1
Lente 2020
EXTRA BOMEN POSTER-
DE TOCHT
Langs de beek
BOER JEROEN ‘Koeien zijn niet gemaakt voor betonvloeren
Verborgen
leven van het woud
EROPUIT
2
boomblauwtje
BEELD: NATURE PICTURE LIBRARY - BERNARD CASTELEIN
“Hij zit in tuinen, parken en bossen: het boomblauwtje. Wie bladafval gewoon in de tuin heeft laten liggen, kan ze als eerste zien. Want boomblauwtjes overwinteren als pop in de strooisellaag onder bomen en struiken. Het is een prachtig gekleurd vlindertje: blauw aan de bovenzijde, zilvergrijs met zwarte stippen aan de onderzijde.
In het voorjaar zet het vrouwtje haar eitjes af op hulst en sporkehout. In de zomer zijn struikheide, vlinderstruik en klimop favoriet. Het vrouwtje vliegt tijdens het zetten van eitjes langzaam rondom de waardplant. Je hebt dan alle tijd om haar te bekijken. De rupsjes zijn klein en dik en variëren in kleur van groenig tot roze-achtig.”
Boswachter Twente
3
Bomenleven ‘Een met de bomen en met elkaar - in het hoge gras, ze gelooft 't pas - als ik in haar armen knijp. - Begrijp je nou - hoeveel ik van het leven hou?’ (3JS, uit: Een met de bomen, 2007)
/ ‘Het verschil tussen een boom van tachtig en een man van
tachtig is dat die boom tachtig jaar lang is blijven staan waar hij stond, en daar misschien nog wel tachtig jaar zal staan. Bomen groeien, ze doen verder geen werk.’ (schrijver Koos van Zomeren, uit Het Bomenboek, 2008)
/ ‘Tussen mensen overleefde
ik elk gevecht - niets verstrijkt echt maar wordt in wortels - opgeslagen. Ligt het aan mij dan blijf ik - hier nog duizend maal duizend jaar.’ (dichter Catharina Boer, uit: / Wodanseik, 2016)
/ ‘Misschien wordt op een dag inderdaad de taal van de
bomen ontcijferd, waardoor we nog meer ongelooflijke verhalen horen. Maar tot dat gebeurt mag je bij je volgende boswandeling lekker je fantasie de vrije loop laten – zo ver van de realiteit verwijderd is die vaak niet eens!’ (boswachter/schrijver Peter Wohlleben, uit Het verborgen leven van bomen, 2015)
/ ‘Deze oorspronkelijke bomen
diversiteit komt vrijwel niet meer voor.’ (boswachter Ellen ter Stege over het Beekbergerwoud, pagina 6)
/ ‘Suddenly I stop - But I know it's too late - I’m lost in a forest - All alone
- The girl was never there - It’s always the same - I’m running towards nothing - Again and again and again...’ (The Cure, uit: A Forest, 1980)
/ ‘We hebben het over een
evolutie van vele duizenden jaren van wilde bomen en alle insecten en paddenstoelen die daarbij horen. Dat is een enorme investering van de natuur, die is onbetaalbaar.’ (bioloog Bert Maes, pagina 6)
/ ‘Der liggen dertig bomen geveld - de
wortels nog diep in d’eerde - verkapt en verzaagd voor een pootje geld - bomen van onschatbare weerde - ik probere ’t verdriet van de bomen te verstaan - daarom hè ’k mijn liedje gezongen - nen boom is gemaakt om rechte te staan - met zijn armens naar den hemel gewrongen.’ (zanger/schrijver Willem Vermandere, uit: De bomen, 1991)
4
COLOFON
doeners In alle delen van het land zetten duizenden vrijwilligers zich in om de natuur te beschermen en om mensen ervan te laten genieten. Zoals deze weidevogelbeschermers.
is gids op S chiermonnikoog en in Skrok en Skrins
“Andere mensen o ntmoeten die mijn passie voor de natuur en vogels delen, dat vind ik zo ontzettend gaaf!”
telt weidevogels in
Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van de leden van Natuurmonumenten. Vragen over uw lidmaatschap? Stel ze aan onze Ledenservice via: (035)655 99 11 of nm.nl/vragen Opzeggen van uw lidmaatschap Telefonisch via onze Ledenservice: (035) 655 99 11 of online: nm.nl/opzeggen Puur Natuur Reacties: puurnatuur@natuurmonumenten.nl ISSN:2213_218X Aan dit nummer werkten mee Frans Bosscher, Stefan Claessens, Robert Ketelaar, Wilco Meijers, P etra Strijdhorst, Caroline Togni (Maters & Hermsen), Annemieke Zemmelink, boswachters Eduard Habets, Annemieke Ouwehand en Ellen ter Stege Art direction & vormgeving Maters & Hermsen Vormgeving, Anke Revenberg Foto op cover Nature Picture Library Sven Zacek Prepress Studio Boon Productiebegeleiding EMP grafimedia Druk, papier, biofolie Mohn Media Mohndruck GmbH, Gütersloh drukt Puur Natuur op FSC Recycled Mix Credit papier. Indien nodig wordt Puur Natuur verpakt in biofolie. Werp deze w ikkel bij het restafval. Verzending PostNL vervoert Puur Natuur en c ompenseert de volledige CO2 -uitstoot hiervan.
polder Noord-Kethel
“Ieder jaar vinden we er weer meer. Dat is niet omdat ik beter leer zoeken. Nee, het gaat goed met de weide vogels hier!”
WEL LEZER, MAAR NOG GEEN LID? Word nu lid van Natuurmonumenten nm.nl/word-nu-lid WORD VRIJWILLIGER Dankzij onze enthousiaste en onmisbare vrijwilligers blijft de natuur mooi en staan de deuren van onze bezoekerscentra open. Ook vrijwilliger worden? nm.nl/vrijwilligers
telt broedvogels in De Wieden
“Vogels kijken of foto graferen is voor velen een hobby. Ze tellen is één stap verder. Dat kost wat extra verdieping en discipline, maar levert mij meer voldoening op.”
CONTRIBUTIES EN GIFTEN Uw contributie en/of gift kunt u overmaken op rekeningnummer NL69 INGB 0000 0099 33. nm.nl/doemee NALATEN AAN DE NATUUR Geef de natuur door aan nieuwe generaties door Natuurmonumenten op te nemen in uw testament. nm.nl/nalaten
facebook.com/ natuurmonumenten 346.000 fans twitter.com/ natuurmonument 48.000 volgers instagram.com/ natuurmonumenten 84.000 volgers Puur natuur kun je ook online lezen via nm.nl/puurnatuur
is gids en doet promotie op Bevelanden
“Diep van binnen sluimert altijd een mooi vogeljaar in Zeeland. Daarvan ben ik me elke keer weer bewust als de natuur in de lente weer tot leven komt.”
telt en beschermt vogels in Twente telt vogels en is gids in Eemland
“Als ecoloog met een boerinnenhart, opgegroeid in de Eempolder, kan ik niet anders dan van weidevogels houden.”
“Ik haal mijn plezier uit de broedresultaten en de vele positieve reacties: wat zijn ze mooi en wat zie je deze weidevogels hier in Twente nog maar weinig.”
Natuurmonumenten heeft de ANBI-status en voert het CBF-keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving.
Natuurmonumenten is een van de goede doelen die structureel gesteund worden door de loterij.
5
nummer LENTE 2020
22
Dagboek van een weidevogelboer
26
50
EROPUIT, HET IS LENTE!
Zoek de wolf en 11 andere bosdieren Hang de poster op!
6
TERUG NAAR HET OERBOS
12 Kort met de eik van Marc
46 Verhalen uit de oorlog: Walvisbunker
14 Vragen aan Frans
49 Natuursport
16 De wereld
54 Webwinkelen
van OERRR 19 Groeten uit
55 Tot ziens boommarter
Oegstgeest 25 Foto van de maand 38 Orchideeën:
32
Wandelen langs de Geleenbeek
TREK JE WANDELSCHOENEN AAN!
het levenswerk van Karl Kreutz 40 Boomtips van tuinman Jan 43 Sallandse schapen veilig 44 Wegrestaurant Roggenplaat
20
6
Verborgen verleden van het
Echte wilde bomen zijn er nauwelijks meer in ons land. Hier en daar zijn nog kleine groepjes te vinden met bomen en struiken waarvan de stamboom teruggaat naar de laatste ijstijd. Niet ver van Apeldoorn planten we ze weer aan. Daarmee brengen we de enorme diversiteit van het voorÂmalige Beekbergerwoud weer tot leven. TEKST: Frans Bosscher BEELD: Ferry Siemensma
7
8
e staan aan de rand van het Beek bergerwoud. Historische grond. Hier, in een laagte net onder Apeldoorn, stond het laatste oerbos van ons land. Nou ja, oerbos… Er was eeuwenlang hout uit het bos gehaald, boeren dreven er ’s zomers hun koeien in en kolenbranders maakten er houtskool. Het bos was dus wel in gebruik, maar wist eeuwenlang aan grootschalige kap te ontkomen. Daar heeft de plens water waarin het bos het grootste deel van het jaar stond vast bij geholpen. De betrekkelijke ongereptheid maakte het Beekberger woud niettemin bijzonder. Het moerasbos met veel elzen, omringd door enorme heidevelden, kende een grote diversiteit van bomen, struiken, planten en vogels. Plantkundigen trokken er in de negentiende eeuw naartoe om de rijkdom te zien en te beschrijven. J. Wttewaal schreef in 1836: “Het Beekbergerwoud is mij uit een kruidkundig oogpunt om twee redenen als hoogstbelangrijk voorgekomen; in eerste plaats, omdat hetzelve door kruidkundigen nog geheel onbezocht schijnt te zijn, en er evenwel zeer vele, voor ons land althans, zeldzame planten gevonden worden; ten andere, omdat hier de planten nog in haren oorspronkelijken staat aangetroffen worden, daar dit woud, met regt, tot de in ons land schaars geworden aloude bosschen (Urwälder) mag gerekend worden.” Tijdgenoot Abraham van de Aa noteerde in 1840 in zijn Aardrijkskundig Woordenboek (veertien delen): “Dit bosch is een der merkwaardigste bosschen van ons Vaderland en misschien het eenig natuurwoud, waar nooit in geplant is of wordt. De plantengroei is er zo weelderig als ergens in ons geheele land.” Vaderlandsche kunst Het lukt de Groninger Hendrik Jannes Bosker, in opdracht van eigenaar Barend van Spreekens, om het Beekbergerwoud tussen 1869 en 1871 droog te leggen. De bomen werden gerooid en het natte, reliëfrijke bos veranderde in strakke graslanden. Aan het achtduizend jaar oude bos kwam hardhandig een einde. De bewondering voor het oude woud ijlde nog enige tijd na. Frits van Eeden, vader van de dichter Frederik, schreef in zijn Herinneringen aan de Veluwe uit 1880: “Dit bosch had als monument van de voormalige natuur
van ons land niet minder waarde dan oude gebouwen voor de geschiedenis der vaderlandsche kunst.” Er is overigens wel beweerd dat Frits van Eeden hiermee het woord ‘natuurmonument’ in het Nederlands introdu ceerde en zo Natuurmonumenten haar naam gaf, maar dat klopt niet. Het woord dook al eerder op in onder meer krantenberichten. Nieuw bos, oude bomen Ruim een eeuw later krijgt Natuurmonumenten de mogelijkheid om in een deel van het gebied waar het Beekbergerwoud stond, weer een bos te laten groeien. Een erfgenaam van Van Spreekens, die het niet lekker zit dat de naam van de familie verbonden is aan de vernieti ging van het ‘laatste oerbos van Nederland’, laat een stuk grond in het gebied na aan de vereniging. Met geld van de Nationale Postcode Loterij gaan de bos wachters met de aanplant van een nieuw bos aan de slag. Daarbij willen ze recht doen aan de historische betekenis van het woud. Als blijkt dat de oorspronkelijke bomen
9
niet spontaan terugkomen, gooien ze het over een andere boeg. Met enkele deskundigen gaan ze speuren in de houtwallen, die na de kap in 1871 waren geplant, naar bomen en struiken uit het oude Beekbergerwoud. Met grote waarschijnlijkheid zijn dat bomen en struiken die misschien wel duizenden jaren op die plek hebben gestaan en dus optimaal zijn aangepast aan de omstan digheden van precies die locatie.
Wilde bomen zeldzaam Door de twijfelachtige eer dat het om het laatste oerbos ging, heeft het Beekbergerwoud altijd belangstelling gehad. De aandacht is er nu opnieuw door de herplant met zaden en stekken van de oorspronkelijke bomen en struiken. Bioloog Bert Maes was een van de
Mini-natuur
BEELD: KINA - RUUD KNOL, GETTY IMAGES
Bomendiversiteit “Van die bomen en struiken verzamelden we stekken”, vertelt boswachter Ellen ter Stege. “Die zijn vervolgens vermeerderd op een speciale kwekerij van Staats bosbeheer (Genenbank Bronnen voor Nieuwe Natuur in Roggebotzand, Flevoland). Dat leverde duizenden bomen en struiken op. Die hebben we tussen 2012 en 2014 weer aangeplant. Er staan dus weer veel bosaal bessen, zwarte bessen, Spaanse aken, rode kornoeljes, tweestijlige meidoorns, wilde kardinaalsmutsen, wegedoorns, Gelderse rozen en andere rozensoorten, afkomstig van hun achter-achter-achtergrootouders die er duizenden jaren geleden al groeiden. Die bomen en struiken zijn aangepast aan ons klimaat en ze zijn niet vermengd met bomen van buiten het gebied. Dat is zeldzaam. Deze oorspronkelijke bomendiversiteit komt vrijwel niet meer voor.” Geleidelijk begint het nieuwe Beekbergerwoud weer op een heus bos te lijken. Het is er weer nat – zij het niet zo nat als anderhalve eeuw geleden. Dat doet vooral de elzen goed. Daartussen houden de andere soorten stand, zoals ze dat in het verleden ook deden. Onder de jonge bomen doen de rozen en meidoorns het goed. Ook bij de broedvogels zie je de eerste aanwijzingen dat hier een bos groeit: het aantal watervogels neemt af, terwijl soorten die zich in bossen thuis voelen, zoals spechten, grasmussen, tuinfluiters en boomkruipers, toenemen. Grote aanwinst is de wespendief, die in de rand van het nieuwe woud is neergestreken.
Een boom is eigenlijk een mininatuurgebied. De wortels werken samen met schimmels, op de stam en takken wemelt het van insecten, hommels en bijen komen in de bloeitijd op bezoek, vogels maken er hun nesten, eekhoorns en boommarters brengen er hun jongen groot. Als je een boom plant, maak je dus meteen een leefgebied voor planten en dieren. Elke boomsoort leeft samen met weer andere planten en dieren. Eengrote variatie aan bomen zorgt dus voor heel veel biodiversiteit. En dan hebben we het nog niet over de CO2 die bomen opslaan. Of over hun vele vormen en kleuren. Of over het ontzag en verwondering die wij mensen voor ze hebben. Dit jaar staan we in Puur Natuur uitgebreid stil bij bomen. Want bomen doen ertoe!
10
2
1 3
6
TOPBOSSEN
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Liefstinghsbos Schiermonnikoog Mantingerbos Hoge Venterink Imbosch Zwanenwater
4 11 5
7 8
andere delen van de wereld. Dat is een enorme investe ring van de natuur, die is onbetaalbaar.” Door die samenhang blijkt bijvoorbeeld uit de timing in de samenwerking. Zuidelijke soorten bloeien soms net wat eerder in het voorjaar. Dan kan het zijn dat insecten het bloeimoment missen, waarna er ook voor vogels en andere insecteneters minder te eten is. De perfecte afstemming van wilde bomen, insecten en schimmels kan volgens Bert ook heel nuttig zijn bij de aanpassing aan de klimaatverandering. “Onze wilde bomen hebben het nodige meegemaakt: de warme middeleeuwen, de kleine ijstijd. Ze zijn dus bestand tegen veranderingen in het klimaat. Dat is een extra reden om er heel zuinig op te zijn.” Dat wilde bomen klimaatveranderingen beter verdragen, bleek twee jaar geleden. De extreme droogte had bij wilde eiken geen effect op de groei.
9
7. Voornes Duin 8. Loonse en Drunense Duinen 9. De Poel 10. Schaesberg 11. Beekbergerwoud
deskundigen die ze met de boswachters opzocht. “Het was een leuke verrassing dat er nog oorspronkelijke soorten waren in het gebied van het voormalige Beek bergerwoud, en vooral in de directe omgeving ervan. Het oude bos is dan weg, maar je kunt wel de afstamme lingen van wat er was, terugbrengen.” Al dertig jaar kamt Bert het land uit op zoek naar wilde of autochtone bomen en struiken. Het doet denken aan de speld en de hooiberg, want veel is er niet over van onze bomendiversiteit. Van de ruim honderd boom- en struiksoorten die bij de Nederlandse natuur horen, is de helft zeer zeldzaam of staat op het punt uit te sterven. Van het oppervlak waarop in ons land bossen, hout wallen, singels en heggen staan, bestaat minder dan drie procent uit oorspronkelijke wilde vormen, zo heeft Bert berekend. “De rest – 97 procent dus – staat vol met exoten, bomen die hier van nature niet voorkomen, zoals douglas sparren, fijnsparren en lariksen, en met inheemse soorten uit Oost- en Zuid-Europa waar je ze goedkoop kunt aanschaffen. Eiken, beuken, noem maar op, uit die lagelonenlanden zijn met karrevrachten aangeplant.” Het is Berts missie om onze oorspronkelijke wilde bomen en struiken te redden. “Ze horen bij onze natuur die 13.000 jaar geleden, na de laatste ijstijd, is begonnen. De gletsjers smolten en vanuit Afrika en Zuid-Europa kwamen de bomen naar het noorden. Met de bomen kwamen complete ecosystemen mee. We hebben het dus over een evolutie van vele duizenden jaren van bomen en struiken en alle insecten en paddenstoelen die daarbij horen. Tussen die soorten is meer evenwicht en samen hang dan je hebt met de bomen die afkomstig zijn uit
10
Voor onze Puur Natuur-podcast gingen we met boswachter Ellen ter Stege naar het Beekbergerwoud. Ook spraken we bomendeskundige Bert Maes. Je vindt de podcast op Spotify, Soundcloud en in je favoriete podcast-app.
Topstukken van onze natuur Het zou, zo vindt Bert, vanzelfsprekend moeten zijn om wilde bomen te planten. “Bij wilde planten is het helemaal geen vraag. Je hoort nooit iemand zeggen: de bosanemonen of orchideeën uit andere delen van Europa zijn een stuk goedkoper, laten we die hier aanplanten. Als het Rijksmuseum de Nachtwacht gaat restaureren, wordt ook niet gezegd dat het best met verf van een huisschilder kan omdat dat goedkoper is. Dat is wel wat we met de natuur doen. Wilde bomen en struiken zijn een deel van de topstukken van onze natuur, net zo goed als wilde planten en dieren.” Heel voorzichtig ziet hij het de goede kant opgaan. Nu bekend is waar nog resten van wilde bomen en struiken staan, kunnen boseigenaren er rekening mee houden. Ook planten ze vaker oorspronkelijke soorten aan, zoals in het Beekbergerwoud – tot nu toe het grootste aanplantproject van wilde bomen – is gebeurd. Na der tig jaar duwen en trekken is Bert dan ook voorzichtig optimistisch: “We weten nu heel veel. Daar komt bij dat de kosten van de aanplant van wilde soorten nauwelijks hoger zijn. Er is nu bovendien voor bomen een groot draagvlak in de samenleving.”
Hou er rekening mee dat je een groot deel van het gebied op dit moment niet in kunt, omdat het houten vlonderpad vernieuwd wordt. Meer info: nm.nl/beekbergerwoud
BEELD: GETTY IMAGES
Bert Maes maakte een lijst van gebieden van Natuurmonumenten waar nog wilde bomen en struiken voorkomen.Topbossen, noemt hij die.
11
Grote bonte specht zoekt rupsen op een eik. De timing waarop alles groeit en bloeit steekt nauw.
12
Mijn Eik
B
ij ons thuis stond op zondag, vaste prik, een bezoek aan oma op het programma. Voor of na dat bezoek werd er gewandeld (én slootje gesprongen) in het bos. Mijn zussen en ik namen van dat wekelijkse bezoek aan het bos bladeren, mossen, takken, beukennootjes, kastanjes en eikels mee terug naar huis. OERRR avant la lettre! De natuurlijke ingrediënten vormden de basis voor werkstukken op school en voor kerststukjes. De eikels en kastanjes verdwenen in de grond in de voortuin, in de hoop dat er ooit een boom uit zou groeien. En dat gebeurde. Wat was ik trots op ‘mijn’ eikenboom! Dat gevoel van trots heb ik ook als ik bedenk dat wij maar liefst dertig miljoen bomen beheren. Een enorm aantal. Ik ben er ook trots op dat we bij Natuurmonumenten voor steeds meer bos zorgen. Daar wordt door onze boswachters hard aan gewerkt, bijvoorbeeld in het Beekbergerwoud, zoals u elders in deze Puur Natuur kunt lezen. En ja, de waarheid is dat we ook bomen kappen. Om planten en dieren die afhankelijk zijn van open landschappen te beschermen, om bossen gevarieerder te maken en voor de veiligheid van wandelaars en fietsers. Zoals ik een speciale band heb met mijn Eik, zo hebben heel veel mensen een bijzondere band met bomen. Voor dieren geldt natuurlijk hetzelfde, voor hen zijn bomen een thuis. Voor vleermuizen, de zanglijster, eekhoorn of boommarter, is de band wel duidelijk, maar ook veel insecten zijn afhankelijk van bomen als voedselbron. Wie ooit onder een bloeiende (en zoemende) lindeboom heeft gestaan, weet wat ik bedoel. Bomen: ze roepen bijzondere emoties op. Onze jaarlijkse campagne, die de afgelopen jaren insecten en wilde bloemen als onderwerp had, staat in 2020 in het teken van bomen en biodiversiteit. De komende tijd zult u daar nog veel van horen. Ik hoop dat u ook dit jaar weer met ons meedoet!
BEELD: ERIK BUIS, GETTY IMAGES
Marc van den Tweel, directeur Natuurmonumenten
Verhuisbericht
Ons landelijk kantoor verhuist komend najaar naar het Stationsplein in Amersfoort. Dat komt de bereikbaarheid en duurzaamheid ten goede. Het landelijk kantoor was sinds 1975 gevestigd in het statige Schaep en Burgh in ’s Graveland (NH). “Het grootste deel van ons bestaan huisden we in het centrum van Amsterdam. Het werken vanuit een stad past bij ons: we staan midden in de samenleving”, zegt directeur Marc van den Tweel. “Onze groene partners zoals Staatsbosbeheer, het Groenfonds, de Nationale Monumentenorganisatie en de Rijksdienst voor Cultureel erfgoed zijn ook allemaal in Amersfoort gevestigd. Samenwerken met deze partners wordt nog vanzelfsprekender en makkelijker.”
DE VERENIGING NODIGT JOU UIT Als lid van Natuurmonumenten kun je meedenken over de natuur bij jou in de buurt. Doe je ook mee? Informatie vind je op nm.nl/vereniging FRYSLÂN
9 mei: jaarvergadering met excursie naar weidevogelparadijs Hegewiersterfjield Kimswerd Aanmelden: lcfriesland@ natuurmonumenten.nl
natuurinclusieve landbouw, biologisch Dynamisch Landbouwbedrijf GAOS, Swifterbant Aanmelden: lcflevoland enzwartemeer@ natuurmonumenten.nl
LEDENRAAD
NOORD-HOLLAND
16 mei: Antropia Driebergen, 11-16 uur
FLEVOLAND & ZWARTE MEER
6 jun: ledenmiddag over
6 jun: jaarvergadering met excursie, Duin en Kruidberg, Santpoort Info en aanmelden: lcnoord-holland@ natuurmonumenten.nl
Vogelrijk polderbos
BEELD: NATUURMONUMENTEN - FERRY SIEMENSMA
Het was best guur 14 jaar geleden, toen 450 schoolkinderen uit de Noordoostpolder de eerste 6.000 bomen plantten van het Wendelbos. In de maanden erna hebben we nog eens 500.000 bomen geplant. Bomen die horen bij de natuur in ons land: eiken, wilgen, elzen, essen, lindes, populieren, wilde kersen. Niet strak in het gelid, zoals te doen gebruikelijk is. Nee, ze staan langs gebogen lijnen, waardoor je als wandelaar het idee krijgt dat alles lekker door elkaar staat. Na de aanplant zou het bos van 120 hectare minstens 50 jaar met rust gelaten worden. En kijk nu eens! Wat een weelderig bos! En als je er komt wandelen, heten honderden vogels je luid en duidelijk welkom. We konden het Wendelbos aanplanten dankzij een gift van 695.000 euro van de Nationale Postcode Loterij. Een geweldig bos waar we nog heel lang van kunnen genieten dankzij de steun van alle deelnemers van de Postcode Loterij.
13
14
Vragen aan Frans
Frans van Natuurmonumenten werkt al jaren als redacteur voor Puur Natuur en kent bijna alle natuurgebieden. Als hij het antwoord op je vraag niet weet, klopt hij aan bij onze boswachters.
Het mysterie van de bessen uit het vorige nummer is opgelost. Dank voor het meedenken! Intussen stuiten we steeds weer op nieuwe raadsels.
2
Waarom heeft een knobbelzwaan een knobbel?
1
BEELD: NATUURMONUMENTEN - GEURT BESSELINK, GETTY IMAGES, ANNEMARIE VAN DIEPENBEEK
Is een heksenbezem schadelijk? Ze zijn vooral in de winter en het vroege voorjaar goed te zien: bollen van twijgjes. Heksen bezems worden ze genoemd. Ze zitten vooral in berken, maar komen ook in andere boomsoorten voor. Een heksenbezem is een woekering, die op gang gebracht wordt door een schimmel. Dat werkt zo. Elke boom heeft slapende knoppen die ‘wakker’ worden als een tak afbreekt, bijvoorbeeld tijdens een storm. Uit de gewekte knoppen groeien nieuwe takken. De schimmel zet de slapende knoppen tot dezelfde reactie aan, waardoor de boom een heleboel zijtakjes gaat maken. Vervolgens gaan ook de slaapknoppen in die nieuwe zijtakjes nieuwe takjes maken en krijg je een dichte bos twijgjes. De woekering kost de boom energie, maar schadelijk is het niet.
Een mooie vraag van Harm Werners. Ook een lastige, bleek al snel. Collega’s die veel meer van vogels afweten dan ik, hadden geen idee. Dus legden we de vraag voor aan de echte specialisten bij de Vogelbescherming. Harm veronderstelde al dat mannelijke zwanen met hun grote knobbel indruk proberen te maken bij de dames. Dat is inderdaad het geval. De knobbel van de knobbel
zwaan is echt een ornament. De seksuele selectie heeft er in de evolutie voor gezorgd dat die knobbel steeds groter werd. De knobbelzwanen met de beste conditie en meeste kracht hebben ook de grootste knobbels. Ook bij andere soorten kom je dergelijke versieringen tegen. Dat kan nog wel eens onhandig uitpakken. Het verenpak van bijvoorbeeld paradijsvogels – ze leven in Nieuw-Guinea, de Molukken en een deel van Australië – is zo weelderig geworden met waaiers, sluiers en lange staarten dat ze inmiddels knap beroerd vliegen. Dichterbij huis hebben ook koolmeesmannetjes een ornament: de zwarte stropdas. De mooiste, breedste stropdas is het meest gewild bij de dames.
15
r zijn de sp Waa inn e orjaar? et vo nh ni
3
Vooral in de nazomer en het begin van de herfst zijn er erg veel spinnenwebben. Met die webben vangen ze prooien. Bij Lizi van Vollenhoven riep dat de vraag op hoe ze die prooien in de rest van het jaar vangen als er bijna geen web te zien is.
rijwel alle spinnensoorV ten die in ons land leven zijn in de herfst volwassen. Dat is de tijd dat ze zich voortplanten. Om een geschikte partner te vinden, willen ze goed zichtbaar zijn. De dauw op hun webben helpt ze daarbij. Hebben ze hun eitjes
gelegd, dan gaan ze in de winter dood. De eitjes komen in het voorjaar uit. De eerste maanden zijn ze nog heel klein. Ze willen dan juist níet zichtbaar zijn om te voorkomen dat ze zelf prooi worden. En dan zien wij ze ook veel minder vaak.
4 Zijn bomen sociale wezens? Hoe zit dat?
? WAT IS DIT? In de vorige Puur Natuur v roegen we of jullie wisten wie dit bergje duindoornbessen had gedeponeerd. Dat leverde tal van suggesties op. Knaagdieren en vinken die op de pitjes uit zijn, bonte kraaien, meeuwen, kramsvogels, het kwam allemaal langs. Ook Annemarie van Diepenbeek stuurde een mail. Annemarie is in ons land dé expert op het gebied van diersporen. Haar compleet herziene Veldgids Diersporen Europa (met sporen van 340 dieren) is net uit. En zij schrijft: “Het is een verregend uitwerpsel van een vos, steen- of boommarter na een maaltje van duindoornbessen. Het spijsverteringskanaal van deze carnivoren kan de harde schilletjes en het vruchtvlees niet goed aan en deze worden herkenbaar, soms vrijwel onbeschadigd (op kauw- of bijtsporen
na) weer uitgescheiden. Vaak zijn het vormeloze hoopjes, maar soms hebben ze nog wel min of meer een cilindervorm, vooral als er ook van ander voedsel nog wat brijige substantie doorheen zit, die de boel een beetje bij elkaar houdt. Maar na een regenbui wordt die hechtende brij uitgespoeld en verliezen ze hun vaste vorm. Wat rest is dan, zoals op de foto, een hoopje schilletjes van bessen, vaak ook nog met pitjes of zaadjes erin. In de zomer zijn van zowel vos, das als de beide marters ook uitwerpselen te vinden die vooral uit kersenpitten en -schilletjes bestaan. Soms in de mooiste kleuren! Het restje op de foto is duidelijk nog heel vers, getuige de nog heldere oranjerode kleur. Na een paar dagen kleuren deze r esten bruin of geel en tenslotte bijna zwart. Ze drogen in en zijn dan veel minder opvallend.”
Ja, dat is weer zo’n wonderlijk verhaal. Boswachter Peter Wohlleben schreef er enkele jaren geleden al over. Volgens hem delen bomen via wortels en schimmels informatie met elkaar. Maar dat is nog niet alles. Bomen helpen elkaar ook. Als er één ziek of zwak is, sturen de bomen eromheen er extra voeding naartoe. Dat doen ze niet alleen met bomen van de eigen soort, ook bomen van andere soorten krijgen hulp. Onderzoekers ontdekten dat wortels en schimmels van bomen ondergronds met elkaar versmelten tot een enorm wood wide web. In dit sociale netwerk wisselen bomen niet alleen voedsel uit, maar ook genetisch materiaal. En onderzoekers blijven speuren naar aard en omvang van de relaties in de benedenwereld.
Ook een vraag? Stuur die naar natuurvraag@ natuurmonumenten.nl. Je krijgt altijd antwoord (ook al duurt het soms even). De leukste vragen neemt Frans mee in Puur Natuur.
16
17
Speciaal voor OERRR organiseren de boswachters de leukste activiteiten overal in het land. Kom je ook? OERRR.nl
Landgoed Haarzuilens (Ut.) 19 apr Bloembommetjes en insectenhotels maken. Planken Wambuis (Gld) 11 apr Met de Nachtwachter zoeken naar de geheimen van de nacht.
‘ Ze vindt het heerlijk om door de prut te kruipen’
Landgoed Mookerheide (Li.) 12 apr Ontdek de lente.
Wat doet Lena het liefst als ze buiten speelt? Moeder Lotte (35): “In de speeltuin kruipt ze het liefst richting de zandbak. Onderweg wordt alles onderzocht en ook geproefd. Blaadjes, takjes, alles moet uit elkaar getrokken worden.”
Bezoekerscentrum Tiengemeten (ZH) 13 apr OERRR Paasexpeditie. Bezoekerscentrum Gooi en Vechtstreek (NH) 18,25 apr, 17 mei Wil je weten welke planten je kunt eten? Ga er met de boswachter naar op zoek.
Wat is jullie lievelingsplek buiten? “Speelnatuur van OERRR in ’s-Graveland. Lena’s grote broer zit boven in een hut en zij vindt het heerlijk om door de prut te kruipen.” Waar wordt ze blij van als jullie buiten zijn? “Lena is echt een buitenkind. Ze wordt gewoon blij van een frisse neus, het zonnetje op haar toet. Je ziet haar genieten van het licht en de geluiden.”
Hoeve Delle (Gld) 25 apr Op safari door de bossen bij Loenen.
Wat is het mooiste wat Lena in de natuur gevonden heeft? “Stenen vindt ze echt fascinerend. De vorm, de structuur, dat het hard en koud is. En dat het geluid maakt als je ermee gooit.”
Is jouw (klein)kind al OERRR?
Buiten begint het avontuur. Buiten is OERRR! Voor € 15,- per jaar krijg je: Een welkomstcadeau Elk seizoen post vol inspiratie en acties De leukste buitentips in een kalender Korting op activiteiten in de natuur.
• • •
•
Meld je aan via OERRR.nl
BEELD: NATUURMONUMENTEN - JANINE BEKKER, GETTY IMAGES
Heb jij een wens voor de natuur voor Lena? “Ik gun het haar dat zij opgroeit in de mooie natuur waarmee ik zelf ben grootgebracht.”
Bezoekerscentrum De Wieden (Ov.) 25 apr t/m 10 mei Ontdek- en struintocht over het laarzenpad. 6,10,20 mei, 1,14,28 juni OERRR Vaarexpeditie. Bezoekerscentrum Veluwezoom (Gld) 26 apr, 2 mei Wood Wide Web: ontdek waarom bomen zo bijzonder zijn.
Bergherbos (Gld) 29 apr, 3 mei Hagedissen zoeken, ze lijken zo uit de OERRR-tijd te komen! Fort Sint Pieter, Maastricht (Li.) 29 apr Kom braakballen pluizen en leer alles over het leven van oehoe, de grootste uil van Europa. Beheerkantoor Natuur monumenten Skrok (Fr.) 23 mei Vier het voorjaar met een OERRR feestje voor jong en oud tussen de bloemen en de weidevogels! Velhorst en Winterswijk (Gld) 16 mei (Velhorst), 24 mei (Winterswijk) Met schepnet, loeppotje en zoekkaarten op zoek naar waterdiertjes. Bezoekerscentrum Oisterwijk (NB) 23,24 mei, 13,14 jun, 5,6 sep OERRR overlevingsweekend, incl. overnachting. Pannenkoekhoes De Stroper De Lutte (Ov.) Alle dagen, behalve m aandag Haal de Tocht van OERRR bij De Stroper, wandel door de oude bossen, bouw een hut en pauzeer op een boerenerf tussen de kippen.
Kom je ook lammetjes kijken?
• Brunssummerheide (Li.) 5,19 apr • Bezoekerscentrum Dwingelderveld (Dr.) 12 apr • Erve de Pas in Haarle (Ov.) 13 apr
Een echt hotel, speciaal voor kriebelbeestjes!
Kriebelbeestjes, zoals duizendpoten, oorwurmen en pissebedden, zijn superbelangrijk. Deze diertjes zetten dode blaadjes en andere plantenresten om in compost. Daarmee groeien planten extra goed. We mogen die kriebelbeestjes dus bést een beetje verwennen. Met een echt hotel, speciaal voor hen!
Zo maak je een dierenhotel
BEELD: KAISA POHJOLA (MATERS&HERMSEN), GETTY IMAGES
Vul een kistje met takjes, dennenappels, hooi of stro. Maak de voorkant dicht met kippengaas. Zet het kistje op een plek in de tuin of op je balkon. Klaar is kees! Beestjes houden van deze donkere vochtige plek en zijn blij met dit hotel. Kijk op OERRR.nl/ insectenhuisje
Vakantietips voor stoere timmeraars In de schoolvakanties kun je insectenhuisjes maken tijdens een verblijf op één van de vakantieparken van Landal GreenParks in N ederland. Zij zorgen voor de materialen én helpen een handje. Maar er zijn meer speciale OERRR-activiteiten: survivallen, dwárs door de modder of zelf vuur maken. En stoere timmeraars of fanatieke vogelvrienden kunnen zelf een vogelhuisje in elkaar zetten. Supertof toch?
Landal GreenParks en OERRR Landal GreenParks is trotse hoofdsponsor van OERRR. Samen laten wij kinderen de natuur ontdekken met speciale OERRR-activiteiten. Ons doel is de liefde voor de natuur bij kinderen vergroten. Leden van Natuurmonumenten en leden van OERRR krijgen tot vijftig euro korting per boeking. Kijk voor alle info op landal.nl/OERRR20L
19
TEKST: KIRSTEN DORRESTIJN BEELD:WIKIPEDIA CC - ERIK ZACHTE, COCQ OUWERKERK
Oegstgeest Jan Edens is actief bij de ledencommissie Zuid-Holland. Op die manier hoopt hij zijn eigen woonomgeving – de verstedelijkte Randstad – leefbaar te houden. “Ik wandel vaak met mijn vrouw in de polders bij Leiden, waar we koeien zien grazen. Op een dag zagen we een boer zijn land bespuiten. Lekker voor de melk! Dit wil ik eigenlijk niet, realiseerde ik me. Ik ben gaan kijken wat ik zelf kan doen om het tij te keren en kwam bij de ledencommissie van Zuid-Holland uit. Ik vind het leuk om samen
te bedenken hoe we een club als Natuurmonumenten sterker kunnen maken om de verstedelijkte Randstad leefbaar te houden. Zuid-Holland heeft prachtige duinen, maar er zijn ook veel weilanden, en dat zijn biljartlakens. Er zijn daar bijna geen bloemen, insecten of weidevogels, niks! Toch hebben die polders potentie. Er valt heel wat winst te behalen als je op een andere manier landbouw bedrijft. Als ledencommissie hebben we in 2019 samen met boswachters twee bijeenkomsten georganiseerd over natuurinclusieve landbouw (landbouw moet leiden naar een landbouw die hoogwaardig en vei-
lig voedsel produceert én zorgt voor verbetering van biodiversiteit op het boerenland). Beide dagen zaten binnen een dag vol met respectievelijk 90 en 40 deelnemers en waren een groot succes. Er is dus een enorme belangstelling bij de Zuid-Hollandse leden om meer te weten te komen over natuurinclusieve landbouw. Misschien dat andere ledencommissies in Nederland ook dergelijke bijeenkomsten willen uitrollen. Natuurmonumenten heeft 700.000 leden. Als je die kunt mobiliseren om producten van natuurinclusieve boeren te kopen, heb je enorme marktkracht.”
‘Leden obiliseren voor m natuurvriendelijke landbouw’
DE VERENIGING, DAT BEN JIJ Natuurmonumenten is een vereniging van mensen die van de natuur houden. Regionale ledencommis-
sies vertegenwoordigen de leden. Wil je je mening geven over natuur, landschap en cultuurhistorie, ga dan naar de bijeenkomst van de ledencommissie bij jou in de buurt. Een overzicht van de commissies en hun activiteiten vind je op nm.nl/vereniging/ledencommissies
20
Nietig, maar o zo venijnig. De letterzetter bezorgt menig boseigenaar slapeloze nachten. Het piepkleine kevertje kan in korte tijd een heel sparrenbos vernietigen. Hoe doet deze doortastende plaaggeest dat toch? TEKST: Wilco Meijers BEELD: Inge van Noortwijk
Goede vliegers
Onder de dekschilden zitten twee opgevouwen transparante vleugels. Die vouwen ze uit na hun overwintering in bosafval of dode boom, wanneer ze op zoek gaan naar een geschikte gastboom. Meestal overbruggen ze niet meer dan 500 meter, maar ze kunnen meerdere kiloÂmeters afleggen. 1
2
Halve centimeter
1. Volwassen letterzetters zijn donkerroodachtig tot bruinzwart en slechts 4,2 tot 5,5 mm lang. Ze hebben aan de bovenzijde twee glanzende, lichtbehaarde dekschilden en een halsschild. Van bovenaf is de kop niet zichtbaar door het halsschild. 2. Aan de onderzijde zitten 6 pootjes die minuscule haakjes hebben om makkelijk over schors te kunnen lopen.
21
Krachtige kaken
Het mannetje beschikt over krachtige kaken met aan beide zijden vier tanden. De derde is het grootst. Daarmee boort het kevertje zich door de schors. Hij wordt daarbij aangetrokken door stoffen die verzwakte bomen produceren. Die neemt het kevertje waar met de twee knotsvormige antennes net boven de kaak.
Patroon
Al die gangetjes bij elkaar leiden tot kenmerkende patronen. Het lijkt wel het werk van een letterzetter, een inmiddels verdwenen beroep. Al dat geboor betekent wel het einde van de naaldboom (de fijnspar is favoriet). Verzwakte exemplaren kunnen onvoldoende hars aanmaken, het afweermiddel tegen de kevertjes. 5
Cyclus
1. De aantasting van een boom begint bij het mannetje. Die boort in het voorjaar een gaatje in de boomschors. Aan het eind maakt hij een kamertje. Hier paart hij met vrouwtjes die op zijn lokgeuren afkomen. 2. De vrouwtjes boren het kamertje uit tot een langgerekte moedergang. Aan weerszijden zetten zij hun eitjes af in nisjes. Hier worden de larven geboren. 3. De witte larven voeden zich met het sap van de boom en boren kleine gangetjes, haaks op de moederkamer. 4. Aan het eind van de larvengangetjes verpoppen de larven tot kevertjes. Die boren zich vervolgens naar buiten. 5. De cyclus kan opnieuw beginnen. Meestal zijn er twee generaties per jaar, maar afgelopen jaar waren het er drie.
4 1
3 2
BEELD: JOOST BOUWMEESTER, NATUURMONUMENTEN - DAAN MEEUSEN
22
De toekomst van de landbouw is volop in discussie. Jeroen van der Kooij is biologisch rundveehouder in Maasland, aan de rand van MiddenDelfland. Samen met zijn vrouw Gusta melkt hij er een kleine zestig Blaarkoppen, een oud koeienras. Ze hebben evenveel ossen voor de vleesproductie. Samen met de boswachters van Natuurmonumenten werkt Jeroen aan een optimaal gebied voor weidevogels in dit oude cultuurlandschap tussen Rotterdam en Delft. Jeroen blikt terug op een turbulent boerenjaar.
23
15 maart Het uitrijden van de drijfmest is klaar. Het land is nu voor de weidevogels; ze krijgen alle rust en ruimte om te broeden en hun jongen groot te brengen. De ganzen hebben er de afgelopen maanden een erg kale boel van gemaakt, zeg. Ik hoop dat de grasgroei snel op gang komt. 29 maart De grond is stevig genoeg: de koeien kunnen naar buiten. Het blijft het mooiste moment van het jaar als ze zo door het land ‘dansen’. Het moment dat je weet dat de natuur weer tot ontwikkeling komt. Het is goed dat ze vers gras krijgen. Je ziet het aan de melk. Die is anders van kleur en, belangrijker nog, heeft een betere kwaliteit. Dat ik daar voor mag z orgen, maakt mij dankbaar. 5 april De eerste kieviten zijn aangekomen! Het zal niet lang meer duren, dan komen ook de tureluurs, scholeksters, grutto’s en graspiepers. Ik ben blij ze weer te zien. En ik hoop van harte dat ze een goede broedtijd hebben. 20 april Ik ben even met de trekker naar de weidevogel percelen gereden. De vogels reageren daar rustig op. En ik kan goed zien dat er volop nesten zijn. Mooi! Het is nu zaak ze met rust te laten.
25 april De grasgroei is goed op gang gekomen. Het is zover dat de koeien ook ’s nachts buiten blijven. 8 mei De nieuwe vloeren in de stal zijn gelegd. We zijn het tweede bedrijf in de wereld waar dit systeem is. De vloer bestaat uit rubberen tegels, waarover een soort trampolinedoek is gelegd. Hierdoor zakt de urine weg, de vaste mest blijft liggen. We hebben nu dus vaste mest! Met dit systeem gaat de stikstofuitstoot omlaag. En wat meteen opvalt is dat de koeien meer natuurlijk gedrag vertonen. Ze rennen af en toe zelfs door de stal. Koeien zijn echt niet gemaakt voor betonvloeren. Logisch ook. In de scheppingsdagen was er geen beton. Het is afwachten of de vaste mest ook tot een beter bodemleven leidt en daarmee tot een groter voedselaanbod voor de weidevogels. Ben benieuwd. 22 mei Na overleg met de boswachter van Natuur monumenten heb ik voor het eerst zo’n 12 van de 27 hectare van mijn eigen grasland in mozaïek gemaaid: een deel van het gras wordt wel, een ander deel niet gemaaid. Zo blijft er hoog gras staan waar jonge vogels in kunnen schuilen. Daarin zitten ook genoeg insecten voor ze. Bij het maaien is het altijd goed opletten dat de jonge vogels ook echt naar dat hoge gras
24
22 juni De jongen zijn met hun ouders uitgevlogen. Er zitten nog wel groepen kieviten in het land, maar daar hoef ik geen rekening mee te houden. Ik heb daarom al het grasland kunnen maaien. Ook de 50 hectare die ik pacht van Natuurmonumenten. Het was een goed weidevogelseizoen: 29 nesten van kieviten, 21 van tureluurs, 5 van krakeenden, 1 van een kuifeend, 2 van graspiepers en ook 2 van veldleeuweriken. 1 oktober Actiedag. Ik ga mee naar Den Haag, omdat ik net als veel collega’s de waardering mis van het publiek en de overheid. Wat opvalt in alle reacties is dat die waardering er wel blijkt te zijn. Ik hoop dat de massale opkomst een wake up call voor de overheid is: maak eindelijk eens beleid dat jarenlang standhoudt! Ik deel de zorgen over de lage prijzen en het over
heidsbeleid dat niet op de toekomst is gericht. Het is onvermijdelijk dat de intensieve sector moet krimpen. Om een kringloop te krijgen, moeten we naar een maximum aantal dieren per hectare. En we moeten af van de import van veevoer. Af en toe wat geplette granen als krachtvoer gaat ook heel goed. 14 januari Door het overlijden van m’n schoonvader ga ik niet mee met de Kring-Loop (een wandeling van tientallen boeren- en natuurorganisaties naar Den Haag). Hun oproep aan de minister is terecht. Ze moet eindelijk eens komen met een visie met inhoud. Van de saamhorigheid onder boeren die er bij het protest in okto ber was, is niet veel over. Ik ben blij dat Alex Datema van BoerenNatuur voorop loopt. Hij is een gangbare boer. Zo laat je goed zien dat het op meer manieren kan.
Luister ook naar de podcast die we op de boerderij van Jeroen maakten. Je vindt ’m op Spotify, Soundcloud en in je favoriete podcast-app.
BEELD:NATUURMONUMENTEN - ED ZIJP, NATHALIE JONGEDIJK
gaan. Het is extra uitkijken, omdat we geen markerin gen bij de nesten zetten; dan weet de vos precies waar ie moet zijn. De vrijwilligers die de nesten opzoeken, voeren ze met gps in in een app. Dat werkt prima.
1
2
3
Tips voor bomenfoto’s Let erop dat je door de bomen het bos blijft zien. Een bos mooi fotograferen valt nog niet mee. Het juiste lijnenspel, een doorkijkje of een spiegeling in water kunnen dan helpen (foto 1).
Het lijnenspel van de stammen van bomen kan een fascinerend onderwerp zijn voor fotografie (foto 2). Het fijne van bomen is dat ze niet weglopen. Je kunt de tijd nemen
om er omheen te lopen en de beste standpunten uit te proberen. Ook details van schors, vruchten, bladeren of bloesem horen daarbij (foto 3).
Ga je er regelmatig op uit om natuurfoto’s te maken? Dan vind je het misschien leuk om mee te doen aan onze fotowedstrijd: Foto van de Maand. De winnaar krijgt een uitvergroting van z’n ingezonden foto. Meer info: nm.nl/ fotowedstrijd
BEELD: NATUURMONUMENTEN - GIJS BOUWDEWIJNS, REMKO ONGERSMA, JOERI BEEKHUIZEN, YVETTE VAN DEN BERG
FOTO
Bomen zijn een geweldig onderwerp voor natuurfotografie. Ze herinneren ons eraan dat de natuur de tijd heeft. Gijs Bouwdewijns maakte deze foto van een solitaire boom bij tegenlicht. Het silhouet komt zo prachtig tot zijn recht, zeker met die ‘zonneharp’ in de ochtendnevel.
26
MET UITNEEMBARE POSTER!
Bomen pret
Voor wie meer wil weten over de vorm, bast, bloem, vrucht en blaadjes een heuse poster met zoekplaat, weetjes en quizzen. Voor 8 tot 88. TEKST: Frans Bosscher ILLUSTRATIES: Veronique de Jong
27
Zomereik heeft veel licht nodig om te kunnen kiemen en groeien.
1
2
Wilde appel komt nog maar op een paar plekken in ons land voor.
Jeneverbes vind je op de heide en zand verstuivingen.
3
4
Sterke bast
Welke bast hoort bij welke boom?
Oogst!
5
6
Winterlinde heeft bladeren die snel verteren, goed voor bosanemoon.
7
8
Zwarte populier komt terug Âdankzij natuurprojecten langs de grote rivieren.
9
10
Eenstijlige meidoorn vind je vaak in heggen vanwege de scherpe doorns van 1 tot 2,5 cm.
11
1. Eenstijlige meidoorn 2. Es 3. Gewone esdoorn 4. Grove den 5. Zwarte populier 6. Jeneverbes 7. Schietwilg 8. Beuk 9. Wilde appel 10. Zomereik 11. Fladderiep 12. Winterlinde
Bomen zijn planten, maar dan wat groter. Na de bloeitijd hangen ze vol noten, bessen en andere vruchten. Het is allemaal voedsel voor de vele dieren die in en dichtbij bomen leven.
12
Waar is...
In dit bos zitten 12 dieren verstopt. Kun jij ze vinden? (Hulp nodig? Kijk op nm.nl/puurnatuur)
29
ILLUSTRATIE:VERONIQUE DE JONG
30
Beuk houdt van vocht, maar het mag niet te nat zijn.
Grove den is veel aangeplant op droge zand gronden.
Gewone esdoorn groeit snel en op veel soorten grond.
Schietwilg staat graag in stromend water van rivieren.
Fladderiep vindt het geen probleem af en toe in het water te staan.
Bl emen pracht
1
12
11
Es heeft veel te lijden van een schimmel: essentakkenziekte.
Blaadjes parade
2
Herken jij bij welke bloom deze bladeren horen? 10
9 4
5 7 8
6
1. Gewone esdoorn 2. Es 3. Jeneverbes 4. Eenstijlige meidoorn 5. Zwarte populier 6. Grove den 7. Beuk 8. Zomereik 9. Schietwilg 10. Winterlinde 11. FlapperÂiep 12. Wilde appel
3
31
Laat de natuur groeien
BEELD:GETTY IMAGES
Opkomen voor de biodiversiteit in Nederland. Dat doen we al sinds 1905. Voor de stille heide, voor de bonte weide, voor het zompige veen, voor het lommerrijke bos. En voor al die planten en dieren die in die verschillende landschappen leven. Of het nu gaat om insecten, bloemen of bomen. We gaan alles op alles zetten om de natuur te laten groeien. Dat kunnen we niet alleen. Help je mee? Samen laten we de natuur groeien!
BEELD:JELGER HERDER - BUITEN-BEELD
32
33
langs herboren beek Het water schittert in het lentelicht, orchideeën ontluiken langs de oevers en ijsvogels duiken er naar vis. Wat is het hier heerlijk wandelen. Boswachter Eduard Habets toont de herboren natuur van het Geleenbeekdal tijdens een wandeling van station naar station. Wilco Meijers TEKST:
D
e Geul en Gulp kent iedereen die wel eens in Zuid-Limburg heeft gewandeld. Maar de Geleenbeek? Die naam roept niet direct warme gevoelens op. Toegegeven, lange tijd viel er langs de waterstroom ook weinig te genieten. Decennialang was het een afvoersloot voor vervuild mijnwater. Deels ingebed in beton om de afvoer richting Maas te bespoedigen. Maar die tijd ligt ver achter ons. De beek heeft het mijnwerkersjuk afgegooid met het project Corio Glana: het beekdal is over een lengte van 12 kilometer herschapen. Met meer ruimte
voor het water om uit te waaieren, nieuwe meanders en steile wandjes waar ijsvogels nestgangen in maken. En de oevers kennen weer bloemrijke gras landen, natte bosjes en stukken moeras. Een bruisend landschap dat zijn levenslust heeft hervonden. Wilde kat Eduard, geboren en getogen in de streek, leidt me vanaf station Geleen Oost al snel naar de snelstromende Geleenbeek. Een gele kwikstaart wipt van steen naar steen. “Die zie je hier steeds meer. Dat geldt voor veel planten en dieren
BEELD: GETTY IMAGES, NATUURMONUMENTEN - STEFAN CLAESSENS, STEFANI BUIJSMAN
34
die het beekdal herontdekken. In het water zwemmen weer beekprikken en voorns. Op de oeverlanden groeien orchideeën en in de vochtige broekbossen broeden veel zangvogels. Ook zoogdieren keren terug. De bever zit al in een zijtak van de beek, de bunzing struint vaak langs het water en de steenmarter komt overal voor.” Zelfs de tuin van Eduard in Schinnen her bergt dierlijke geheimen. “Achterin ligt een klein bosje dat aansluit op de natuur van het Geleenbeekdal. Daar heb ik een wildcamera opgehangen. Bijna dagelijks zie ik op de beelden een das. ’s Nachts prikt hij gaatjes in mijn gazon om emelten te pakken, de larven van langpootmuggen. En vorig jaar dook er zelfs een wilde kat op voor de camera. Een gelukstreffer. In heel Limburg leven naar schatting hooguit twintig wilde katten.” Pruimenbloesem We verlaten het modderige oeverpad en lopen de helling op naar het Danikerbos. Boven genieten we van het uitzicht. Aan de overkant zien we de flats van Geleen ach ter de bomen, aan de zuidzijde het dorpje Sweikhuizen en Limburgs heuvelland. Op de flanken dansen de witte bloemetjes van pruimenbomen in de wind. “Die bloeit van alle fruitbomen het eerste.
De afgelopen jaren hebben vrijwilligers op onze gronden veel nieuwe hoogstambomen geplant. Ze behoren tot een oud streekras, de befaamde Sjweikeser Rèngelaot. In het voorjaar zorgen de bomen voor een schitte rende witte bloesemdeken.” Na Sweikhuizen gaat het omhoog en omlaag door het Stammenderbos, Eduards favoriete plek in het Geleenbeekdal. Een bos met zware beuken en pittige hellingen. Sommige bomen zijn getooid met tonder zwammen en verkeren in hun eindfase. “Die zijn zo’n 150 jaar oud. Het mooie is dat de jonge generatie vanzelf opkomt, met beukjes en hier en daar zelfs een es.” Inhalig Aan de bosrand turen we over akkers. Eduard vertelt over de zeldzame Europese hamster waar verderop speciale akker reservaten voor zijn ingericht. “Die staat ook bekend als korenwolf. Koren verwijst naar zijn voedsel en ‘wolf’ is een afgeleide van het Limburgse woord ‘woof’, wat inha lig betekent. Ondanks allerlei maatregelen gaat het niet goed met de hamsters. De knaagdieren hebben veel vijanden en hun voortplanting schiet tekort. Om als soort te kunnen over leven zijn er drie worpen per jaar nodig. Dat halen
ze vaak niet, bijvoorbeeld door een te nat voor- of najaar.” Bij een knoestige linde met ijzeren kruis (een ‘bakenboom’) slaan we rechtsaf een holle weg in. Onderaan komen we uit bij een typisch Limburgs plaatje. Een hardstenen kruisbeeld tussen oude lindes, het karakteris tieke kasteel Terborgh, een oude watermolen in vakwerk en de beek die weer meandert. Alleen de rookpluim op de achtergrond verstoort de idylle, maar ook die hoort bij de historie van de streek, zegt Eduard. “Die komt uit een voormalige mijnschacht die in 1956 in bedrijf kwam. Begin jaren zeventig sloten de mijnen en kwam hier een Amerikaanse bevoorradingsbasis. De rook komt uit de verwarmingsinstallatie.” Veerkrachtig Terug langs de beek blikt Eduard vooruit, want hoe mooi onze route ook is, het werk is nog niet klaar. “Diverse stukken van het beekdal wachten nog op herstel. Het zijn tijdrovende processen. Als je aan de gang wilt, moet je de grond eerst verwerven. En ik zie de waterkwaliteit graag nog verder verbeteren. Wie weet keert de otter dan ook terug. De al uitgevoerde herstelwerkzaam heden laten zien dat de natuur veerkrachtig is. Ik verwacht dat het Geleenbeekdal in de toekomst nog mooier wordt.”
35
Geleenbeekdal
ROUTE
Munstergeleen
Geleen 1
11,5 km
N276 Je kunt de route downloaden: nm/nl/ns-geleenbeekdal. Je vindt hem ook in onze route-app Natuurroutes.
START
Gele enbe ek
2
Sweikhuizen
Puth
3 4
5 6 Geleen
Spaubeek
A76
beek
7
Schinnen
8 9
L e g enda Bos
Water
Bebouwing
Industrie
N300
Spoor Verharde weg Wandelroute
10
Horeca
0
600 © c ar tographic s .nl
© c ar tographic s .nl
1200 m
Nuth
A76
ma ret ak
BEELD: NATUURMONUMENTEN - STEFANI BUIJSMAN, ERNST KREMERS, GETTY IMAGES, KINA - FRED VAN WIJK, EDUARD HABETS
7 2
36
Tip: trek goede wandelschoenen aan. In het voorjaar kan de route nog glibberig zijn.
3
1 Station Geleen Oost.
2 Van het beekdal naar het bos op het plateau overbrug je een hoogteverschil van bijna 50 meter. Boven aan de bosrand met beuken en eiken wacht een fraai uitzicht.
3
4
6
Een kuitenbijter, dit fraaie hellingbos met beuken. Door de afwatering zijn veel paden uitgesleten en grote boom wortels bloot komen te liggen.
5
itgesleten. Langs deze zie je u halverwege drie dikke bomen naast elkaar: een zomereik, zoete kers en ruwe berk. In juni kun je hier met enig geluk het vliegend hert zien, het grootste insect van Nederland.
6
Onderweg loop je regel matig door grubben, holle wegen die door afwatering zijn
Een van de oudste burcht terreinen van Limburg. Het huidige kasteel dateert uit de 17e eeuw en is net als de naastgelegen watermolen een rijksmonument. De kasteelboerderij biedt onderdak aan een sfeervolle gasterij.
Op deze hellingen zijn hoogstampruimbomen en wijnranken geplant. Natuurmonumenten heeft hier ook graften hersteld, met struikgewas begroeide randen op hellingen die van oudsher erosie tegengaan.
7
5
Overal langs de route te zien: de maretak of mistletoe, een dwergheester die als half parasiet vooral in populieren en fruitbomen groeit. De bessen zijn geliefd bij lijsterachtigen.
37
Pitten die de vogels uitpoepen ontkiemen op de boomtakken van hun gastheer.
8 Voormalig stortgebied voor kolenslib. Na grondige sanering is de plas in 1989 als visvijver heropend. Rondom liggen vogelrijke bosjes en moerassige laagtes waar kikkers, padden en salamanders zich voort planten.
9 Buurtschap met bierbrouwerij Alfa, riante villa’s en monumentale boerenhoeves. Het graspad verderop leidt naar een mooi uitzicht. 10
Station Nuth.
8
Overnachten
In Zuid-Limburg overnachten bij Natuurmonumenten? Dat kan! Kijk op nm.nl/ vakantiewoningen
Meer weten?
Bestel dan het onlangs verschenen boek De Geleenbeek van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg. 360 pagina’s dik, met fraaie foto’s en wandelroutes. Verkrijgbaar voor 15 euro in de boekhandel of op nhgl.nl
4
38
Orchideeënweelde
Soldaatjes in vol ornaat. Een middelgrote orchidee met helmachtige bloembladen. Met enige verbeelding kun je er de helm van een soldaat in zien. Daarvoor moet je wel naar Zuid-Limburg, waar de krachtige orchidee onder meer in het Geleenbeekdal (zie p34) voorkomt. De plant komt uitvoerig aan bod in het onlangs verschenen tweedelige standaardwerk De Orchideeën van de Benelux, een waar feest voor iedere ‘orchidofiel’. Liefst 1.300 pagina’s dik, boordevol fraaie foto’s en aquarellen, verspreidingskaarten en gedetailleerde beschrijvingen van alle in de Benelux voorkomende soorten. Auteur Karel Kreutz, verbonden aan Naturalis Biodiversity Center in Leiden, heeft er 12 jaar met grote toewijding aan gewerkt. “Al vanaf mijn zevende jaar ben ik gefascineerd door orchideeën. Ik kom uit Zuid-Limburg waar van oudsher veel soorten voorkomen. Helaas verdwenen in de jaren tachtig veel orchideeën door milieuvervuiling, maar nu gaat het weer uitstekend met ze. Op veel plaatsen kun je in Limburg en daarbuiten volop genieten van hun bijzondere vormen, kleuren en geuren.”
BEELD: KAREL KREUTZ
Ledenaanbieding De Orchideeën van de Benelux is te bestellen bij de auteur via zijn emailadres: karel.kreutz@ naturalis.nl. Leden betalen € 89 in plaats van € 119 in de boekhandel.
39
BEELD: GAP PHOTOS - MARTIN STAFFLER, GETTY IMAGES
40
Boom
IN JE TUIN
Een boom is een verrijking voor je tuin. Maar hoe ga je te werk als je een boom wilt planten? Weleda-tuinman Jan Graafland geeft nuttige tips.
Grote boom
Het is natuurlijk doodzonde als je een boom plant waarvan je later moet constateren dat hij voor je kleine tuintje eigenlijk te groot is. Maar heb je de ruimte voor een eik, een kastanje of een berk, dan is dat natuurlijk fantastisch. Je doet er insecten en vogels een groot plezier mee.
KLEINE BOOM
Moet je kiezen voor een bescheidener boom, dan zijn krentenboompje en sporkehout goede opties. Beide hebben bloemen voor bijen en bessen voor vogels. Nu het warmer wordt, kun je ook kiezen voor de vijg met zijn zoete vruchten waar vlinders dol op zijn.
MET DE BUREN
Als je een of meer bomen wilt planten in de tuin is het goed om je directe buren erbij te betrekken. Hoe leuk is het om samen een groene variant van een schutting te maken. Het kan ook voorkomen dat ze later gaan klagen over je boom.
Bodemleven
Zet rondom je jonge boom – in de boomspiegel – struikjes en bloeiende planten. Zo blijven bodem en boomwortels beschermd. Bovendien creëer je een plantenvariatie met verschillende worteldiepten, waardoor ook de bodem en het bodemleven optimaal worden bediend. Een bodem wil namelijk niets liever dan doorworteld worden.
41
Het krentenboompje zit al vroeg vol met witte bloesem
Groene genade Verhalen van tuinman Jan Graafland
Over de plante nwereld, de honin gbij, wildtuinieren, de oerbuik, het duizen compostbult als dbladorakel en het uiteindelijke gelijk van de zeis...
TUINVERHALEN
Lok vogels naar je tuin
Met bomen krijg je meer vogels in je tuin. Ze kunnen er rusten, schuilen, nestelen, eten. Welke bomen je dan het best kunt planten? Heb je plek voor één boom, dan zijn dit goede soorten: appelboom, krentenboom, lijsterbes, ruwe berk, vogelkers en zomereik. Denk je erover om ook wat struiken te planten? Doe dan geen laurierkers. Vogels houden meer van liguster, haagbeuk, meidoorn en kardinaalsmuts.
Onlangs heeft Jan zijn kennis en ervaring opgeschreven in het boek Groene Genade. In 50 verhalen, afgewisseld met gedichten, laat hij zien dat wij onze handen mogen dichtknijpen dat elk voorjaar het groen gewoon weer terugkomt. Zijn dochter Nina, die al vijftien jaar met hem samenwerkt in de Weleda-tuin, maakte 30 illustraties voor het boek. Prijs € 24, 95.
Geen steun
Plant een boom diep genoeg, zodat hij van zichzelf al goed vast staat. Plant hem zo jong mogelijk, liefst zo klein dat hij geen verdere steun nodig heeft. Dan zal het boompje zich onder invloed van de wind met zijn groeiende wortels vanzelf gaan vastgrijpen. Is de grond van je tuin hard, maak dan een vierkant plantgat. Dat voorkomt dat zoekende wortels in een kringetje blijven ronddraaien. Als je ze de hoeken in dwingt, gaan groeiende wortels eerder de omringende grond in.
Win een Weleda Gezichtsverzorgingsset (t.w.v. € 77,95)
Granaatappel Verstevigende Gezichtsverzorging ondersteunt de 40+ huid in haar natuurlijk ver ouderingsproces en stimuleert de celvernieuwing. Stuur voor 28 maart je naam en adres naar weleda@natuurmonumenten.nl en maak kans op een van de 5 Weleda Granaatappel Gezichtsverzorgingssets (inhoud: Granaatappel Dagcrème 30 ml, Nachtcrème 30 ml en Gezichtsolie 30 ml).
42
‘ Stil en veel vogels, heel romantisch’ Dorothy Beynes Heijmeijer van Heemstede uit Amsterdam heeft een Fonds op Naam opgezet bij Natuur monumenten voor het Naardermeer. ‘Mensen hebben zelf de verantwoordelijkheid om iets te doen.’
TEKST: KIRSTEN DORRESTIJN BEELD: ERIK BUIS
‘N
ederland is langzamerhand volgepropt met miljoenen mensen, waardoor ons land bijna niet meer leefbaar is. Als je ziet hoe in China miljoenen mensen in enorme steden leven, nog geen balkonnetje om een plant aan te hangen, nooit een frisse wind. Ik zou nooit zo kunnen leven… Er blijft geen natuur meer over, terwijl we die zo hard nodig hebben. Natuur geeft troost in moeilijke tijden. Je moet adem kunnen halen. Met water en groen in de buurt, kunnen we allemaal prettig wonen. Niet alleen voor ons eigen welzijn is dat belangrijk, maar natuurlijk ook voor de dieren en planten. Als we die niet meer hebben, dan wordt het wel erg schraal. Ik vind dat mensen zelf verantwoordelijkheid hebben om iets voor de natuur te doen. Van ons huis aan de Prinsengracht heb ik de aanbouw laten verwijderen, zodat we nu een mooie tuin hebben. Voor een restauratieproject op een landgoed in Houten heb ik 300 bomen aangeplant. Ten slotte ben ik al mijn hele leven lid van Natuurmonumenten. Dat zou iedereen moeten zijn, vind ik. Ik heb een fonds op naam opgericht voor het Naardermeer. Dat sluit mooi aan bij mijn bestaande fonds voor de verfraaiing van Amsterdam. Het Naardermeer is vlakbij en ik vind het een mooie, stille plek met veel vogels. Heel romantisch.”
43
Bloemen krijgen de ruimte bij Putten Aan de rand van landgoed Groot Dasselaar bij Putten (Gld) komt een flink stuk bloemrijk grasland. Koekoeksbloem, dotterbloem en zuring gaan kleur geven aan deze aanwinst. Meteen naast het grasland komen een hout singel en een poel. En dat is leefgebied voor kikkers, salamanders en libellen. In de rietkragen langs de aangrenzende slootjes zit de rietzanger graag. De uitbreiding van het landgoed is compensatie van natuurwaarden die verloren zijn gegaan bij de bouw van woningen en wegen in de gemeente Ermelo.
Een mol op Marker Wadden?
BEELD: GETTY IMAGES, RUBEN VERMEER
Ja, er is een mol op Marker Wadden. De boswachters hadden al pootafdrukken gezien, maar konden het zich niet voorstellen dat die van een mol waren. Maar toen ze ook gangen en molshopen zagen, was er maar één conclusie mogelijk: er is een mol. Hoe die op het nieuwe natuur eiland in het Markermeer is gekomen, is een raadsel. Mollen kunnen goed zwemmen, maar zelfs de kortste afstand tot het vasteland is al gauw een kilometer
of vier. Dat is wel erg ver voor zo’n klein beestje. “Mogelijk is het dier als verstekeling meegereisd op een werkschip”, zegt boswachter Tim Kreetz. Hij verwacht dat er in de toekomst wel meer zoogdieren op de eilandengroep komen. “Bevers en otters kunnen makkelijk de oversteek vanuit Flevoland maken. En wie weet ook reeën, die zijn ook van het vaste land naar de Waddeneilanden overgestoken.”
Sallandse schapen veilig voor wolf De 400 schapen van Scheperij Salland op de Sallandse Heuvelrug zijn veilig voor wolven dankzij de plaatsing van een speciaal hek. Niet dat zich al wolven hebben gevestigd, maar dat is een kwestie van tijd, zegt boswachter Ruben Vermeer. “Verschillende wolven zijn al op de Sallandse Heuvelrug geweest op doorreis. De kans is reëel dat een of meer wolven zich hier op een gegeven moment vestigen.” Het hek bij de schaapskooi is 1,20 meter hoog en is voorzien van drie stroomdraden. “Wolven springen niet over hekken, maar kruipen er onderdoor”, zegt Ruben. “Het onderste stroomdraad is daarom al op 20 centimeter hoogte geplaatst. Dat schrikt af. Wolven leren snel en proberen het geen tweede keer.” De boswachters konden het hek plaatsen dankzij een gift. Die was zeer welkom, want subsidies voor het nemen van preventieve maatregelen zijn er niet. Alleen in gebieden waar wolven zich daadwerkelijk gevestigd hebben.
BEELD: EDWIN PAREE
44
45
Restaurant Roggenplaat ‘Wegrestaurant’ Roggenplaat in de Oosterschelde ligt er na een opknapbeurt weer pico bello bij. Trekvogels en zeehonden kunnen tot in lengte van jaren blijven eten en rusten op de grote zandplaat. De Roggenplaat heeft een zeer rijk bodemleven met kreeftjes, nonnetjes, wormen, schelp- en schaaldieren. Vogels zoals wulpen, kanoeten, zilverplevieren, rosse grutto’s en ook scholeksters strijken er in voor- en najaar massaal neer tijdens hun reizen van en naar het zuiden om bij te tanken. Voor zeehonden is het een veilige plek waar ze ongestoord hun jongen zogen. Afgelopen herfst en winter heeft Boskalis de Roggenplaat met 1,3 miljoen kuub zand opgehoogd. Daarmee kan de zandplaat weer enkele tientallen jaren mee. 100 hec-
tare aan droogvallende slikken en zandplaten verdwijnt jaarlijks in de Oosterschelde. Dat is een gevolg van de bouw van de kering in de zeearm veertig jaar geleden. Daardoor zijn de verschillen tussen eb en vloed verkleind en is de stroming van het water minder sterk. Zand spoelt nu van de zandplaten in de geulen. Zonder maatregelen zou de Roggenplaat over vijftig jaar onder water zijn verdwenen. Natuurmonumenten zet zich samen met Rijkswaterstaat in voor het behoud van de zandplaten in de Oosterschelde. Ook de provincie Zeeland en de Europese Unie zijn belangrijke financiers. Wil je zelf een keer kijken op de Roggenplaat. Ga dan mee met een speciale vaartocht: nm.nl/agenda
TEKST: FRANS BOSSHER BEELD: DIRK-JAN GJELTEMA
46
75 jaar bevrijding
Bunkeren
Het is dit jaar 75 jaar geleden dat ons land werd bevrijd na 5 jaar Duitse bezetting. Nog altijd kijken we er met ontsteltenis, verontwaardiging en ontzag op terug. We herdenken en vieren. En we behouden wat ons herinnert aan die donkere bladzijden uit onze geschiedenis, zoals de bunkers in onze natuurgebieden.
47
Honderd kuub zand hebben vrijwilligers (foto boven) vorig jaar uit de Walvisbunker bij Burgh-Haamstede (Zld) gehaald. Vanuit dit bouwwerk voerden de Duitsers het commando over alle verdedigingswerken op Schouwen. Twee van de vijftien ruimtes in de oude commandobunker worden ingericht met spullen uit de oorlog, foto’s en kaarten om bezoekers een idee te geven van wat zich hier afspeelde in de Tweede Wereldoorlog. In de Zeepeduinen en het Slotbos bij Burgh-Haamstede is nog een vrijwel volledig complex met manschappenverblijven, een kantine, een hospitaal, geschutsbunkers én de commandobunker aanwezig. Het complex maakte deel uit van de Atlantikwall, een verdedigingslinie langs de West-Europese kust die de Duitsers bouwden tussen de Spaanse grens en de Noordkaap (6.200 kilometer). Het was geen aaneengesloten linie, maar een keten van verdedigingswerken op locaties waarvan de Duitsers dachten dat er een invasie kon plaatsvinden. Langs onze kust zijn 2.000 zware bunkers (met muren dikker dan 2 meter) gebouwd en 21.000 kleine bunkers en bouwwerken. Van de duizend bunkers die er op SchouwenDuiveland waren, zijn er nog zo’n 140 aanwezig. Gevochten is er niet – het eiland bleef buiten de Slag om de Schelde – maar de bunkers zijn wel verbonden aan een dramatische gebeurtenis. In een van de bunkers zaten
BEELD: STICHTING WESTERSCHOUWEN KULTUREEL
Walvisbunker
in december 1944 tien Schouwse verzets mannen gevangen, voordat ze in Renesse werden opgehangen. Familieleden werden gedwongen om erlangs te lopen, hun huizen werden vernietigd. Het verhaal van de Tien van Renesse is onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis van het dorp. Evenals de evacuaties in het voorjaar van ’44, omdat de Duitsers het eiland onder water zetten. Maar ook van de na- oorlogse periode vertellen de bunkers, en vooral de Walvisbunker, verhalen over het dorpsleven. Verliefden hadden er geheime afspraakjes, jongeren stookten er fikkies en hielden er feesten. De verbondenheid van zoveel inwoners van Burgh-Haamstede met de Walvisbunker – door de muur die eraan is gebouwd ziet de bunker er van bovenaf uit als een walvis – bracht de Stichting Westerschouwen Kultureel ertoe om hem weer toegankelijk te maken. Van half april tot half september is de bunker op woensdag- en zaterdagmiddag open. Behalve de Walvisbunker zijn de bunkers bij Burgh-Haamstede alleen toegankelijk tijdens excursies. Ga voor informatie en aanmelden naar nm.nl/bevrijding. Hier vind je ook excursies in andere natuurgebieden met restanten van WOII.
Podcast
In verschillende van onze gebieden zijn nog restanten uit de Tweede Wereldoorlog aanwezig. In een serie van de podcast Puur Natuur gaan we ernaar op zoek. Boswachters en vrijwilligers vertellen de verhalen die erbij horen. Je vindt ‘m op Spotify, SoundCloud of in je favoriete podcast-app.
Onderduikershol Diever, Holtingerveld
Anti-tankmuur, Midden-Herenduin
Wassermannbunker, Schiermonnikoog
Teerose-station, Veluwezoom
BEELD: NATUURMONUMENTEN - RENE KOSTER, ANDRIES DE LA LANDE CREMER, MARTIN STEVENS, VVV SCHIERMONNIKOOG, THEO HAERKENS
48
49
Natuurlijk avontuurlijk
KALENDER Hardlopen
Fietsen
5 APR Lenteloop Duin en Kruidberg 6/11 km Santpoort (NH) duinenkruidlenteloop.nl
5 APR Hel van Groesbeek 70/105 km mtbgelderlandzuid.nl
19 APR Pim Mulierloop door Duin en Kruidberg 5/10/16 km Santpoort-Noord (NH) pimmulierloop.nl
BEELD: NATUURMONUMENTEN - ANDRIES DE LA LANDE CREMER, GETTY IMAGES
14 JUN Door kasteeltuinen en over landgoed Haarzuilens (Ut.) 5/10/21,1 km dehalvevandehaar.nl “Hoe ik de route zou omschrijven? Als natuurlijk avontuurlijk!” Leonard Quivooy, vrijwilliger bij Natuurmonumenten en mede verantwoordelijk voor de nieuwe MTB-route Veluwezoom, hoeft er niet lang over na te denken. “Het is echt een prachtig natuurgebied en de route is minstens zo mooi. Pittig, met veel bochten en veel klimmen en dalen.” Leonard kent iedere bocht, kuil en helling. “Ik rijd ’m het liefst wekelijks. Eerst de oude route, nu de nieuwe. Ieder seizoen, nee, ieder weertype brengt weer nieuwe ervaringen met zich mee. Dat houdt het afwisselend. De nieuwe route is écht een verbetering. De drukkere delen van het natuurgebied worden nu omzeild. Fijn, zo kan iedereen op z’n eigen manier genieten van de natuur. Want ja, ook bij mountainbikers gaat het om het genieten. Het beeld van de modderzoekende mountainbiker is allang achterhaald.
Wij proberen de paden juist mooi droog te houden. Dit doen we soms echt met scheppen en harken. Best een uitdaging in zo’n groot gebied! Maar de waardering die we krijgen van andere fietsers maakt het de moeite meer dan waard.” Wat het mooiste stuk van de route is, kost wat meer denkwerk. Maar dan antwoordt Leonard resoluut: “Dat is het deel dat Flower Trail heet. Een prachtlusje, ruig en stoer met wortels. Opletten dus, maar vergeet niet om je heen te kijken, want ook de omgeving is hier supermooi!”
2020
25734 Landelijk MTB-Vignet Natuurmonumenten. Geldigheid en voorwaarden zie nm.nl/mtb.
saveme.nu/t6nvd Pincode: 5483
Info: nm.nl/mountainbiken; hier kun je ook het op deze route verplichte mtb-vignet kopen.
3 MEI Toertocht door het zuidelijk deel van de Veluwe 90/125/158 km Papendal (Gld) rondevanarnhem.nl
Trailrunning 8-10 MEI Koning van Spanje Trail 10-91 km Gulpen (Li.) nm.nl/koningvanspanje
Midzomernachtloop 20 juni
Eén keer per jaar mag je ook ’s nachts natuur gebieden in. Op midzomernacht, de langste dag van het jaar én het begin van de zomer, organiseren we vanuit onze bezoekerscentra wandelroutes voor jong en oud. Misschien hoor je wel uilen of zie je vleermuizen vliegen. Loop je ook mee in de nacht van zaterdag 20 juni? nm.nl/midzomernacht
50
De bomen krijgen weer kleur. Van al die frisgroene bladeren krijgt iedereen een goed humeur. Toch? Om van de ontluikende natuur te genieten hebben onze boswachters weer de mooiste uitjes geregeld, ook bij jou in de buurt. De info van alle excursies vind je op nm.nl/agenda. Je kunt ook bellen met onze ledenservice: 035-655 99 55
51
Friesland
Avondwandeling
28 mrt Door bos en duin op de donkerste plek van Nederland: Schiermonnikoog.
Kakofonie
30 apr Als in april de Afrikaanse overwinteraars arriveren, is het op Schiermonnikoog een kakofonie van vogels die door elkaar heen zingen.
Weidevogels
2, 17, 30 mei en 6 jun Onze boswachters nemen je mee naar de weidevogelparadijzen van het Hegewiersterfjild en de Greidhoeke. Drenthe
De Wieden en kunnen de vogels van dichtbij bekijken.
Volle maan
Speuren naar vogels
8 apr, 7 mei Beleef de schoonheid en stilte van het Dwingelderveld onder het schijnsel van de volle maan.
Vroege Vogels
11, 27 apr Ga er in alle vroegte met de boswachter op uit en ontmoet de vroege vogels van het Dwingelderveld. Overijssel
BEELD: NATUURMONUMENTEN - GERKE VAN DE HOEF, GETTY IMAGES
Vaartochten
vanaf 1 apr Ontdek de cultuur geschiedenis van De Wieden tijdens een vaartocht naar het verdronken dorp Beulake. Of laat je verrassen door de rijke natuur in dit uitgestrekte laagveengebied.
Bomenmuseum
10 mei Op tijd eruit om met de boswachter op zoek te gaan naar vroege vogels op De Sprengenberg. Flevoland
Marker Wadden
Vanaf 3 apr kun je weer met de veerboot naar Marker Wadden, de natuureilanden in het Markermeer. Utrecht
Geheim
5 apr, 3 mei en 7 jun Neem een kijkje achter de schermen van de eeuwenoude eendenkooi op Landgoed Haarzuilens.
Elke dinsdag van april t/m okt Maak een comfortabele rit door Arboretum Poort Bulten. Onze gids vertelt alles over de bijzondere bomen en de historie van het park.
Weidevogelsensatie
Aalscholvers in de bomen
19 apr Ontdek al fietsend de afwisseling van Landgoed Haarzuilens en breng een bezoek aan het nieuwe Parkbos de Haar.
18 apr, 17 mei We varen naar de observatiehut bij de oudste aalscholverkolonie van Nederland in
Homm profess elo Dave r Goulso in Delftn
11,12,13,14,15,16,17 apr Kom naar Eemland en geniet van het drukste weidevogelgebied van het land.
Trappen en stappen
Stop de insectensterfte, begin in je eigen tuin Professor Dave Goulson van de Universiteit van Sussex houdt op 14 juni in Delft een lezing over insecten. Goulson laat zien wat je in je eigen omgeving kunt doen om insecten de ruimte te geven die ze verdienen. Op aanstekelijke manier neemt hij je mee in de even wonderlijke als onmisbare wereld van insecten. Hij schreef inmiddels vier boeken: het laatste, getiteld De Tuinjungle, verscheen vorig jaar. De lezing is georganiseerd door Pieter Haringsma van Dierenkliniek Kalverbos en Natuurlijk Delfland (KNNV). Reserveren kan op theaterdeveste.nl/programma/7225 Twee jaar geleden spraken we Dave Goulson voor Puur Natuur. Luister het gesprek terug via: nm.nl/podcastdavegoulson
52
Orchideeën en weidevogels
De natuur in? Begin bij een bezoekerscentrum Of je er nu zelf op uit gaat of met een boswachter de natuur intrekt, voor een bijzondere natuurervaring moet je bij onze bezoekerscentra zijn. Het bezoekerscentrum is hét informatiepunt van een natuurgebied. Je vindt hier alles wat je wilt weten over de natuur in de omgeving en over wandel-, fiets- en kanoroutes. Voor de kinderen is er altijd wat te doen en in de winkel vind je originele cadeaus. Verspreid over het land hebben we zes bezoekerscentra. Kom eens langs. De koffie staat altijd klaar. nm.nl/bezoekerscentra
Bezoekerscentra 1. D wingelderveld, Benderse 22, Ruinen 2. De Wieden, Beulakerpad 1, Sint Jansklooster 3. Veluwezoom, Heuvenseweg 5a, Rheden 4. Gooi en Vechtstreek, Noordereinde 54b, ’s-Graveland
2 1 4 5
3
6
5. Tiengemeten, Tiengemeten 14a, Zuid-Beijerland 6. Oisterwijk, Van Tienhovenlaan 4, Oisterwijk
Ledenaanbieding
Wandelen met boswachter Ellen
Ook in haar vrije tijd wandelt boswachter Ellen Luijks graag. Bij toeval kwam ze op het spoor van de historische Bondswandelwegen van de ANWB. De route van Amsterdam naar Arnhem heeft ze opnieuw gelopen. Wat is er nog van over? In het boek Te voet met boswachter Ellen neemt ze je mee op haar ontdekkingstocht. Leden kunnen het boek kopen voor 15 euro (ipv € 19,50). De kortingscode is: PuurNM. wandelboswachterellen.nl
15 apr tot 13 jun op woens- en zaterdag Polder Waalenburg is in de lente een bloemenparadijs waar de veldleeuwerik je toezingt. Met de boswachter wandel je in dit rustgebied waar volop gebroed wordt.
Naar het Wad
Van 25 apr tot 31 okt elke woensen zaterdag Wandel met de boswachter over de kwelder vol bijzondere planten en dieren richting het uitgestrekte Wad.
Ontdek de rododendrons Gelderland
Stikstof in het bos
18 apr Wat merkt het bos van de neerslag van stikstof? De boswachter laat het je zien in H eumensoord.
Wood Wide Web
25 apr Op Veluwezoom staan veel oude bomen. Prachtig om te zien en onmisbaar voor onze planeet. Tijdens de bomentocht ontdek je waarom.
Sporen van wild
1 mei Altijd al meer willen weten over diersporen? Ga mee met de boswachter op een avondwandeling door Planken Wambuis en ontdek welk dier zijn sporen waar achterlaat.
Voorjaar in het veen
3, 10 mei, 7 jun Wandelen in het voorjaarszonnetje door het Wooldse Veen, één van de laatste gebieden in ons land met levend hoogveen. Aanrader! Noord-Holland
Naar de aalscholvers
10,11,12,13,18,19,24, 25,26 apr Vaar 2,5 uur met de fluisterboot en zie de aalscholvers van het Naardermeer van heel dichtbij!
1,17 mei Wandel met de boswachter door een sprookjesachtige bloemenzee op landgoed Gooilust.
Mindfull varen
7 mei Tijdens deze 2,5 uur durende vaartocht over het Naardermeer wordt nauwelijks gesproken, zodat je alle ruimte hebt voor meditatie. Zuid-Holland
Bloeiende Vlietlanden
5,26 apr, 17,29 mei Stap aan boord en vaar met onze boswachter door dit bijzondere, eeuwenoude natuurgebied en geniet van alle bloemen.
Stiltewandeling
26 apr Ervaar ultieme rust en spreek je zintuigen aan tijdens de stilte wandeling met geleide meditatie op Tiengemeten.
Door de eendenkooi
19 apr, 17 mei, 14 jun Nu heb je de kans om een kijkje te nemen in de eeuwenoude eendenkooi Het Aalkeetbuiten bij Maassluis. Zeeland
Naar de Roggenplaat
22 apr, 20 mei, 4 jun Vaar mee naar
53
het grootste wegrestaurant voor vogels. Wie weet spot je ook zeehonden. Noord-Brabant
Lentewandelen
12 apr Hoe weet jij dat het lente is? Laat je op Huis ter Heide verrassen met kenmerken van de lente die je nog niet kende.
Explosief verleden Dagen wandelen over de Veluwe
BEELD: NATUURMONUMENTEN - CHANTAL N., MARTEN VAN DIJL, KOS KARATHANASIS
Je kunt komende zomer weer de meerdaagse wandeltocht over de Veluwe maken. De tocht van drie dagen gaat van Wolfheze naar Rheden. Je overnacht op prachtige locaties middenin de natuur. Meer info en aanmelden: nm.nl/eindelozeveluwe. Data: 1 t/m 3 jul en 19 t/m 21 aug.
2 mei, 5 sep Op 5 september 1944 bliezen de Duitsers hun munitiedepot in de Loonse en Drunense Duinen op. We gaan kijken bij de sporen die daarvan zijn overgebleven.
Nachtzwaluw
5,20 jun Beleef de vallende nacht in de Loonse en Drunense Duinen en verwonder je over
deze mystieke vogel met zijn kenmerkende geluid. Limburg
Vogelen
18 apr Vroege vogels ontdekken op de Brunssummerheide.
Stinsenplanten
26 apr Het parkbos van Landgoed Mookerheide staat vol met de prachtigste bloemen. Ga je mee op ontdekking?
Vlinderparadijs
24 mei In het Popelmondedal barst het van de vlinders.
Bloemenherstel
7 jun Twee jaar geleden verspreiden we de eerste bloemzaden in de Diepen bij de Sint Jansberg. Welke soorten zie je al bloeien?
Kom overnachten in één van de natuurlijkste duingebieden van Europa: Voornes Duin. Hier vind je veel bijzondere planten en talloze broedvogelsoorten zoals de lepelaar. Vanuit onze duurzame vakantiewoningen Meerman en Pad loop je zo het strand van Hellevoetsluis en Rockanje op. Boek nu via Buitenleven Vakanties: nm.nl/ meerman-en-pad
webwinkel
54
Met jouw aankoop steun je de natuur in Nederland
Kleien? Samen kleien is niet alleen heel leuk, het is ook nog eens goed voor de motoriek van kinderen. Deze toffe kleiset Yuki van Neogrün bevat alleen natuurlijke ingrediënten en veilige, minerale pigmenten. Niet voor niets gecertificeerd als Nature care-product. Ledenprijs € 14,39 Normale prijs € 15,99 ART.NR. 10359
NIEUW!
Boomzitten Maar dan anders. De Dutch Design Chair is gemaakt van karton en wordt volledig in Nederland geproduceerd. Gebruik ’m als krukje, nachtkastje of bijzettafeltje, hij kan met gemak 200 kilo dragen. Liever geen boomstam? Ook verkrijgbaar als scrapwood en beachwood.
BIJ DE TIJD
Exclusieve handgemaakte houten horloges van HOT&TOT. Een combinatie van Hollands ondernemerschap en liefde voor de natuur. Het hout komt uit 100% FSC-gecertificeerde bossen. En voor elk verkocht horloge plant Trees for All een boom. We verkopen in onze webshop drie varianten! Ledenprijs € 89,99 Normale prijs € 99,99 ART.NR. 54050
Verwen de vogels Met deze leuke voerbol Lisa van SingingFriend kun je diverse soorten voer aanbieden. In het voorjaar kun je de bol vullen met zaden, in de winter met vetbollen. Ideaal! Ook verkrijgbaar in grijs met juten band. Ledenprijs € 17,99 Normale prijs € 19,99 ART.NR 62600
Ledenprijs € 13,49 Normale prijs € 14,99 ART.NR. 37023
Welke boom is dit?
De ANWB Bomengids bevat foto’s van de bladeren, bloei en eventuele vruchten. Zo weet je snel de naam van een boom. Ga er op uit en ontdek welke je al kent.
Koop deze zadenmix erbij! Precies wat de vogels in jouw tuin lekker vinden. Ledenprijs € 7,19 Normale prijs € 7,99 ART.NR. 15028
Prijs € 27,50 ART.NR. 1569048
55
jonge boommarter
BEELD: NATURE PICTURE LIBRARY - TERRY WHITTAKER
“Als je tijdens een boswandeling ineens lawaai hoort, is het zaak om op te letten. Want het zou goed kunnen dat allerlei vogels elkaar waarschuwen voor een boommarter. Die lust namelijk wel een eitje, vooral in het voorjaar als ze net jongen hebben gekregen. Het zou wel heel fijn zijn als je op zo’n moment de boommarter ook echt te zien krijgt. Vanaf begin mei kun je als je veel geluk hebt die jonge dieren buiten het nest zien spelen.
Ze bereiden zich voor op het echte leven. Over een paar maanden moeten ze al op eigen benen staan. De boommarter is bijna even groot als een huiskat, maar heeft kortere poten en een lange, volle staart. De vacht is donkerbruin met een gele bef op de borst. Hij kan heel goed in bomen klimmen en woont graag in het bos. Je kunt boommarters inmiddels in vrijwel alle bosrijke gebieden van ons land tegenkomen.”
Boswachter Twente
WAT EET JE HUID VANDAAG? Gezonde voeding is belangrijk, maar hoe zit het met voeding voor je huid? Bij Weleda vinden we dat wat je smeert, je ook moet kunnen eten. Ontdek Skin Food : 100% natuurlijke voeding voor je huid. Rijke formule op basis van het driekleurig viooltje, kamille en Calendula.
100% NATUURLIJKE VOEDING VOOR JE HUID Voor de droge huid Vermindert jeuk en trekkerig gevoel Biologisch en animal friendly
weleda.nl/skinfood
Weleda. Puur natuur, net als jij.
BEELD: GERKE VAN DE HOEF
Retouradres Natuurmonumenten, Postbus 9911, 1243 ZR ‘s Graveland Adv Skin Food Puur Natuur.indd 3
28-01-20 16:25
WAT EET JE HUID VANDAAG?
Gezonde voeding is belangr캐k, maar hoe zit het met voeding voor je huid? B캐 Weleda vinden we dat wat je smeert, je ook moet kunnen eten. Ontdek Skin Food : 100% natuurl캐ke voeding voor je huid. R캐ke formule op basis van het driekleurig viooltje, kamille en Calendula.
100% NATUURLIJKE VOEDING VOOR JE HUID Voor de droge huid Vermindert jeuk en trekkerig gevoel Biologisch en animal friendly
weleda.nl/skinfood
Weleda. Puur natuur, net als jij.