek. Als drie-eenheid trekken we door de natuur, in een wisselend landschap en wisselend weer. Dat verveelt nooit. 5 juni De kudde begraast steeds een ander stuk, vol gens een plan dat ik met onze ecologen heb opgesteld. Op die manier houden we dit heide gebied intact én gevarieerd. Daar zijn Drentse heideschapen voor in de wieg gelegd. Ze kunnen enorm veel voer van slechte kwaliteit wegwerken. Voedselarme grassen, vlieg dennetjes of dorre heide, het maakt ze weinig uit. Vandaag trek ik met ze door een vochtig
stuk met veel vennetjes. Hier groeit dophei, een van de weinige planten die ze niet lekker vinden. Ze eten daardoor vooral pijpenstro, een grassoort die de hei ver dringt. Dat schept ruimte voor de dophei die nu volop bloeit. De zachtroze bloemen trekken veel insecten, zoals het heideblauwtje en zandbijen. De passanten die de schapen in dit roze landschap zien staan, nemen een foto. Vandaag gaat de kudde niet terug naar de schaaps kooi, maar leid ik ze met Femke naar een stuk waar een hek omheen staat. Dat scheelt morgen een hoop reistijd. Dan wacht een nieuwe graasopdracht, maar eerst slapen de schapen een nachtje onder de blote hemel. 6 juni Vandaag ruilen we de natte hei in voor een droog stuk met veel zand. De struikhei staat er hier vitaal bij, met dank aan de schapen die hier in de winter de oude hei een snoeibeurt gaven. De vele bekjes doen zich nu tegoed aan pijpenstro en jonge dennen. Dat is maar goed ook, want anders zou deze vlakte snel dichtgroeien tot bos. ’s Middags zoeken we een iets vochtiger stuk op, waar de dieren over hun vertrouwde schapenpaadjes lopen. Die paadjes hebben nog een functie. Zo heeft heidekartelblad, een zeldzaam plantje, baat bij het open houden van de schapenpaadjes. En in open getrapte stukken kunnen zandbijen en graafwespen nieuwe nestholtes maken. En dan is er nog de schapenpoep, een trekpleister voor mestkevers en andere insecten.
44
7 juni Vandaag neemt een collega-herder de schaapskudde over en ga ik langs onze ‘bok kenbrigade’. Een kudde van zo’n twintig Nederlandse landgeiten, een oud-Hollands ras dat eeuwenlang op kleine boerderijen werd gehouden. Prachtige beesten om te zien, met hun bokkenpruiken en flinke horens. Momenteel scharrelen ze rond in een overgangsgebied tussen bos en hei, waar ze met hun geknabbel voor variatie zorgen. Zo snoeien ze struiken en ‘schillen’ ze vuilbo men, ideaal voor insecten die in dood hout leven. Zodra er genoeg gekort is, verplaatsen we het hek. Verder vergen deze mannetjes nauwelijks zorg. Ze doen hun werk 24 uur per dag, het hele jaar door. Alleen bij felle kou zoals afgelopen februari gaan ze tijdelijk op stal. ’s Middags bezoek ik de pachter die heidekoeien in ons natuurgebied Mantinger veld heeft lopen. Ook al een oud-Hollands
ras dat bijna was verdwenen. Een paar jaar geleden zijn we hier met één stier en één koe gestart. Nu bestaat de kudde uit meer dan twintig stuks die hun graaswerk uitstekend doen. Het is een sober ras dat veel pijpenstro wegwerkt. 6 juni Een dag met verrassend veel aardbeivlinders, met dank aan de zon en de geelbloeiende tormentils. Op dit plantje legt de vlinder haar eitjes. In de vochtige stukken hei waar de kudde veel heeft gegraasd, zie je tormentil weer terug keren. Met hond Femke breng ik de kudde naar de rand van het Dwingelderveld. Onderweg zien we in de verte wat wollige stipjes van de Stichting Het Drentse Heide schaap die de schaapskooi Ruinen als thuisbasis heeft. Daar werken we goed mee samen. Toch zijn al die vier voeters niet genoeg om het heidelandschap te behouden. Stikstof uit de lucht wakkert de groei van grassen aan. Daarom plaggen en branden we ook. Zo blijven we voort durend in de weer om dit heidelandschap te behouden.
DE VERENIGING NODIGT JOU UIT!
Als lid van Natuurmonumenten kun je meedenken over de natuur bij jou in de buurt. Kom je ook? Meer informatie vind je op nm.nl/vereniging. DRENTHE
22 sep: jaarlijkse ledenbijeenkomst, bezoekerscentrum Dwingelderveld in Ruinen, met excursie, 12 tot 16.30 uur
FLEVOLAND
27 okt: ledenvergadering, Kubus in Lelystad, 13 tot 16.30 uur
LIMBURG
Wil je minimaal twee keer per jaar met andere leden van gedachten te wisselen over de natuur in ons land? Sluit je dan aan bij onze klankbordgroep en stuur een mail naar lclimburg@natuurmonumenten.nl
BEELD: NATUURMONUMENTEN - MARTIN VAN LOKVEN
Eemland Eef Silver is sinds december 2015 lid van de ledencommissie Utrecht. Ze gaat met buurtbewoners in gesprek om hen meer te betrekken bij het werk voor de natuur.
“Ik begeleidde als vrijwilliger groepen naar een eendenkooi van Natuurmonumenten, toen ze me vroegen lid te worden van de ledencommissie. Ik heb ja gezegd, want in de commissie denk je mee over het beleid en hoe we de natuur beter kunnen beschermen. Het milieu interesseert me van jongs af aan. Omdat ik me ook toen al zorgen maakte, ben ik milieuwetenschappen gaan studeren. Nu werk ik in het waterbeheer. Mijn baan brengt me vaak in het buitenland, maar in mijn vrije tijd ben ik graag betrokken bij mijn omgeving.
Als commissielid spreek je ook met om wonenden. Zo waren we vorig najaar bij de streekconferentie over Eemland. Natuur monumenten bezit en beheert daar een aantal gebieden, onder andere landgoed Coelhorst bij Amersfoort en een groot weidevogelgebied in de polders langs het Eemmeer. Er kwamen 400 mensen op af, zowel bewoners van de polder als van de omliggende dorpen. Iedereen had wel een idee over wat er anders kon of moest, maar ze dachten zelf weinig invloed te hebben. Onze uitdaging was om die mensen te activeren. Ze hoefden niet meteen grootse daden te verrichten. Je doet al iets door een Facebook-berichtje te plaatsen of in gesprek te gaan met de buren. Voor sommige mensen was dat een eyeopener: O ja, zo kan ik zelf ook iets doen.”
ZUID-HOLLAND
Denk mee en meld je aan voor onze e-mail klankbordgroep door een mail te sturen naar: lczuid-holland@ natuurmonumenten.nl
RE** **VACATU EN D NIEUWE LE
riesmissies van F De ledencom en am rd e sel, Amst d land, Overijs ie b e g n chtplasse Utrecht /Ve g an el B we leden. zoeken nieu je d n vi te onze websi r stelling? Op ee m en mschrijving een functieo t ch o nm.nl/gez informatie:
46
Schiermonnikoog (Fr.)
De Berkenplas
BEELD: GETTY IMAGES
Waait het te hard op het strand? De Berkenplas ligt in de luwte van hoge dennen. Met speelnatuur voor nog meer avontuur (trekpont, waterpomp, hutten bouwen, slingertouw) en terras met horeca.
In de zomer kun je natuurlijk naar een gewoon zwembad. Maar als je het chloorwater wilt verruilen voor een meer natuurlijke zwemplek hebben wij hier een paar fijne suggesties voor je:
Zwemmen in de natuur De Wieden (Ov.)
Leggelderveld (Dr.)
Het Blauwe Meer
Bij het Leggelderveld in Zuidwest-Drenthe vind je in het Blauwe Meer een plek waar je kunt zonnen en zwemmen. Een donker groen mineraal kleurt de plas sprookjesachtig turquoise. Toegang: € 2,50, kinderen € 1,20
Strandje Belterwijde
In een van de grote meren in natuurgebied De Wieden vind je bij Wanneperveen een strandje waar je kunt zwemmen en badminton of volleybal spelen. Er is ruime parkeergelegenheid.
47
Sum, sum, summertime! Buiten staat de zon hoog aan de hemel en alles groeit en bloeit. Ga je mee de natuur in? Kijk voor alle excursies (data, locaties, kosten, aanmelden) op nm.nl/agenda of bel met onze Ledenservice: T 035-655 99 55
50%
korti ng
Ontdek de Lage Landen
De reizende tentoonstelling ‘Lage Landen’ is tot 1 oktober te zien in het Westfries Museum in Hoorn. Leden van Natuurmonumenten krijgen op vertoon van hun lidmaatschapspas een korting van 50% op de toegangsprijs.
Vechtplassen (NH)
Recreatiestrand De Zuwe
De Zuwe is een van de populairste zwemlocaties in de Vechtplassen. Daar kijken we niet van op: het heeft een zandstrand, prachtig uitzicht op de Wijde Blik én is gemakkelijk met fiets of auto te bereiken. Spiegelplas (NH)
Strandje de Wit
Dit zandstrandje ligt langs de Spiegelplas. Deze plas is ook populair bij duikers omdat het water zeldzaam helder is.
De expositie toont veertig werken van landschapsschilders uit de collectie van het Rijksmuseum en twaalf werken uit de eigen collectie. Wie wil kan ook meedoen aan een fotoproject op de Westfriese Omringdijk. Foto’s die je daar maakt zijn live te zien in het museum. Meer info: wfm.nl
48
Groningen/Drenthe
Utrecht
Moerasgeheim
Vilten
(15 jul) Wat leeft er in de natte natuur? Ga mee op stap met de boswachter in De Onlanden.
(6 jul) Vilt je eigen warme
Friesland
Noord-Holland
Kweldervogels (19 + 21 jun, 10 jul)
Welke vogels broeden er op de kwelder van Schiermonnik oog? Met de boswachter naar de meeuwenkolonie langs lepelaar, wulp, kiekendief of tapuit.
en anDeze vitei dere acti t je via en boek n agenm.nl/ da
schapenvacht buiten op het terras van Landgoed Haarzuilens.
Zomerse wandeling (30 juni, 8 juli, 29 juli)
Wandel met de boswachter langs bloeiende planten, vlinders en fluitende vogels in het Zwanenwater bij Callantsoog. Zuid-Holland
Nachtvlinderen
Varen door historisch landschap
(13 jul, 10 aug en 7 sep)
(22 jun, 6 + 15 jul, 19 aug)
De lakens worden gespannen, het licht geprojecteerd en de stroop gesmeerd. Wie weet zie je bloeddrupjes, uilen of nachtspanners. Bij Bezoekerscentrum Dwingelderveld.
Stap aan boord en vaar met onze boswachter door het eeuwenoude landschap van de Vlaardingse Vlietlanden.
Drenthe
Overijssel
Bloemrijke hooilanden (21 + 27 jun en 3, 7, 24 jul)
Varen naar bloemrijk hooiland rondom waterdorp Dwarsgracht. Vertrekpunt Bezoekerscentrum De Wieden. Gelderland
Wildsporen (jun t/m aug)
Op stap met de boswachter en ontdek welk dier zijn sporen waar achter laat. Vertrekpunt Bezoekerscentrum Veluwezoom.
Zeeland
Bunkerexcursie (15, 22, 29 jul en 5, 12, 19 aug)
Ontdek het verhaal achter de verscholen bunkers op landgoed Haamstede. Noord-Brabant
Openlucht theater (28, 29, 30 jun en 1 jul)
Voor de Angorahoeve op de Oude Buisse Heide wordt het toneelstuk ‘De Meeuw’ van Anton Tsjechov opgevoerd. Limburg
Daal af in de groeve (24 jun) Onze boswachters
nemen je mee in de groeve van de Sint-Pietersberg. Alles over de geschiedenis en de plannen voor de toekomst.
49
BEELD: NATUURMONUMENTEN - MARIE-ELISE RIJKE
Collecteren voor de kleinste beestjes
Nieuws uit het bos om de hoek
Zijn onze collectanten al bij je langs geweest? Als deze Puur Natuur op de mat valt, loopt de collecte van Natuurmonumenten op zijn einde. Dat betekent dat we met meer dan 10.000 mensen de natuur even tot aan de voordeur van Nederland hebben gebracht. Dit jaar gaat de opbrengst naar extra maatregelen om de insectensterfte tegen te gaan. Collecteren voor de kleinste beestjes dus. Dank aan al onze collecte- medewerkers en dank voor alle giften in de bus. Heb je onze collectant gemist? Je kunt nog meedoen via een SMS. Stuur de letters: NM naar nummer 4333. Je doneert twee euro per bericht. Dank!
Waar kun je wandelen of fi etsen in de buurt? Kan ik op pad met de boswachter? Wat is er nog meer te doen? Welke planten en dieren zijn er te zien? Wil je dat weten, is onze regionale nieuwsbrief misschien iets voor jou. Deze maandelijkse nieuwsbrief ontvang je per mail. Daarin staan onze regionale activiteiten en nieuws, en aanbiedingen en kortingen van partners. Meld je aan! nm.nl/nieuwsbrief
ADVERTENTIE
TEKST: KIRSTEN DORRESTIJN
100% NATUURLIJKE ZONBESCHERMING MAG GEZIEN WORDEN!
Edelweiss Zonverzorging biedt veilige en natuurlijke bescherming tegen de schadelijke invloeden van de zon. Het minerale UV-filter zonder nanodeeltjes zorgt direct na het insmeren voor een wit glanzend beschermlaagje op de huid en weerkaatst zo de UV-stralen.
Met minerale filter zonder nanodeeltjes Optimale bescherming direct na aanbrengen Veilig voor mens en natuur
Weleda. Puur natuur, net als jij.
Als stadsboswachter Rotterdam wil ik je iets vragen. Nu ook ons eigen onderzoek heeft aangetoond dat twee derde van de insecten in 27 jaar tijd is verdwenen, moet het roer echt om! Insecten zijn onmisbaar! Als bestuivers van planten, voedsel voor veel dieren, opruimers van dode dieren en planten, én bodemverbeteraars. Kortom: ze zijn de basis van het leven zelf. Wat gaan we doen? Laten we ieder stukje groen claimen als leefgebied voor insecten, ook het openbaar groen in jouw stad of dorp. Kijk eens om je heen. Hoe zien het park, de slootkanten, de bermen en groenstroken in jouw buurt eruit? Staan daar genoeg bloemen voor vliegende insecten, zijn er schuil plekken, open en rommelige plekjes, ligt er dood hout? Nederland is een aangeharkt land, met strakke wegen, gladgemaaide gras landen, harde dijken en duidelijke grenzen. Ieder stukje land is tot in de puntjes verzorgd. Bijna nergens kom je nog rommelige plekken tegen. Maar insecten houden juist van rommelig. Dus als we iets voor deze bedreigde die ren willen doen, zouden we ons publieke groen hier en daar liefdevol moeten verwaarlozen. Dat betekent dat gemeenten wilde planten zouden moeten laten staan. Wat minder maaien, wat meer natuur. Dat is even schakelen, ook voor je gemeente. Maar we kunnen het wel vragen! Als inwoner heb jij een direct lijntje naar jouw gemeentebestuur. Je kunt dus de aanbevelingen die ik maakte (zie hiernaast) doorsturen naar jouw eigen gemeente. Namens jezelf! Want wie een brief of e-mail stuurt met een verzoek of vraag “aan de gemeenteraad” en deze ondertekent (dus niet anoniem), krijgt antwoord. De achterpagina van deze Puur Natuur kun je gebruiken als brief aan de gemeente. Afknippen binnen de lijntjes, jouw gegevens en je eigen tips noteren, dubbelvouwen, dichtplakken, het adres van je gemeente er op, een postzegel plakken en dan wegsturen. Je kunt deze brief ook als een e-mail versturen door de tekst te downloaden via nm.nl/insecten Als we dit met veel mensen doen, heeft het zeker impact. En dan moet je eens opletten hoe snel de bermen en parken weer vol staan met bloemen. Heerlijk voor de insecten! Maurice Kruk Stadsboswachter Rotterdam
BEELD: NATUURMONUMENTEN - LINDA VAN DER VEEKEN, FERRY SIEMENSMA
We zijn benieuwd of je gemeente iets doet met de aanbevelingen van Maurice. Laat het ons weten via puurnatuur @natuurmonumenten.nl
OPROEP
Aan de gemeenteraad van
___________________________________________
Het gaat niet goed met de insecten in ons land. Twee derde verdween in nog geen 30 jaar. Een ramp voor de natuur. In hoeverre houdt onze gemeente in haar groenbeheer rekening met het insectenleven? Hierbij stuur ik u een aantal aanbevelingen opgesteld door de Rotterdamse stadsboswachter Maurice Kruk van Natuurmonumenten.
Algemeen
1. M aai, kap of bagger niet alles tegelijk, maar spreid het in ruimte en tijd. 2. P lant zoveel mogelijk inheemse planten/bloemen, bomen en struiken aan.
Bermen
3. G eef bloemen de kans tot bloei te komen, dus maai gefaseerd. Laat per maaibeurt 15-33% staan. Laat bij de laatste maaibeurt van het seizoen minimaal 20% staan tot de volgende zomer.
Bomen
14. Maai stukken met ruigtekruiden zo min mogelijk (eenmaal in de 2-5 jaar) en laat ook dan een deel staan; dit zijn nest- en overwinteringsplaatsen (holle stengels) voor insecten. 15. Vermijd zware machines. Ze verdichten en beschadigen de bodem en doden insecten.
Sloten en ander water
16. Kies voor natuurlijke, flauwe oevers waarbij een deel mag verlanden (overgangsgebied tussen water en land). 17. Schoon en bagger sloten altijd gefaseerd.
4. Zorg voor geleidelijke overgangen tussen bos/bomen en grasland. 5. L aat takken in stapels liggen. Hier kunnen vogels nestelen en insecten overwinteren. 6. L aat – indien mogelijk – een dode boom staan of een omgevallen/gezaagde boom liggen.
Doe het niet alleen
Kale hoekjes
Mijn eigen aanbevelingen en/of opmerking:
7. Gebruik bij inzaaien inheemse bloemenmengsels. 8. Zaai braakliggende stukken niet volledig in. Graafbijen houden van zonnige, kale plekken. 9. B edekking gewenst? Schorssnippers (ook voor onverharde paden) zijn beter dan asfalt. 10. Leg hoopjes stenen in parken, geluidswallen of recreatiegebied.
Grasvelden en ruigten
11. Zorg bij hogere vegetaties voor geleidelijke overgangen en laat 15-20% staan. 12. Verrijk grasvelden, die vaker gemaaid worden, met snelle bloeiers als madeliefjes, paardenbloemen, witte en rode klaver en bijenkorfje. 13. Maai grasland voor hooi maximaal drie keer per jaar, maar liever minder vaak.
18. Stimuleer de eigen inwoners met voorlichting en/of subsidie om eigen tuin en/of balkon insectenvriendelijk te maken. 19. Leg je inwoners uit wat er verandert: van glad, strak en netjes naar meer natuurlijke begroeiing met het oog op natuurwaarden.
____________________________________________ ____________________________________________ Ik hoor graag in hoeverre we binnen onze gemeente deze aanbevelingen ter harte nemen. Met vriendelijke groet,
____________________________________________ (naam en handtekening)
(afzender) Naam ________________________________________ Adres _______________________________________ Postcode en woonplaats ________________________
(plak hier een postzegel)
Aan de gemeenteraad van _________________________________________
Adres __________________________________________________________
Postcode en woonplaats __________________________________________
BEELD: NATUURMONUMENTEN - STEFAN CLAESSENS
(hier vouwen en dan dichtplakken)
(afzender) Naam ________________________________________ Adres _______________________________________ Postcode en woonplaats ________________________
(plak hier een postzegel)
Aan de gemeenteraad van _________________________________________
Adres __________________________________________________________
Postcode en woonplaats __________________________________________
BEELD: NATUURMONUMENTEN - STEFAN CLAESSENS
(hier vouwen en dan dichtplakken)
Retouradres Natuurmonumenten, Postbus 9911, 1243 ZR ‘s Graveland