Puur Natuur herfst 2020

Herfst 2020

‘ Nederland moet weer bloeien’ Hoogleraar Louise Vet over biodiversiteit Landschapsarchitect en operazangeres worden boer

de boom in:

werkplek ruilobject kunst speelplaats patiënt

Ingenieur Bever bouwt erop los

Niet zonder elkaar Hoe planten en dieren samen overleven PLUKTIJD Gele kornoelje en ander lekkers

2

“Heb je wel eens eieren in het bos gevonden? Grote kans dat je het jonge stadium van de grote stinkzwam zag. Als je er een vind, zijn er meestal meer, half ­begraven in de bosbodem, op plekken met veel strooisel van blad en humus. Ze ­zitten vast in de grond met dikke strengen die de zwamvlok vormen, het ondergrondse deel van de paddenstoel. Vroeger dachten de mensen dat de plotseling ­verschijnende eieren wel het werk van de duivel moesten zijn. Dat leverde ze de naam duivelsei op. Er is ook een volks­

verhaal waarin wordt beweerd dat het een boodschap is van overleden kinderen aan hun ouders. En dan ­speciaal kinderen die hun ouders veel verdriet hadden gegeven. De duivelseieren zijn, zo wil het verhaal, de handjes van deze overleden kinderen, die om vergeving vragen.

Duivels, kabouters, elfen, heksen… ­Paddenstoelen doen wat met de fantasie van de mens. Trouwens als je een ­duivels­ei doorsnijdt, kun je de vorm van de paddenstoel, in een verpakking van gelei, al herkennen.

boswachter Groningen en Noord-Drenthe

BEELD: BUITEN-BEELD - JELGER HERDER

duivelsei

3

Eén bolletje ‘Mensen lijden, mensen gaan dood, hele ecosystemen storten in. We staan aan het begin van een massale uitstervingsgolf en jullie praten over geld en sprookjes van oneindige groei. Hoe durven jullie!’ (Greta Thunberg, VN-klimaatconferentie, 2019)

/ ‘We hebben maar één planeet, één bolletje waar

we met z’n allen op zitten. We zijn enorm afhankelijk van de biodiversiteit.

Dat is ons natuurlijk kapitaal.’ (Louise Vet, voorzitter Deltaplan Biodiversiteitsherstel, pag. 6)

/ ‘Wij biologen zijn hier om te vertellen dat mensen helemaal niet zo

speciaal zijn en dat we moeten leren hoe we in het geheel passen. We staan niet buiten de natuur.’ (gedragsbioloog Frans de Waal, Het Parool)

/ ‘Een plek die ons

meer te zeggen en te bieden heeft dan deze, is er niet.’ (Virginie en Jan Pathuis, pag. 49)

/ ‘We moeten zorgvuldig met de natuur omgaan. Anders is de

planeet straks onleefbaar. De gevaren van de moderne bestrijdings­ middelen zijn zo groot dat ze de insecten uitroeien. Zonder insecten stort ons ecosysteem in elkaar en komt onze voedselproductie in gevaar.’ (toxicoloog Henk Tennekes in z’n laatste interview, de Stentor)

/ ‘Bomen zijn zó belangrijk

als biotoop en voor biodiversiteit, in de strijd tegen stikstof, voor schaduw, of eigenlijk voor het hele leven.’ (boomchirurg Jørn Copijn, pag. 23)

/ ‘Een levens­

wijze die ten koste gaat van onovertroffen en onvervangbare schoonheid is principieel onjuist.’ (rijksbouwmeester Floris Alkemade in De toekomst van Nederland, 2020)

/ ‘Het grootste gevaar dat ons bedreigt is wat we de natuur aandoen.

De oceanen. De tropische regenwouden. De in het wild levende zoogdieren.

De bijen. De vlinders. Als we dat inzien, komt het nog wel goed. Want het kan best anders. We hebben de natuur nodig; om te ademen, om te eten.

Om er deel van uit te maken.’ (Jan Terlouw in Natuurlijk, 2018)

COLOFON

Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van de leden van Natuur­monumenten.

Vragen over uw lidmaatschap?

Vind het antwoord op nm.nl/contact of bel met (035) 655 99 11.

Opzeggen van uw lidmaatschap Telefonisch via onze Ledenservice: (035) 655 99 11 of online: nm.nl/opzeggen Puur Natuur Reacties: puurnatuur@natuurmonumenten.nl ISSN:2213_218X Aan dit nummer werkten mee Frans Bosscher, Stefan Claessens, ­Robert Ketelaar, Wilco Meijers, P ­ etra Strijdhorst, Caroline Togni (Maters & Hermsen), Annemieke ­Zemmelink en de boswachters Marie-Thérèse te Bulte, Roel Douwes, Ellen Luijks en Wilco Zwaneveld.

Art direction & vormgeving ­ Marjolijn Schoonderbeek, Kaisa Pohjola (Maters & Hermsen), Anke Revenberg Foto op cover Jos van den Elshout Prepress Studio Boon Productiebegeleiding EMP grafimedia Druk, papier, biofolie Mohn Media Mohndruck GmbH, Gütersloh drukt Puur Natuur op FSC Recycled Mix Credit papier.

Indien ­nodig wordt Puur Natuur ­­verpakt in biofolie. Werp deze w ­ ikkel bij het restafval.

Verzending PostNL vervoert Puur ­Natuur en c­ ompenseert de ­volledige CO2 -­uitstoot hiervan.

4

doeners In alle delen van het land zetten duizenden vrijwilligers zich in om de natuur te beschermen en om iedereen ervan te laten genieten. Ook deze doeners in de bossen en de heidevelden van Zuid-Limburg.

WEL LEZER, MAAR NOG GEEN LID? Word nu lid van Natuurmonumenten nm.nl/word-nu-lid

“De omwonenden en bezoekers zien de resultaten van ons werk. Daar zijn we steeds opnieuw trots op. Een positieve instelling, goed communiceren met instanties en vooral jong en oud uitnodigen om te genieten van de mooie natuur: daar ga ik voor!”

“Ik groeide op tussen imposante bomen vol heerlijke noten en klimtakken. Nu geef ik graag aan de kinderen door hoe belangrijk en verschillend de bomen om ons heen zijn.

Qua soort, dikte, herkomst, insectenleven, vogelplek: boomverhalen genoeg!”

WORD VRIJWILLIGER Dankzij onze enthousiaste en onmisbare vrijwilligers blijft de natuur mooi en staan de deuren van onze bezoekers­centra open. Ook vrijwilliger worden? nm.nl/vrijwilligers

“Bezoekers te voet, te fiets en te paard zien dankzij onze routepaaltjes door de bomen wél het bos. Af en toe moeten er bomen gezaagd worden.

Dat gaat mij aan het hart.

Maar het is voor een betere kwaliteit van de natuur. Voor nu en vooral voor later!”

CONTRIBUTIES EN GIFTEN Uw contributie en/of gift kunt u overmaken op rekening­nummer NL69 INGB 0000 0099 33. nm.nl/doemee

BEELD: JOHN PETERS

LUISTEREN NAAR PUUR NATUUR Door deze qr-code te scannen kunt u de ingesproken versie van Puur Natuur beluisteren.

“Al 25 jaar werk ik mee in de hooilanden van het idyllische Noordal en de heide en bossen van de Brunssummerheide.

Ondanks het harde werken met handzaag en snoeischaar, brengt het bos mij rust in drukke tijden.”

“We brengen graag de heide terug in het gebied. De strijd tegen de exoten als Amerikaanse eik en vogelkers is intensief maar geeft me veel voldoening. We halen best wel wat natuur weg, maar er komt nog veel meer mooie en rijke natuur voor terug.”

“Ik werk graag in het overgangsgebied tussen bos en open landschap. Bomen imponeren me steeds opnieuw: sommige gaan een stuk langer mee dan wijzelf, ze zijn een bron van heel divers leven en hebben ook nog eens een onmisbare functie nadat ze omgevallen zijn.”

facebook.com/ natuurmonumenten 352.000 fans twitter.com/ natuurmonument 50.000 volgers instagram.com/ natuurmonumenten 94.000 volgers Puur natuur kun je ook online lezen via nm.nl/puurnatuur

­Natuurmonumenten heeft de ANBI-status en voert het CBF-­keurmerk van het Centraal Bureau ­Fondsenwerving.

Natuurmonumenten is een van de goede doelen die structureel gesteund worden door de loterij.

5

nummer HERFST 2020

30

20

BEVERS: MEESTERBOUWERS

‘ Het kan alleen met z’n allen’

6

Fietsen

door de bossen van de Ramenberg

14 Vragen aan Frans 28 Tuinman Jan:

13

Niet zonder elkaar

de oogst kan beginnen 36 De wereld van OERRR 39 Kasteel Walburg weer zichtbaar

22

BOOMWERKERS

40 Hoe zag de Herenkamer eruit?

42 Geven aan de natuur: Nieuwkoopse Plassen 44 Dagboek van Rick en Arjuna Huis in ‘t Veld van De Melkbrouwerij 47 Volgens Marc

48 M ijn plek in de natuur 50 N aar buiten: de leukste uitjes in de natuur 53 G roeten uit Winschoten 54 S hoppen voor de natuur 55 Stinkende zwam

18

6

‘Nederland moet weer

Hoogleraar Louise Vet mag dan met pensioen zijn, als het om een duurzaam en biodivers Nederland gaat, zit ze bepaald niet stil.

Er zijn meer dan genoeg beren op de weg. Maar de voorzitter van het Deltaplan Biodiversiteits­ herstel wil vooral kijken naar de inspirerende initiatieven die de puzzel van de natuur stukje voor stukje compleet maken.

TEKST: Frans Bosscher BEELD: Martin Dijkstra

We hebben nu een half jaar te maken met de coronacrisis. Wat doet dat met ons besef van de betekenis van de natuur?

“Als ecologische onderzoekers hebben wij al snel het idee van: zie je wel, ik heb het gezegd. Wij mensen zijn onderdeel van de natuur en de natuur laat nu wel even merken dat de mens er niet boven staat en het allemaal naar z’n hand kan zetten. Ik denk dat het wel is doorgedrongen dat we ons wat bescheidener moeten opstellen.

Tegelijkertijd is het belang van groen in deze donkere tijd duidelijk gemaakt. Niet voor de mensen met een luxewoning en een grote tuin, maar voor de mensen die in de steden wonen. Het maakt nog maar eens duidelijk hoe belangrijk het is om meer ruimte voor natuur in de stad te creëren.”

7

8

9

Hoe heb je het zelf ervaren?

‘We zijn enorm afhankelijk van de biodiversiteit.

Dat is ons natuurlijk kapitaal’

“Ik woon vlakbij de uiterwaarden.

Het was heel fijn om tussen alle Zoom- en Teamsessies door even de dijk op te kunnen lopen om te genieten van de bloemen en insecten. Ik vond het ook heerlijk om die blauwe luchten te zien. Ook de rust in de steden vond ik – je mag het eigenlijk niet zeggen – een weldaad.”

De wens leeft dat crisis het moment is om ons land echt duurzamer te maken. Hoe komen we groen uit de crisis?

“Je ziet toch dat erg geprobeerd wordt de oude economie keihard op te porren. We vallen terug op de klassieke tegenstelling tussen economie en ecologie. Ik vind dat zó’n verkeerde benadering. De innovatie ligt juist daar waar je elkaar versterkt. Dat is ook de benadering van het Deltaplan Biodiversiteitsherstel. We werken daarin met totaal verschillende partijen samen – ecologen, banken, agrofood, landbouworganisaties, natuurorganisaties. De belangen verschillen, maar we willen allemaal een vitaal platteland waar het fijn is om te wonen en te werken. Al die partijen kunnen daar vanuit hun eigen belang een bijdrage aan leveren. In plaats daarvan polariseert het nu in de samenleving.

Dat moeten we niet willen.”

Hoe urgent is het dat het roer omgaat?

“Zeer. We hebben maar één planeet, één bolletje waar we met z’n allen op zitten. We zijn enorm afhankelijk van de biodiversiteit. Dat is ons natuurlijk kapitaal.

Als je die gaat uitkleden, verlies je de mogelijkheden om te bestaan. Voor iedere econoom is duidelijk dat je kapitaal moet laten groeien, zodat je van de rente kunt leven. In plaats daarvan vernachelen wij ons natuur-

lijk kapitaal. We teren in. De CO2-uitstoot blijft toenemen, het verlies aan planten en dieren gaat maar door. We moeten zorgen dat die curves de goede kant opgaan, naar herstel.”

Wat is daarvoor nodig?

“Voor mij zijn dat de drie dingen van duurzaamheid, die we kunnen leren van de economie van de natuur: zonne-energie leidend maken, kringlopen sluiten en biodiversiteit herstellen.”

Hoe worden die realiteit?

“We kunnen daar allemaal aan bijdragen. Als consument en als burger kunnen we druk zetten op ‘het systeem’. Bijvoorbeeld door producten te kopen van boeren die zich inzetten voor natuur op hun bedrijven.

Maar we nemen ook veel te vaak de dingen aan voor wat ze zijn. Wees maar wat vaker een luis in de pels.

Stap naar de wethouder, naar het schoolbestuur…

En stel vragen: Waarom worden onze bermen iedere maand gemaaid? Waarom vervangen we al die plastic golfplaten niet door groene daken? Kan het niet wat minder met al die verpakkingen?

En sluit je aan bij al die geweldige initiatieven die er zijn. Met het Deltaplan hebben we het Samen voor Biodiversiteit Innovatiefonds in het leven geroepen. We zijn er vorig jaar mee begonnen en hadden in no-time bijna honderd hartstikke leuke voorstellen. Dankzij een bijdrage van de Nationale Postcode Loterij kunnen we maximaal 25.000 euro toekennen aan projecten waarin coalities van burgers, boeren, overheden en/of natuurorganisaties de biodiversiteit versterken.

We maken ook een kaart waarop al deze projecten zijn aangegeven, zodat mensen elkaar kunnen vinden.

Louise Vet is sinds mei emeritus-hoogleraar evolu­tionaire ecologie aan Wageningen Universiteit en Research.

Ze was 20 jaar directeur van het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW). Het afge­lopen jaar was ze lid van de breed samengestelde Commissie Remkes, die het kabinet adviseerde over de vermindering van de stikstofuitstoot. Twee jaar geleden nam ze met enkele collega’s het initiatief tot het Deltaplan Biodiversiteitsherstel, waarvan ze nu voorzitter is. Verder is ze bestuursvoorzitter van Urgenda. In 2018 stond Louise Vet op de eerste plaats van de Duurzame 100 van dagblad Trouw. samenvoorbiodiversiteit.nl

10

Er is veel te weinig aandacht voor de succesverhalen. Laat zien waar het goed gaat. Daar kun je mensen het beste mee overtuigen.”

Hoe gaat duurzaam Nederland er uitzien?

“Wat mij betreft gaat Nederland veel meer in bloei. Vooral bloei in de zin van een grotere diversiteit aan soorten, te beginnen met planten. Daarmee krijg je meer insecten en daarmee ook herstel van vogelen andere populaties. Dan moeten we natuurlijk wel andere schadelijke factoren, zoals chemische bestrijdingsmiddelen en stikstofuitstoot, weghalen.

De uitdagingen zijn groot. De verandering van de landbouw is wel de grootste. Maar we hebben ook de energietransitie en de aanpassing aan klimaatverandering. Dat moet je samen, geïntegreerd aanpakken. Dat is complex.”

Zijn er voorbeelden die laten zien hoe je dit succesvol kan doen?

“Als je kijkt naar Ruimte voor de Rivier, zie je dat integratie kan. Het hoofddoel was waterveiligheid in het rivierengebied. In het kielzog is er ook fantastische natuur hersteld. Klimaatbuffers – gebieden die geschikt zijn gemaakt om grote hoeveelheden water op te vangen – kunnen ook biodiversiteit leveren.

Je kunt er bovendien heerlijk recreëren.

Een mooi, recent voorbeeld is de afspraak van beheerders van infrastructuur (hoogspannings­leidingen, wegen, spoorlijnen en watergangen, red.) om de biodiversiteit op hun gronden te versterken. In een aantal proeven van netbeheerder TenneT en de Vlinderstichting blijkt dat je zeventig procent van de insecten, inclusief vlinders, terugkrijgt als je gronden onder hoogspanningsmasten niet meer zo rigoureus maait. Maar je hebt ook vele duizenden kilometers aan b ­ ermen en dijken. Bij elkaar gaat het om een netwerk van 800.000 kilometer. Dat leidt ergens toe! Je bespaart bovendien kosten als je minder maait. En de complexe wortelstructuren van een grote plantendiversiteit zorgen ervoor dat dijken sterker worden en minder snel verdrogen.

Veranderingen in de landbouw blijken nog niet zo eenvoudig.

Hoe krijg je die op gang?

“De focus moet echt anders. Niet meer sturen op maximale productie, maar op maatschappelijke functies. Daar moeten we ons als samenleving ook verantwoordelijk voor voelen. Dat betekent dat consumenten wat meer voor hun voedsel gaan betalen en dat boeren beloond worden voor die functies die ze voor ons allemaal vervullen: meer biodiversiteit, een fraai landschap, zuinig zijn met water etc. Bij het Deltaplan zoeken we, samen met de aangesloten partijen uit de agrarische sector, naar nieuwe verdienmodellen die hieraan tegemoetkomen. Kijk ook naar wat er al gebeurt. Je hebt al prachtige voorbeelden van natuurvriendelijke landbouw. Ook BoerenNatuur en de collectieven voor agrarisch natuurbeheer werken aan verandering. Breng die voorbeelden voor het voetlicht.

Dat werkt heel inspirerend, juist ook omdat er waardering voor de boeren uitspreekt.”

Kun je de boerderij van de toekomst schetsen?

“Natuurvriendelijk en met een gesloten kringloop.

Wat de veehouderij betreft ben ik voorstander van de visie van hoogleraar Imke de Boer van Wageningen Universiteit. Haar stelling is dat vee niet moet eten wat wij mensen eten. Koeien, varkens, geiten, schapen en kippen moeten behalve gras ook resten van gewassen eten – bijvoorbeeld bladeren en stengels van groenten, bieten en aardappelen – en plantaardig afval uit de voedingsindustrie en etensresten van huishoudens. Dan geef je ze een plek in de biologische kringloop. Met dat uitgangspunt weet je ook hoeveel dieren je nodig hebt.

Je kunt ook denken aan een soort ruilverkaveling 3.0. Boeren vormen coöperaties in een gebied waar ze verschillende functies realiseren, passend bij de grond. Hier natuur met hoge grondwaterstanden, daar meer productie. Dan gaan alle boeren samen mee in de verandering. Met uitkopen van enkele bedrijven, zoals wel wordt voorgesteld, ben je er niet. Als je er een paar bedrijven uithaalt en de rest gaat op de oude voet door, breng je een natuurvriendelijke landbouw niet dichterbij.”

11

Hoe wij afhankelijk zijn van biodiversiteit Productie Genetische bronnen

Cultuur Vis

Drinkwater

Voedsel

Hout

Kustbescherming

Bodemvruchtbaarheid

Waterzuivering

Vastlegging koolstof (CO2)

Cultuurhistorie

Recreatie

Gezondheid

Plaagbestrijding

Waterberging

Verkoeling steden

Basis

BRON: PLANBUREAU VOOR DE LEEFOMGEVING

Tegengaan van erosie

Biodiversiteit is ons natuurlijk kapitaal, zegt Louise Vet. Dat kapitaal zorgt ervoor dat onze samenleving kan functioneren door bodem, lucht en water te zuiveren, ons te beschermen tegen hoogwater, gewassen te bestuiven en CO2 op te slaan (basis). Dankzij dat kapitaal kunnen we eten en drinken, en hebben we een dak boven ons hoofd (productie). En dat kapitaal draagt ook bij aan onze gezondheid en geeft ons inspiratie (cultuur). Als we er zuinig mee om gaan, kunnen we tot in lengte van jaren de vruchten van plukken van dit natuurlijk kapitaal.

Maar daar gaat het mis. Vooral in de afgelopen vijftig jaar teren we flink in op ons natuurlijk kapitaal.

Bestuiving

80%

van onze eetbare gewassen is afhankelijk van bestuiving door bijen en andere insecten

12

Er is ook veel aandacht voor de betekenis van bossen, voor de opslag van CO2 , maar ook voor het herstel van de biodiver­ siteit.Natuurmonumenten gaat dit najaar bomen planten. Is dat zinvol?

“Als het op de goede manier gebeurt, ja. Ik heb eens een column geschreven onder de titel ‘Eigen boom eerst’.

Het is heel belangrijk dat je inheemse soorten plant.

Als je maar lukraak bomen gaat planten, omdat ze snel groeien of goedkoper zijn, wordt het heel droevig.

Kijk naar het landschap en naar de bodem en plant de bomen die daarbij passen.

Elke plantensoort, dus ook elke boomsoort, werkt samen met een hele set aan insecten. Die insecten zijn weer voedsel voor verschillende vogels. Dus hoe meer planten en bomen je hebt, hoe beter. Hoe gevarieerder de plantensamenstelling van weilanden, hoe meer biodiversiteit. Met bomen idem dito.

Vergeet de struiken ook niet. Herstel heggen, hagen, houtwallen en knotbomen. Vroeger hadden die een economische functie vanwege de houtproductie, nu verdienen ze waardering vanwege hun belangrijke betekenis voor de natuur. Ze verbinden, vangen ammoniak en fijnstof op, creëren structuur. Aanplant en onderhoud passen in een natuurvriendelijke landbouw.

Kijk maar eens wat de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap heeft bereikt in de Ooijpolder.”

‘ Natuurlijk zijn de cijfers over de natuur niet best.

Maar ik kan er niet tegen om het daarbij te laten’

Je laat nogal eens blijken dat de verander­ ingen je niet snel genoeg gaan. Hoe krijgen we er meer vaart in?

“Met z’n allen. Het is iets waar ik veel over nadenk.

We hebben het als samenleving zover laten komen, we moeten het ook als samenleving oplossen. Ik wil de nieuwe generatie achter me krijgen. Het kan alleen met z’n allen. En met positivisme. Als je ziet hoeveel partijen, van allerlei pluimages, zich inmiddels bij het Deltaplan Biodiversiteitsherstel hebben aangesloten.

Natuurlijk zijn de cijfers over de natuur niet best. Maar ik kan er niet tegen om het daarbij te laten. Ja, dan kan ik best fanatiek zijn. Dan krijg ik het verwijt dat ik geen wetenschapper, maar activist ben. Dat is niet waar, want ik baseer me juist op de feiten. En dan laat ik me horen. Maar het liefste wat ik doe, is mensen inspireren om met het mooie en het leuke mee te doen.”

Bomen zijn een bron van leven. Mensen kunnen niet zonder bomen. Maar ook insecten, vlinders en vogels kunnen niet zonder bomen. Een betere biodiversiteit begint op veel plekken bij meer bomen. Daarom beginnen we dit najaarmet de aanleg van nieuw bos bij Weert. Samen met partners, natuurliefhebbers, omwonenden en kinderen van OERRR leggen we een robuust en biodivers natuurbos voor de toekomst aan. Een bos vol inheemse bomen, goed voor de insecten en de vogels! Er komt een mooie mix van veel bloeiende en vruchtdragende soorten, wilde bomen struiken.

Ook is er ruimte voor paden en voor spontane processen zoals bloemrijke zones en spontane bosontwikkeling.

Doe ook mee en lever een bijdrage aan dit natuurbos voor de toekomst! Kijk op nm.nl/doneernu

BEELD: GETTY IMAGES

Samen gaan we voor groei

Niet zonder elkaar Roedels herten, bijenvolken, bomen en schimmels, bessenstruiken en vogels. Planten en dieren werken op alle mogelijke manieren samen om te overleven.

De natuur is een mega-netwerk, opgebouwd uit miljarden afhankelijkheden.

BEELD: GETTY IMAGES

Korte metten

De gewone heremietkreeft heeft geen pantser. Dat maakt hem ­kwetsbaar voor roofvissen. Dat lost hij op door in het huis van een wulk te gaan wonen. Als de heremietkreeft uit het slakkenhuis groeit, zoekt hij een grotere. De eventuele bewoner treitert hij eruit.

In het uiterste geval eet hij deze soortgenoot gewoon op.

14

Bourgondiër

Om te zeggen dat de ­bosspitsmuis zonder de regenworm reddeloos verloren zou zijn, gaat wat ver. Maar hij eet er veel. De insecten, spinnen en slakken, die hij al wroetend onder bladeren en in de grond ook tegenkomt, gaan er met evenveel smaak in. Per dag eet een bosspitsmuis 80 tot 90 procent van z’n eigen lichaamsgewicht.

Voor wat hoort wat

Waar zouden mieren zijn zonder bladluizen? Wij willen nog wel eens vloeken als een rozentak net zo kleeft als een suikerspin. Maar mieren worden dolgelukkig van die zoetigheid. Zo zeer, dat ze ­luizen houden zoals wij koeien en varkens. In ruil voor de zoete hap geven mieren ‘hun’ luizen bescherming.

Rare snuiter

De kruisbek ziet eruit alsof ie dringend naar de ­snavel-pedicure moet. Maar die ongewone snavel blijkt zeer effectief als de kruisbek zaden uit larikskegels en sparrenappels peutert. Dat gaat natuurlijk niet altijd heel netjes. Maar uit de gemorste zaden kiemen weer nieuwe naaldbomen.

BEELD: KINA - BERTUS WEBBINK, GETTY IMAGES

BEELD: NATUURMONUMENTEN - O.C. SMIT, GETTY IMAGES

16

Eeuwige trouw

Veel bomen – en andere planten trouwen ook – leven in nauwe samenwerking met schimmels. Daar hebben ze beide voordeel bij. De ­schimmel voorziet de boom van water en ­voedingsstoffen, en de boom levert de schimmel suikers en zetmeel.

De bedreigde gele ringboleet en de lariks zijn zo’n stel dat elkaar eeuwig trouw is.

Vriendelijke reus

Met een lengte van 4 centimeter maakt de reuzenhoutwesp indruk. Maar hij kan niet steken. De wesp zet eitjes af in dode ­sparrenbomen, tot een centimeter diep in het hout. Daar legt de wesp nog een schimmel bij, die het hout verteert, en zo hebben de larven jarenlang te eten. Tot ze zich een weg naar buiten knagen.

Valkuil

De naam zegt het al. De mierenleeuw moet het hebben van mieren. De gedrongen larve, uitgerust met fikse kaken, graaft een kuiltje in los zand.

Zelf zit ie onder in dat kuiltje. Als een mier in het kuiltje valt, slaat de mierenleeuw toe. Dat houdt hij twee tot drie jaar vol en dan vliegt hij uit.

Vondeling

Je kunt zelf een nest bouwen. Je kunt ook je eieren in de nesten van anderen leggen. Dat is wat de koekoek doet. Het zijn vaak nesten van kleinere vogels, waar de koekoek een ei in legt. Zoals van de kleine karekiet.

In plaats van vier kleintjes, moet die dan ineens één groot kind voeden.

17

Bos met een h rt

et Klimaatbos He

t

an h rt v a h

BEELD: NATUURMONUMENTEN - RONALD MESSEMAKER

Maak Je Hart Groen. Zo luidde de oproep in 2008 om een bos te planten in Flevoland: het Klimaatbos. Boswachter Age Boonstra maakte het ontwerp. In het midden een groot hart. Daaromheen de contouren van Nederland. De bomen en struiken pasten bij de verschillende landschappen. Met 6.000 mensen plantten we 60.000 bomen en struiken op 27 hectare grond. Koningin Máxima – toen nog prinses – plantte een eik.

Nu, twaalf jaar later, zijn de bomen 10 tot 15 meter hoog. Op de voormalige zeebodem is in no-time een echt bos gegroeid met een grote afwisseling aan soorten. Die afwisseling doet het dierenleven goed. Alle mogelijke soorten bosvogels eten en broeden er. Langs de waterkanten scheren felblauwe ijsvogels. Ook reeën en bevers zijn vaste bewoners van het Klimaatbos. De aanplant van het bos is mede mogelijk gemaakt door een extra bijdrage van 165.000 euro van de Nationale Postcode Loterij. Door de steun van alle deelnemers van de Postcode Loterij zijn we nu een biodivers bos rijker!

18

Vragen aan Frans

Frans van ­Natuurmonumenten werkt al jaren als redacteur voor Puur Natuur en kent bijna alle natuur­gebieden. Als hij het antwoord op je vraag niet weet, klopt hij aan bij onze boswachters.

Dat we tijdens de lockdown meer naar buiten zijn gegaan, heb ik gemerkt.

Want jullie stelden meer vragen. Vogels, bomen, paddenstoelen… Ze blijven vragen oproepen.

1

BEELD: GETTY IMAGES

Schiet de natuur wel wat op met een klein bosje?

Overal in het buitengebied zie je nog kleine stukjes bos.

Soms geplant in een ver verleden om besmetting van vee te voorkomen, soms restanten van ooit veel grotere bossen.

Gentse onderzoekers ­hebben eens onderzocht hoe het zit met de planten en dieren die er in dit soort bosjes voorkomen.

Dat zijn er minder dan in grote bossen. Maar dat wil niet zeggen dat ze onbelangrijk zijn.

De laatste jaren plant het IVN Natuureducatie in verschillende Nederlandse steden tiny forests aan. 40 soorten bomen, 600 in totaal, op een oppervlakte van een tennisbaan. Vrijwilligers zijn vanaf het begin gaan ­kijken welke planten en dieren er ­gingen leven. Ze komen tot nu toe uit uit op een totaal van 595 soorten. Dat is niet niks. Ook nieuwe bosjes in het buiten­ gebied leveren verrassingen op.

In een stukje bos met boswilg en hazelaar in Zuid-Limburg stonden dit voorjaar honderden exemplaren van het bleek bosvogeltje. Deze zeldzame orchidee was bijna verdwenen uit ons land.

2

Een houtsnip midden in de stad?

Hoe kan dat?

José van Santen vond in het hofje bij haar huis een dode vogel. Een houtsnip. Hoe komt die middenin Almere terecht, vroeg ze. Dat ligt inderdaad niet voor de hand. Houtsnippen leven verscholen in het bos. Maar houtsnippen zijn ook trekvogels.

Snippen uit Scandinavië en Rusland overwinteren in de Benelux, Zuid-Engeland of Frankrijk. Om niet in het vizier van roofvogels te komen, vliegen ze tijdens de trek in het donker en vrij laag. Dan wil het wel eens gebeuren dat ze tegen een gebouw in een stad (of dorp) aan vliegen. Zo’n ­botsing loopt trouwens niet altijd fataal af. Als je een gewonde houtsnip tegenkomt, kun je het beste contact opnemen met de dieren­ambulance of een vogelopvang in de buurt. Hoewel houtsnippen vreselijk stressgevoelig zijn, kunnen ze wel herstellen en weer uitgezet worden.

19

3

Was dat een ijsvogel?

Je ziet een blauwe vogel langs flitsen en denkt: ijsvogel. Blauwe schicht wordt ie ook wel genoemd. Alleen, hij is niet blauw. Hij is kleurloos.

Hoe zit dat? In de rugveren van een ijsvogel zitten geen kleurstoffen.

Door de structuur van de veren zorgen weerkaatsingen van licht voor de blauwe kleur. Het is dus een optische illusie. Iriseren heet dit verschijnsel. Bij andere vogelsoorten, bijvoorbeeld de pauw, en insecten komt het ook voor. Dankzij het iriseren kunnen dieren zich goed camoufleren. Voor de ijsvogel geldt dat ook. In de schaduw vind je hem met z’n oranje borst bijna niet terug.

Even bellen met

Timo Roeke, projectleider Waarneming.nl

Wat is Waarneming.nl?

“Een online natuurplatform waar mensen dieren en planten die ze zien kunnen delen, om zo onze natuurlijke wereld beter te beschermen.”

Wat gebeurt er met alle data die de gebruikers invoeren?

“Mensen bepalen zelf wat we met hun waarnemingen mogen doen. We stellen de data hoe dan ook niet ter beschikking aan commerciële partijen. Waarnemingen gaan wel naar de Nationale Databank Flora en Fauna en naar de zogenoemde soortenorganisaties, zoals Sovon (vogels), Ravon (reptielen, amfibieën en vissen) en Floron (planten). Ook studenten kunnen er gebruik van maken.”

Wat doen zij met de data?

“Hiermee kunnen zij goed in kaart brengen hoe het met bepaalde soorten in een bepaald gebied gaat. Daarmee vergroten ze de kennis over de toestand

van de natuur in ons land. Dat is ­vervolgens input voor beleid.”

Het klinkt als werk voor specialisten.

“Dat was het wel. We hebben nu een app gelanceerd – Obsidentify – waardoor ook niet-specialisten mee kunnen doen. Je maakt een foto van je waarneming en de app vertelt je heel snel welk dier of plant je hebt gevonden. Zonder gids of google kun je zo al doende namen van planten en dieren leren kennen. Wat je fotografeert kun je ook weer delen op Waarneming.nl.”

Hoe gaat het sinds de lancering van Obsidentify?

“De aantallen gebruikers en ingevoerde waarnemingen groeien enorm. De uitdaging is nu om de nieuwe gebruikers enthousiast te houden. Dat moet vast lukken, want hoe meer je weet, hoe meer je ziet.”

Waarneming.nl

Ook een vraag?

Stuur die naar natuurvraag@natuurmonumenten.nl. Je krijgt altijd antwoord (ook al duurt het soms even). De leukste ­vragen neemt Frans mee in Puur Natuur.

?

WAT IS DIT?

Lisa de Groot stuurde deze prachtige foto op, met de vraag wat het was? Ze was in de buurt van Bakkeveen (Fr.), toen haar zoontje van vier kwam aangerend omdat hij naar eigen zeggen bloemen had gevonden. De ‘bloemen’ waren grote oranje bekerzwammen.

De Engelsen noemen hem de orange peel fungus ofwel sinaasappelschilzwam. En als je hem zo ziet, is dat een heel treffende naam. De bekers blijven mooi intact, insecten vreten ze niet aan omdat ze giftig zijn. Een beker van deze zwam kan zo’n 10 centimeter groot worden. Als je er een ziet, is de kans groot dat er in de buurt meer staan.

20

De ingenieur

Dammen en burchten, nieuwe meertjes en stroompjes, open plekken en gekortwiekte ­vegetatie. Weinig dieren ­hebben zo’n grote invloed op hun om­geving als de bever.

TEKST: Wilco Meijers BEELD: Inge van Noortwijk

1

3 2

1

Kanaaltje

Om de waterstand te regelen, bouwt de bever soms een kanaaltje in de dam, inclusief sluisje. Bij droogte komt hierdoor water naar binnen en bij hevige regenval gaat het eruit.

2

Dam

Indien nodig leggen bevers in de buurt van hun burcht dammen aan, tot wel honderd meter lang. Die moeten ervoor zorgen dat de burcht gedeeltelijk onder water blijft staan.

3

Waterpeil

Het water bij de burcht moet minstens een halve meter diep zijn.

Zo ligt de ingang altijd onder water, terwijl het in de woonkamer droog is.

21

Tanden

De bever beschikt over vier vlijmscherpe, knaloranje ­tanden. Daarmee knagen ze met gemak bomen door met een doorsnede van een halve meter. De tanden groeien hun hele leven door.

Knaagsporen

Deze sporen zijn het makkelijkste te vinden. Afgeknaagde stammen die als een potloodpunt achterblijven in het bos of langs de waterkant.

Het knaagwerk gebeurt rondom. In zeldzame gevallen krijgt de bever de boom op zijn kop.

Loopsporen

Beverprenten laten goed het verschil zien tussen de grootte van de poten. De voorpoten hebben een doorsnede van zo’n 8 cm, de achterpoten circa 16 cm. Op modderige grond kun je de afdruk van de zwemvliezen onderscheiden.

Poten

De voorpoten van de bever hebben 5 vingers en lange nagels. Perfect om mee te graven, te bouwen en modder of planten te dragen.

De achterpoten zijn veel groter en hebben zwemvliezen tussen de tenen. De tenen van de achterpoten hebben nagels, één teen zelfs een dubbele. Ideaal als kammetje of om luizen mee uit de pels te halen.

4 5

4

Burcht

Elke familie bouwt een burcht van gestapelde takken, waartussen de bevers modder en plantenresten aanbrengen ter isolatie. Een klein deel smeren ze niet in om lucht toe te laten.

Een burcht kan 2 meter hoog zijn en 4 meter in doorsnede. Zo’n 20 cm boven het waterpeil ligt de droge nestkamer, waar ma bever haar 2 tot 4 jongen een aantal weken zoogt.

5

Sleepsporen

In het leefgebied van bevers kun je vaak sleepsporen zien. Ze slepen takken naar het water om ze te laten weken. De bast is een lekkernij. Wat overblijft is bouwmateriaal.

22

Hoewel er voor de groei van een boom niet veel nodig is, een zaadje of een vrucht en wat aarde, zijn er toch heel wat beroepen waarin bomen centraal staan.

Vijf bomenwerkers vertellen wat hun werk zo mooi maakt.

TEKST: Petra Strijdhorst BEELD: Erik Smits

Antoinette Blok (52) bouwt droomhutten.

“Mijn favoriete boomhut is gebaseerd op Villa Kakelbont van Pippi Langkous. Hij ligt op ruim drie meter hoogte tussen vier beuken. Compleet met uitkijktoren en een soort elfentrap die je het gevoel geeft dat je zweeft.

Ik zou ooit nog wel een boomhut willen bouwen met een wenteltrap. Die helemaal om de stam van een boom draait. Als je bij het bouwen ­rekening houdt met de sapstroom van de boom, dan heeft ‘ie daar geen last van. Ik heb geleerd kunstmatige takken te gebruiken. De boom groeit gewoon door terwijl de hut op z’n plek blijft.

Ik heb nu 113 hutten gebouwd.

Niet per se allemaal in bomen, maar

wel altijd met een boom als onderdeel van het bouwwerk. Voor de hut maak ik vooral gebruik van sloophout.

Oude deuren en kozijnen bijvoorbeeld. Dat is hout met een verhaal, dat voel je. Een boomhut is sowieso iets magisch. Volwassenen kunnen weer even kind zijn. ­Kinderen zijn in hun hut juist even weg van de volwassen wereld. Er is ruimte voor fantasie. Ik zou heel graag nog eens een hut willen ­bouwen die deels boven het water hangt met een plexiglas vloertje. Een kinderlift, waarin ze zichzelf omhoog kunnen takelen, lijkt me ook heel gaaf.

Het hoeft niet steeds groter. Ik hou er vooral van om steeds weer iets creatiefs te verzinnen. Het is fantastisch dat je zoveel moois kunt bouwen van een simpele stapel hout.”

23

24

Wilco Zwaneveld (56) ziet de boom als belangrijk onderdeel van een biodivers landschap.

“Er wordt wel eens gevraagd of natuur wel beheerd moet worden.

Of we alles niet gewoon z’n gang kunnen laten gaan. Dat kan als je een groot natuurgebied hebt, zoals de Veluwe waarbij planten en dieren elkaar in evenwicht houden.

Herten knabbelen kleine boompjes weg waardoor open vlaktes open blijven. Maar zelfs daar moet al steeds meer ingegrepen ­worden door het overschot aan stikstof in de lucht. Op landgoed ­Oldenaller (bij Nijkerk, Gld), waar ik samen met collega’s en ­vrijwilligers werk, heeft ieder stuk land een functie.

Van akkers tot grasland tot bosjes. Die bosjes werden vroeger gebruikt als kaphout. Het kreeg een jaar of achttien de tijd om te groeien waarna het gekapt werd.

Het hout was nodig om te bouwen en om de kachel te laten branden. Jaren wachten, dat kunnen we niet meer. Met kunstmest en ­ingrepen moet alles sneller. Maar daar kan de natuur niet in mee. De soorten­rijkdom op een kunst­matig opgejaagd grasland is nihil. En dat terwijl ­variatie juist zo belangrijk is. Ik geniet van het landgoed waar ik werk. Met veel afwisseling van landschappen, waar honderden jaren oude eiken staan, maar waar ook bloemrijk gras tijd en ruimte krijgt om te groeien.”

25

Arjan Zoontjens (42) en Camiel Versluis (49) willen voorkomen dat gezonde bomen gekapt worden.

“Op een folder of billboard ziet een nieuwe woonwijk er vaak stralend en groen uit. Maar in het echt staan er vaak wat zielige sprietjes die over een jaar of twintig pas echt een boom voorstellen. Het is mijn droom dat er juist op dit soort plekken, in al het nieuwbouwgeweld, wat tweedekansbomen worden geplaatst.” Arjan Zoontjens en twee vrienden begonnen in 2017 met bomenmakelaar.nl. Een ideaal, een droom, om gezonde bomen niet zomaar te ­kappen alleen maar omdat ze in de weg staan.

Maar een droom alleen is niet genoeg. Tien­ tallen bomen vonden een nieuwe plek, maar dat moeten er veel meer worden. Daarom kwam Camiel erbij. “We willen er een gewoonte van maken dat gemeentes bomen uitruilen. Dat doen we door geen prijs per boom te ­vragen, maar een lidmaatschap op onze service te ­bieden. Een volwassen boom heeft zoveel te bieden, in een jonge boom zit geen vogelnestje en hij biedt geen schaduw en verkoeling op warme dagen. Het is mijn droom dat ­binnen ­gemeentes en provincies verplanten van bomen net zo gewoon wordt als herplanten.

Ja, nog een droom, maar volgens mij wel een realistische.”

26

Jelmer Zwaan (34) zaagt sculpturen uit hout.

“Mijn eerste werk was ’t witte wief. En dat is eigenlijk ook wel het werk waar ik het meest trots op ben. Die heb ik nog gemaakt met een gewone kettingzaag, niet met een carving-zaag. Dat is best een verschil. Ik heb verschillende ­opleidingen geprobeerd en veel baantjes gehad. Tijdens een stage had ik een idee met een boom en dat is een standbeeld geworden van zeven meter hoog. Ja, toen bleek dat ik best handig ben in het uit­zagen van sculpturen. Sindsdien is het mijn werk en heb

ik al veel verschillende soorten beelden gemaakt.

Ik maak ook boomstamtafels en ik maak soms wat voor pretparken, zoals Kabouterland op de foto. Ik ga geen uitdaging uit de weg. H ­ anden en gezichten zijn het moeilijkst. Dat doe je niet meer met een kettingzaag, maar met een slijper en een ­beitel. Ooit hoop ik aan de slag te mogen met een flinke boom in Steenwijk. Het plan ligt al klaar voor een flink beeld in jugendstil. Ik ben wel een bomenmens. Ik weet waar mensen wonen als ze de boom omschrijven die in hun tuin staat.

Daar let ik onbewust toch op.”

27

Jørn Copijn (79) komt al meer dan 55 jaar op voor bomen in Nederland.

“Ondanks mijn leeftijd blijf ik zoveel mogelijk dingen doen.

Ik wil door blijven bouwen en mee­denken. Natuurverbonden bouwen is een absolute noodzaak in de toekomst. Eén van de projecten die mij nog het meest bijstaat, zijn de binnen- en daktuinen bij de NMB/ING in Amsterdam-Zuidoost. Compleet met grote bomen, een waterval en een stilstaand vennetje. De daktuinen fungeren als ecologische stepping stones in de natuur. Stel je voor dat je als bij of als vogel over zo’n enorme stad vliegt, dan heb je een pauzeplek nodig. Binnenkort start ik met wat mensen die ik inhuur voor de renovatie. De toevoer van water is drie jaar lang afgesloten geweest.

Dat is funest in combinatie met de droge zomers. Dat doet pijn, maar we gaan het herstellen. Dat moet ook met de rest van Nederland gebeuren. We moeten weer gezond en bewust leren eten en leven. Er komt meer bewustzijn, maar het gaat zo ontzettend langzaam. Ik heb een mooi leven. Ik heb veel over de wereld gezworven, maar nu ben ik deels huisman.

Af en toe een project en en passant zorg ik voor wat bijenvolken van mijn dochter. Soms voer ik actie, als iemand eeuwenoude bomen onnodig wil kappen. Dan komt de activist in mij naar boven. Ja, die bomen hebben zorg nodig, want ze zijn zó belangrijk als biotoop en voor biodiversiteit, in de strijd tegen stikstof, voor schaduw, of eigenlijk voor het hele leven.”

BEELD: GAP PHOTOS/CAROLE DRAKE, GETTY IMAGES

28

Pluk de vr Zoete vruchten, wrange vruchten, verboden vruchten.

Appels en peren, zaden en noten. Het is tijd om ze te plukken. Je kunt ze meteen eten, maar ook bewaren.

Kornoeljejam

HET ZIT HEM IN DE BLADEREN

Onrijpe vruchten zijn zuur, nog niet klaar om gegeten en gevreten te worden. Want ook de zaden zijn nog onrijp en niet klaar voor verspreiding. Gaandeweg de rijping worden vruchten – aardbeien, ­druiven, kersen – steeds zoeter. Ze slaan suikers op. Die ­suikers maken de vruchten niet zelf. Suikers worden gevormd in de bladeren, door de fotosynthese, en worden van daar getransporteerd naar de vruchten.

Een van mijn favorieten zijn de bessen van de gele kornoelje. De oogst is lastig te timen. Ze moeten zacht en donkerrood zijn. Ben je te vroeg, dan zijn de bessen erg zuur en wrang. Wacht je te lang, zijn ze al snel overrijp. Veel proeven dus.

Kornoeljebessen zijn erg lekker om jam van te maken.

Wat dat betreft kunnen ze gemakkelijk tegen rozenbottels op. Ze zijn ook heel geschikt om kruidenwijn van te maken.

Verse aardbeitjes Het plukken van vruchten begint al vroeg in het jaar, met de oogst van de bosaardbei. Heerlijk zoet van smaak en aromatisch geurend. Hij is zo delicaat…

Die moet je vers opeten.

Met wat geluk kan dat tot in september. Dan kun je die andere, de tuinaardbeien, gebruiken voor gebak, jam, sap of salades.

29

ruchten Walnoottaart

We spannen onder de okkernoot (een grote soort walnoot) een groot net, in de vorm van een immense trechter van gaas. Vallende noten rollen zo door het net naar het hart van de trechter in de emmers die je daar hebt neergezet. Ik bak elk jaar van deze walnoten een stevige taart volgens een traditioneel recept uit het Zwitserse E ­ ngadin.

De Engadiner Nuss is maandenlang houdbaar.

SLEEDOORNWIJN

Pas in oktober of november zijn de bessen van de sleedoorn rijp en goed om te oogsten. Prachtig nachtblauw zijn ze dan, negen maanden na de bevruchting van de bloem. Wacht ook weer niet te lang met de oogst, anders zijn de spreeuwen je voor. Eigenlijk zijn de bessen het lekkerst als er een flinke nachtvorst overheen is gegaan, maar kom daar nog maar eens om. Met behulp van de vriezer kun je dit proces nabootsen.

Beademd fruit

Appels ademen gewoon door, ook nadat ze geplukt zijn. Zuurstof in, kool­ dioxide (CO2) uit. Door appels te ‘beademen’ met meer CO2 en ­minder zuurstof dan normaal in de buitenlucht zit, zet je het leven van de appel als het ware op een laag pitje en leeft hij langer, blijft hij langer houdbaar. Het gebeurt in grote, afgedichte koelcellen. Zo kunnen we tot in het voorjaar appels blijven eten.

Kijk voor recepten op nm.nl/puurnatuur

Win!

Duindoorn Verwenpakket van Weleda (t.w.v. € 38,95) Wil jij de Duindoorn Vitaliserende Douchecrème van Weleda en onze andere 100% natuurlijke duindoornproducten graag uitproberen? Stuur dan voor 1 oktober je naam en adres naar weleda@natuurmonumenten.nl en maak kans op een van de 5 Duindoorn Verwenpakketten (inhoud: Duindoorn Vitaliserende Douchecrème, Duindoorn Vitaliserende Body Olie, Duindoorn Vitaliserende handcrème en Duindoorn 24h Roll-on Deo).

30

Pittig rondje Loenen

Boswachter Marie-Thérèse is gek op fietsen.

Lekker toeren langs de Rijn bijvoorbeeld, of over de Vennbahn door de Eifel. Maar ook dichtbij geniet ze van de natuur op haar zwarte hybride.

Voor Puur Natuur stippelde ze een prachtig, maar pittig fietsrondje uit door haar werkgebied: de bossen van Zuidoost-Veluwe en landgoederen van de IJsselvallei.

BEELD: GETTY IMAGES

TEKST:

Wilco Meijers

31

32

Modderbaden Naast romantische cascades zien we ook echte Veluwse wildernis. In het Deelerwoud bijvoorbeeld, een woud vol omgewoelde plekken van wilde zwijnen. “Kijk, daar hebben ze een lekker modderbad genomen. En deze stam hebben ze gebruikt om hun buik mee te

s­ churen”, vertelt Marie-Thérèse die onder­ tussen een mestkever oppakt. “Die gebruiken de mest van zwijnen om hun eitjes in af te ­zetten. Ze gaan ook met de mest aan de haal, ze zijn de mestverspreiders in de natuur.”

Liefde voor bomen Op De Ramenberg stuiven we even een grindpad in en stoppen bij een verscholen klaphek. Daarachter toont Marie-Thérèse een nieuw natuurgebied. Een jong bos met open plekken, struiken en loofbomen. “Hier hebben we in de jaren 2013-2016 boomplantdagen georganiseerd. Mensen plantten hier uit liefde voor de natuur en ter herinne­ ring aan dierbaren duizenden bomen op grond die oorspronkelijk voor de landbouw was ontgonnen. Nu groeit hier zoete kers, meidoorn, eik, linde, haagbeuk en lijsterbes.

Een heel divers toekomstbos vol inheemse bomen.”

Verderop fietsen we door Nationaal Park Veluwezoom, met zijn vergezichten over de hei en heuvelachtige bossen. De Elsberg is een flinke klim, maar de beloning is groot.

Bovenop kun je een uitstapje maken naar de gelijknamige observatiehut met eindeloos uitzicht, in de herfst zit je eerste rang voor het strijdtoneel van edelherten. De beloning is ook de lange, zwierige afdaling richting Laag-Soeren. We verlaten de Veluwe en ­zoeven de IJsselvallei in.

Sfeervolle plek Marie-Thérèse waardeert dit kleinschalige landschap nog meer dan de robuuste Veluwe.

“Ik kom uit de Achterhoek en dit landschap lijkt er wel een beetje op. Hoewel, ook daar is veel verloren gegaan. Als kind voelde ik al de landschapspijn als er weer eens een bosje of singel sneuvelde, ondanks dat dat woord toen nog niet bestond. In deze hoek van de IJsselvallei valt gelukkig nog genoeg te beleven.

Tuur eens over het Soerense Broek met al zijn vogels, of fiets tussen de majestueuze eiken van landgoed Leusveld. Op de bloemrijke weides kun je de brandrode runderen zien die hier tot in oktober rondlopen. Een typisch ras van de IJsselstreek. En vaak fiets ik even naar landgoed Voorstonden. Dan zoek ik de grote vijver op, met zijn poëtische houten brug.

Dankzij de grote loofbomen in de herfst een sfeervolle plek om even weg te dromen.”

BEELD: ALEX HAYLETT, NATUURMONUMENTEN - STEFAN CLAESSENS, GETTY IMAGES

e voelt de Veluwe”, zegt MarieThérèse halverwege een klim. Nou, dat voel ik inderdaad, vooral in m’n beenspieren. Na afloop van onze fietstocht moet ik even bijkomen.

Gestrekt in het herfstige gras kijk ik de hemel in. Beelden van de fietstocht schieten door het hoofd. Even nagenieten van alle landschappen die we vandaag doorkruisten. Het begin alleen al, door het bos langs een serie watervallen. Al snel kwamen we bij de hoogste van Nederland, de Grote Waterval bij Loenen. Een soort viertrapsraket met een verval van 15 meter.

Verderop ligt de Kleine Waterval. Hier stort het water slechts 6 meter naar beneden, maar toch is deze veel mooier. “De plek is zo idyllisch, midden in het bos. En hij klettert harder omdat hij smaller is”, verklaart de boswachter.

33

Veluwe en IJsselvallei

ROUTE Apeldoorn

57 km

Je kunt de route downloaden van nm.nl/loenen. Je vindt hem ook in onze route-app Natuurroutes.

Lieren

Klarenbeek

Beekbergen

52

51 A50

2

9

1 P

58

10

START Loenen

Ap

eld o

or ns

59

56 Ka

28

Hall

na

al

57 48

87 Eerbeek

85

Loenermark 32

Laag-Soeren

82 Dit pad kan hier zandig 16 of modderig zijn. Loop sommige stukjes of rijd om via de knooppunten 87,96, 16 en 95.

5

40

Coldenhove

*

86

Brummen

96

41 21

95

*

94

7

Dieren

Leuvenheim 34

Alternatieve route

L e genda

68

Bos

Heide

Zand

Water

Bebouwing

Industrie

87

el JI ss

6

Nationaal P a r k Ve l u w e z o o m

Spoor Verharde weg

32

Fietspad / Wandelpad Fietsroute

52

P

Ellecom

Fietsknooppunt

Picknickplaats

96

De Steeg

Parkeerplaats, de Groote Modderkolk is ook bereikbaar met bus 43 vanuit Apeldoorn.

Uitkijkpunt

16

95 0

500 Š c ar tographic s .nl

1000 Rheden m

KAART: CARTOGRAPHICS.NL

4

3

8

34

4

BEELD: NATUURMONUMENTEN - EDGAR STRIKKELING, ROEL VAN EKERIS, GETTY IMAGES, ANP

Routepunten onderweg 1 Open Erf de Groote Modder­ kolk is een biologische zorgboerderij en de thuisbasis van een kudde brandrode runderen, een zeldzaam ras. ’s Zomers begrazen de robuuste koeien kruidenrijke weides, ’s winters verblijven ze in de potstal.

2 Hier sta je bij de grootste waterval van ons land. Het kletterende water maakt deel uit van een spreng (ge­­ graven beek) die in 1869 is aangelegd om het Apeldoorns Kanaal van voldoende water

te voorzien. Onderweg zijn stuwtjes en watervallen aangelegd om erosie te voorkomen.

3 Wildrijk bosgebied met rijke ondergroei van bosbes. In de jaren zestig bedreigden bouwactiviteiten en versnippering hier de natuur. Dankzij de actie ‘Behoud het Deelerwoud’ is het natuurgebied gered.

4 Stap even door het klaphek en ontdek het nieuwe, soortenrijke loofbos dat dankzij de boomplantdagen van 2013 t/m 2016 ontstond. Met dank aan al die mensen die bij Natuurmonumenten een boom kochten en vaak zelf kwamen planten.

5 Op dit heideveld begon in 1982 de eerste begrazingsproef met 10 Schotse hooglanders. Doel was behoud van de open heide.

De proef verliep succesvol en het begrazingsgebied is uitgebreid tot het grootste deel van Veluwezoom. Ook elders in natuurgebieden is het nu heel gewoon dat er runderen ­grazen.

6

35

2

6 Even afstappen om wild te spotten? Dit pad leidt naar observatiehut De Elsberg, met uitzicht over gras- en heidevlaktes waar vaak Schotse hooglanders, edel­ herten, zwijnen en reeën lopen.

7 Vanaf de Broekdijk heb je mooi zicht op Soerense Broek, met bloemrijke natte natuur dankzij het schone kwelwater dat hier aan de oppervlakte komt.

Aan de noordzijde kronkelt de Soerense Beek door het gebied.

8 Wie de fietsbenen even rust wil gunnen, kan een wandeling maken door landgoed

Leusveld, met fraaie eikenlanden, rododendrons en het monumentale jachthuis uit 1911.

9 Van oorsprong 16e-eeuws landgoed met parkbos dat we in oude glorie hebben hersteld.

De vijver wordt weer gevoed door helder kwel­water. Met een beetje geluk zie je hier de ijsvogel over het water ­scheren.

10 Hier passeer je de spoorlijn waar de stoomtreinen van de Veluwse Stoomtrein Maatschappij tussen Dieren en Apendoorn overheen rijden.

Nog even en dan ben je terug op de Groote Modderkolk.

10

Slapen in het Deelerwoud

Op zoek naar een idyllische overnachtingsmogelijkheid op de Veluwe? Verstopt in het Deelerwoud staat een voormalige boswachters­woning, nu een vakantiehuis dat van alle gemakken is voorzien.

Je bent hier te gast bij herten, zwijnen, tapuiten en raven.

De woning is geschikt voor maximaal 8 personen. Boeken kan op buitenlevenvakanties.nl/woningen/deelerwoud

36

37

Speciaal voor OERRR organiseren onze boswachters de leukste activiteiten, overal in het land. Het ziet ernaar uit dat ze door kunnen gaan nu de coronamaatregelen zijn versoepeld. Op OERRR.nl vind je het laatste nieuws.

Bezoekerscentrum Dwingelderveld (Dr.) Tijdens openingstijden Ga op ontdekkingstocht met de schatkaart van OERRR.

‘ Ik weet al veel van vogels’

Landgoed Egheria, pannenkoekhoes De Stroper (Ov.) Dinsdag t/m zondag Je krijgt een echte tovenaarsmuts op en dan ga je soep brouwen in het bos.

Ben je vaak in de natuur?

“Heel vaak, na school gaan we naar het bos of naar de Lek. En in natuurspeeltuin de Tuinpiraat is een modder­ glijbaan! Je wordt er heel vies, dat vind ik juist leuk.”

Waar word je blij van als je buiten bent?

“Dat het altijd anders is in de natuur. Herfstblaadjes ruiken bijvoorbeeld zo lekker.”

Bezoekerscentrum Tiengemeten (ZH) Iedere zaterdag en zondag Hutten en vlotten bouwen, klauteren en klimmen. En heerlijk vies worden.

Wat is het mooiste wat je in de natuur gevonden hebt?

“Een steen die ik vond in Frankrijk. De buitenkant is een gewone steen, de binnenkant lijkt wel goud!”

Nieuwkoopse Plassen (ZH) 23,30 sep, 21 okt Varen tussen de watervogels naar een onbewoond eiland.

Welke natuurschatten stop jij in je jaszak?

“Ik verzamel altijd kastanjes om mee te knutselen.

Vorig jaar heb ik ook bloemen geplukt. We hebben ze gedroogd in een pers en daarna opgeplakt met de naam erbij.”

Bezoekerscentrum Gooi en Vechtstreek (NH) 26 sep Kinderen met en zonder handicap spelen samen in de natuur. Kijk op OERRR.nl/ samenspelen

Doe je nog iets anders om de natuur een handje te helpen?

“Ik weet al veel van vogels, ik heb erover verteld op school in de kring. Roodborstjes vind ik leuk, die zijn heel nieuwsgierig.”

Is jouw (klein)kind al OERRR?

Buiten begint het ­avontuur. Buiten is OERRR! Voor € 15,- per jaar krijg je: Een welkomstcadeau Elk seizoen post vol inspiratie en acties De leukste buitentips in een kalender Korting op activiteiten in de natuur.

• • •

•

Meld je aan via OERRR.nl

BEELD: NATUURMONUMENTEN - GERKE VAN DE HOEF, GETTY IMAGES

Heb je een wens voor de natuur?

“Dat de natuur mooi blijft. Daarom ruim ik ook troep op bij de Lek.”

Bezoekerscentrum Veluwezoom (Gld) 4 okt We maken een bosparfum, zoeken naar kleuren en wandelen naar het bovenste bos.

Landgoed De Slotplaats (Fr.) 4 okt Spot de bosdieren, bouw een nest, speur naar padden­ stoelen en speel de bomenbingo.

Bezoekerscentrum Schiermonnikoog (Fr.) 14 en 22 okt Wat eten uilen eigenlijk? We gaan het ontdekken door hun braakballen uit te pluizen.

Bezoekerscentrum De Wieden (Ov.) 14 t/m 18 okt Rugzakje mee en dan op pad, met trekpontjes naar de overkant waar het avontuur wacht.

Loohuis, Velhorst en Bonnink (Gld) 18, 20,21,25 okt Hoe ruikt een stinkzwam? Smullen eekhoorntjes van eekhoorntjesbrood? Je gaat het allemaal ontdekken.

Brunssummerheide (Li.) 23 okt Ontdek met de boswachter de vriendjes en de vijanden van de bomen.

Kaapse Bossen (Ut.) 25 okt Heb jij super­ogen? Mooi!

We gaan speuren naar paddenstoelen. Kom mee!

Bezoekerscentrum Oisterwijk (NB) 30,31 okt, 6,7 nov Ben jij een stoere Nachtwachter?

Ga dan mee het donkere bos in.

ING Wilde Buiten Dagen De ING Wilde Buiten Dagen zijn dit jaar anders dan je gewend bent: train je boswachterskills thuis met de digitale boswachter.

Kijk op OERRR.nl/digitale-boswachter

ADVERTENTIE

BEELD: NATUURMONUMENTEN - J. VAN GENEIJGEN, STREEKMUSEUM STEVENSWEERT

39

Klein ­Versailles Langs de Maas tussen Stevensweert en Ohé stond enkele eeuwen kasteel Walburg te pronken. Vooral Reinard ­Vincent, graaf van ­Hompesch (1660-1733), had er iets moois van gemaakt. Hij liet een enorme stal bouwen en ­tuinen naar het voorbeeld van Versailles aanleggen. Ook de Hompesche Molen is gebouwd in zijn opdracht. De molen over-

De Zand­tovenaar maakte een video over kasteel Walburg: youtube.com/ watch?v=7YMaq7FEarE leefde de eeuwen, het kasteel niet. Na de Eerste Wereldoorlog raakte het in verval. Uiteindelijk bleef er een vrijwel leeg terrein over, waar niets meer herinnerde aan dat glorieuze kasteel.

Tot nu. Want nu kun je je zelf

weer een beeld vormen van de grandeur van Walburg. In het landschap zijn de contouren van voormalige kasteelgebouwen, tuinen en waterpartijen aangebracht. Oude lanen en paden zijn weer zichtbaar en de ver-

ADVERTENTIE

WAT EET JE HUID VANDAAG? SKIN FOOD! Voor de droge huid en handen Vermindert jeuk en trekkerig gevoel Biologisch en animal friendly

Weleda. Puur natuur, net als jij.

dwenen hoogstamboomgaard is terug metde aanplant van linde-, fruit- en notenbomen.

Vanaf een uitkijktoren van tien meter hoog overzie je het hele kasteelterrein en de Hompesche Molen.

40

Kleur van het verleden

41

S

childersbedrijf De Jongh en studenten van het Cibap (mbo-vakschool voor verbeelding) voerden dat onderzoek uit. Ze ontdekten dat de Herenkamer een paar keer van aanzien is veranderd. De verf die op het houtwerk is aangebracht in de bouwtijd (begin 19e eeuw) was bruinrood van kleur: paars dodekop.

Het is gemaakt van een pigment met een hoog ijzergehalte.

Het is de bedoeling van Natuurmonumenten om de Herenkamer te verven in die oorspronkelijke kleur. Daarmee komen historische vorm en kleur terug.

De Oude Buisse Hoeve staat op landgoed Oude Buisse Heide in het zuidwesten van Brabant. De hoeve was in de 19e eeuw een boerderijcafé, La Belgique geheten. Voor de Tweede Wereldoorlog was het bezit van Henriëtte Roland Holst. De schrijfster (gedichten, toneelstukken, biografieën) en politica vond er rust. Ze schreef er graag en ontving veel kunstenaars. De Herenkamer is sinds enkele jaren te huur als vergaderlocatie.

Wandelen met stadsdichter Dean Bowen Vorig jaar verbleef Dean Bowen, stadsdichter van Rotterdam, een week op landgoed de Oude Buisse Heide. Over zijn ervaringen maakte hij een bundel gedichten, notities en ­verhalen. Dit najaar kun je met Dean over het landgoed wandelen.

Info en aanmelden: nm.nl/agenda Afgelopen zomer maakten wij alvast een wandeling met Dean.

De podcast die we ervan maakten vind je op Spotify, SoundCloud en in je favoriete podcast-app.

BEELD: NATUURMONUMENTEN, DE JONG WAARDENBURG - SCHILDERS

De Herenkamer van de Oude Buisse Hoeve is toe aan restauratie. Maar als je wanden, kozijnen en deuren opnieuw gaat schilderen, met welke kleur doe je dat dan? Want zijn de kleuren die er nu op zitten wel de ­oorspronkelijke? Dat vraagt om onderzoek.

42

‘Diep in de natuur, ver weg van de straat’ Ute Ebert en Lothar S ­ chäfer schenken jaarlijks aan Natuurmonumenten ten gunste van de Nieuwkoopse Plassen (ZH), waar ze geregeld met hun kajak varen.

U

TEKST: KIRSTEN DORRESTIJN BEELD: ERIK BUIS

te: “Al twintig jaar gaan we met onze vouwkajak met vakantie. In de zomer zijn we vaak twee of drie weken onderweg in het Oost-Duitse Mecklenburg-Voor-Pommeren, de tent mee in de kajak. Er zijn daar kraanvogels, zee­ arenden, visarenden en kilometers brede rietvelden. Tijdens het kajakken ontspan je op een actieve manier. Je bent diep in de

natuur, ver weg van de straat. De Nieuwkoopse Plassen, een half uur vanuit m’n woonplaats Leiden, biedt soortgelijke natuur. Op sommige plekken is het echt een wildernis.”

Lothar: “We varen daar door rietlandschappen en nauwe doorsteekjes.

De oevers zijn soms geel van de gele ­lissen.”

Ute: “Soms moeten we ons hoofd buigen om onder takken door te varen. Dan weer is een sloot dichtgegroeid en moeten we achteruit terug. Een paar jaar geleden vroeg Natuurmonumenten donaties om de Groene Jonker aan te kunnen kopen, een gebied ten noorden van de Nieuw-

koopse Plassen. Het is leefgebied van de visotter en de lepelaar.”

Lothar: “Ik vind het belangrijk dat zo’n gebied vrijgesteld wordt van ­economische druk. Dat het uit de cirkel van landbouw en bebouwing wordt ­genomen. Het is zinvol om een aan­ eengesloten gebied te hebben dat zich kan ont­wikkelen.”

Ute: “Natuur is esthetisch, maar het is ook belangrijk om er zuinig op te zijn.

Het is geen luxe: we zijn er onderdeel van en hebben haar nodig. Het is mooi dat Natuurmonumenten ervoor zorgt dat een gebied als de Nieuwkoopse Plassen blijft zoals het is, en uitbreidt.”

ADVERTENTIE

BEELD: DE MELKBROUWERIJ, GETTY IMAGES

44

Ze waren opgeleid als landschapsarchitect en operazangeres, maar het bloed kroop waar het niet gaan kon. Een opleiding tot biologische boer volgde en nu zijn Rick en Arjuna Huis in ’t Veld de elfde generatie op de boerderij bij Lettele (Ov.). De Melkbrouwerij heet hun bedrijf. Van een deel van de melk van hun 50 koeien maken ze zelf zuivelproducten, die ze verkopen aan hun leden en aan horeca in het nabijgelegen Deventer.

Op en bij de boerderij herstellen ze het kleinschalige landschap.

45

26 september We hebben een poel gegraven bij de proeftuin in het dorp. Een nieuw element voor de proeftuin, een voormalige maisakker. Er staat nu een singel met noten- en fruitbomen, in het bloemrijke gras kunnen de kalveren grazen. Al met al een prachtige overgang naar het bos.

Ook het lidmaatschap van de Caring Farmers, een club van natuurvriendelijke boeren, is in orde gemaakt.

3 oktober Hoog bezoek. We hebben gewonnen met onze inzending voor de prijsvraag, die de rijksbouwmeester had uitgeschreven. Brood en Spelen was de titel van de prijsvraag.

Inzenders moesten een plan maken als antwoord op de leegloop van het platteland, de achteruitgang van de biodiversiteit en het verdwijnen van het cultuurhistorische landschap. Rijksadviseur voor de Fysieke Leefomgeving Berno Strootman kwam langs, samen met gedeputeerde Gert Harm ten Bolscher. We hebben ze wat voor het blok gezet: nu ze er toch waren, wilden we ook dat ze de eerste boom van de nieuwe houtwal zouden planten. Dus moesten ze met hun nette schoenen door de modder. Haha.

16 november Met leden van De Melkbrouwerij, familie en vrienden – in totaal zo’n 50 man – hebben we de houtwal ingeplant met fruitbomen. Er is keihard gewerkt. Het was heel gezellig, iedereen krijgt toch een goed gevoel van het planten van bomen. Na afloop hebben we bij een kampvuur wat gegeten en gedronken. Superleuke dag! Over een paar jaar kunnen de leden er hun eerste vruchten van plukken.

10 december We hebben het bidbook, dat we maakten met Stichting Kostbaar Salland, ingeleverd bij de provincie voor de aanleg van meer

hout­wallen – in totaal nog 1,5 hectare. We willen ook graag nog een aantal poelen graven. En waar ons land grenst aan watergangen willen we natuurlijke oevers maken; dat moet wel samen met het waterschap.

27 december Nu gaan de koeien toch naar binnen. We hebben ze tot nu toe nog in de uitloop voor de stal gehad – in de wei was het al te nat. Op het stro in de open stal houden ze het vast ook goed uit.

8 januari De haag rondom de boerderij is vandaag ingeplant. Dat ziet er meteen een stuk mooier uit. De samenwerking met restaurant The Lemon Tree gaat ook beginnen. Ze willen zoveel mogelijk streekproducten in hun gerechten verwerken en beginnen bij onze boerderij een moestuin.

17 januari Arjuna is voor het eerst naar een bijeenkomst van de Slow Food Youth Network geweest. Diverse jonge mensen die met voedsel werken – van boeren tot chefs en artsen – wisselen kennis en ervaring uit. Het is een tof netwerk van jongeren die concreet aan veranderingen werken.

BEELD: DE MELKBROUWERIJ, GETTY IMAGES

46

30 januari Yes! We hebben de Groene Twinkeling gewonnen. Het is een prijs van Overijsselse natuur- en milieuorganisaties.

We krijgen hem omdat we veel doen voor de biodiversiteit. Volgens de jury zijn we een groot voorbeeld voor alle boeren. Nou, als dat geen steun in de rug is…

16 maart De houtwal staat in bloei. Dat betekent dat de bomen die we met elkaar hebben geplant, zijn aangeslagen. Mooi moment.

22 maart Bonnie krijgt het eerste kalf van dit jaar. Tinus, de nieuwe stier, heeft z’n werk goed gedaan. We laten de koeien door een stier dekken, omdat we koeien willen die voor 100 procent van het MRIJ-ras (Maas Rijn IJssel) zijn.

25 maart Een huiszwaluw begint aan een nest te bouwen! Dat is voor het tweede jaar. Vorig jaar is het niet gelukt, het nest viel van het dak af. Hopelijk gaat het deze keer wel goed.

Boerenzwaluwen zijn hier altijd geweest. Dat huiszwaluwen het weer proberen, heeft vast te maken met de twee varkens die we nu hebben. Die lopen buiten en met hun gewroet maken ze kennelijk modder waar de huiszwaluwen wel wat mee kunnen voor de bouw van hun nesten.

In het land zitten al veel kieviten.

27 maart We gaan aan de slag voor Support Your Locals, een actie om consumenten te stimuleren om voedsel van lokale producenten te kopen. Het is een antwoord op

de coronac­risis, maar de bedoeling is dat het ook daarna doorgaat. Wij doen mee met onze yoghurt.

De lockdown is verder ook een goede tijd om veel op de boerderij te doen: opruimen, schoonmaken, nieuwe rasters plaatsen.

5 mei Met vrienden hebben we een mobiel kippenhok gemaakt.

Daarmee verplaatsen we de kippen door het grasland, achter de koeien aan. Met hun gepik naar insecten en larven verspreiden ze de mest van de koeien over het land. Ze pikken bovendien de zaden van onkruiden weg.

We gaan met dertig kippen beginnen.

5 juni Heugelijke dag. De jonge wulpen zijn uitgevlogen. Dat deze geweldige vogel bij ons gebroed heeft, is heel mooi.

En dat het gelukt is, is helemaal geweldig. Ook het nest van de huiszwaluwen is, al eerder, uitgekomen. De droogte houdt nu wel erg lang aan. We ontkomen er niet aan dat we de jonge bomen in de houtwal water moeten geven.

Met de poel in het dorp gaat het goed. Bijzonder om te zien hoe snel er kikkers, salamanders en libellen in waren.

Van veel mensen horen we dat ze ervan genieten. Het is ook vet idyllisch.

Meer weten over het bedrijf van Rick en Arjuna? Kijk op melkbrouwerij.nl of luister naar de podcast die we op hun boerderij maakten. Je vindt ‘m op Spotify, SoundCloud en in je favoriete podcast-app.

47

Hier moet je zijn

I

n de driehonderd kilometer die je nodig hebt om ons land van noord naar zuid te doorkruisen kom je door duinlandschappen, laagveenmoerassen, veenweidepolders, bossen, rivieruiterwaarden, zand- en heidegronden en heuvelland.

Op zo’n kleine oppervlakte zo’n verscheidenheid aan landschappen, dat zie je nergens ter wereld. Het verhaal gaat zelfs dat als je van Rotterdam naar Nijmegen rijd je een grotere landschappelijke variëteit tegenkomt dan op de as Nijmegen – Moskou!

Als je dit gegeven van onze prachtige landschappen en natuur combineert met de rijkdom aan cultuurhistorie die we ook nog hebben, van verdedigingslinies, kastelen, boerderijen tot Mariakapellen, dan is duidelijk: we leven in een mooi land.

Toch was dit gegeven niet voor iedereen vanzelfsprekend.

Onbekend maakt onbemind, zou je kunnen zeggen. Daar is dit jaar verandering in gekomen. Door het coronavirus werd de actieradius van veel mensen, ook in de vrije tijd en vakantie, een stuk kleiner. In de kranten zagen we ineens reisreportages verschijnen over Nederland. Mensen gingen hun eigen omgeving herontdekken, Nederlandse natuur (her)waarderen. De recreatieve sector riep ons toe in advertenties: “Je hoeft niet naar daar, want je vindt het allemaal hier.” En gelijk hebben ze.

Ik hoop dat die herwaardering van ons landschap een blijvertje is en er is alle reden om te veronderstellen dat dit zo is. Zo is het jaar 2021 al uitgeroepen tot het jaar van de ‘ode aan het Nederlandse landschap’. Een jaar waarin de schijnwerper wordt gezet op de relatie kunst, geschiedenis en natuur.

Die rugwind voor natuur en landschap kunnen we natuurlijk goed gebruiken. Ons landschap verdient liefde, respect en waardering.

Zodat we mooie natuur kunnen behouden én ervan kunnen blijven genieten. Zodat we met recht kunnen blijven zeggen: “Hier moet je zijn!”

BEELD: ERIK BUIS, GETTY IMAGES

Marc van den Tweel, directeur ­Natuurmonumenten

Contributie 2021

Met je lidmaatschap van Natuurmonumenten lever je een geweldige bijdrage aan de bescherming van de natuur.

De steun is erg nodig, want de natuur in ons land staat onder grote druk. De ruimte voor bloemen, insecten, vlinders, vogels en andere dieren wordt kleiner en kleiner. Historische landschappen verdwijnen, behoud van cultureel erfgoed is niet vanzelfsprekend. Met jouw steun hebben we als ­vereniging de slagkracht om daar wat aan te doen. Samen zorgen we voor de mooiste stukjes Nederland. Omdat de kosten van die inspanningen blijven toenemen, is de minimumcontributie vastgesteld op 32,50 euro per jaar. Mocht je vragen hebben over deze contributieverhoging, neem dan contact op met onze leden­ service via nm.nl/contact

KALENDER DRENTHE

FRYSLÂN

19 sep: jaarvergadering op landgoed De Slotplaats, Bakkeveen.

Thema: Bomen over bomen, met excursie.

Info en aanmelden: nm.nl/lcfryslan

VACATURES

19 sep: ledendag op landgoed De Braak, Paterswolde.

Info en aanmelden: lcdrenthe@ natuurmonumenten.nl 11 nov: bijeenkomst klankbordgroep.

Info en aanmelden: lcdrenthe@ natuurmonumenten.nl

Wil je je inzetten voor onze natuurgebieden in Drenthe of in Limburg & De Kempen? En vind je het interessant om mee te praten over het beleid van Natuurmonumen­ten?

Dan ben jij misschien degene die de ledencommissies in deze regio’s zoeken. Meer weten? Mail naar lcdrenthe@natuurmonumenten.nl of kijk op nm.nl/vacature-lclimburg

48

in de natuur Vorig jaar ging de natuurbegraafplaats op landgoed Mookerheide open.

Onze boswachters herstellen het cultuurhistorische karakter, ook van het park en het bos. Daarbij ontstaan open plekken die geschikt zijn als natuurgraf.

Natuurmonumenten werkt hierbij nauw samen met Natuurbegraven Nederland.

Maria Awater (66):

Boswachter Ellen Luijks (36) van Natuur­ monumenten: “Nu we het land-

goed ontwikkelen, staat het gebied steeds meer in the picture. In het verleden was er één jaarlijkse excursie door onze eigen mensen. Nu hebben we 35 enthousiaste vrijwilligers. Wat we belangrijk vinden, is de samenhang op het landgoed. De natuur, het jachtslot, de kassen, de landwinkel en natuurbegraven vormen samen de identiteit van het landgoed. Natuurbegraven is niet nieuw.

Ook de zusters werden hier al begraven.”

“Natuurbegraven spreekt me aan. Het idee dat de natuur de natuur blijft, dat het voor de eeuwigheid is, vind ik heel mooi. Het is ook praktisch. Je betaalt eenmalig een bepaald bedrag bij de notaris en het ligt vast. Het is prettig dat ik mijn kinderen niet met verplichtingen opzadel en dat er een plek is waar ze nog eens kunnen wandelen. Anders was het waarschijnlijk de begraafplaats bij de kerk in Middelaar geworden. Die beheer ik sinds het overlijden van de pastoor. Ik heb dus regelmatig met verdriet te maken. Ergens heeft dat ook iets moois, omdat je iets kunt betekenen voor mensen die je in heel pure omstandig­ heden meemaakt.”

Opening nieuwe natuur Heidepol

Op Natuurbegraafplaats Heidepol bij Arnhem gaat een deel met nieuwe natuur open voor het publiek. Op 24, 26 en 27 september zijn er excursies en lezingen.

Info en aanmelden: heidepol.nl

49

Rob Jurgens (86):

“Al in mijn jonge jaren was de natuur er voor mij. Dat is het nog steeds. Regelmatig komen mensen bij mij hun hart uitstorten. Als het heftig wordt, neem ik ze mee. Dan gaan we wandelen. Ook op de Mookerheide. Bovenop de bult is een bankje. Je hebt daar een prachtig uitzicht over de omgeving. Daarom was ik erg blij met de komst van een natuurbegraafplaats hier. Vorig jaar na de open dag heb ik meteen een plaats gekocht. Even leek er nog een kink in de kabel te komen. Een helderziende zei me dat ik nog maar drie maanden te leven had. De opening van de begraafplaats zou dan net te laat komen. Maar ik leef nog…”

Virginie (78) en Jan (70) Pathuis: “In de vroege zo-

mer van 1997 kregen we te horen dat er in het hoofd van Virginie een tumor groeide. En hoewel het een goedaardige tumor was, nam hij wel steeds meer plaats in. Ikzelf had net de laatste chemo ­gehad in de strijd tegen Hodgkin. In deze totaal verlamde toestand vluchtten we naar de rustgevende omgeving van het jachtslot. We zaten daar op een bankje en keken de zon tegemoet. Het contrast met de vanzelfsprekendheid van het leven en de natuur om ons heen was zo indrukwekkend, dat het een deel van zijn kracht op ons afstraalde. Natuurlijk zouden we uiteindelijk onze levenslust weer terugvinden. Dat is de kracht en de moed die de omgeving ons gaf. We zijn nu 23 jaar verder en genieten, overwegend prima gezond en beweeglijk, nog dagelijks van de natuur en van elkaar. We gaan met het gebied een volgende fase in van afscheid ­nemen en verwerken. Een plek die ons meer te zeggen en te bieden heeft dan deze, is er niet.”

Projectleider Rita Naus (25), werkte aan de opening van natuurbegraafplaats Landgoed Mookerheide: ­“Eeuwen

heeft de natuur in dienst van de mens gestaan. ­Tegenwoordig is de vraag wat wij voor de natuur kunnen betekenen. Daarom is onze samenwerking met Natuurmonumenten ook zo mooi. De natuur is voor eeuwig beschermd en komt altijd op de eerste plaats. Dat is ook belangrijk in het contact met nabestaanden. Voor veel van hen is een wandeling helend. Ze ervaren een gevoel van nabijheid in de wetenschap dat hun dierbare een prachtige plek in de natuur heeft die hij of zij zelf heeft ­uit­gekozen.”

50

In veel gebieden kun je er weer op uit met een boswachter. En deze herfst staan er weer veel mooie excursies op het program. Alle info vind je op: nm.nl/agenda. Maar het blijft onder voorbehoud. Het kan zijn dat we vanwege de corona-aanpak alsnog activiteiten moeten schrappen. Hou daarom de berichten op nm.nl in de gaten of neem een abonnement op onze regionale nieuwsbrief: nm.nl/nieuwsbrief

Friesland

BEELD: NATUURMONUMENTEN, GETTY IMAGES

Geuren en kleuren 14 okt Gebruik je zintuigen als je door het Lycklamabos loopt, dan ruik en zie je de lekkerste luchtjes en de mooiste kleuren!

Eilanderbossen 4,24 nov Dwalen door het aangeplante dennenbos op Schiermonnikoog met verhalen over bomen en hun gasten.

Wad eten we vandaag?

11, 25 nov Een excursie over

het wad bij Schiermonnikoog die eindigt met een proeverij bij restaurant Wad Anderz.

BOOMOPHAALDAG 28 nov Alle nieuwe leden mogen vandaag een boom op komen halen op Landgoed De Slotplaats om in hun eigen achtertuin te planten. Tijdens de boom­ expedities leer je jouw boom wat beter kennen.

Overijssel Ontdek De Wieden Elke do, vrij, zat In een open boot varen over sloten en meren, een ideale kennis­ making met De Wieden.

Indian Summer

Alle dagen in okt Duizend

verschillende soorten bomen die verkleuren in de herfst. Zelden zag je zo’n kleuren­explosie als in Arboretum Poort Bulten.

Vogeltrek

10 okt ,1 nov Beleef de drukte van de vogeltrek in de Vreugde­rijkerwaard.

Laarzen aan!

17 okt De natuurgids laat je

ontdekkingen doen langs het laarzenpad bij het bezoekerscentrum De Wieden.

Op zoek 18 okt Met een deskundige gaan we paddenstoelen zoeken op De Sprengenberg.

BIJZONDERE BOMEN 28 nov Kom naar Hoge Venterink met zeldzame bomen als winterlinde, ruwe iep en Spaanse aak. Tussen de bomen leven bovendien steenmarters, reeën, hazen en konijnen.

51

Drenthe De stille heide Elke zondag Al wandelend met de boswachter ontdek je wat een bijzonder gebied het Dwingelderveld is.

Weidsheid

3 okt, 7 nov, 5 dec Een

paar keer per jaar gaat het beschermde natuur­gebied Ackerdijkse Plassen open en kun je in de weidsheid ­bijzondere vogels kijken.

Stappen en happen

18 okt De lekkerste wandel­

Utrecht Na regen…

6, 17, 31 okt Na een regenbui schieten ze uit de grond: paddenstoelen. Ga je mee op zoek naar de mooiste exemplaren van de Kaapse Bossen?

Gelderland Herfstbos

5 jaar later 1,15 nov Hoe groot zijn de bomen in het nieuwe Parkbos op Landgoed Haarzuilens? Kom kijken, 5 jaar na de aanplant.

4 okt, 1 nov Laat je v ­ errassen

Buitenkans

vorig jaar verbouwd tot vakantieverblijf. In dit weekend kun je het kasteel in volle glorie bewonderen zónder dat je daarvoor op vakantie hoeft.

Wil je wel op vakantie en een suite huren? Boeken kan op buitenlevenvakanties.nl/hackfort

Oude polders 28 nov Ga de stad uit voor een heerlijke fietstocht door de polders van Midden-Delfland, waar duizenden vogels over­winteren.

Noord-Holland Oudste natuur­monument

door de herfstsfeer van Veluwe­­ zoom. De boswachter vertelt je over bos, heide, zandverstui­ vingen en landgoederen.

14,15 nov Kasteel ­Hackfort is

tocht op Tiengemeten! Een walking dinner langs het moeras in het oosten van het eiland die je niet snel zult v­ ergeten…

25,27 sep, 3,4,10,11,17, 18,24,25 okt Varen op

Zuid-Holland Vogelskijken bij Tij sep/okt Dit najaar kun je vogelobservatorium Tij weer bezoeken. Ga mee op excursie en geniet van het uitzicht over het Haringvliet en de vogels.

het Naardermeer. Houd je ogen open voor een voorbijschietende ijsvogel of een ringslang zonnend langs de kant van het water.

Duik in de geschiedenis 10, 31 okt Wandel met de boswachter en luister onderweg naar de ­verhalen over de buitenplaatsen Gooilust en Boekensteyn in ’s-Graveland.

Help de vogels op Texel Heb je zin om een weekend de handen uit de ­mouwen te steken op Texel?

We gaan de broed­ gebieden van onder meer ­lepelaars en sterns weer in orde maken voor het komende voorjaar: ­plastic troep opruimen, ­schelpenbanken aanharken, takkenhopen maken... Er is genoeg te doen. Je verblijft in de Stayokay in Den Burg.

We gaan in de week­­enden van 30 okt t/m 1 nov en van 5 t/m 7 feb aan de slag.

Meer info en aanmelden: nm.nl/actiefoptexel

52

Zeeland Slikkentocht 10 okt Op de meeste slikken langs de Oosterschelde mag je niet wandelen. Maar deze keer kan het, op de Kattendijkse Plaat.

Burlende herten 18 okt Bronsttijd in de Zeepeduinen. De dam足 hertenmannen maken de vrouwen het hof. We gaan ze zoeken.

Limburg

Duik in de geschiedenis 22 nov Bezoek de historische gebouwen op de Sint-足 Pietersberg en luister naar de bijzondere verhalen.

Stilte

Molendag 4 okt De monumentale 足Volmolen bij Epen is deze dag open, met demonstraties van oude ambachten.

Geheimzinnig 18 okt Ontdek met de boswachter de geheimen van het hoogveen op de Brunssummerheide.

Noord-Brabant Bomen over bomen 27 sep Bij Oisterwijk gaan we de raadselen van bomen en bossen ontrafelen.

Wildernis 18 okt Ervaar de wildernis van de Dintelse Gorzen, waar Schotse hooglanders leven in een weidse vlakte vol grassen en struiken.

20e Natuurwerkdag Voor de 20e keer wordt de Natuurwerkdag georganiseerd en dat gaan we vieren. Dit jaar gaan we drie dagen lang natuur en landschap beschermen, op 6, 7 en 8 november. Ook bij jou in de buurt kunnen de handen uit de mouwen om heggen te snoeien, bomen en struiken te planten, poelen schoon te maken, bijen足hotels te maken en om andere klussen te doen. Heb je zin om met buren, familie of vrienden aan de slag te gaan? Op natuurwerkdag.nl kun je je opgeven.

BEELD: GETTY IMAGES

26 sep Wandelen in stilte is terugkeren tot de rust die we in de drukte van het leven vaak missen. Op Landgoed Mookerheide.

53

Winschoten

TEKST: KIRSTEN DORRESTIJN BEELD: GETTY IMAGES

Voorzitter ­Liesbeth Jansen uit Winschoten is sinds zes jaar actief bij de ledencommissie Groningen van Natuurmonumenten. In haar tuin biedt ze dieren een schuilplek.

“De natuur is me met de paplepel ingegeven. Mijn opa en oma hadden koeien; als kind was ik altijd in de wei te vinden. Nog steeds ben ik een natuurgenieter. Ons huis in Winschoten grenst aan een bos van 35 hectare. In onze tuin zijn de afgelopen jaren drie reekalfjes geboren, we hebben de eekhoorn dagelijks op bezoek, er komen egels, een vos en

steenmarters. Dat weten we doordat er camera’s hangen. Ik probeer de tuin zo natuurvriendelijk mogelijk in te richten voor hommels, vlinders en bijen. In de takkenrillen nestelen winterkoninkjes, schuilen steenmarters en egels. In Oost-Groningen heb je veel akkers. Ik vind het van groot belang dat we dieren een schuilplek bieden.

Het leek me goed om te weten wat er achter de schermen gebeurt bij Natuurmonumenten. Toen ik zes jaar geleden hoorde dat er een plekje vrijkwam in de ledencommissie Groningen heb ik me aangemeld.

Een leuke bijkomstigheid is dat ik veel kennis opdoe over gebieden in

mijn omgeving. Over de Ruiten Aa bij Smeerling, over Kardinge, maar ook over onbekendere gebieden, zoals Biessumerbos en Ruidhorn. De ledencommissie is als het ware het visitekaartje van Natuurmonumenten en is aanspreekpunt voor alle leden en omwonenden. Mensen kunnen bij ons terecht met hun meningen en vragen. Problemen rondom loslopende honden, wel of niet van de paden af mogen: dat zijn dingen waar je normaal niet bij stilstaat als je door de natuur loopt. Als ledencommissie doen we ook ons deel in de landelijke campagne ‘Ga voor groei’. Samen zoeken we naar mogelijkheden om de biodiversiteit te verbeteren.”

­

‘Aanspreekpunt voor leden’

DE VERENIGING, DAT BEN JIJ­ Natuurmonumenten is een vereniging van mensen die van de natuur houden. Regionale ledencommis-

sies vertegenwoordigen de leden. Wil je je mening geven over natuur, landschap en cultuurhistorie, ga dan naar de bijeenkomst van de ledencommissie bij jou in de buurt. Een overzicht van de commissies en hun activiteiten vind je op nm.nl/ledencommissies

webwinkel

54

Met jouw aankoop steun je de natuur in Nederland

Altijd op tijd

De nieuwe Natuurmonumenten agenda en kalender van 2021 zijn er! Beide zijn voorzien van prachtige natuurfoto’s en voldoende schrijfruimte voor al je afspraken.

Plan je afspraken in de agenda en houd het overzicht met de kalender!

Houd het droog

Kalender Ledenprijs € 13,95 Normale prijs € 15,95

Agenda Ledenprijs € 12,95 Normale prijs € 14,95

Kalender + agenda Ledenprijs € 22,49 Normale prijs € 30,90

ART.NR. 97994

ART.NR. 97993

ART.NR. 10008

MEER SOORTEN ONLINE!

In het najaar wil er nog wel eens een buitje vallen. Met deze paraplu ben je hier altijd op voorbereid. De paraplu is voorzien van mooie afbeeldingen van acht verschillende vlinders.

HAAL DE NATUUR IN HUIS Haal de natuur in huis met deze kleurrijke 5-delige mokkenset van Myrte!

Op de mokken staan mooie tekeningen van een boomklever, staartmees, ijsvogel, koolmees

Actieprijs: € 7,99 Normale prijs € 9,99 ART.NR. 97569

KNABBEL EN BABBEL OP BEZOEK Dit eekhoornpakket bestaat uit een voederhuis en 1,5 liter voer.

Zet het voederhuis op een mooie plaats in de tuin en geniet van de capriolen die de eekhoorns uithalen om bij het voer te komen.

Actieprijs € 21,98 Normale prijs € 24,99 ART.NR. 97816

MEER SOORTEN ONLINE!

Zeg het met een kaartje

Deze artistieke wenskaarten (105x148 mm) met tekeningen van bosdieren zijn gemaakt door Joëlle Wehkamp en Aniek Bartels, b ­ eiden creatieve ontwerpers van leuke natuurproducten. De wenskaart wordt geleverd met een gerecyclede ambachtelijke envelop.

Ledenprijs € 4,49 Normale prijs € 4,99 ART.NR. 93578

en kuifmees. De porseleinen mokken (310 ml) zijn vaatwasserbestendig.

Ledenprijs € 17,99 Normale prijs € 24,99 ART.NR. 97970

Help de egels

Geef egels de mogelijkheid om een goed nest te bouwen met deze vierkante egelmand. Gedurende hun winterslaap vinden ze daar een veilige en beschutte plek om in alle rust de winter door te komen.

Ledenprijs € 17,99 Normale prijs € 19,99 ART.NR. 90929

55

grote stinkzwam “Ruik je bij het wandelen in het bos een zware, niet zo’n ­lekkere geur?

Ga maar eens zoeken. Grote kans dat je een grote ­stinkzwam vindt. Deze paddenstoel groeit in het bos, en je kunt hem in de zomer en de herfst in heel Nederland vinden. De grote ­stinkzwam begint als een eivormige bol, half in de grond begraven. Als het vlies van het ei openbreekt, strekt de paddenstoel zich in een uur of twaalf uit. Op Youtube zijn wel filmpjes te vinden die dit spectaculaire proces laten zien (zoeken op Phallus impudicus timelapse). Eenmaal uit het ei, heeft de paddenstoel een witte steel met daarop een lichtbruine kap. Op die kap ligt de eerste dagen een groene smurrie die vreselijk stinkt. Alle vliegen (aaseters) uit de buurt komen eropaf. De smurrie is na een paar dagen weer ­verdwenen.

Die stank heeft natuurlijk een functie. In de ­kleverige groene ­smurrie zit een hele massa aan sporen, waarmee de paddenstoel zich voortplant.

De vliegen brengen de sporen naar andere geschikte plekken. De grote stinkzwam staat meestal maar enkele dagen fier overeind. Dan zakt de brosse steel in elkaar.”

boswachter Groningen en Noord-Drenthe

BEELD: GETTY IMAGES

GA VOOR GROEI

Plant samen met ons een bos voor de toekomst Bomen zijn een bron van leven. Voor vogels, planten, insecten en voor ons mensen.

Biodiversiteit begint dan ook met bomen. In Weert pakken we het groots aan.

Samen met partners en natuurliefhebbers starten we dit najaar met de aanleg van nieuw, gemengd natuurbos. Een robuust bos, vol met inheemse soorten. Daar hebben wij uw hulp bij nodig. Doneer een of meerdere bomen aan een bos voor de toekomst. Ga naar www.nm.nl/doneernu