Puur Natuur Winter 2018

Winter 2018 deel

4

B DEM M NSTER Alles over de grond onder onze voeten

2

gewone mijnspin Tim van den Broek boswachter Utrecht

BEELD: MICHAEL SCHÄFER

“Zichzelf onzichtbaar maken. Daarin is de gewone mijnspin een echte specialist. Alleen in het najaar kom ik ze soms tegen als de mannetjes rondlopen op zoek naar een vrouwtje.

Een paring betekent overigens wel meteen het einde van het mannetje. Hij sterft en het vrouwtje eet hem meteen op. De jongen blijven de hele ­winter nog bij de ­moeder in het nest.

Gewone mijnspinnen komen in ons land voor op de hoge zandgronden, zoals de heideveldjes in de Kaapse Bossen op de Utrechtse Heuvelrug. Ze leven ondergronds. Mijnwerkers dus. ’s Nachts zitten ze in een gecamoufleerde vangbuis te wachten op prooien. Wanneer er een bodemdiertje over heen loopt, grijpt de spin hem met haar enorme kaken. Door die kaken lijkt de spin wel wat op zo’n tropische vogelspin waaraan de mijnspin ook verwant is.”

COLOFON

Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van 719.000 leden van Natuur­monumenten.

Vragen over uw lidmaatschap?

Stel ze aan onze Ledenservice via: (035)655 99 11 of nm.nl/vragen Opzeggen van uw lidmaatschap Telefonisch via onze Ledenservice: (035) 655 99 11 of online: nm.nl/opzeggen Puur Natuur Reacties: puurnatuur@natuurmonumenten.nl ISSN:2213_218X Aan dit nummer werkten mee Frans Bosscher, Stefan Claessens, ­Wilco Meijers, Mariëtta Nollen, ecoloog Harm Piek, Jeanine van der Velden, ­Annemieke Zemmelink, boswachters Tim van den Broek, Berry Lamberts, Maurice Kruk, Ellen Luijks, Paul Wijenberg, Hanne Tersmette en tuinman Jan Graafland Art direction & vormgeving ­ Maters & Hermsen ­Vormgeving, Anke Revenberg Foto op cover ­Wim van Egmond Prepress Studio Boon Productiebegeleiding EMP grafimedia Druk, papier, biofolie RotoSmeets drukt Puur Natuur op FSC Recycled Credit en volgens EU-Ecolabel geproduceerd papier.

Indien ­nodig wordt Puur Natuur ­­verpakt in biofolie. Werp deze w ­ ikkel in de gftcontainer, voor ­minimale ­milieu­­belasting.

Verzending PostNL vervoert Puur ­Natuur en c­ ompenseert de ­volledige CO2 -­uitstoot hiervan.

3

leden 17 miljoen Nederlanders. Dat zijn 17 miljoen natuurliefhebbers. Ieder op z’n eigen manier.

We vroegen bezoekers van de markt op Kanaleneiland in Utrecht naar hun liefde voor de natuur.

WEL LEZER, MAAR NOG GEEN LID? Word nu lid van Natuurmonumenten nm.nl/word-nu-lid LID VOOR HET LEVEN Zet uw lidmaat­schap nu om voor het leven. Makkelijk en fiscaal aftrekbaar!

U regelt het op nm.nl/lidvoorhetleven WORD VRIJWILLIGER Dankzij onze enthousiaste en onmisbare vrijwilligers blijft de natuur mooi en staan de deuren van onze bezoekers­centra open. Ook vrijwilliger worden? nm.nl/vrijwilligers CONTRIBUTIES EN GIFTEN Uw contributie en/of gift kunt u overmaken op rekening­nummer NL69 INGB 0000 0099 33. nm.nl/doemee

‘In ons gezin zeggen we altijd: buiten gebeurt het.

En dan gaan we met de hond en kinderen eropuit. Met de caravan weg, of geocachen in het bos bij Lage Vuursche.’

‘Ik heb biologie gestudeerd, dus ik hou wel van de natuur. Ik heb veel planten in huis, maar als ik wil opladen, dan ga ik toch naar buiten. Daar vind ik de verbondenheid met mezelf terug.’

TEKST: ERWIN FISSER BEELD: JORD VISSER

NALATEN AAN DE NATUUR Geef de natuur door aan nieuwe generaties door Natuurmonumenten op te nemen in uw testament. nm.nl/nalaten

facebook.com/ natuurmonumenten 300.000 fans twitter.com/ natuurmonument 36.000 volgers instagram.com/ natuurmonumenten 32.000 volgers

­Natuurmonumenten heeft de ANBI-status en voert het CBF-­keurmerk van het Centraal Bureau ­Fondsenwerving.

Natuurmonumenten is een van de goede doelen die structureel gesteund worden door de loterij.

Suzanne: ‘Met de Nederlandse natuur buiten heb ik niet zoveel, ik hou echt van zee en bergen.’

Robin: ‘Ik ben opgegroeid op de boerderij. Als ik nu naar huis ga, waardeer ik die natuur wel meer.’

Ria: ‘Ik heb jaren op Rhodos gewoond.

Noem een boom en ik had ‘m in de tuin.’

Truus: ‘We hebben allebei een balkon met prachtige planten en uitzicht op bomen, daar geniet ik elke dag van.’

‘Ik groeide op de Veluwe op, woonde in Spanje. Ik trek graag de bergen in. Ik ben veel in Amelisweerd.

De Utrechtse Heuvelrug trekt me minder; altijd auto’s op de achtergrond.’

Doro: ‘Ik ben opgegroeid in de bossen. Thuis word ik weer rustig van al dat groen.’

Bobby: ‘Ik heb nog niet zoveel met natuur. Maar ik wil ik duurzame projecten opzetten. Dus het komt wel.’

4

Hangmat vol gaten ‘Dat onze appels of sla minder vitaminen en mineralen bevatten is een ­rechtstreeks gevolg van de verarming van de bodem.’ (veehouder Joel Salatin, p24)

/

‘Wie het bodemleven koestert in plaats van treitert, laat de bodem voor zich werken.’ (Lijbert Brussaard, hoogleraar WUR)

/ Stil en doods is het land - elk jaar ­minder

bodemleven, minder grote insecten, minder weidevogels. Sinds een jaar of wat kijk ik naar het Nederlandse platteland met gevoelens van spijt en verlies, indachtig de wijsheid van Prediker: ‘Wie kennis vermeerdert, v ­ ermeerdert smart’. (Tommy Wierenga, Algemeen Dagblad)

/ ‘Om mijn angst voor insecten te over-

winnen, ben ik ze gaan bestuderen en ontdekte ik dat er een heel fascinerend universum gewoon tussen én onder ons leeft.’ (schrijver Aglaia Bouma, p18)

/ ‘De

bodemfauna op het platteland in Twente en de Achterhoek is nagenoeg ­verdwenen. Het is zo dood als een pier. Het is zombienatuur.’ (Henk Siepel, hoogleraar

/ ‘Geef vooral om panda’s. Maar wie ecosystemen wil redden, kan zich beter druk maken om kevers.’ (Tamar Stelling, De Correspondent) / Zag een

Radboud ­Universiteit)

weerspiegeling van de wereld, in het vallen van haar traan. Ze gaf het door aan moeder aarde, in de bodem van ons bestaan. Ga vaak terug naar de plek, waar ik haar tranen zag vloeien. Waar ik stil sta en besef, dat hier de mooiste bloemen bloeien. (Samir Akhlal, dichter en rapper)

/ ‘De regenworm houdt blijkbaar van schone

gangen en poept bovengronds.’ (natuurschrijver Monica Wesseling, in: Van hommel tot hooiwagen)

/ ‘Het verdwijnen van insecten is als de draden die een voor een uit de hangmat worden gehaald. Nu ligt de mens nog c ­ omfortabel in de mat, hier en daar een gat is geen probleem. Maar te veel gaten zorgen voor instabiliteit en de uiteindelijke verbrokkeling van het ­ecologische evenwicht. Zo zullen wij verdwijnen voor de insecten ­verdwijnen. Dat is zeker.’ (entemoloog Anne Sverdrup-Thygeson in Trouw)

/ ‘Als jij

wilt dat de boer verandert, moet je zelf veranderen.’ (Joel Salatin, p24)

5

nummer

6

WINTER 2018

Ondergronds ­gekriebel

24

Rockstar van de landbouw

46 28

RONDJE OM DE MOLEN

12 Insecten in het nieuws 14 Vraag het Frans 16 Onder het maaiveld 22 Webwinkelen 23 Wij van de Ledencommissie 27 Natuursport

42

Dagboek van een grasmaaier

WINTERKOST

36 De bodem van OERRR 38 De kracht van geven 39 Column Marc van den Tweel 40 Keunenhuis in de steigers 45 Puur kort

Hanne bikkelt

49 Puur kort

4 mijl

50 Iedereen

35 Tips van tuinman Jan

natuurfotograaf 51 Tot ziens veenmol

6

deel

4

ONDER ONZE VOETEN

Ook in deze laatste Puur Natuur van 2018 draait het om insecten.

We kijken nu naar de insecten en andere kleine diertjes die in de grond leven. Samen met bacteriĂŤn en schimmels houden ze de ketens van dood en leven in de bodem gaande. Een gezonde bodem zorgt voor het leven boven de grond. Maar dan moeten we die wel met rust laten.

TEKST: Frans Bosscher BEELD:

Inge van Noortwijk

MMV GERLINDE DE DEYN, RON DE GOEDE EN BAS VAN DELFT

7

8

BEELD: WIM VAN EGMOND

ijk je wel eens naar beneden? En vraag je je dan af hoe het er daar onder je voeten, in de grond, uitziet? Waarschijnlijk niet. Voor al wat leeft boven de grond maken we ons nog wel eens druk, zoals het afgelopen jaar over de enorme afname van insecten. Maar aan wat er ondergronds gebeurt, gaan we nogal achteloos voorbij. Toch is het de moeite waard om ook daar eens bij stil te staan. In de bodem leven dui­zelingwekkende aantallen beestjes, schimmels en bacteriën die samen bepalen wat zich boven de grond afspeelt.

Dichtbevolkt Om een idee te krijgen: in één theelepel grond kunnen een miljard bacteriën zitten.

Maar bacterieën zijn dan ook de aller-, allerkleinste bodemorganismen; ze zijn te klein om met het blote oog te zien. Ook heel klein en veelal onzichtbaar zijn schimmels. Zij vormen netwerken van minuscule draden.

Afhankelijk van de soort zijn die draden 2 tot 100 micrometer dun (een micrometer is een duizendste deel van een millimeter).

Pakken we dat theelepeltje grond er weer bij: daar kan zomaar twee kilometer aan schimmeldraad in zitten.

Dan is er een grote groep diertjes die al wat groter zijn, de zogenoemde protozoa: raderdiertjes, trilhaardiertjes, amoeben.

Nog steeds heel klein – in onze theelepel grond zitten er zo tienduizend – maar de grootste van deze groep kun je al wel zien.

Een andere groep zijn de rondwormen. Een bekende en veelvoorkomende soort rondworm is het aaltje. Die is hooguit 1 millimeter lang en heel smal. In een vierkante meter

grond kunnen wel een miljoen aaltjes leven.

Dan komen we bij de beestjes die je wel kunt zien: mijten, pissebedden, spinnen, regenwormen, miljoenpoten, duizendpoten, springstaarten, potwormen, veenmollen, slakken en insecten zoals mieren, zandbijen, kevers, cicaden en luizen. Daarvan passen er niet veel meer op ons theelepeltje. Ook goed zichtbaar zijn de larven van insecten die bovengronds leven. Bekende voorbeelden zijn emelten (van langpootmuggen), ritnaalden (van kniptorren) en engerlingen (van keversoorten zoals de meikever).

Tot slot komen we bij de grootste bodemdieren. Dat zijn mollen en woelmuizen. En misschien moeten we holbewoners zoals hamsters, dassen en vossen er ook wel toe rekenen. Zij staan aan de top van ongekend omvangrijke en complexe voedselketens. Zo complex dat wetenschappers nog maar een begin van de vele interacties tussen verschillende soorten hebben ontrafeld.

Wat wel heel duidelijk is dat wij mensen niet zonder dat ondergrondse gewriemel kunnen.

Daar onder de grond draait het namelijk even goed om eten en gegeten worden.

Het ene beest eet dode planten of dieren en wordt op zijn beurt opgegeten door een ander, meestal wat groter beest. Via hun poep en pies komen voedingsstoffen vrij die planten nodig hebben om te kunnen groeien.

Ander bodemleven, zoals schimmels, beschermt plantenwortels tegen schadelijke organismen. En je hebt beestjes die gangen graven, waardoor er zuurstof en water in de bodem komen. Die gangen fungeren bovendien als schuilplekken voor roofinsecten zoals loopkevers.

Tunnelgravers Neem de regenworm. Dat is een goed voorbeeld van een fenomenale tunnelbouwer, die ook nog eens heel veel compost produceert.

Hij is onmisbaar voor een gezonde bodem.

De ene regenworm is de andere niet. In ons land komen al 22 verschillende soorten voor.

Eén groep leeft helemaal bovenin de bodem.

Een andere groep leeft dieper in de bodem, in de laag tot 40 centimeter. Deze twee groepen regenwormen maken veelal horizontale

9

Hoe intensiever het gebruik van de grond, hoe minder bodemleven.

Grote bodemdieren verdwijnen als eerste.

gangen. Een derde groep zijn de pendelaars, waar de gewone regenworm bij hoort. Die maken verticale gangen tot een diepte van 1,5 meter. Maar allemaal verwerken ze plantenresten. Onderzoekers hebben eens alle uitwerpselen van regenwormen op een vierkante meter grond gedurende een jaar op de weegschaal gelegd. Bij elkaar opgeteld was dat 4,4 tot 8 kilo.

Ook insecten kunnen tunnelgravers zijn.

Mestkevers, zoals de driehoornmestkever, bijvoorbeeld. Man en vrouw graven in eendrachtige samenwerking gangen tot een diepte van anderhalve meter. Daarin geven ze hun eitjes een plekje, samen met een mestvoorraadje. Daarvan eten de larven als ze uit de eitjes komen. Deze voorplantingsoperatie heeft als bijkomende effecten dat er meststoffen in de grond komen en dat plantenwortels mooie ruimtes hebben om in te groeien.

Ongezonde bodem Dankzij dat nijvere werk van de regenwormen, kevers en andere organismen kunnen planten groeien. Een gezonde bodem zorgt dus voor al het gezonde voedsel dat boeren en wijzelf verbouwen op het land en in onze moestuinen. Alle reden om heel zuinig op het bodemleven te zijn. Maar dat valt tegen.

Ga maar na. Veertien procent van ons land is nu bedekt met huizen, bedrijven en vliegvelden, spoorlijnen en wegen; en we blijven maar bouwen. Verder halen we water, gas, olie en keukenzout uit de bodem, evenals zand, grind en klei. Wat al dat graven en bouwen voor het bodemleven betekent, laat zich raden.

Zo’n zestig procent van ons land is landbouwgrond. Als de bodem de basis is voor een gezond plantenleven, zou je verwachten dat we goed voor die grond zorgen, ook in de landbouw. Maar juist in landbouw­gebieden is de bodem vaak uit balans. Het ondergrondse leven lijdt door ontwatering, intensieve bemesting, chemische bestrijdingsmiddelen en werkzaamheden met zware machines.

Bodemdiertjes die zich snel voortplanten nemen in aantal toe, terwijl trage voort­ planters het loodje leggen. Net als soorten

10

Wie eet wie?

GROTE CARNIVOREN

die de overmaat aan meststoffen en chemicaliën niet verdragen. In akkers waar veel geploegd, gespoten en gereden wordt, is niet veel bodemleven. De regenwormen die pendelen en bovenin de bodem leven verdwijnen als eerste. Een groot Europees onderzoek bevestigt dit beeld: hoe intensiever het gebruik van de grond, hoe minder bodemleven er is. Alle grote bodemdieren verdwijnen.

Wat overblijft zijn voornamelijk bacteriën en wat schimmels en aaltjes. En daar zijn boeren niet blij mee, want juist in die groepen bodemdieren zitten soorten die zich te goed doen aan de wortels van de gewassen.

Schade repareren Dan ligt het voor de hand om te denken, dat het bodemleven in natuurgebieden floreert.

Immers, daar blijft iedereen met z’n spades en ploegen van de grond af en is het waterpeil (soms) een stuk hoger. Het is inderdaad zo dat in natuurgebieden de bodem gezonder is. Maar de natuur staat niet op zichzelf en heeft ook te maken met de activiteiten in de omgeving. Zo zorgt ontwatering van landbouwgebieden ook voor ontwatering van natuurgebieden. En via waterlopen en de lucht komen er tal van schadelijke stoffen in de natuur terecht, zoals mest, bestrijdingsmiddelen, medicijnresten en fabriekslozingen. Die komen bovenop de stoffen die in het verleden in de natuur zijn beland. Een bestrijdingsmiddel als DDT, dat al in de jaren zeventig werd verboden, vinden we nog altijd in bodemmonsters. En al is de zure regen, door de verplichte invoering van filters en katalysatoren, wel uit de lucht verdwenen, het zit nog wel in de grond. De bodems van heidevelden, duinen, veengebieden en bossen zijn door deze jarenlange opstapeling van vervuilende stoffen flink aangetast. Wetenschappers hebben sterke aanwijzingen dat de grote sterfte onder eiken de laatste jaren te maken heeft met de slechte staat van de bodem.

Die ongezonde bodems staan bij onze bos­wachters hoog op de agenda. Als landbouwgronden beschikbaar komen voor natuurontwikkeling beginnen ze daarom vaak eerst met herstel van de bodem. Dat zijn

KLEINE CARNIVOREN

BACTERIËNSCHIMMELPLANTEN- & HUMUSETERS

Nematoden

Protozoa

BACTERIËN & SCHIMMELS

Bacteriën

Schimmels

STROOISELLAAG

GROENE PLANTEN

ingewikkelde, omvangrijke klussen. Soms volstaat het om te stoppen met bemesting, het gras te maaien en af te voeren (want met dat gras verdwijnen ook meststoffen uit het gebied). Maar vaak moeten ze meer doen.

Het zwaarste middel is het afgraven van de bovenste laag van de bodem, waarin de meeste meststoffen en chemicaliën zitten.

De ene keer is tien centimeter voldoende, de andere keer graven ze wel een halve meter af.

De volgende stap is dan herstel van het plantenleven. Lang was het idee dat de natuur dat zelf zou oplossen. Inmiddels is duidelijk dat dat te lang duurt of zelfs helemaal niet gebeurt, omdat de zaden van planten tot in de verre omtrek niet meer aanwezig zijn.

Om herstel van het plantenleven een flinke duw in de rug te geven, halen boswachters daarom gemaaid gras inclusief de bloemenzaden uit vergelijkbare natuurgebieden.

Dat mengsel strooien ze uit in het nieuwe natuurgebied. In het Vlijmens Ven bij Den Bosch gaan ze nog verder. Daar hebben ze stukken bodem ‘getransplanteerd’. Hierdoor kon het bodemleven zich nog sneller herstellen.

De rijke bodem De grootste bodemwinst is te halen in het boerenland. Ook boeren beginnen in te zien dat er iets moet veranderen. ‘Bodemvruchtbaarheid holt achteruit’ kopte weekblad Boerderij een paar jaar geleden. De ernst van de situatie is mede reden dat minister Carola Schouten een omschakeling wil naar een zogenoemde kringlooplandbouw, een landbouw die in evenwicht met natuur, landschap en milieu ons voedsel produceert.

De basis van kringlooplandbouw is een rijk bodemleven, waarop gezonde gewassen groeien en waar ook de natuur zich weer thuis voelt.

De vrees dat minder gebruik van chemische middelen tot lagere opbrengsten leidt, is ongegrond, laat een internationaal onderzoek zien waar ook Wageningen Universiteit aan meedeed. Een grote diversiteit aan plantensoorten zorgt voor een goede bodemstructuur. Elke plant levert met zijn specifieke wortelstructuur een bijdrage aan

11

Ingezakte bodem

D

een gezonde, vruchtbare bodem, die een duurzame gewasproductie mogelijk maakt.

De opbrengst is soms zelfs groter, terwijl de kosten van grondbewerking veel lager zijn.

Individuele boeren zijn soms al bewust met de kwaliteit van hun grond bezig (zoals boer John Arink, zie pag. 20). Een gezonde bodem is ook het uitgangspunt van Wij.land, een organisatie die in het westen van het land met boeren op zoek is naar een bedrijfsvoering die goed is voor natuur en landschap.

Natuurmonumenten is een van de partners in dit initiatief (zie kader rechts). Ook elders in het land slaan boeren de LEVE DE handen ineen om de kwaliteit ­TUINBODEM van de bodem te ver­beteren.

Wil je weten hoe je Natuurmonumenten ziet dit de bodem in je eigen tuin als hoopvolle ontwikkelintot leven kunt brengen?

Kijk op pagina 35. gen, die het begin inluiden Daar geeft tuinman Jan van het herstel van de natuur een aantal handige tips. in heel Nederland, niet alleen in natuurgebieden.

oor ontwatering in de landbouw verteren de plantenresten in de veenbodem en zakt de bodem verder en verder. Daar komen ook enorme hoeveelheden CO2 bij vrij – in het hele land evenveel als twee miljoen auto’s uitstoten.

Natuurmonumenten werkt in bijna al haar gebieden samen met boeren. De boeren pachten grond of werken mee in onze natuurgraslanden of heidevelden.

Een voorbeeld van die samenwerking is met Wij.land, een initiatief om in het westen van het land de trend van bodemuitputting en verlies van natuur te keren. Wij.land wil met boeren, natuurorganisaties, ondernemers en kennis­ instellingen een nieuw landschap tot stand brengen met een bodem in balans. Zo zoekt Wij.land ook een oplossing voor de inklinking van de veen­weiden in West-Nederland.

Boswachter Warner Reinink en acht boeren die grond pachten van Natuur­monumenten in de Vechtplassen doen mee aan Wij.land.

Warner: “Boeren hebben de afgelopen decennia te weinig oog gehad voor het bodemleven, maar wij ook. Nu gaan we samen kijken hoe we de voedselpiramide, die in de bodem begint, kunnen herstellen. Als we ervoor zorgen dat het onder de grond wemelt van het leven, gaat het boven de grond ook wemelen van het leven.

Boeren hebben daar baat bij, omdat hun producten dan meer voedingswaarde krijgen. De boeren waar ik nu mee samenwerk, willen allemaal af van simpelweg zoveel mogelijk p ­ roduceren met behulp van kunstmest en bestrijdingsmiddelen. In plaats daarvan willen ze juist meer met de natuur werken.”

OP DE HOOGTE BLIJVEN? Wil je op de hoogte blijven van het nieuws over ons werk en de resultaten daarvan? Meld je dan aan voor de maandelijkse emailnieuwsbrief Van Nature Online: nm.nl/van-nature-online

12

insecten Het jaar van de

De achteruitgang van insecten (76% in nog geen 30 jaar) was zo alarmerend dat Natuurmonumenten het hele jaar 2018 in het teken zette van deze kleinste beestjes. Maar om het tij te keren is meer nodig.

Daarvoor moeten we als samen­ leving anders gaan denken, eten en leven. Een eerste stap is meer ruimte voor natuur; in onze achter­ tuinen, op onze balkons, in de parken, langs de wegen en – last but not least – op het boerenland. e Lent 8 201 N MA N: IN

JA TU Insecten D Eals E afvalver GOwerkers LL

Herfst 2018

W 20 inte 18 r

A IN OR JES VO EST TUIN e BE DE rd ove eide et inen se H Gri Strue Buis met Beeck d de Ou Op

LEVE DOOD HOUT

% 76

ze on zijn van cten en inserdwen ve

s, iker du der s en On eger s fari vli iperctensa kru inse R

Zo m 20 er 28

All es ov er de gro nd

on de ro nz ev oe te n

MB NSDEM TE R

Spri ng staa War rt e gr 1,5 ootte mm

ze onten d Re sec in

el de

4

BEELD: MARTEN VAN DIJL, NATASJA HOKKE

Op ERR in O

De beesten die alles opvreten

18

02-

22-

19

10:

DE r ziPIONIERS jn de VAN MARKER an de ren?

WADDEN

Waa

- 76%

18 okt. Duits/Nijmeegs onderzoek: 76 procent van de insecten nam af in 27 jaar.

100.000 HANDTEKENINGEN 26 okt. Bijenkoningin gezocht: Natuurmonumenten vraagt minister Carola Schouten van landbouw en natuur werk te maken van de massale insectensterfte. +100.000 mensen ondertekenen onze petitie.

DELTAPLAN 21 nov. Natuurmonumenten + 18 andere partijen verenigen zich om een Deltaplan Biodiversiteitsherstel op te stellen.

77.000

BIJENKINDEREN 18 apr. De bijenbrigade van OERRR wordt opgericht.

Doel: alle tuinen en balkons in ons land ­bijvriendelijk maken. Voor scholen is er een lespakket en 77.000 ­kinderen ontvangen het actiepakket van OERRR.

ONDERZOEK IN NEDERLAND 14 mei. Natuurmonumenten geeft opdracht voor wetenschappelijk onderzoek. Net als in Duitsland neemt ook in Nederland het aantal insecten dramatisch af. In twintig jaar verdween 54 procent van de nachtvlinders en 72 procent van de loopkevers.

PN_Herfst_2018.indd 1

PN2

_Zo

22-08-18 14:28

mer

d

ind

18.

_20

nte

_Le

PN

1

_20

18.i

ndd

1

24-

05-

18

10:1

8

DE BRIEVEN VAN MAURICE 16 jun. In Puur natuur roept onze stadsboswachter van Rotterdam alle leden op om een brief naar de gemeente te sturen met tips voor een insectenvriendelijk groen­ beheer (zie kader rechts).

13

De brieven van ­ stadsboswachter Maurice Samenwerken met boeren

13 jul. De aardappeltelers van Albert Heijn gaan de randen van hun akkers inzaaien met bloemen, en plaatsen bijen­hotels en nestkasten op hun erven.

Ze krijgen daarbij advies van onze boswachters.

10 okt. Directeur Marc van den Tweel kondigt aan dat Natuurmonumenten gaat samenwerken met boeren om de natuur terug te brengen in het buitengebied: meer bloemen, meer insecten en vlinders, meer vogels en kleine zoogdieren.

SAMEN PLANNEN MAKEN Dec. Presentatie Deltaplan Biodiversiteitsherstel.

Het doel: een rijkere en gezondere Nederlandse natuur.

A

dviezen om meer te doen voor de insecten in stadsparken en wegbermen. Die wilde ­Maurice Kruk voorleggen aan zijn gemeente. Hij vroeg onze leden om hetzelfde te doen. En aan die oproep gaven veel mensen gehoor. Zij stuurden de voorbeeldbrief uit Puur Natuur naar hun gemeente. Zo ontvingen de gemeenteraden van onder andere Utrecht, Delft, Groningen, Zaanstad, Purmerend, Goeree-Overflakkee, Haarlem, Brunssum, Loon op Zand, Lisse en Eindhoven via onze leden de praktische tips van Maurice.

In sommige plaatsen kregen de briefschrijvers een uitnodiging om hun brief te komen toelichten, in andere gemeenten gebruikten lokale partijen de oproep als breekijzer om

het thema op de agenda te zetten. Berichten in lokale en social media ondersteunden de actie.

Maurice is blij met de grote respons op z’n oproep. “Het begint met de wil om wat te veranderen, en die wil is er nu. Zelf ben ik door de gemeente Rotterdam uitgenodigd om een bijdrage te leveren aan het nieuwe aanbestedingsbeleid met meer aandacht voor insecten. Ik mocht ook een workshop geven.

Met onze brievenactie hebben we samen alle parken, grasvelden, wegbermen en slootjes geclaimd als leefgebied voor insecten. De eerste stap is gezet. Het komt er nu op aan dat gemeenten de goede bedoelingen omzetten in concrete acties. We houden de vinger aan de pols.”

Meedoen kan nog!

Heb je deze zomer de oproep van stadboswachter ­Maurice gemist en wil je alsnog zijn aanbevelingen naar je eigen gemeente sturen? Dat kan! Je kunt de voorbeeldbrief met 19 praktische tips downloaden, personaliseren en digitaal versturen aan je gemeente.

Je vindt de brief onderaan de webpagina: nm.nl/insecten

14

1 Hoeveel insecten eet een vogel?

Vragen aan Frans

BEELD: ARNAUD MOOIJ, GETTY IMAGES

De insecten zijn nu in de overwinteringsmodus.

Onze horren staan weer in de schuur. Maar ze houden jullie, en mij dus, nog wel even bezig.

Frans van ­ atuurmonumenten N werkt al jaren als redacteur voor Puur Natuur en kent bijna alle natuur­gebieden.

Als hij het antwoord op je vraag niet weet, klopt hij aan bij onze boswachters.

Ook een vraag?

Stuur die naar natuurvraag@ natuurmonumenten.nl.

Frans probeert zo snel mogelijk te ant­ woorden. En de leukste vragen neemt hij mee in deze rubriek.

Veel vogelsoorten zijn voor hun voedsel afhankelijk van insecten. Maar hoe afhankelijk eigenlijk? Een internationaal team van biologen sloeg aan het rekenen en kwam tot de slotsom dat de 10.700 vogelsoorten op aarde samen elk jaar

2

tussen de 400 en 500 miljoen ton aan insecten ­weghappen.

De energie die de vogels ­daaruit halen, is net zoveel als een stad als New York verbruikt. Om die getallen wat behapbaarder te maken: een gruttokuiken heeft 10.000 insecten per dag nodig, een zwaluw heeft aan zo’n 7.000 voldoende.

Waar komen al die witte ­reigers toch vandaan?

Het valt Evelien Vink al een tijdje op. Als ze in de trein tussen Rotterdam en Utrecht zit, ziet ze steeds vaker witte reigers. Van haar ouders hoorde ze altijd dat het heel zeldzame vogels zijn. De tijd dat je veel geluk had als je een grote zilverreiger, want zo heten die witte reigers, zag ligt inderdaad achter ons. Vooral in de winter. Dan komen duizenden grote zilverreigers uit Midden- en Oost-Europa hier overwinteren.

Maar ook het aantal grote zilverreigers dat bij ons broedt, is flink toegenomen. In 1978 broedde het eerste stel in de Oostvaardersplassen, nu broeden er meer dan 300 paren. De opmars van de grote zilverreiger is het gevolg van de klimaatverandering en door de inspanningen van natuurorganisaties om moerasgebieden te vergroten en te verbeteren. En dan te bedenken dat het in de negentiende eeuw nog in de mode was om veren van onder meer zilverreigers op hoeden te dragen. Voor een kilo veren werden wel 300 vogels gedood. Honderdduizenden zijn voor die mode om het leven gebracht.

15

Top 10 TUINSPINNEN Voor de vierde keer vond de nationale huis- en tuinspinnentelling plaats.

Met deze top tien als resultaat:

1. kruisspin 2. grote trilspin 3. gewone huisspin 4. venstersectorspin 5. herfsthangmatspin 6. gewone strekspin 7. herfstspin 8. muurkaardespin 9. huiszebraspin 10. schorsmarpissa

De Europese spin van het jaar, de koffieboonspin, stond op nummer veertien, een stuk hoger dan in 2017 (nummer 20). De koffieboonspin (5 tot 7 millimeter) dankt zijn naam aan het bruine ­bolvormige ­achterlijf.

3 Helpen we kieviten door de eerste eieren weg te halen?

Verschillende broedvogels komen door het veranderende klimaat in de problemen. Door de hogere ­temperaturen gaan ze eerder broeden.

Daardoor valt het moment waarop de e ­ ieren uit­ komen niet meer samen met het moment dat er veel voedsel (insecten, rupsen) voor de kuikens is. Is het voor kieviten dan geen oplossing om het ­eerste ­legsel weg te halen, vraagt Wim Neijmeijer zich af. Die

mismatch doet zich bij ­verschillende vogelsoorten voor – bonte vliegenvangers bijvoorbeeld – maar niet bij weidevogels zoals kieviten. Anders dan die van de bonte vliegenvanger eten kievitkuikens meer soorten insecten. Het is voor hen van belang dat ze in een bloemrijk grasland opgroeien waar er langere tijd voldoende insecten zijn. Daar schort het vaak aan. ­Vroeger werd nog wel eens gedacht dat je de ­eerste eieren moest ­weghalen, omdat ze kapot konden ­vriezen. Een mooie smoes om te kunnen rapen. Als je de vogels rustig op hun eieren laat zitten, ­blijven de eieren warm genoeg.

Even bellen met Wiebe Borren, waterdeskundige bij Natuurmonumenten Na de zomer bleef het droog.

Wat zijn de gevolgen voor de natuur?

‘De grondwaterstand staat veel lager, soms meer dan een meter onder de ­normale stand. Een normale winter is niet genoeg om dat te herstellen.’

In welke gebieden zijn de effecten het sterkst?

‘Hoogveengebieden, beekdalen en heide­velden met vennen op de zandgronden en poelen in het zuiden en oosten van het land.’

Welke planten en dieren hebben het erg moeilijk?’

‘Insecten en amfibieën. Denk aan libellen, schietmotten, waterwantsen, water­ kevers, salamanders en heikikkers. Maar ook vogels. Vossen konden nu bij nesten van kraanvogels komen. En weidevogels ­konden niet bij hun voedsel komen.’

Wat moet er gebeuren?

‘Alle regen die nu valt vasthouden. In de toekomst moet het grondwater standaard hoger komen te staan. De natuurgebieden fungeren dan als grote s­ ponzen, die water vasthouden. In tijden van droogte kun je dat water naar weilanden afvoeren.’

Meer weten over insecten?

De enorme insecten­ sterfte kreeg veel aandacht dit jaar. Ook van boekenuitgevers.

Een paar titels voor als je nieuwsgierig bent naar de wonderlijke levens van deze o zo belangrijke diertjes.

Van hommel tot ­hooiwagen Monica ­Wesseling

Terra insecta Anne SverdrupThygeson

­ otbeesten R Kinderboek, Gemma ­Venhuizen en Tjarko van der Pol

ANWB Insectengids Heiko Bellmann

Natuurlijke nestkasten Amen en Maria Fischer

16

Grondwerkers

Onder het maaiveld bruist het van het leven. Als de bodem tenminste gezond is. We vroegen een aantal specialisten wat er ondergronds allemaal gebeurt.

Wormenman

BEELD:

Erik Buis

BEELDMONTAGE:

De Groningse bioloog Jeroen Onrust houdt van wormen. Hij promoveerde eerder dit jaar op het belang van een gezonde bodem voor weidevogels.

“Kijk, hier kruipt er weer eentje.

Een rode regenworm, het favoriete hapje van de kievit en goudplevier.

Dat zijn weidevogels die op zicht jagen. Ze eten wat ze aan wormen zien bewegen. Dat doen ze vooral ’s nachts, wanneer de wormen aan de oppervlakte komen. Met hun grote nachtkijkers ontgaat ze bijna niks. Vooral in het vroege voorjaar eten ze eigenlijk alleen maar wormen.

Zonder die beestjes kunnen ze dus ook geen jongen grootbrengen. Als onderzoeker en weide­vogelfan wilde ik daarom graag weten waar deze bodem­dieren leven en hoe je hun ­aanwezigheid kunt stimuleren. Daarvoor ben ik in de huid van een kievit gekropen. Liggend op een ­karretje

Studio Boon

telde ik ’s nachts vlak boven de grond rode ­regenwormen. Het karretje, ­speciaal gemaakt door mijn oom, kon ik zonder trillingen langzaam in beweging zetten. Zo verstoorde ik de bodemdieren niet. Duidelijk is dat de meeste rode regenwormen in natuurlijke graslanden voor­komen, weides die extensief worden beheerd.

Hoe intensiever het gebruik, hoe ­minder rode regenwormen. Duidelijk is ook dat deze soort een sleutelrol speelt in het bodemleven. Als ze bij het krieken van de dag weer in de bodem ­trekken, nemen ze organische resten mee. Dat zetten micro-organismen om in voedingsstoffen voor grassen en andere planten. En ze geven een soort slijm af dat voor vocht in de bodem zorgt. Zulke bodemverbeteraars zijn ook voor boeren interessant. Gun de bodem meer rust en laat de rode ­wormen hun werk doen. Goed voor de bodem, het gewas en de kievit.”

17

Schrijfster Aglaia Bouma noemt zich ­insectenambassadeur. Op Twitter kun je bij haar terecht voor al die bijzondere, onbekende beestjes die je in je tuin of ­tijdens een wandeling ontdekt.

“In de winter zie je bijna geen insecten, omdat ze niet goed in staat zijn te bewegen als het koud is. Maar in de lente komen hier op de hei prachtige wespen uit de grond, zoals de behaarde rupsendoder A ­ mmophila pubescens: elegante dieren, zwart met rood en een lange, heel slanke taille. Zij verlammen rupsen en leggen daar een eitje op, zodat hun larfje vers vlees heeft. Deze wespen kunnen meerdere nestjes tegelijkertijd hebben, die ze – zoals dat heet – progressief bevoorraden: als het nodig is, brengen ze meer rupsen naar hun larven. Dat zo’n minuscuul brein in zo’n piepklein kopje kan bijhouden waar twee tot drie nesten zich bevinden én in welke ontwikkelingsfase haar jongen zich bevinden, is fantastisch.

Zo zit de bodem vol met insecten, a­ llemaal met hun eigen bijzondere uiterlijk en gedrag.

De enorme diversiteit in de insectenwereld is fascinerend. Sommige ruimen al etend dood hout, poep of lijken op. Er zijn solitaire insecten, maar ook sociaal levende dieren als mieren. Je hebt opvallende l­ ibellen en kevers die je nauwelijks opmerkt. Ze gebruiken hun poten soms om te horen of te proeven. En ze zijn aangepast aan de gekste plekken, ook de bodem. Zo is er de veenmol, waarvan de voorpoten lijken op die van een echte mol, zodat hij goed kan graven.

Mijn fascinatie begon toen ik 17 was. Ik ben toen in coma gestoken door een hoornaar, waardoor ik in het ziekenhuis belandde.

Daarna ontwikkelde ik een fobie voor insecten. Om die angst te overwinnen, ben ik ze gaan bestuderen en ontdekte ik dat er een heel fascinerend universum gewoon tussen én onder ons leeft. En nu gaat bijna al mijn vrije tijd op aan het bestuderen en fotograferen van insecten. Ik schrijf er momenteel een boek over.”

Beestjesmens

18

19

Ellen Luijks is boswachter in het noorden van Limburg. Ze helpt de natuur te herstellen aan de voet van de Sint-Jansberg en het aangrenzende Reichswald.

“Van landbouwgrond weer natuur maken.

Dat zijn grote klussen. Zo ook in het ­noordelijkste puntje van Limburg waar het landschap aan de voet van de Sint-Jansberg een metamorfose ondergaat. Opnieuw.

Honderd jaar geleden lagen hier nog stukken hoogveen en vochtige graslandjes vol bloemen. Een nat gebied dankzij het schone kwelwater dat onderaan de stuwwal uit de grond opborrelde. Dat gebied is stukje bij beetje ontwaterd en ingericht voor de landbouw. Nu herstellen we een stukje van dat verloren landschap. Dat doen we samen met de gemeente Gennep, de ­provincie ­Limburg en de firma Teunesen Zand en Grint. We hebben dit jaar in het deel­gebied De ­Diepen zestig hectare aangepakt, te beginnen bij de bodem. De bovenste veer-

tig centimeter, waarin vooral de afgelopen vijftig jaar veel meststoffen zijn opgehoopt, hebben we verwijderd. Op het nieuwe en schone grondoppervlak hebben we maaisel met zaden van wilde bloemen uitgespreid, afkomstig uit het naburige natuurgebied De Bruuk van Staatsbosbeheer. Nu maar hopen dat de natuur zichzelf nieuw leven inblaast.

Ik verwacht van wel. In het Vlijmens Ven bij Den Bosch, waar we een soortgelijk project uitvoerden, heb ik gezien wat een schone bodem kan doen. Daar zag je al na drie jaar een ongekende bloemenweelde en terugkeer van insecten. De komende jaren gaan we met het deelgebied Koningsven aan de slag.

Hier komt een landschap met geulen, natte plekken en vogels, en op termijn ook vlonderpaden en een uitkijktoren. Alles bij elkaar herstellen we 400 hectare (zo’n 800 voetbalvelden) natuurlijk landschap. Een zaak van lange adem. In 2031 zijn we pas klaar.”

John Arink heeft met zijn vrouw Liane een biologisch melkveebedrijf in Lievelde, niet ver van Winterswijk (Gld.). Ze maken hun eigen zachte kazen, verzorgen excursies op het bedrijf en je kunt er overnachten en eten in de biotel.

“De bodem is de motor van alles. Zonder een goede bodem kun je geen melkveebedrijf runnen. We werken hier in de Achterhoek op arme zandgrond. Dat maakt het moeilijk om ­voldoende goed voer voor de koeien te winnen. Ik ben dan ook continu bezig met het bodemleven. Ik rijd drijfmest uit, die ik zo heb behandeld dat hij minder scherp is. Die mest injecteer ik niet, maar leg ik op de weide. Wormen en insecten werken die mest heel geleidelijk de bodem in. Daarnaast heb ik veel klavers in m’n graslanden staan; klavers vangen stikstof uit de lucht en brengen het in de bodem. Verder zijn mijn koeien – 60 melkgevende koeien en 120 jonge dieren – het grootste deel van het jaar ­buiten waar ze dus ook de mest achterlaten. Massa’s vliegen, kevers en wormen zijn vervolgens druk om dat te verwerken, zodat het in de bodem opgenomen wordt. De koeien grazen onder meer op natuurgraslanden van Natuurmonumenten. Om de zuurgraad op een constant peil te houden, rijd ik zee­schelpenkalk uit. Blijkbaar werken al die maatregelen, want ik heb veel mollen. In de omgeving bij niet-biologische boeren zie je die nauwelijks. Maar uiteindelijk is de opbrengst voor mij de belangrijkste maatstaf. En dat zit goed. Ik hoef vrijwel geen voer aan te kopen, ons bedrijf heeft een gesloten kringloop.”

Kringloopboer

Bloemenvrouw

20

21

22

webwinkel

Met je aankoo p steun je de natuur in Nederland

Warm in stijl

Steek jij de haard aan?

Wat nou binnen zitten? Met een plaid en haardvuur kan het buiten nog best.

De Zweedse plaids van Klippan zijn van 100% eco wol, warm en comfortabel. De plaids zijn verkrijgbaar in verschillende kleuren.

Natuurmonumenten haardhout eiken komt vrij bij duurzaam bosbeheer. Dit hout is gekapt om ondergroei van het bos meer ruimte en licht te geven. Het haardhout is natuurlijk gedroogd, u kunt het direct stoken. Met uw aankoop ondersteunt u het bos- en landschapsbeheer.

Inhoud: 1,5 m3. Gratis thuisbezorgd!

Wollen plaid van 130 x 200 cm Ledenprijs € 66,00 Normale prijs € 72,00

Ledenprijs: Van € 240,00 Voor € 228,00 Normale prijs: Van € 265,00 Voor € 251,75

SCHAAPJES TELLEN

Deze zachte ecokatoenen ledikantdeken houdt je baby lekker warm. Het ingeweven schaapmotief is gemaakt in Klippan’s eigen weverij.

90x140 cm groot. Ook verkrijgbaar in beige.

Ledenprijs € 63,00 Normale prijs € 69,95

Veel liefs uit Texel

De Yara babyslofjes van Texelana zijn gemaakt van schapenwol en suède; heerlijk warm voor uw baby, maar tegelijkertijd ademend. Ideaal om eerste stapjes mee te zetten. Verkrijgbaar in maat 16 t/m 19.

Ledenprijs € 16,15 Normale prijs € 17,95 Sarah pantoffel van Texelana is gemaakt van lamsvacht en geheel gevoerd met wol. De pantoffel heeft een instap die ver open kan en is daardoor geschikt voor mensen met voeten die moeilijk bewegen.

Ledenprijs € 62,00 Normale prijs € 69,00

23

TEKST: KIRSTEN DORRESTIJN BEELD: NATUURMONUMENTEN - HENRIETTE TISCHLER

Drenthe Gerard Meijers wil graag iets doen voor een betere wereld. Hij zet zich in voor Natuurmonumenten, als lid van de ledencommissie Drenthe.

“Stilzitten kan ik niet. Ik zit in het bestuur van de hardloopvereniging, de wielerclub en ook in de ledencommissie van Natuurmonumenten.

Tot voor kort was ik ook actief bij de voetbalclub van mijn kinderen, het zwembad en in dorpsbelangen. Ik ben graag betrokken bij wat ik doe en wil niet alleen maar roepen vanaf de zijlijn.

Toen ik twintig jaar geleden in Norg kwam wonen, werd ik lid van Natuurmonumenten. Er ­liggen verschillende gebieden van de ­vereniging om het dorp heen. In één van die gebieden, het Norgerholt, inventariseer ik in het voorjaar broedvogels. De meeste mensen liggen nog in bed als ik van huis vertrek. Prachtig hoe stil het dan buiten is. En tegen zonsopgang in het bos al die vogelgeluiden… Fantastisch! Als ik daarna thuiskom is mijn hoofd vrij van stress.

Het Norgerholt is een oud bosgebied met een oerbosbodem. Door de rijke humuslaag heeft dit bos nauwe-

De vereniging, dat ben jij ­ atuurmonumenten is een vereniging van mensen N die van de natuur houden. Regionale ledencommissies ­vertegenwoordigen de leden. Wil je je mening

lijks geleden onder de droogte van het afgelopen jaar. Bomen hielden hun blad vast en bijzondere braam­ soorten bleven groen. Zo zie je hoe belangrijk een goede bodem is.

Dat wordt weleens onderschat.

Met de ledencommissie van Natuurmonumenten inventariseren we wat er leeft onder de leden. We organiseren ledendagen en -avonden met de klankbordgroep. Dat zorgt voor betrokkenheid en voor draagvlak voor het beleid.

We roepen allemaal dat we een betere wereld willen. Waar kun je nou beter beginnen dan bij jezelf, in je eigen omgeving?”

geven over natuur, landschap en cultuurhistorie, ga dan naar bijeenkomsten van de ledencommissie bij jou in de buurt.

Een overzicht van de commissies en hun activiteiten vind je op nm.nl/vereniging/ledencommissies

24

Interview Joel Salatin

Gezond land

25

Volg de principes van de natuur. Dan komt je boerderij tot bloei.

Dat is de boodschap van de Amerikaanse boer Joel Salatin.

Puur Natuur sprak deze ‘rockstar van de landbouw’ toen hij even in ons land was.

Frans Bosscher TEKST:

BEELD: GETTY IMAGES - THE WASHINGTON POST

Ik lees overal dat je de rockstar van de landbouw bent. Wat voor boer ben jij eigenlijk?

“Haha. Ik noem mezelf een christelijke, libertaire, milieu-activistische, kapitalistische gek, die een winstgevende boerderij runt.”

Wat doe je anders dan andere boeren?

“Mijn uitgangspunt is dat wij mensen niet los staan van de natuur. Nee, wij zijn deel van de natuur. Zeggen dat we ‘naar de natuur’ gaan, klinkt gek – we zijn er al.

De vraag is dan: hoe passen wij mensen in de ecologische moederschoot? Mijn antwoord is: samenwerken mét de natuur in plaats van strijden tegen de natuur. En dan als leerlingen, niet als veroveraars.

Op mijn boerderij Polyface volgen we de natuur. We gebruiken de natuur als een template. Dat begint met de koeien. Hoe gedragen grazers zich in het wild? Ze verplaatsen zich voortdurend, ze staan altijd dicht bij elkaar en ze maaien het gras.

Daarom verplaats ik mijn koeien iedere dag naar een ander stuk gras. En de kippen gaan er in een mobiele ren achteraan. Zij krabben in de mest op zoek naar vliegen en larven. Zo helpen ze de mest over het land te verspreiden. Ook de varkens zetten we steeds weer op een ander stuk land. In vijf tot twaalf dagen zetten zij de grond daar op zijn kop.

Daarna krijgt het land zeventig dagen rust en kunnen de planten zich weer herstellen.

Zaden, die soms al tientallen jaren onder de grond zaten, kunnen dan weer ontkiemen.

Wij hebben in zestig jaar nog nooit iets gezaaid. Door de natuur te volgen zorgen we ervoor dat de planten die er al zijn, zich kunnen verspreiden en vermeerderen. Zonder te ploegen of andere machinale grond­ bewerkingen hebben wij in onze velden met gemengde planten hogere opbrengsten dan op velden waar maar één gewas staat.”

Hoe belangrijk is het bodemleven voor jouw aanpak?

“Het is alles. Voor gezonde mensen, dieren en planten heb je een gezonde bodem nodig. Interessant is dat langzamerhand duidelijk wordt dat onze darmflora en – fauna eerste­graads neven zijn van de bodemflora en – fauna. En dan te bedenken dat in twee handenvol grond meer levende wezens zitten dan er mensen zijn op aarde.

Dat is een indrukwekkende gemeenschap.

Het is onze opdracht om goed voor die gemeenschap te zorgen.

Als de bodem biologisch gezond is, krijg je vanzelf een vruchtbare, voedzame plantengemeenschap. Of het nu gaat om groenten en fruit voor ons mensen of om voer voor de dieren, in beide gevallen hebben die planten alle vitaminen en mineralen die ze moeten hebben.

Is het niet opvallend dat onze apotheken en drogisterijen pal naast onze super­ markten zitten? Als voedsel was wat het zou moeten zijn, hadden we niet zoveel medicijnen nodig. Dat onze appels of sla minder vitaminen en mineralen bevatten is een rechtstreeks gevolg van de verarming van de bodem, van het negeren van natuurlijke bodemprocessen. Daardoor creëren we tekorten, die we met kunstmatige producten weer goed proberen te maken.”

Dat onze appels of sla minder vitaminen en mineralen bevatten is een rechtstreeks gevolg van de verarming van de bodem

Hoe is het met wilde planten en ­dieren op Polyface Farm?

“We hebben meegedaan met meerdere wetenschappelijke studies. Eén betrof spinnen. Zij zijn in de insectenwereld de leeuwen, de rovers. Als je een gezonde ­spinnenpopulatie hebt, heb je waarschijnlijk ook een gezonde populaties van kevers, sprinkhanen en andere insecten. In het onderzoek is de situatie bij ons vergeleken met boerderijen in de omgeving. Wij hadden een mooie balans van insectensoorten, bij de buren vormden kevers en mieren negentig procent van het insectenleven, de rest was er slechts in kleine aantallen.

En onlangs waren we onderdeel van een landschapsstudie. Wij waren de enige boerderij in de studie waar op het onderzochte land daadwerkelijk landbouw plaatsvond.

De andere 28 locaties waren natuurreservaten en plekken die niet door boeren werden bewerkt. Bij ons telden ze de meeste soorten. Dat komt omdat wij de dieren voortdurend v ­ erplaatsen. Daardoor creëren we een mozaïek, een lappen­deken, waarin er altijd wel iets in bloei staat. Daardoor vinden bestuivers altijd wel iets te eten en vogels een schuilplek. Planten krijgen bovendien de gelegenheid om echt uit te groeien. Dat is goed voor de wortelstructuur, die het bodemleven weer voedt. Al die voordelen krijg je als je de patronen van de natuur volgt.”

Wat is je motivatie?

“Boven alles: dat het land weer gezond wordt. Ik vind het gewoon prachtig om gedegradeerd land en uitgeputte bodems weer te zien opbloeien. Boeren worden vaak weggezet als destructief. Ik snap dat.

Maar dan heb je het over de disfunctionele landbouw. Een boerderij die functioneel is, vergroot het bodemleven, de biodiversiteit,

26

de opname van kooldioxide, de luchtkwaliteit en de beschikbaarheid van drinkbaar water.

Goed boeren betekent dat je zorgdraagt voor al die dingen. Zo kunnen we onszelf voeden ­zonder de a­ ftakeling die we zo vaak zien.”

Wat kunnen de lezers doen, zodat meer boeren de natuur gaan volgen?

“Er zijn drie dingen die je als consument kunt doen. Om te beginnen: maak een composthoop in je tuin, plant een tomatenstruik op je balkon, zet een bijenkorf op je dak en stap het mysterie van het leven binnen.

Dan: besteed het bedrag dat je uitgeeft aan

BEELD: POLYFACE FARM - INSTAGRAM

Kan jouw manier van boeren toegepast worden in de Nederlandse context?

Waar een hectare grond 60.000 euro kost, waar boeren klem zitten in ­contracten en leningen?

“Natuurlijk zijn er verschillen. In Nederland is de grondprijs hoger dan in Virginia, maar je hebt hier wel miljoenen klanten om de hoek wonen. Daarom denk ik dat het absoluut mogelijk is om onze principes ook hier toe te passen. Er zijn al boeren die dat doen en met groot succes. Landbouw gaat niet over eigendom van grond. Landbouw gaat over het beheer daarvan. Hoe jij je bezit, gepachte of gekraakte grond ook bewerkt, in de landbouw draait het om de interactie tussen de boer en de grond. Of je nu in Virginia werkt of in Nederland. Wat wel een punt is, is dat het werken met de natuur vraagt om een ingrijpende verandering. Maar dan zeg ik: als je op de verkeerde weg bent, helpt het niet als je langzamer gaat rijden. Dan moet je omdraaien en een andere kant op gaan.”

vermaak gedurende een week of een maand aan voedsel dat afkomstig is van genezende bron: een boer die z’n bodem en dieren goed behandelt en zorgt voor meer diversiteit.

Sommige hebben misschien nog maar tien klanten nodig om de overstap te kunnen maken. Jij kunt die tiende klant zijn. Als jij wilt dat de boer verandert, moet je zelf veranderen.

Salatins ­boerderij

Polyface Farm, boerderij met veel ­gezichten.

Die naam heeft Joel Salatin zijn boerderij in ­Virginia (in het ­oosten van de Verenigde Staten) gegeven. Op 800 hectare (waarvan 300 in eigendom) ­houden de Salatins zo’n 1.000 koeien, 700 varkens, 25.000 vlees­ kippen, 4.000 legkippen, enkele duizenden kalkoenen en honderden ­konijnen en ­eenden.

Ze verbouwen groenten en hebben een kleine ­melkveetak. Polyface Farm is mede-­eigenaar

En tot slot: ga de keuken in en kook. Maak je eigen maaltijden, leer je voedsel kennen. Het kennisniveau over ons voedsel is in de menselijke beschaving nog nooit zo laag geweest.

En als je het niet kent, word je er bang voor.

Onze standaardhouding is tegenwoordig: zo lang er voetbal op tv is, bier in de koelkast en de Kardashians staan op de covers van de tijdschriften, dan is het leven goed. De andere weg opgaan betekent: weet wat je eet, koop voedsel van een boer uit de buurt, en geniet daarvan met je dierbaren. Ik propageer geen cultbeweging. Ik denk wel dat we beter ­moeten nadenken over wat we doen.”

van een slachterij. Vlees, eieren en groenten gaan rechtstreeks naar zo’n 4.000 gezinnen in de regio, 50 restaurants, een boerenmarkt en een veteranenziekenhuis. Op het bedrijf ­werken ruim twintig mensen. Daarnaast komen jaarlijks tientallen stagiaires om de principes van Salatin te leren. De dagelijkse leiding is in handen van de kinderen van Joel, waardoor hij de wereld over kan trekken om de principes van zijn helende ­landbouw uit te d ­ ragen.

27

NATUURSPORTEN MET BOSWACHTER:

KALENDER Hardlopen

S

porten is voor mij hard gaan. Liefst altijd harder dan de vorige keer. Winnen ook, als het kan. Of anders verliezen met een opgeheven hoofd. Zodra ik begin te lopen of te fietsen denk ik: harder. Ik wil nog harder. Relatief korte afstanden zijn misschien wel het lekkerste. Dan kun je vlammen. Daarom denk ik er serieus over om mee te doen aan de Groene 4 Mijl in De Onlanden bij Groningen.

Vier mijl is 6,43 kilometer. Voor veel mensen misschien een enorme afstand, maar ervaren hardlopers vinden dat een eitje. Maar vergis je niet! Het is net zo’n afstand waarop je helemaal stuk kunt gaan, omdat je het tempo natuurlijk flink opschroeft – ik zeker. Met de kans dat je dan, zo’n 1.500 meter voor de finish, ineens je spieren voelt verzuren en je links en rechts wordt ingehaald door mensen die hun ­energie beter verdeelden.

Er zijn genoeg redenen om mee te doen aan de Groene 4 Mijl. Het is de gezelligste loop bij de gezelligste stad in het noorden van Nederland. Daar kun je shoppen, lekker eten en de hele nacht dansen. Natuurgebied De Onlanden – waar de Groene 4 Mijl wordt gelopen – ligt op een steenworp afstand van de stad en is een waterrijk natuurparadijs. Hier leeft de otter, hier kun je de roerdomp horen ‘oempen’.

De Groene 4 Mijl voor Bikkels luidt de titel van deze tocht voluit. En terecht. Ook als je niet heel veel trainde, kun je meedoen. Je kunt de vier mijl namelijk ook wandelend afleggen. Ik neem nu al mijn boswachtershoedje voor je af, want op 20 januari (de dag van het evenement) kan het natuurlijk ook vriezen, hagelen en sneeuwen. Iedereen die de vrieskou al sportend trotseert, is per definitie een bikkel!

Nog een reden om mee te doen? De start en finish. Die is ook deze keer weer bij het gastvrije De Onlanderij. Ook voor de mensen die niet gaan lopen, is daar van alles te doen die dag. Een plek waar de warme chocolademelk of het biertje na afloop zeker zal smaken.

Ik hoop je te zien! degroene4mijl.nl Hanne

6 JANUARI Hardlopen met hindernissen in Beltrum (Ov.) 6/13,5/22 km survivalbeltrum.nl 13 JANUARI NN Egmond Halve Marathon 10,5/21,1 km nnegmondhalvemarathon.nl 20 JANUARI Hardlopen en wandelen door De Onlanden, Eelderwolde (Dr.) 4 mijl degroene4mijl.nl

27 JANUARI Crossloop over landgoed ­Beeckestijn, Velsen (NH) 1,6/3,3/6,3/9,3 km avsuomi.nl

Mountainbiken 20 JANUARI Toertocht op Texel 30/40/50/60/70 km wstexel.nl 24 FEBRUARI Winterfietsen in het ­Lemelerveld (Ov.) 55/75/100 km wintermarathon.nl

BESTEL NU JE MTBVIGNET 2019!

DAARMEE DRAAG JE BIJ AAN HET ONDERHOUD VAN DE ROUTES EN DE NATUUR RONDOM DE ROUTES. MEER WETEN? GA NAAR NM.NL/MTB

BEELD: GETTY IMAGES

Vier mijl b ­ ikkelen

26 DECEMBER Kerstloop door het Corversbos bij ’s-Graveland (NH) 2,1/7,5 km gach.nl/agenda-2/

BEELD: NATUURMONUMENTEN - BOB LUIJKS

28

Struinen in een rolstoel

29

Rondom de Molenplas bij het Limburgse Stevensweert ligt een ­ prachtig struinpad. Maar hoe struin je door de natuur als je niet goed ter been bent? Natuurmonumenten maakte een deel van de route beter toegankelijk. Jan van Roon, in rolstoel, en Lei Peeters, in scoot­ mobiel, testen het parkoers. TEKST: Wilco Meijers De stemming zit er gelijk goed in als we het opgeknapte toegangspad oprijden. Wat wil je ook, het zonnetje schijnt, de natuur lonkt en de Hompesche Molen schittert op de achtergrond. Jan trekt lachend het aangepaste klaphek open en rolt het natuurgebied in. Voor hem ligt een pad dat ruim een kilometer lang beter toe­gankelijk is gemaakt. Halfverhard, verbreed en afgevlakt. Dat rijdt lekker weg. “Toegankelijkheid is zó wezenlijk. En voor iedereen vanzelfsprekend, maar in de praktijk is dat bewustzijn er nog niet. Dat kwam bij mij ook pas toen ikzelf door een complexe ziekte in een rolstoel belandde.

Daarvoor werkte ik zeventig, tachtig uur in de week en wandelde ik veel in mijn vrije tijd. Nu ben ik voorzitter van de Stichting Gehandicapten Platform Roermond en probeer de toegankelijkheid voor iedereen te verbeteren.

Vaak gaat het om simpele aanpassingen, die voor mensen met een beperking een groot verschil maken.”

De uitzichtheuvel tegenover de molen is de eerste uit-

daging die Jan en Lei aangaan. Lei tuft met gemak naar boven, Jan heeft op eigen kracht beduidend meer moeite om de helling op te komen. Zijn vrouw helpt hem met het laatste stukje. Boven genieten we van het uitzicht over het water en vertelt Lei over de geschiedenis van deze plek. “In mijn jonge jaren lag hier nog een kleinschalig boerenlandschap, een wirwar van perceeltjes. Dat werd steeds grootschaliger. Boerderijen verdwenen en strakke maisakkers bepaalden de horizon. Ook daar ging de schop in. Vanaf de jaren zestig is hier grind gewonnen en ontstond de Molenplas. Poeh, dat gaf me een lawaai.”

Wegkruisen en kapellen Nu is dit deel van de Maasvallei alweer dik tien jaar een natuurgebied. “Het is mooi om te zien dat mensen hier genieten”, zegt Jan. “Ikzelf ook. Iedere week rijd ik hier een grote ronde in de omgeving. Vaak langs weg­ kruisen en kapellen. Daar schrijf ik over en ik werk mee

BEELD: JOHN PETERS, NATUURMONUMENTEN - BOB LUIJKS

30

aan behoud en herstel ervan. Ik heb altijd in de bouw gewerkt, totdat ik door een val een dwarslaesie opliep.

Ik ben nu beperkter, maar kan toch nog werken aan restauraties. Ik krijg er mooie geluksmomenten voor terug.

Bijvoorbeeld op deze plek, waar je het leven rustig kunt ­overdenken. Ik kwam hier eigenlijk nooit, totdat de toegang ­verbeterde. Ik kom hier nu vaker.”

We vervolgen onze weg over het pad langs wilde natuur waar konikpaarden en gallowayrunderen grazen. Rietpluimen en lisdodden wuiven ons toe. Op de waterplas horen we het tevreden geluid van dobberende eenden en ganzen. Dan doemen donkere fossiele bomen op.

Grillige gedaantes van tweeduizend jaar oude eiken, ooit opgedregd tijdens de grindafgraving en nadien neergezet als monumenten van de natuur. Ze staan iets van het pad af, maar dat weerhoudt Jan niet om erheen te rollen.

Vol emotie voelt hij aan de gekromde bomen, die voor Jan en zijn vrouw ook een herdenkingsplek zijn aan een geliefde houtsnijder. Een plek om stil van te worden.

Kiezelgrootte We naderen het klaphek waar je de route kunt verlaten en over de openbare weg naar het dorp Ohé kunt gaan.

Wij keren om, terug naar de molen. Onderweg bestoken Jan en Lei de boswachter met allerhande tips voor verdere verbetering van de toegankelijkheid. Het gesprek gaat over de kiezelgrootte op het pad, de hellingsgraad van de heuvel halverwege en in hoeverre de route helemaal zelfstandig afgelegd kan worden. Voor rolstoelers is begeleiding wel wenselijk, zeker voor mensen die niet al te sterk zijn in hun armen.

Schrijfblok Terug bij de molen wijst Lei nog even met gepaste trots naar het wegkruis dat mede dankzij de inzet van vrijwilligers in ere is hersteld. Het kruis is in 2007 ingezegend en waakt nu over de weg tussen molen en plas.

Jan haalt ondertussen een sleutel uit zijn broekzak die op alle Europese invalidentoiletten zou moeten passen.

Tenminste, als daar aan is gedacht. Deze past nog niet op het invalidentoilet bij de molen, maar boswachter Paul Wijenberg noteert het dankbaar in zijn schrijfblok. ”Als boswachters staan ook wij lang niet altijd stil bij de toegankelijkheid voor mensen met een beperking. Dit project maakt ons daar veel meer van bewust. Het is geweldig om te zien dat we zo een grote groep mensen in Nederland meer natuur kunnen meegeven.”

Veertig gebieden De korte route is toegankelijk voor mensen met een beperking (2 km) en maakt deel uit van het ­project ‘Natuur voor iedereen’, dat Natuur­monumenten met steun van de Nationale ­Postcode Loterij uitvoert. In veertig gebieden verbeteren we de toegankelijkheid. Het

gaat onder andere om paden, routes en speelnatuur voor kinderen met een b ­ eperking.

Kijk voor meer info op: nm.nl/rolstoelvriendelijk

31

Rondje Molenplas Blauw: route voor mensen met een beperking (2 km) Geel: struinroute (5,8 km)

P

Bos

Heide

Zand

Water

Bebouwing

Industrie

Verharde weg

Klaphek

Fietspad / Wandelpad

Uitkijkpunt

Korte route Rolstoelroute

Horeca

Wandelroute Brug Molen

Boommonument

P

Parkeerplaats

KAART: CARTOGRAPHICS.NL

L e g enda

32

3

BEELD: JOHN PETERS, NATUURMONUMENTEN - MARCO BORGGREVE, GETTY IMAGES

5

1

Routepunten onderweg 1 Hompesche Molen, start- en eindpunt. De hoogste molen van Limburg (acht verdiepingen), bijna 300 jaar oud die door vrijwillige molenaars wordt bemand. Met informatiepunt en brasserie.

2 Speelnatuur, ook toegankelijk voor kinderen met een beperking. Met water en waterpomp, zand, boomstammen en nog veel meer.

3 Uitkijkpunt over de Molenplas, goed bereikbaar voor scootmobielen en rolstoelers met begeleiding.

4 Molenplas, ontstaan door grindwinning. Vanaf 2007 is het gebied ingericht als natuurgebied, met glooiende oevers, geulen en eilandjes. Vanaf het najaar zijn er veel wintergasten te zien.

5 Fossiele eiken die 1500 tot 2000 jaar geleden onder het grind van de Maas

zijn bedolven en daardoor goed zijn geconserveerd. Geplaatst als monument en herkenningspunt.

6 De grote grazers, g ­ allowayrunderen en konikpaarden, helpen bij het natuurbeheer. Ze grazen, snoeien, bemesten en verspreiden zaden.

Het hele jaar te zien.

7 Vogelkijkplatform waar je het hele jaar door visdiefjes, meeuwen en andere watervogels ziet, vaak in grote groepen. Ook de bever is hier gezien.

8 Stapstenen, een avontuurlijke onderbreking van het pad, met stromend water tussen forse keien.

9 Moerasnatuur met wilgen en elzen, boomsoorten die van oudsher langs de Maas ooibossen vormen.

33

Natuur voor iedereen

BEELD: JOHN PETERS

Zandpaden, hellingen, een hek of een flinke tak. Voor mensen met een beperking zijn dat vaak obstakels. De natuur als hindernisbaan is niet bepaald uitnodigend. Dat is jammer! Want de natuur is van ons allemaal.

Ook van de ruim 4 miljoen mensen die zich wat minder vanzelfsprekend bewegen. Daarom halen we die obstakels op steeds meer plekken weg en verbeteren we onze informatie hierover. Dat kunnen we dankzij de deelnemers van de Nationale Postcode Loterij. Natuurmonumenten ontving namelijk in 2016 een extra bedrag van ruim 1,9 miljoen euro. Dat geld gebruikten we bijvoorbeeld om de tocht bij de Hompesche Molen toegankelijk te maken voor iedereen. Dat doen we – in samenwerking met HandicapNL, de Nederlandse Stichting Gehandicapte Kind en Kenniscentrum Groen & Handicap – in 40 natuurgebieden van Natuurmonumenten.

Want iedereen is welkom in de natuur, ook de mensen met een beperking.

ADVERTENTIE

BEELD: RENÉ VAN STORMBROEK

Overwinteren in de natuur? Dat kan bij Buitenleven Vakanties, in huizen van de drie grootste natuur­ organisaties van het land. Deze kerst geven wij je € 100,- korting op een verblijf met aankomst tot 1 april 2019.

Ontdek hoe je dicht bij huis toch zo ver weg kunt zijn. ­In ongerepte en adembenemende natuur.

Boek nu een voormalige bos­wachterswoning, een historisch landhuis of een oud ambachtshuis.

Kijk op www.buitenlevenvakanties.nl en ontdek wat een geluksvogel je bent.

Gebruik bij boeking actiecode: Kerst19

35

Robert Jaspers: met welke plant kan ik een ­afscheiding maken op mijn ­dakterras?

VRAAG

Na de vorige Puur Natuur was er de gelegenheid om vragen te stellen aan tuinman Jan Graafland van partner Weleda.

We moesten een selectie maken.

Tuinman Jan Vertelt in iedere Puur Natuur iets over zijn tuin bij onze partner Weleda. Zijn kijk op alles wat groeit en bloeit is origineel en vaak verrassend.

PS

Speciekuip in tuin graven

In de vorige Puur Natuur gaf ik de tip om een speciekuip in je tuin te graven, zodat je altijd water hebt. Enkele lezers attendeerden mij erop dat je dan wel moet zorgen dat de kuip tot aan de rand gevuld is met water. Anders kunnen de kikkers er niet meer uit komen. Een waardevolle aanvulling. Dank daarvoor.

Bets en Willem Berkers: wij willen buxusplanten rooien, maar wat gebeurt er dan met de buxusmotten?

VRAAG

“Ik laat de buxus in mijn eigen tuin gewoon staan, kaal of niet. Het lijkt mij dat de buxusmot het zo uitkient dat de buxussen blijven leven, zodat er volgend jaar ook nog wat te eten valt. Er zal een evenwicht ontstaan, hoop ik.

En gaat m’n buxus dood, jammer dan.

Dan heeft de mot het ook voor zichzelf verpest. Ach, die buxussen horen hier eigenlijk ook niet thuis, er vliegt geen bij op, er vreet geen vogel van, er fladdert geen dagvlinder op en je kunt er in de keuken ook niets mee.”

Gezonde grond in je tuin?

Zo doe je dat.

Deze Puur Natuur gaat over bodem­ leven. Wat je kunt doen om de grond in je tuin gezond te maken en te houden?

5 tips:

1 2

laat de bodem met rust: stop met spitten en laat het bodemleven zijn nuttige werk doen gebruik geen potgrond om de bodem te verbeteren; hiervoor worden op grote schaal venen in Ierland, Rusland en Oost-Europa vernietigd laat bladeren en takjes liggen; wormen zullen ze vermalen, waarna bacteriën er de voedingsstoffen uit halen maak compost van je gft-afval en gebruik dat in je tuin hou de bodem begroeid, de plantenwortels geven suikers af en voeden zo het bodemleven

3 4 5

Win de fraaie Weleda Kerstster Weleda ontwikkelt al sinds 1921 verzorgingsproducten met uitsluitend natuurlijke ingrediënten. Producten die goed zijn voor jou én voor de wereld, omdat ze op een ­duurzame manier zijn gemaakt met pure ingrediënten. Wil jij ook ervaren hoe het voelt om jezelf te verzorgen met puur natuurlijke cosmetica zonder synthetische toevoe­gingen? Stuur je naam en adres dan vóór 20 december naar weleda@natuurmonumenten.nl en maak kans op één van de 10 Weleda Kerststerren!

BEELD: GETTY IMAGES

Tips van Jan

“Als we ervan uitgaan dat die planten groenblijvend moeten zijn, dan komen de volgende plantensoorten in aan­ merking: liguster, laurier of haagbeuk.

Die laatste houdt z’n dode blad nog de hele winter vast. Zorg er wel voor dat de plantenbakken op je terras minstens 40 cm diep zijn. Ik zie nogal eens planten creperen op een te dun laagje aarde.

Een belangrijke oorzaak van teleur­ stellingen.”

36

Bodemmonsters!

We lopen er meestal gewoon overheen, maar wist je dat in de bodem van alles gebeurt? Mollen graven gangen, insecten lopen af en aan, schimmels maken gigantische netwerken. Ga dat maar eens bekijken!

Zet een schep in de grond, strooi de aarde uit en kijk wat je tegenkomt.

p re l is gek o

Mo

k is Naaktsla t: mannetje odie jk h erma f r tje tegeli w u én vr o

rmen genwo

Miljoenpoot eet dode planten en wortels

Aaltje heet ook wel

‘nematode’ en is vaak niet groter dan 1 mm

e zing t het hel Roodborstje uwtjes o jaar, ook de vr

Schimmeldra

de

n kunnen een ki lometers groot net wer k vormen groeien

Boomwortelsdoor een

soms gewoon muur heen

37

aan Wat goen we d erst­ k in de ntie? vaka Even geen school, even niet vroeg op. Alle tijd om buiten te spelen. Er is van alles te doen. En als het te koud is, kun je op ­avontuur in onze bezoekerscentra.

Engerling is d e larve van ee n kever en kan wel 5 cm groot zijn

Vogelsnackbar Hebben de vogels in je tuin of in het park ook zo’n honger? Help ze en maak bij ons je eigen vogelsnackbar.

* Dwingelderveld (Dr.) Regenworm ko

mt naar boven als je d e grond laat trillen

van alles wat rot is

ef t flin

Bacterie kun je alleen onder een microscoop zien

2 en 3 jan * Veluwezoom (Gld) 23 dec * Gooi en Vechtstreek (NH) 27, 28 dec, 3, 4 jan

ke

rm he en doet Oorwo bijt , ma ar t an g e n ijn g een p

Botjes van

vogels, muizen en andere dieren blijven lang zichtbaar.

Dit was de kop van een das.

Is jouw (klein)kind al OERRR? Buiten begint het avontuur, heerlijk in de kou met rode wangen wolkjes blazen. Buiten is OERRR! Voor € 15 per jaar maak jij je kind of kleinkind al lid.

Als nieuw lid van OERRR krijg je: * Welkomstpakket * Elk seizoen de leukste buitenkaarten * Korting op activi­teiten in de natuur Aanmelden via OERRR.nl

27 dec, 3 jan

* De Wieden (Ov.)

Dwingelderveld (Dr.) 24 dec * OERRR Natuur­ ontdektocht, waar verstopt de natuur zich in de winter?

Landgoed Egheria, ­Pannenkoekhuis De Stroper Dinsdag t/m zondag * De tocht van OERRR, ga je mee op ontdekkingsreis?

Veluwezoom (Gld) 29 dec * OERRR Lichtjestocht, door het donker tussen de bomen. Hoor je de dieren in het bos?

* Ruygeborg, Nieuwkoop (ZH) 28 dec

* Tiengemeten (ZH) 4 jan

* Brunssummerheide (Li.) 28 dec

Gooi en Vechtstreek (NH) 22 dec * OERRR Winterse avondwandeling, durf je met de boswachter mee naar het ­donkere, stille bos?

23 dec * Winterboswachter, eerst op ontdekkingstocht en dan zelf broodjes bakken.

Oisterwijk (NB) 29 dec, 4 jan * OERRR Boswachtersdag – Diersporen, na deze dag ben jij een echte spoorzoeker.

21, 24 jan * OERRR Bos­ wachtersdag – vogelhuisje maken

w Nieu

Lammetjes aaien op belevenisboerderij Schieveen Ze zijn lief, zacht, ze ruiken lekker en je mag ze knuffelen! In Belevenisboerderij Schieveen, aan de noordkant van Rotterdam, krijgen de ruim 1.000 schapen lammetjes. Kom je kijken, aaien en ­voelen? ­Stadsherder Martin Oosthoek laat je zien wat je als herder moet doen om alle schapen tevreden te houden. 12, 13, 19, 20, 26, 27 jan, en 2, 3, 9 en 10 feb. belevenisboerderij.nl

FOTOGRAFIE: ... IMAGES BEELD: GETTY

Springstaart houdt

38

De heide achter het huis

Willem Bok (72) uit Groningen doneerde samen met zijn vrouw een groot bedrag aan twee specifieke natuurgebieden: het Noordlaarderbos en Vijftig Bunder.

BEELD: ERIK BUIS

‘M

ijn vrouw is een stadsmens en ik ben meer een buitenmens. Daarom hebben we een compromis gesloten: we wonen in ­Groningen, maar we hebben een tweede huisje in Midlaren. Het huisje grenst aan het Noordlaarderbos en Vijftig Bunder, gebieden van Natuurmonumenten in het noorden van Drenthe. Wij beschouwen die als onze achtertuin.

In onze zoektocht naar een goed doel om een substantieel bedrag aan te schenken, kwamen we uit bij ­Natuurmonumenten.

We hadden ook geld kunnen geven aan ‘arme kindertjes in Afrika’, maar dat is me te ver weg. Hier kan ik gewoon door de seizoenen heen zien wat er gebeurt.

We steunen de plannen van Natuur­ monumenten om de heide weer open te maken. De boswachters hebben daarvoor acht hectare bos gekapt. Daardoor kun je ook de archeologische relicten beter zien, zoals de prehistorische grafheuvel en ­raatakkers.

Toen ik ophield met werken op mijn 55e besloot ik om iets in en met de natuur te gaan doen. Ik heb een opleiding tot vrijwillige natuurgids gevolgd, een vogelcursus opgezet en werk met een vrijwilligersgroep aan de bescherming van de jeneverbes. De natuur over de hele wereld is aan het verkommeren. Veel mensen gebruiken de natuur voor eigen gewin en voor de korte termijn. Dat staat me erg tegen. Ik vind het belangrijk dat een gebied als Vijftig Bunder er mooi bij ligt. Dat heeft een positieve uitwerking op mensen die hier komen: de natuur geeft innerlijke kracht.’

39

Referendum

‘De vereniging, dat ben jij’. Onder die kop schetsten we in het vorige nummer van Puur Natuur hoe Natuurmonumenten als vereniging in elkaar zit. Het bestuur en de ledencommissies hebben de afgelopen tijd hard gewerkt aan het moderniseren van de verenigingsstructuur, die beoogt dat Natuurmonumenten middenin de samenleving en tussen de leden staat.

Die veranderingen maken het nodig dat we de statuten wijzigen. Op 10 november heeft de ledenraad daarover besloten.

Dat betekent dat onder meer de artikelen 2, 21 en 22 wijzigen.

De statuten bepalen ook dat we voorgenomen wijzigingen in die drie artikelen aan de leden voorleggen via een referendum.

Op onze website vind je een uitgebreide toelichting op de voorgestelde wijzigingen en op de wijze waarop jij als lid je standpunt daarover kenbaar kunt maken: nm.nl/vereniging/ referendum. Op verzoek kan de ledenservice deze toelichting ook toesturen. T 035 655 99 11

DE VERENIGING NODIGT JOU UIT! Als lid van Natuurmonumenten kun je mee­ denken over de natuur bij jou in de buurt. Doe je mee? Informatie vind je op nm.nl/vereniging NOORDHOLLAND

6 mrt: thema-avond over vergroening en vernatting in de stad, Jungle in Amsterdam, 20.00 uur, aanmelden: lcamsterdam@ natuurmonumenten.nl

LIMBURG

20 feb: klankbord­ bijeenkomst over wolven, Maastricht, info: nm.nl/agenda

LEDEN ZUID-HOLLAND: MEER INZET PROVINCIE

Een schep er bovenop! Dat is volgens 88 procent van onze leden in Zuid-Holland nodig om de afgesproken natuurdoelen te halen. Dit blijkt uit een enquête die de leden­ commissie Zuid-Holland heeft uitgevoerd onder haar eigen leden.

Meer info: nm.nl/vereniging/ ledencommissie-zuid-holland

**VACATURE**

Wil je je inzetten voor onze natuurgebieden in Zuid-Holland? En vind je het interessant om mee te praten over het beleid van Natuurmonumenten? Dan zoekt de ledencommissie Zuid-Holland jou! Meer weten?

Neem dan contact op met Jan Edens, T 06 44 33 07 22

Mooi Nederland

D

e oprichters van Natuurmonumenten hadden een duidelijk doel voor ogen: de meest bijzondere en karakteristieke natuurgebieden van Nederland kopen – en daarmee veilig­stellen voor de toekomst. Zo zou Nederland mooi ­blijven.

Ik ben er van overtuigd dat Jac. P. Thijsse en de zijnen deze ambitie bepaalden in de volste overtuiging dat er ook buiten beschermde reservaten nog sprake zou zijn van een zeker behoud aan planten en dieren. Tegenwoordig weten we dat dit niet langer vanzelfsprekend is. Thijsse maakte zich al zorgen over het behoud van de kemphaan als broedvogel in Nederland. Hij zal niet hebben kunnen vermoeden dat ook boerenlandvogels als grutto, veldleeuwerik en scholekster in rap tempo uit ons land verdwijnen. En de schrik zou hem ongetwijfeld om het hart slaan als hij zou horen dat zelfs ronduit algemene vogels als kievit en graspieper op de lijst van bedreigde soorten staan.

Het is helder: we houden ons land niet mooi en leefbaar als we ons alleen bekommeren om onze natuur­ gebieden. Daar is meer voor nodig. Om die reden gaan we ons nog duidelijker dan we de afgelopen jaren al zijn gaan doen, ­inzetten voor het hele Nederlandse landschap. En dat betekent onder andere dat we, samen met de boeren, de landbouw willen gaan ­vergroenen en verduurzamen. Over dit soort thema’s gaan wij u in de komende tijd nadrukkelijk raad­ plegen. We zijn benieuwd waar u zich zorgen over maakt of warm voor loopt.

Ter geruststelling: bijzondere gebieden aankopen, beheren en beschermen: dat blijven we zeker doen! Overigens kan dat alleen dankzij uw morele en financiële steun, laat dat duidelijk zijn. Een mooi Nederland is onze ambitie en samen kunnen we een heel eind komen.

Marc van den Tweel, directeur ­Natuurmonumenten

BEELD: ERIK BUIS, GETTY IMAGES

Middenin de samenleving

40

Ver in de achterhoek, bij Winterwijk (Gld.), staat het Keunenhuis. Te midden van kleinschalig boerenland lijkt het alsof de tijd hier 100 jaar heeft stilgestaan. Dat gevoel heb je ook als je de boerderij zelf binnenstapt. Maar kijk je goed, zie je dat de tand des tijds zijn sporen heeft nagelaten. Daarom staat het Keunenhuis in de steigers.

41

W

e nemen het hele ­complex, met boerderij, schoppe (schuur) en daggeldershuisje, onder ­handen voor een nieuwe t­ oekomst als les- en proeflokaal van ‘kop-totkont-chefkok’ Nel ­Schellekens.

Het Keunenhuis bestond al in de 17e eeuw, maar brandde af. De huidige boerderij stamt uit 1908 en is anders van opzet dan de traditionele boerderijen in de buurt. Zo is het huis afgewerkt met art-nouveau details. Het huis krijgt een nieuwe kap en wordt gemoderniseerd.

Maar de sfeer van vroeger blijft, ook binnen. Het oude knechtenverblijf, de keuken en het woonvertrek blijven zoals het ooit was.

Kom je ook?

BEELD: HARMEN PIEKEMA, KEVIN VAN DEN HOVEN, THIJS GLASTRA

We laten je graag zien hoe we als Natuurmonumenten het verleden bewaren voor de toekomst. Daarom is het Keunen­huis wegens restauratie geopend. Tijdens onze excursies ontmoet je de vakmensen, het verleden en de verhalen van ons erfgoed.

Boek nu een bezoek aan het Keunenhuis of een ander ­monument dat in de steigers staat via nm.nl/indesteigers

BEELD: NATUURMONUMENTEN - JAN STRAATMAN, WILCO MEIJERS, GETTY IMAGES

42

Hoe kom je als Schotse hooglander de winter door?

Simpel, op je eigen vetreserves. Om te checken of dat goed gaat, controleert Berry Lamberts, boswachter op Veluwezoom, samen met dierenarts Henk Luten elke wintermaand hun conditie.

Hoe ziet zo’n controle door twee doorgewinterde koeienkenners eruit?

43

12.05 uur: route bepalen We bepalen de route langs de plekken waar de ­runderen waarschijnlijk zitten. Meestal weten we dat wel, maar hooglanders kunnen zich verrassend snel verplaatsen. Er lopen er 170. Ze grazen op de ruim 4.500 hectare van de Veluwezoom. Een enorm gebied waar volgend jaar nog honderden hectares bijkomen. Een groot verschil met het startjaar 1983, toen we de eerste tien hooglanders in een omheind gebied van 30 hectare loslieten. Destijds waren dat vrij tamme beesten, afkomstig van boerderijen. De hooglanders die er nu lopen zijn allemaal hier in de vrije natuur geboren. Het zijn volledig verwilderde dieren die zelf bepalen waar ze gaan en staan. We voeren nooit bij, ze staan nooit op stal en krijgen geen inentingen. Maar omdat wij de hooglanders op Veluwezoom hebben losgelaten, hebben we wel een zorgplicht. Hun gezondheid houden we in de gaten.

We verhelpen aandoeningen die we ter plekke kunnen uitvoeren. En elke winter schieten we zo’n 10 tot 20 runderen af die te zwak of te ziek zijn om de winter door te komen. Dat voorkomt onnodig lijden.

In het voorjaar komen daar weer kalfjes bij. Zo blijft de kudde in evenwicht.

12.45 uur: welk cijfer wordt het?

Bij de Carolinahoeve treffen we het eerste groepje waarvan we de conditie meten. Eén scherpe blik van de dierenarts is voldoende. Die geeft elk dier een ­cijfer van 1 (broodmager) tot maximaal 5 (bagger-

vet). Scores van 3 (mooi opgevet voor de winter) komen het meeste voor, maar er lopen ook een paar 2’tjes (iets te mager) rond. Er ligt ook een dikke 4, een stier met ferme nek, ronde rug en veel vet rondom de staartaanvang. De kolos wenst niet voor de dokter te wijken. We zien liever dat ze wel de benen nemen. Een teken dat ze fris zijn en mensen mijden. Het nukkige zitgedrag van de stoere stier valt nog te begrijpen, maar is er ook een kalf dat maar blijft staan. Zijn de dieren soms bijgevoerd?

Dat is niet te hopen. Dan blijven ze hangen rond de voerplek en verwachten ze meer van mensen.

Daarom bij deze nog maar eens de oproep: wees altijd voorzichtig rond deze wilde dieren, ze kunnen onverwachts reageren. Voer ze alsjeblieft niet en blijf op zeker 25 meter afstand, dan kun je in alle rust naar ze kijken.

13.50 uur: ma heeft de broek aan Verderop trekt een groepje hooglanders voorbij onder aanvoering van een ervaren leidkoe. Zij is net als bij olifanten de matriarch, een dame op leeftijd die de richting en het tempo van de kudde bepaalt.

Die kudde bestaat meestal uit 10 tot 30 dieren. Ze weet waar en wanneer er voedsel is en neemt de groep op sleeptouw. De mannetjes volgen lijdzaam, vaak een beetje aan de rand van de groep. Deze dame scoort een mooie 3 en heeft aan haar horens te zien zeker vijftien kalveren gekregen. Na elke periode dat een kalf bij de moeder drinkt krijgen de

44

horens er een ring bij. Achter de leidster sjokt een nog oudere koe. Die krijgt een 2 en kan de rest nog maar net bijbenen. Waarschijnlijk is zij al ouder dan 20 jaar.

Bejaard voor een hooglander, maar nog niet afgeschreven. We houden haar wel in de gaten.

BEELD: NATUURMONUMENTEN - RENE BOS, GETTY IMAGES

14.35 uur: eenzame stier Aan de rand van een voormalige landbouwenclave treffen we een eenzame stier. Oudere, uitgerangeerde mannetjes onttrekken zich vaak aan de kudde. Deze kennen we al jaren, dankzij zijn mooie, muisgrijze kleur.

Hij is een tikje bottig bij de lendenen en krijgt de score 2, maar reageert nog alert. Die redt het wel. We hebben hier ook lange tijd een zwarte stier gehad die behoorlijk dominant was. Dat zie je nog terug in het nageslacht, er lopen relatief veel ­donkere kalfjes in het gebied.

15.15 uur: knokpartijen In het deelgebied Groenendaal zien we veel verse kuilen. Het werk van een stier die veel stof doet opwaaien om andere stieren af te schrikken.

Vaak werkt dat, maar er wordt ook regel­ matig geknokt. Van onschuldig sparren tussen puberende heren tot bonkige gevechten tussen toppers waarbij het testosteron door de lichamen giert. Hier loopt zo’n topper. Een knots van een beest van 500 à 600 kilo. In full charge, degene die hier al het dekwerk voor z’n rekening neemt. Snuivend en grommend loopt hij tussen de kudde. In alles een vette 4.

17.00 uur: vrije pony’s Na een middag vol conditiecijfers zoeken we even grazers op van een heel andere categorie: de IJslandse pony’s. Het zijn geen wilde dieren zoals de hooglanders; het zijn wettelijk gezien ‘gehouden dieren’. We houden daarom veel meer grip op de kudde. De pony’s worden ook allemaal gevaccineerd. Er lopen alleen merries en ruinen. Jonge hengsten worden gecastreerd. Dat moet wel, want een dominante hengst duldt geen andere hengsten in de buurt, ook geen ruiterpaarden. De in totaal 53 pony’s leven verder in volle vrijheid. Ze zijn zelfredzaam en vinden eerder te veel dan te weinig voedsel. Ze hebben de winter nodig om hun over­tollige vet kwijt te raken.

Eindscore De eerste conditieronde levert al met al mooie cijfers op. Ondanks de droogte in de zomer en de herfst staan de Schotse hooglanders en IJslandse pony’s er goed voor. Dat is te danken aan henzelf. Ze zijn intelligent en weten precies waar ze moeten zijn en wat ze moeten doen om gezond te blijven. Mooi om te zien en goed voor de natuur.

Dankzij hun graaswerk blijft het gebied open en het bos gevarieerd.

En kunnen wij genieten van hun grootsheid in het landschap.

45

Ruim 6 ton voor insecten

Isoleren met gras

J

Met ruim 8.000 vrijwilligers trokken we afgelopen zomer langs de deuren voor een bijdrage aan de natuur. Dit jaar collecteerden we voor de insecten.

Om hun leefomstandigheden te verbeteren maaien, zaaien en beheren we nog preciezer dan daarvoor.

Dat ­betekent wel een extra investering.

BEELD: GETTY IMAGES

Onze 8.000 helden brachten samen 630.000 euro bijeen, een gemiddelde van 75 euro per collectant. Heb je je ingezet voor onze collecte of iets in de bus gedaan? Dank daarvoor!

Ook namens de aardhommel, beekrombout, citroen­vlinder en al die andere insecten waar we nu extra goed voor kunnen zorgen.

Wil je ook collecteren?Ook in 2019 gaan we weer ­collecteren voor de natuur, in de week van 23 tot en met 29 juni. Wil je zelf ook eens langs de deuren met een bus of de collecte in je wijk organiseren? We kunnen je hulp zeker gebruiken.

Doe mee en meld je aan op nm.nl/aanmeldencollecte

aarlijks maaien we bloemrijke graslanden en rietlanden in onze natuurgebieden. Dat maaisel is niet geschikt als veevoer. Daarom moesten we het altijd als afval afvoeren naar een bedrijf dat er compost van maakt. Het gaat om duizenden tonnen, een grote kostenpost dus.

Twaalf partijen in Nederland en België, waaronder Natuurmonumenten, onderzochten of je er niet iets anders mee kunt doen. Ja dus! Na veel testen is er nu een nieuwe bestemming: isolatie­matten. De eerste matten zijn gebruikt om een nieuw ­kantoor voor onze boswachters in Hedel (NB) te isoleren. Het onderzoek naar een nieuwe bestemming voor maaisel wordt ­financieel mogelijk gemaakt door de Europese Unie en de provincies Noord-Brabant en Antwerpen.

ADVERTENTIE

mens, wat ben je mooi als je geniet van de natuur Wie vaak de natuur in gaat, zit lekker in zijn vel en voelt zich beter. Menzis SamenGezond stimuleert en beloont een gezonde leefstijl en is voor iedereen: jong en oud, ziek en gezond.

Menzis SamenGezond heeft nu ook een handige app die je inzicht geeft in je gezondheid. De app biedt ook ondersteuning met een online coach, geeft tips over een gezonde leefstijl en je verdient punten met je activiteiten. menzis.nl/samengezond

46

Veel dieren, ook de bodemdieren, zitten nu op een beschut plekje.

De bladeren van bomen en planten liggen als een deken op de grond. Als je buiten bent, kun je de rust van de winter heel goed voelen. Ga je mee? Kijk voor info over alle excursies (met data, kosten, aanmelden) op nm.nl/agenda of bel met onze ledenservice: T 035 – 655 99 55

Kamer­ p o o k r e tv r a a K al begonnen muziekfestitovt en met 7 april vindt de

van 5 iekfestival In het weekend MF Kamermuz N t he n va e iti storisch erftweede ed iek en cultuurhi uz m e nd re tte en talenten plaats. Schi t festival. Bevlog di op en m sa t Nationaal goed komen menten van he ru st in as kl te rs kastelen, bespelen ee s. Dat doen ze in nd Fo n te en historische Muziekinstrum rijen en andere de er bo , en rt arten van landhuizen, fo umenten. De ka on rm uu at N n gebouwen va verkoop: ten zijn nu in de er nc co te rs ee de uziekfestival nm.nl/kamerm

47

Overijssel

Gelderland

Noord-Holland

Struintocht

Snertweer

Geschiedenis

Oud ambacht

Wandel heen, huifkar terug

Warm Welkom

Stil

Veluws nieuwjaar

(20 jan, 9 feb) Tijdens een wandeling door De Wieden vertellen we je alles over het ambacht van rietsnijden.

(27 jan) Speciaal voor mensen die op zoek zijn naar bezinning en rust: een wandeling door de stilte van De Wieden.

Lezing boswachter Ronald

(26 feb) Boswachter Ronald Messemaker vertelt over de planten en dieren die in De Wieden leven.

Winterse uiterwaarden (28 dec) De boswachter neemt je mee voor een wandeling door de Vreugderijkerwaard bij Zwolle.

En aan het einde is er snert.

(29 dec) Wandelen over een winterse Veluwezoom. Bij de finish staat de snert te pruttelen.

(28 dec) Stevige wandeling over de Veluwe in de omgeving van Loenen.

(6 jan) Breng samen met de bos­wachters van Planken ­Wambuis een toost uit op een mooi, nieuw natuurjaar en win een gewei .

Op safari

(24 feb) Hoe komen dieren aan hun voedsel in de winter? Welke sporen laten ze na? De bos­ wachter vertelt het je tijdens een wandeling in Planken Wambuis

Op zoek naar reeën

(16 feb) Ga mee door het historische landschap van Eerder Achterbroek en wie weet krijgen we nog reeën te zien.

(6 jan) Breng samen met de boswachters een toost uit op een mooi, nieuw natuurjaar bij Bezoekerscentrum Gooi en Vechtstreek.

Help de broedvogels

(1 t/m 3 feb) Zin in een weekend uitwaaien én iets terugdoen voor de natuur? Help mee om de gebieden op Texel tiptop in orde te maken voor het nieuwe broedseizoen.

Zuid-Holland

Oliebollen I

Midwinterhoorns

(6 jan) Hoor de klanken van de midwinterhoorns tijdens een wandeling op De Sprengenberg. Dat kan op zondag 6 januari vanaf Erve De Pas in Haarle. Deelname is gratis.

(23 dec) Ontdek de boeiende geschiedenis van de ’s-Gravelandse Buitenplaatsen bij Hilversum.

Drenthe

Laarzenexcursie (5 en 12 jan) Struin met de boswachter door het natte, stille Dwingel­derveld.

(29, 30 dec) Na een fijne wandeling op natuureiland Tiengemeten smaken de vers gebakken oliebollen overheerlijk!

De stad uit

(5 jan, 2 feb, 2 mrt) Tijdens een wandeling door de Ackerdijkse Plassen bij Rotterdam genieten we van wintervogels en weidsheid.

BEELD: NATUURMONUMENTEN - MARCO BORGGREVE, GETTY IMAGES

(22 dec, 12 jan, 3 feb) Trek je laarzen aan en ga mee naar De Wieden van de gebaande paden af. Na afloop staat er een kom warme snert klaar.

48

Zeeland

Limburg

Slot Haamstede

Vier het nieuwe jaar

(30 dec) Terwijl je wandelt met de boswachter, zet de kok de pan met snert vast op het vuur.

(13 jan) Kom het nieuwe jaar vieren op Landgoed Jachtslot de Mookerheide. Geniet van de vergezichten en het slot in jugendstil.

Door de tuinen

Noord-Brabant

BEELD: NATUURMONUMENTEN - GEURT BESSELINK

Grenzeloos

(19 jan, 23 feb, 15 mrt) Wandel mee over landgoed Jachtslot de Mookerheide, bezoek het jachtslot en de tuinen. 15 mrt is er ook een proeverij.

(dagelijks) Grensoverschrijdend wandelen door natuurgebied De Plateaux met heide, vennen en historische vloeiweiden.

De routes beginnen bij onze werkschuur in Valkenswaard.

Op de koffie

Oliebollen II

Nieuwjaar

(29 dec) Wandeling door prachtig winterlandschap van de Dintelse Gorzen met na afloop een warme oliebol.

(23 jan, 28 feb, 27 mrt) Altijd al iets willen vragen aan de boswachter? Of zin in een gezellig praatje over de natuur? Kom langs op landgoed Jachtslot de Mookerheide.

(6 jan) Ga mee met de boswachter voor een stevige nieuwsjaarwandeling over de Brunssummerheide. We sluiten af met warme chocomel!

Wat is er te doen bij mij in de buurt?

Waar kan ik wandelen of fietsen in mijn buurt? Kan ik op pad met de boswachter?

Welke planten en dieren zijn er te zien? Als je deze informatie zoekt, is onze regionale nieuwsbrief misschien wat voor jou. Je krijgt hem elke maand in je mailbox. Heel overzichtelijk krijg je zo onze regionale activiteiten, nieuws en aanbiedingen van partners.

Meld je aan! nm.nl/nieuwsbrief

49

Opknapbeurt voor kleine oase

H

et Hellinghoogveen op de Sprengenberg (Ov.) is dit najaar grondig opgeknapt. Dat was nodig ook, want het kwetsbare hoogveengebiedje heeft veel last van stikstof dat er door wind en regen terechtkomt.

Het Hellinghoogveen is een kleine oase in het reliëfrijke heidegebied van de Sallandse Heuvelrug. Onder het veen zit een laag die geen water doorlaat. Daardoor komen er zeldzame mossen en planten tot ontwikkeling.

Om dat zo te houden zijn en greppels gedempt en is er geplagd. Ingrepen waar ook de zilveren maan, een zeldzame vlinder, baat bij heeft.

Bloemen in de IJsselpoort Monotone gras­landen veranderden in bloemrijke velden met hagen en bomen. De beek die schoon water van de Veluwe afvoert, slingert zich weer

door de uiterwaarden.

De natuur heeft hier weer de ruimte gekregen. En dat gaat hand in hand met waterveiligheid, want in de verlaagde uiterwaarden kan water worden opgevangen als de Rijn en de IJssel weer eens extreem hoog staan.

De eerste resultaten kun je

al zien. Afgelopen zomer bloeiden er al zeldzame planten, zoals knoopkruid, gele morgenster en rapunzelklokje. Voor dit project hebben we financiële steun gekregen van onder andere de Europese Unie en de Nationale Postcode Loterij.

Dag bedrijf, welkom natuur Nog meer natuur voor het grenspark Kempen-Broek (Li.). Door de verhuizing van een groot bedrijf kreeg het natuurgebied er dertig hectare bij. Goed nieuws, want dit waterrijke, laaggelegen gebied ligt gunstig. Het nieuwe stuk verbindt de andere delen van het natuurgebied met elkaar. Zelfs de vervuilde grond van het bedrijfsterrein kreeg een nieuwe bestemming. Daar is een uitkijkheuvel van gemaakt, die met een dikke laag schone

grond is bedekt. Zo lekt het vuil niet weg. Over de verhuizing van het bedrijf is wel twintig jaar onderhandeld. ARK Natuurontwikkeling voerde het project uit en droeg het nieuwe stuk natuur over aan Natuurmonumenten.

ARK heeft meer van dit soort projecten. Het doel is om van het grenspark een groot, aaneen­ gesloten natuurgebied te maken langs de grens van Noord-­ Brabant, Nederlands Limburg en Belgisch Limburg.

CONTRIBUTIE 2019 Met je lidmaatschap van Natuurmonumenten lever je een geweldige bijdrage aan de natuur. Die steun is heel erg nodig, want de natuur in ons land staat onder grote druk. Zie de enorme achteruitgang van de aantallen insecten. Met jouw steun hebben we als vereniging de slagkracht om daar wat aan te doen. En samen zorgen we voor de mooiste stukjes Nederland. Omdat de kosten van die inspanningen blijven toenemen, heeft de ledenraad de minimumcontributie vastgesteld op 30 euro per jaar. Mocht je vragen hebben over deze contributieverhoging, neem dan contact op met onze ledenservice, T (035) 655 99 11.

BEELD: NATUURMONUMENTEN - GEURT BESSELINK

In de IJsseluiterwaarden bij Arnhem krijgt de natuur het weer voor het zeggen.

Ga je er regelmatig op uit om natuur­ foto’s te maken?

Dan vind je het misschien leuk om mee te doen aan onze foto­ wedstrijd: Foto van de Maand.

De winnaar krijgt een uitvergrote print van de ingezonden foto. Kijk voor meer info op: nm.nl/fotovan-de-maand

Tips voor winterse natuurfoto’s gebruik het zachte, kleurige licht van de ‘gouden uren’ (net na zonsopgang en voor zonsondergang), zie foto 1 zoek naar kleur van bessen, paddenstoelen, mossen in dit

­verder vrij kleurloze seizoen speel met tegenlicht en gebruik daarbij een zonnekap of de schaduw van een boom; je zult zien dat contrasten scherper worden, zie foto 2 voor frisse sneeuwbeelden

moet je overbelichten, zie foto 3 laat na het fotograferen je camera enkele uren in de tas acclimatiseren aan de warmte van je huis. Zo voorkom je vochten schimmelvorming

BEELD: MONIQUE VAN KOOTWIJK, HARMEN PIEKEMA, KEVIN VAN DEN HOVEN, THIJS GLASTRA

FOTO

Monique van Kootwijk stuurde deze foto. Ze maakte hem een jaar geleden. Geen sneeuwbeeld, maar we zitten wel duidelijk in het koude seizoen. Dat hekwerk is lekker oud en gammel, maar de lijn van de paaltjes leidt de kijker als vanzelf naar de r­ agscherpe velduil, die ons terug aankijkt.

51

BEELD: GETTY IMAGES

veenmol Tim van den Broek boswachter Utrecht

“Mijn eerste veenmol herinner ik me nog goed.

Het is ook zo’n bizar beest. Hij is verwant aan de krekels, maar daar lijkt hij helemaal niet op. Hij heeft enorme graafpoten, die ook echt op die van een mol lijken. En daar dankt hij zijn naam ook aan. Hij leeft in gangen in veenbodems. Zien doe je hem maar zelden, maar horen des te meer. Op landgoed Haarzuilens, ten westen van Utrecht, kun je zijn zang op warme lenteavonden horen. In de schemering

komen de mannetjes uit hun hol. Ze gaan bij de ingang zitten en maken een monotoon, trillend geluid. Het lijkt op de roep van ­de rugstreeppad, die ook in ons gebied leeft, maar net even anders klinkt. Beide soorten zijn af­­­hankelijk van goed doorgraafbare bodems in afwisselend cultuurlandschap doorsneden met sloten.

De veenmol hoort dan ook net als de grutto en groene kikker bij het Nederlandse polderlandschap.”

NATIONALE LANDSCHAP ENQUĂŠTE

Wat vind jij van ons landschap?

Ons landschap verandert. Ongemerkt en zienderogen.

Waar denk jij aan als je aan Nederland denkt? Aan een wei vol bloemen, slootjes en een wolkenlucht? Of de uitdijende stad, overvolle snelwegen en windmolens in een kale polder? Onze boswachters maken zich zorgen, want in ons veranderende landschap is steeds minder ruimte voor natuur.

Hoe houden we Nederland mooi en levend?

Ook jouw mening telt! Ga naar nm.nl/landschap en vul de enquĂŞte in.

NATIONALE LANDSCHAP ENQUÊTE

Wat vind jij van ons landschap?

Ons landschap verandert. Ongemerkt en zienderogen.

Waar denk jij aan als je aan Nederland denkt? Aan een wei vol bloemen, slootjes en een wolkenlucht? Of de uitdijende stad, overvolle snelwegen en windmolens in een kale polder? Onze boswachters maken zich zorgen, want in ons veranderende landschap is steeds minder ruimte voor natuur.

Hoe houden we Nederland mooi en levend?

Ook jouw mening telt! Ga naar nm.nl/landschap en vul de enquête in.

Retouradres Natuurmonumenten, Postbus 9911, 1243 ZR ‘s Graveland