Puur Natuur Herfst 2019 by Natuurmonumenten

Herfst 2019

MAAK PLAATS VOOR WILDE BLOEMEN

Eten genoeg. Maar hoe lang nog?

Appeltje voor de dorst die op de grond vallen. Via de beschutting van hagen en houtwallen zoeken ze na hun appeltochten hun burchten in de duinen weer op. Dat zijn er rond de 65, waarin meer dan tweehonderd dassen wonen.

KOP-ROMPLENGTE:

65 tot 80 cm GEWICHT:

6,6 tot 16,7 kilo VACHT: zwart wit KOP: wit met twee zwarte strepen

BEELD: SHUTTERSTOCK

Dassen zijn gek op appels. Speciaal voor hen plantten vrijwilligers in het Hengstven ten zuidoosten van de Loonse en Drunense Duinen (NB) vorig jaar vijftig wilde a ppelboompjes aan. Een lustoord voor deze alleseters, die hun maag in september en oktober graag vullen met de sappige appels

COLOFON

Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van 719.000 leden van Natuurmonumenten. Vragen over uw lidmaatschap? Stel ze aan onze Ledenservice via: (035)655 99 11 of nm.nl/vragen Opzeggen van uw lidmaatschap Telefonisch via onze Ledenservice: (035) 655 99 11 of online: nm.nl/opzeggen Puur Natuur Reacties: puurnatuur@natuurmonumenten.nl ISSN:2213_218X Aan dit nummer werkten mee Frans Bosscher, Stefan Claessens, Robert Ketelaar, Wilco Meijers, C aroline Togni (Maters & Hermsen) Annemieke Zemmelink, boswachters Lian Flikkema, Erwin Grob, Natascha Hokke, Jos Schouten en Hanne Tersmette Art direction & vormgeving Maters & Hermsen Vormgeving, Anke Revenberg Foto op cover Getty Images Prepress Studio Boon Productiebegeleiding EMP grafimedia Druk, papier, biofolie Mohn Media Mohndruck GmbH, Gütersloh drukt Puur Natuur op FSC Recycled Mix Credit papier. Indien nodig wordt Puur Natuur verpakt in biofolie. Werp deze wikkel in de gftcontainer, voor minimale milieubelasting. Verzending PostNL vervoert Puur Natuur en c ompenseert de volledige CO2 -uitstoot hiervan.

liefhebbers Oogsttijd! Kramen vol fruit en groente, keuze genoeg op de markt in Utrecht. We vragen zes bezoekers waar ze op letten als ze boodschappen doen. Komt hun eten van ver of van de boer om de hoek. En hoe belangrijk is biologisch eten eigenlijk?

WEL LEZER, MAAR NOG GEEN LID? Word nu lid van Natuurmonumenten nm.nl/word-nu-lid WORD VRIJWILLIGER Dankzij onze enthousiaste en onmisbare vrijwilligers blijft de natuur mooi en staan de deuren van onze bezoekerscentra open. Ook vrijwilliger worden? nm.nl/vrijwilligers CONTRIBUTIES EN GIFTEN Uw contributie en/of gift kunt u overmaken op rekeningnummer NL69 INGB 0000 0099 33. nm.nl/doemee

“Ik vind het heel belangrijk dat mijn eten niet bespoten is. Daarom ga ik naar de markt, dan zit je dichtbij de bron. Dat vind ik betrouwbaarder dan de supermarkt.”

“Niet te veel vet of suiker, daar let ik op. En waar het vandaan komt. Bij de viskraam zit ik goed, daar zie ik de Nederlandse vlag.”

“Mijn moeder en ik gaan altijd naar de biologische markt, bij ons is alles biologisch. Het is jammer als ik iets als pizza zie, want die kopen we dan niet.”

“Elke week haal ik vis en fruit op de markt. Ik let er vooral op dat het vers is. Het eten smaakt hetzelfde als in Irak, waar ik vandaan kom.”

“Boontjes uit Ethiopië wil ik niet, liever koop ik mijn boodschappen regionaal. Dat is goed voor het milieu en ook beter voor onze eigen boeren.”

“Ik verkoop olijven, dadels en tapenade uit Marokko en Nederland. Waar mijn eten vandaan komt, vind ik niet zo belangrijk Als het maar lekker is en mijn buik goed vult.”

facebook.com/ natuurmonumenten 344.000 fans twitter.com/ natuurmonument 46.000 volgers instagram.com/ natuurmonumenten 70.000 volgers

Natuurmonumenten heeft de ANBI-status en voert het CBF-keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving.

Natuurmonumenten is een van de goede doelen die structureel gesteund worden door de loterij.

TEKST EN BEELD: MARRIT SCHUDDEBEURS

NALATEN AAN DE NATUUR Geef de natuur door aan nieuwe generaties door Natuurmonumenten op te nemen in uw testament. nm.nl/nalaten

Diversiteit (oude fruitrassen)

/ Beauty of Bath / Cox’s Orange Pippin / Ossekop / Dokkumer Nije / Groninger Kroon / Reine des Reinettes / Schone van Boskoop / Honingzoetje / Glorie van Holland Lunterse Pippeling / Schöner van Nordhausen / Winschoter Glorie / Zoete van den Bent / Zijden Hempje / Sterappel / Vlaamse Schijveling / Notarisappel / Guldelingen / Drentse Bellefleur / Rode Tulp / Zoete Roemeling / Alkemene / Karmijn de Sonneville / Ananas Reinette / Brabantse Bellefleur / Zigeurin / Sterappel / Conference / Noord-Hollandse Suikerpeer / Doyenné du Comice / Bon Chrétien Williams / Beure Hardy / Kruidenierspeer / Comtesse de Paris / Clapp’s Favourite / Triumph de Vienne / Juttepeer / Maagdenpeer / Soldat Labareur / Dirkjespeer / Zwijdrechtse Wijnpeer / Wintertouwtje / Harm Harkespeer / Kampervenus / Spiegelpeer / Boerenblauwtjes / Early Prolific / Monsieur Hâtif / Dubbele Boerenwitte / Reine Claude d’Althan / Rode Eierpruim / Tonneboer / Wichtertjes / Altesse Double de Liège / Anna Späth / Czar / Sanctus Hubertus / Reine Claude van Schouwen / Mirabellen de Metz / Warwickshire Drooper / Marjorie’s Seedling / Westerleesche Kriek / Kwets / Lapins / Julianakers / Van Hattems Zwart / Knolkers / Roem van Pollestein / Zwarte Rouaan / Glimmer / Blanche / Varikse Zwarte / Bigarreau Napoleon / Udense Spaanse / Rheinische Schattenmorelle

nummer HERFST 2019

Oogsttijd: is er nog genoeg te eten?

Herfstpret

GRENZELOOS WANDELEN

Jeroen Dijsselbloem, nieuwe voorzitter

14 Vragen aan Frans 16 Heel Holland zaait 19 Volgens Marc 22 Ruimte voor beenbreek

48 Hanne doet de Wintertrekking 53 Monumenten uit de steigers 54 Winkelen voor

26 Bessenweelde

de natuur

in de tuin

55 Tot ziens das

42 Tante Nel, oom Tinus en de grutto 44 Groen monument in de steigers

46 Natuurbegraven:

NAAR BUITEN: PADDENSTOELEN ZOEKEN

‘Hier ben ik thuis’

BOMEN KAPPEN? HOE NU VERDER?

STAAT HET

KLAAR?

Bloemen bloeiden. Bijen, hommels en al die andere insecten vlogen van bloem naar bloem om ze te bestuiven. Dankzij al hun werk hangen planten, bomen en struiken nu vol vruchten, noten en zaden. Allemaal voedsel voor dieren om straks de winter door te komen. Maar als er maar zo weinig ruimte voor bloemen is, hebben dieren dan nog wel voldoende te eten? TEKST: Wilco Meijers BEELD: Nature in Stock, Marianne Brouwer

Maak plaats voor wilde bloemen DEEL 3

BEELD: STEPHEN DALTON, NATURE PICTURE LIBRARY

ltijd leuk om te zien, die nijvere eekhoorns in het najaar. Dan eten ze extra veel om een vetreserve aan te leggen voor de winter, met dank aan de vele eikels, nootjes en andere vruchten in deze tijd. En er blijft genoeg over om te verstoppen voor latere tijden. Met hun fijne neus vinden de knaagdieren hun winterkost later weer terug. De hazelmuis pakt het nog wat steviger aan. Die eet zich helemaal rond en verdubbelt in de herfst zijn gewicht. Daarna bouwt het ‘mini-aapje’ uit Limburg een nest – een geweven bal met een doorsnee van een centimeter of tien – om zo’n zes maanden onder zeil te gaan. Vooraf voldoende eten is essentieel; wie dat nalaat sterft zeker van de honger. Should I stay or should I go? Voor vogels gelden andere regels. Zij staan voor de keuze: should I stay or shoud I go? Een flinke groep houdt het bij het eerste. Maar of je blijft of vertrekt, er moet flink gegeten worden. Het grootbrengen van de jongen heeft veel gevraagd van de conditie. De blijvertjes bouwen in de oogsttijd een vetreserve op om de karige wintermaanden door te komen. Bessen, zaden en noten vormen hiervoor een prima basis. Zolang de voorraad

strekt natuurlijk. Zo was het bessenaanbod vorig jaar nogal pover door de zomerse droogte. Besseneters hadden het zwaar. De vertrekkers – meest insecteneters, want insecten zijn er ’s winters nauwelijks – tanken energie voor een lange reis. Zij zoeken hun heil in het zuiden. Neem Amalia, de beroemdste grutto van ons land. Hij is vernoemd naar het Spaanse dorp Santa Amalia in de provincie Extremadura, waar het mannetje in 2013 een zendertje kreeg. Sindsdien weten we waar hij uithangt. Ieder najaar verlaat de grutto zijn Friese broed gebied voor een 1.200 kilometerlange trektocht naar West-Afrika. Daar vindt Amalia voedsel te over. Aan het einde van de winter keert hij weer terug naar Skrins, waar onze boswachters hem komend voorjaar voor de zesde achtereenvolgende keer hopen te verwelkomen. Zo zijn er talloze trekvogels die hun koude, voedselarme omgeving halfjaarlijks verruilen voor een warmer en voedselrijker gebied. Van piepkleine goudhaantjes tot imposante kraanvogels. Wintergasten Nederland is op zijn beurt weer gastland voor miljoenen wintergasten die in het hoge noorden broeden. Ganzen bijvoorbeeld. Ze komen in steeds grotere aantallen en blijven steeds langer. De dieren profiteren van de moderne landbouw, dat veel eiwitrijk gras produceert. Maar niet iedere vogel is zo gebekt. Neem de kleine zwaan, prachtig maar kwetsbaar.

‘ Of je blijft of vertrekt, er moet flink gegeten worden’ Wereldwijd leven er nog hooguit 15.000, waarvan zo’n 10.000 kleine zwanen in Nederland overwinteren. Onder meer in onze gebieden De Rijskampen (NB), het Zwarte Meer (Ov.) en de Veluwemeerkust (Gld). Daar eten ze veel energierijke wortelknolletjes van waterplanten en oogstresten op akkers. Als dat op is, schrapen ze hun kostje bij elkaar in vochtig boerenland. Vanaf februari vliegen ze in etappes weer terug naar de broedgebieden op de Russische toendra’s, waar ze in mei arriveren. Twijfelaars En dan zijn er nog de twijfelaars. Soorten die soms wel, soms niet vertrekken. De o oievaar bijvoorbeeld. Vroeger een trekvogel bij uitstek, maar vanwege de zachte winters vliegen ze nu zomaar over de kerstmarkt. Zeker een derde van de populatie blijft tegenwoordig hier, zolang het niet vriest en er uit de bodem of elders nog genoeg voedsel te halen valt. Zo zijn er meer soorten die ’s winters blijven hangen: tjiftjaf, zwartkop, grote stern, bontbekplevier, lepelaar en kleine zilverreiger. Incidenteel kun je op een winterwandeling zelfs een regenwulp of gele kwikstaart tegenkomen. Zaad Planten hebben hun eigen overwinteringsstrategie. Eenjarige planten sterven al in de herfst. Hun zaden overwinteren in de bodem. Tweejarigen overwinteren nog een jaar. Ondergronds slaan de wortels voedsel

op, bovengronds zitten de bladeren in een kring dicht op elkaar. Het zaad dat in het tweede jaar wordt gevormd, overwintert in de bodem. En meerjarige planten zoals bomen, lassen in koude tijden een groeipauze in, om in het voorjaar verder te gaan. Maar, of je nu een eenjarige, tweejarige of meerjarige plant bent, het produceren van zaad voor volgende generaties is essentieel voor je voortbestaan. Dus is het zaak om veel zaad te produceren. En dat is weer voedsel voor dieren. De gewoonste zaak van de wereld. Zo gaat dat in de natuur. Gebrek aan insecten Toch raakt die oeroude cyclus uit balans. Onder meer door klimaatverandering, constateert bioloog Arnold van Vliet van Wageningen Universiteit en medeoprichter van Natuurkalender.nl. “Het natuurlijke systeem staat al onder druk door onze be volkingsdichtheid, verzuring, vermesting en andere menselijke invloeden. Dat zorgt voor een enorme afname van wilde bloemen en insecten. Daarbovenop komt het klimaat dat razendsnel verandert. In vergelijking met dertig jaar geleden zitten we al in een klimaatzone van Midden-Frankrijk.” Door het verdwijnen van leefgebieden zijn veel planten en dieren al in de problemen gekomen. Jonge vogels bijvoorbeeld verhongeren in het voorjaar door gebrek aan insecten. Klimaatverandering doet daar een flinke schep bovenop. Het hoge tempo is niet bij te houden, zegt Van Vliet.

BEELD: BILL COSTER / FLPA / NATURE IN STOCK

‘ Voor 40% van onze plantensoorten is het rond 2080 te warm’

“Voor liefst veertig procent van onze huidige plantensoorten is Nederland rond 2080 te warm geworden. Meest kwetsbaar zijn plantengemeenschappen van zure vennen, hoogvenen en trilvenen, maar ook die van dennen-, eiken- en beukenbossen. In de kruidachtige ondergroei van deze bossen leven veel soorten die niet goed tegen warmte kunnen, zoals het linnaeusklokje, zevenster, wolfsklauw en Zweedse kornoelje.” Voor liefhebbers van warmte stijgen juist de overlevingskansen, maar ook zij houden het tempo niet bij. De temperatuurstijging gaat tien keer sneller dan de dieren en planten reageren door hun leefgebied naar noordelijker streken te verschuiven. Aanpassing kost nu eenmaal tijd. En daarnaast moeten er wel geschikte leefgebieden voorhanden zijn. Ook zijn veel soorten niet mobiel genoeg om een nieuwe leefomgeving te bereiken.” Vruchten Klimaatverandering beïnvloedt ook de hoeveelheid vruchten in de herfst. “Meerdere droge zomers achter elkaar zorgen voor minder vruchten in het najaar. Dieren die hiervan leven, lopen een groter risico”, vertelt bioloog Van Vliet. Zo verslechterde de voedselsituatie vorig jaar en dit jaar door grootschalige verdroging van bosbessen en andere planten. Bosbessen bevatten veel voedingsstoffen en worden door allerlei vogels en zoogdieren gegeten. En het tijdstip wanneer de vruchten rijp zijn,

is sterk vervroegd. “De eerste rijpe wilde lijsterbessen hangen tegenwoordig al half juli aan de boom”, aldus Van Vliet. “Zestig jaar geleden was dat een maand later. Dat zien we ook bij andere bessendragers. Allerlei dieren beginnen hierdoor eerder met de aanleg van voedselreserves. Dat betekent wel dat ze later soms onvoldoende kunnen bijtanken. Aan de andere kant zie je weer voedsel overschot. Zo heeft een beuk normaliter om het jaar beukennootjes. Maar door het langere groeiseizoen zien we dat beuken sinds 2013 elk jaar beukennootjes aan maken. Z wijnen profiteren daarvan. Hun aantal is flink gegroeid.” Meebewegen Verlies van biodiversiteit, klimaatveran dering, uitstoot van vervuiling. Voor onderzoekers is het haast ondoenlijk om alle aspecten van de ecologische crisis en onderlinge verbanden haarfijn te ontrafelen. Toch heeft Van Vliet een paar duidelijke aanbevelingen voor goed natuurbeheer. “Vergroot de variatie binnen natuurgebieden. Zorg voor meer overgangen, voor natte en droge plekken. Dat maakt het voor soorten makkelijker om mee te kunnen bewegen met veranderingen binnen een klein gebied. En kijk vooruit. Nu zijn natuurdoelen vaak gestoeld op het verleden, terwijl de omstandigheden sterk veranderen. Kijk of je ook nieuwkomers een plek kunt geven. En ga vooral door met het verbinden van natuurgebieden en een stevig klimaatbeleid.”

SCANDINAVIË

SCANDINAVIË NOORD-RUSLAND

SIBERIE

wintergasten

zomergasten

PORTUGAL, SPANJE

MAROKKO

WEST-AFRIKAANSE KUST TROPISCH AFRIKA SENEGAL, GUINNEE-BISSAU

TROPISCH OOST-AFRIKA GOLF VAN GUINNEE

CENTRAAL AFRIKA CONGO, ANGOLA

BRON: W WW.NATURALSCIENCES.BE / REIS-VER-HALEN.WEEBLY.COM

AFRIKA

Vragen aan Frans

Frans van Natuurmonumenten werkt al jaren als redacteur voor Puur Natuur en kent bijna alle natuurgebieden. Als hij het antwoord op je vraag niet weet, klopt hij aan bij onze boswachters.

Mooi is dat toch. Al die bijzondere dingen die we in de natuur om ons heen tegenkomen. Soms kijken we er alleen maar naar, soms willen we weten hoe het zit. Maar altijd is er de verwondering over de ingenieuze manieren die planten en dieren hebben om te overleven.

1 Gaat een bij dood als hij gestoken heeft?

BEELD: GETTY IMAGES

Het voelt als genoegdoening, de wetenschap dat een bij doodgaat als ie je gestoken heeft. Meestal komt er door een steek ook inderdaad een einde aan het leven van een bij. Dat komt door de structuur van de angel. Daar zitten tandjes op, die werken als weerhaakjes. Dat hoeft niet meteen een probleem te zijn, als de bij de tijd krijgt om de angel na een steek uit de huid terug te trekken. Maar wij mensen

meppen er meteen op los. Dus moet de bij maken dat ze – alleen de vrouwtjes hebben een angel – wegkomt. Daarbij blijft niet alleen de angel, maar ook nog wel eens een deel van het achterlijf achter. Dat overleeft ze niet. Dit geldt overigens niet voor een wesp. Die heeft een gladde angel en kan vaker steken. Ook goed om te weten: wilde bijen steken niet snel. Als ze zich bedreigd voelen, vliegen ze het liefst weg.

Is koffiedik echt goed voor de tuin?

Voor sommige planten wel. In de prut die achterblijft in de koffiefilter zitten de nodige voedingsstoffen. Rozen en hortensia’s kunnen daar wel wat extra van gebruiken. En ook sla, bonen en koolplanten. Een ander voordeel van koffiedik is dat slakken en mieren er niet van houden. Leg een randje koffiedik rondom de bedreigde planten en deze beestjes gaan op zoek naar een ander slachtoffer.

Verstikt een klimop een boom? Soms kom je bomen tegen die van onder tot boven door klimop zijn bedekt. Een hardnekkig idee is dat dat het einde van de boom betekent. Klimop hecht zich met kleine worteltjes aan de stam van de boom. Die worteltjes boren zich niet in de stam. Klimop haalt z’n voeding en water dan ook niet uit de boom, maar gewoon uit de grond. Maar goed, klimop gedraagt zich wel wat apart. Hij bloeit in de herfst en heeft in de winter bessen. Die late bloei is voor vlinders en andere insecten (zoals de klimopbij, een nieuwkomer) zeer welkom. En op de late bessen komen merels, spreeuwen en duiven af. De gehakkelde aurelia vindt er een geschikte overwinteringsplek. En in het voorjaar maken heggenmus, merel, winterkoninkje en grauwe vliegenvanger er hun nesten in.

WAT IS DIT? Henk Meijer zag in de buurt van Wijster (Dr.) knoestige balletjes aan een eik h angen. Ze lijken wel wat op een goeden dag, zo’n bal met pinnen waarmee onze voorouders elkaar in de middeleeuwen te lijf gingen. Een galappel kan het toch niet zijn, was Henks gedachte. Maar dat is het wel. Het is een zogeheten knoppergal. Deze gal heeft best een vrij ingewikkelde levenscyclus, die begint op een moseik. Het galwespje legt in het voorjaar heel kleine gallen op de meeldraden van de moseik; die is nog wel eens in parken en tuinen aangeplant. De nieuwe generatie galwespjes steekt vervolgens over naar een zomer- of wintereik waar de knoppergallen tot ontwikkeling komen. De knoppergal is aanvankelijk groen en wat kleverig. In de herfst worden ze droog en bruin, en vallen ze uit de boom.

Even bellen met

Albert de Jong, Sovon Vogelonderzoek Nederland

Deze zomer waren halsbandparkieten in het nieuws. Hoeveel van deze vogels zijn er intussen? “Naar schatting zijn er nu zo’n 12.000. Het is begonnen met enkele tientallen in Amsterdam, die waarschijnlijk door een vogel kweker eind jaren zestig zijn losgelaten. Nu zitten ze in de hele Randstad. En ze breiden zich uit, vooral in verstedelijkte gebieden. ’s Winters maken ze lange tochten en komen er zelfs uit Groningen meldingen.” Hoe kan het dat ze het zo goed doen? “Er is volop voedsel: (sier)fruit in parken en tuinen, en voederplanken. Ook zijn er voldoende oude bomen met holen, waarin ze nesten maken. En de winters zijn zo zacht. Die zijn geen enkel probleem voor ze.”

Verdringen ze inheemse vogels? “Ze concurreren onder meer met kauwen, boomklevers en grote bonte spechten om boomholtes waarin ze nesten maken. Onderzoek in België laat zien dat de boomklever last van ze heeft. Maar in ons land zijn daarvoor geen aanwijzingen; de boomklever doet het hier goed. Wel lijken ze vleermuizen in de weg te zitten.” Mogen ze bestreden worden? “Ja, de halsbandparkiet is niet beschermd. Het is een exoot, afkomstig uit de tropen (India, Midden-Afrika). Provincies kunnen besluiten om ze te gaan bestrijden, bijvoorbeeld als ze te veel schade veroorzaken in de fruitteelt. De verspreiding gaat in ieder geval door. We hebben er een markante vogelsoort met een geheel eigen leefwijze bij.”

Ook een vraag? Stuur die naar natuurvraag@natuurmonumenten.nl. Je krijgt altijd antwoord (ook al duurt het soms even). De leukste vragen neemt Frans mee in Puur Natuur.

BEELD: JANKO VAN BEEK MARTEN VAN DIJL, JANINE BEKKER

Heel Holland zaait

Wel of niet maaien. Wel of niet zaaien. Het doet ertoe. Als we door blijven gaan om onze eigen tuinen en buurten bloemrijk te maken, als boeren randen langs akkers en weilanden laten bloeien, als gemeenten parken en bermen liefdevol verwaarlozen, dan zul je zien hoe snel de natuur weer opleeft.

oswachters en ecologen zien het al heel lang in het veld: wat ze ook doen, hoeveel maatregelen ze ook nemen, de natuur blijft achteruitgaan. De afgelopen jaren bevestigde onderzoek na onderzoek wat zij onder hun ogen zien gebeuren. De aantallen insecten, vlinders, bloemen en vogels kelderen, het leven in de bodem verdwijnt. Ruimte voor natuur is en blijft beperkt. De snippers natuur die er nog zijn, liggen in een natuurvijandige omgeving, waar vervuiling aan de orde van de dag is. Dat het niet alleen een Nederlands, maar een internationaal probleem is, drukte een onderzoeksteam van de Verenigde Naties ons dit voorjaar onder de neus: als we niet snel ingrijpen, verdwijnen honderd duizenden planten- en diersoorten van de aardbodem. “Het wezenlijke, samen hangende web van leven op aarde wordt steeds kleiner en zwakker. Dat is een direct gevolg van menselijke activiteiten en een directe bedreiging voor het menselijk welzijn in alle delen van de wereld”, aldus een van de onderzoekers. Uit balans Hoezeer onze natuur uit balans is, zagen we deze zomer ook aan de explosie van eikenprocessierupsen. Wie had er geen jeukende bultjes op armen en benen? Rode linten om eiken maakten duidelijk dat ze echt overal zaten. Nou ja, overal? Het viel op dat er in bossen minder rupsen waren dan in de rijen eiken langs wegen en paden.

Wat maar weer eens liet zien hoe belangrijk variatie is. Waar variatie is, zijn ook natuurlijke vijanden, zoals sluipwespen. Zij leggen eitjes in het lichaam van een rups. De wespenlarf eet de rups dan van binnenuit op. Ook steeds meer vogelsoorten hebben de eikenprocessierupsen op hun menu staan. Kool- en pimpelmezen, maar ook boom klevers, spreeuwen, koekoeken en kauwen. Grootoorvleermuizen eten de vlinders en beperken zo nieuwe aanwas. Al deze dieren doen hun nuttige werk als de juiste leef omstandigheden aanwezig zijn. En die zijn er niet langs wegen met kaalgemaaide bermen. Wat ook het nieuws haalde was de veld muizenplaag in de Friese graslanden. Net als in 2014, toen grote delen van de provincie kaal werden gevreten. De muizenexplosies doen zich vooral voor op gronden die diep ontwaterd zijn en waar geen koeien grazen. Voor de boeren een strop, voor roofvogels een feest. Er zijn dit jaar zo’n zestig broedparen van de zeldzame velduil gezien, en kerkuilen hadden veel jongen. Voor de weidevogels pakte het ook goed uit, want wezels en hermelijnen gingen nu achter muizen aan in plaats van jonge vogels. 2020 cruciaal jaar Zo maar twee voorbeelden die laten zien wat er gebeurt als we één soort – eik, gras – bevoordelen ten koste van heel veel andere soorten. De secure afstemming van de levens van planten en dieren, tot stand gekomen in miljoenen jaren evolutie, kun je niet ongestraft overhoop halen. Het tijdstip waarop

DE CIJFERS

226.000

mensen kwamen in actie voor wilde bloemen. Met het bloemzaad dat ze bij ons aanvroegen, zaaiden ze meer dan

361.000m²

grond in. Dat komt neer op ruim 60 voetbalvelden.

Boeren, kinderen, scholen en bedrijven zetten met elkaar ook nog eens

60.000m² in bloei.

Op de Noord-Hollandse landgoederen Beeckestijn en Boekesteyn zaaiden tientallen schoolklassen

73.600m²

in.

10.000

Meer dan mensen gebruikten onze t oolkit Wilde Bloemen, waarmee ze gemeenten en waterschappen opriepen om bijvoorbeeld hun bermen minder vaak te maaien.

Duizenden mensen posten op Instagram, Twitter en Facebook schitterende foto’s van bloeiende bermen, akkerranden en tuinen.

Het begin is er In ons land zag vorig jaar het Deltaplan Bio diversiteitsherstel het licht. Natuurorganisaties, boeren, wetenschappers, banken en bedrijven willen met dit plan binnen tien jaar grote stappen zetten in het herstel van leefgebieden voor planten en dieren. Wij hebben daar dit jaar met elkaar een begin mee gemaakt. Overal in het land hebben mensen tuinen, bermen, school pleinen, randen langs akkers en weilanden ingezaaid met bloemen. Een kleine stap, maar wel één die laat zien wat we kunnen bereiken als we de uitdaging aangaan. Er is nog veel werk te doen om de biodiversiteit te herstellen, om de natuur weer in balans te brengen. Daarom gaan we volgend jaar aan de slag met de volgende stappen. In het klein en in het groot.

OOK LANDAL MAAKT RUIMTE VOOR WILDE BLOEMEN

‘Gasten vinden het prachtig’ Op ruim 30 vakantieparken van Landal Green Parks kregen bloemen alle ruimte. In totaal konden de gasten genieten van 35.000 vierkante meter bloeiende planten. Onder meer op Landal Twenhaarsveld bij Holten (Ov.).

andal Twenhaarsveld stond deze zomer vol barretjes. Bloemenbarretjes voor de bijen. “Het was hier één groot nectarverzamelgebied”, vertelt Hein Boeve, manager Techniek en Onderhoud van het park. “We hebben ruim een hectare i ngezaaid met verschillende bloemenmengsels. Gasten vinden het prachtig. De bloemen zelf, maar ook het idee erachter. Dat we als organisatie écht meer ruimte maken voor bloemen en bijen. En dat niet alleen. Er hangen ook op steeds meer plekken vogel- en vleermuizenkasten. We laten dode bomen, of stukken daarvan, bewust staan voor bijvoorbeeld spechten. Soms komt er wel een vraag, of het niet eens tijd is dat we de bermen gaan maaien. Maar als je uitlegt dat we het gras bewust niet maaien, omdat er dan ook wilde

bloemen kunnen groeien en dat we die de ruimte willen geven, dan vinden de meeste gasten het prachtig. Ik ga graag het gesprek aan. Volwassenen vinden het interessant, maar kinderen zijn echt enthousiast. Met een ontdekkaart herkennen ze zo tientallen verschillende bloemen en insecten. Ik vind zelf de echte koekoeksbloem heel mooi. En ik ben fan van de klokjesgentiaan. Wist je dat het gentiaanblauwtje, een vlinder, alleen op deze bloem eitjes legt? En dat de rupsen van deze vlinder overwinteren in een mierennest? Daar verpoppen ze zich en als het vlinders worden, moeten ze maken dat ze uit het nest komen voor ze worden opgegeten. Dat is toch een mooi verhaal? En het maakt direct duidelijk dat het ook voor dieren belangrijk is dat we meer ruimte geven aan wilde bloemen.”

BEELD: LANDAL GREENPARKS, GETTY IMAGES

een vogel, een insect, een vis, een amfibie, een reptiel z’n eieren legt, waarop zoogdieren hun jongen krijgen, waarop planten gaan bloeien en vruchten krijgen; het zijn allemaal puzzel stukken in een immens netwerk. Een netwerk dat zichzelf weer herstelt als er iets misgaat, bijvoorbeeld door storm, droogte, overstroming, ziekte of brand. 2020 is een cruciaal jaar voor de biodiversiteit. Regeringsleiders gaan in Beijing nieuwe afspraken maken over het herstellen van de planten- en dierenwereld. Dit natuurakkoord moet dezelfde impact krijgen als het klimaat akkoord van Parijs. Net als klimaatverandering is verlies van biodiversiteit een s luipmoordenaar. Als je de effecten begint te merken, is het eigenlijk te laat om er iets nog aan te kunnen doen. Het is dus zaak om niet te wachten met maatregelen.

Parnassia

Impuls natuur en recreatie Vechtplassen We hebben in 2017, samen met nog 20 organisaties, het gebiedsakkoord Oostelijke Vechtplassen (NH) ondertekend. Het doel van dit akkoord is om het hele gebied een impuls te geven wat betreft natuur, waterkwaliteit en recreatie. Er is een groot aantal projecten in opgenomen, zoals 800 hectare nieuwe natuur, de aanleg van faunapassages, verbetering van de waterkwaliteit en het verbeteren en uitbreiden van recreatiemogelijkheden. Een onderdeel van het gebiedsakkoord is het plan voor een nieuwe vaarverbinding. Wij hebben hier op voorhand niet mee ingestemd, maar wachten de milieueffectrapportage (MER) af om een goed beeld te krijgen van de gevolgen voor natuur en landschap. Afhankelijk van die uitkomsten, onze eigen kennis en de mening van onze leden, bepalen we straks ons standpunt. Wil je op de hoogte blijven of reageren? Stuur een mail naar vechtplassen@natuurmonumenten.nl

DE VERENIGING NODIGT JOU UIT Als lid van Natuurmonumenten kun je mee denken over de natuur bij jou in de buurt. Doe je mee? Informatie vind je op nm.nl/vereniging

BEELD: MARTIN STEVENS, ERIK BUIS

NOORD-HOLLAND 18 sep: ledenavond Thema: Wat kun je doen ter verbetering van biodiversiteit en stedelijk groen? Jungle Amsterdam, 20 uur Aanmelden: lcnoord-holland@ natuurmonumenten.nl FRYSLÂN/DRENTHE 21 sep: gezamenlijke themabijeenkomst over het Fochteloërveen (met presentaties en excursies). Verenigingsgebouw Veenhuizen Aanmelden: nm.nl/ledenmiddag (voor

de Drentse leden is vooraf een ledenvergadering) GRONINGEN 21 sep: jaarlijkse ledenbijeenkomst met wandeling ‘Van Hondsrug tot Aa’. Noordlaarderbos, 13 tot 16 uur Aanmelden: boomsmapj@hotmail.com LIMBURG & DE KEMPEN 21 okt: ledenbijeenkomst Thema: Bos en bomenkap Sittard, 20.00 uur Aanmelden: lclimburgendekempen@ natuurmonumenten.nl

et is een woord uit mijn jeugd: parnassia. Het roept herinneringen op aan zonnige zomers waarin ik met mijn ouders en zussen naar het strand ging. Onze favoriete plek was het strand bij Paviljoen Parnassia aan Zee, fraai gelegen in de Kennemerduinen. Pas veel later veranderde de betekenis van het woord voor me. Ik kwam erachter dat het een prachtig wild plantje is, waarvan de schoonheid geprezen wordt in gedichten. En ondanks dat het plantje vrij zeldzaam is in ons land, heb ik het de afgelopen jaren, zittend op mijn knieën, al een paar keer mogen bewonderen. Een klein esthetisch wondertje! Dit jaar kreeg het woord parnassia een nieuwe betekenis voor me. Dat zit zo. Actieve leden van Natuurmonumenten en IVN, en leerlingen van het Carmel College in het Overijsselse Raalte, zetten een actie op om een weiland niet ver van het dorp aan te kopen. Dit weiland, dat grenst aan het Hoge Broek, een gebied van Natuurmonumenten, zou een paradijs voor wilde planten en kruiden moeten worden. Een mooi idee en ik zag het wel voor me toen ik er een kijkje nam. Het geld kwam bij elkaar en samen met onze boswachters gingen lokale enthousiastelingen aan het werk om er een mooi gebied van te maken. De actie werd ‘Breng de Parnassia terug in Salland’ gedoopt. Dat klonk eigenlijk wat overambitieus. Maar wie ben ik om dat enthousiasme te temperen? Maar wat schetst mijn verbazing? Dit voorjaar kreeg ik een foto gemaild. De eerste parnassia in het Hoge Broek was gevonden. Spontaan opgekomen! Sinds dat mailtje staat parnassia bij mij voor nog iets anders. Voor enthousiasme, voor verantwoordelijkheid nemen, voor samen de schouders eronder zetten. En voor het feit dat als je er liefde en energie in stopt, het ook snel de andere (goede) kant op kan gaan! Marc van den Tweel, directeur Natuurmonumenten

En allemaal mee-eten Je hebt soms van die soorten die wel heel gul zijn. Neem het eekhoorntjesbrood, bij kookliefhebbers bekend als porcini. Het is een van de meest gewilde eetbare paddenstoelen. En niet alleen in de mensenwereld. TEKST: Frans Bosscher

BEELD: Inge van Noortwijk

Verbond

Gewoon eekhoorntjesbrood vind je veel langs lanen in bossen. De paddenstoelen staan daar meestal onder eiken, soms onder beuken en grove dennen. Met die bomen hebben ze een innig verbond. Schimmel draden zijn vergroeid met boomwortels. Via die draden levert de schimmel voedingsstoffen en water aan de boom, via de boomwortels krijgt de schimmel suikers.

Eitjes

Eekhoorn

Dat de eekhoorn graag z’n eigen brood eet, is niet zo verrassend. Het is een vast onderdeel van z’n herfstmenu, naast eikels, noten, bessen en andere paddenstoelen. Hij propt zich in het najaar flink vol.

Alle 36 Nederlandse soorten breedvoetvliegen zijn afhankelijk van paddenstoelen. Een aantal heeft z’n eigen paddenstoelensoort. Daarin leggen ze hun eitjes. De larven die daaruit komen, eten van de paddenstoel. De herfst is dan ook hét seizoen van deze vliegen. Ook de larven van schimmelk evers en schimmelmuggen leven van het vruchtvlees.

Vruchten

Paddenstoelen zijn eigenlijk de vruchten van schimmels. Ze groeien aan de minuscule schimmeldraden die in de grond, op de grond, tussen dode bladeren of in dood hout zitten. Ze breken al dat organische afval af tot mineralen. Eekhoorntjesbrood is te herkennen aan de bruine hoed met witte rand op een dikke steel.

Recycling

Paddenstoelen gebruiken de resten van dode dieren en planten als voedsel. Samen met bacteriën en kleine dieren, bijvoorbeeld regenwormen, maken ze zo humus. En daarin zit weer voedsel voor planten, bomen en struiken.

Aanschuiven

Ook reeën, egels, muizen, slakken en mestkevers schuiven graag aan bij een buffet van eekhoorntjesbrood. Paddenstoelen zijn in voedselarme bossen belangrijke eiwitbronnen.

Hoed af

Op en onder de hoed van eekhoorntjesbrood leven tal van insecten, zoals fruitvliegjes, rode mijten, springstaarten, stofluizen en de wat grotere schimmelkevers. Ze leggen er eitjes of eten van de sporen.

Heldergele bloemen in de zomer, oranjerode vruchten in de herfst. Beenbreek is een zeldzame plant, die vooral op heidevelden groeit. Bijvoorbeeld op het Leggelderveld in het zuidwesten van Drenthe. Om beenbreek en ook planten als veenpluis, klokjesgentiaan, heidekartelblad, zonnedauw en tengere heideorchis betere overlevingskansen te geven, is hier een groot herstelproject uitgevoerd met financiĂŤle steun van de Europese Unie. Greppels zijn gedempt en de bemeste bovenlaag van graslanden is afgegraven. Het grondwater komt nu dichter aan de oppervlakte. Goed voor de bijzondere planten, maar ook insecten, zoals dagvlinders, hebben er baat bij. Denk aan de heivlinder en het heideblauwtje. Ook in het nabijÂ gelegen Drents-Friese Wold herstellen boswachters de natuur, waardoor dit nationale park uitgroeit tot een groot, afwisselend en aaneengesloten natuurgebied, waar de natuur grotendeels op eigen benen staat.

BEELD: RANVEIG MARIE PHOTOGRAPHY

Beenbreek

Jeroen Dijsselbloem

â&#x20AC;&#x2DC; Anderen gaan naar de sportschool, ik maai liever gras met de zeisâ&#x20AC;&#x2122;

De ledenraad van Natuurmonumenten benoemde Jeroen Dijsselbloem afgelopen voorjaar tot nieuwe voorzitter van de vereniging. Wat kunnen we van de opvolger van Hans Wijers verwachten? Puur Natuur sprak hem in de tuin van zijn woning, gelegen op een terp langs de Nederrijn bij Wageningen. : Frans Bosscher Norbert Waalboer TEKST

BEELD:

Wat is het voorzitterschap voor een functie? “Je bent voorzitter van de vereniging. Dat is wel bijzonder. Een vereniging is een heel mooie structuur. Je draagt als lid met je contributie natuurlijk financieel bij, maar je bent ook mede-eigenaar van de vereniging, mede-beslisser in de vereniging. Dat vind ik heel mooi. Een belangrijke rol van de voorzitter is om die verenigingsstructuur en -cultuur te koesteren. Juist in deze tijd is het heel belangrijk om niet alleen het goede te doen, maar daar ook zoveel mogelijk mensen bij te betrekken.” Waarom is dat belangrijk? “Omdat, terecht of onterecht, veel mensen in onze samenleving denken dat het allemaal over hun hoofden heen gaat. De overheid doet maar, Natuurmonumenten doet maar. Maar Natuurmonumenten is een vereniging die geworteld is in de Nederlandse samenleving en sinds jaar en dag brede steun heeft. Daar moeten we zuinig op zijn.” Hoe gaat u dat als voorzitter doen? “Vooral door te zorgen dat de leden betrokken blijven en gehoord worden. Ik wil dat de verenigingsbasis gezond blijft. Ook al die duizenden vrijwilligers moeten voelen dat de club van hen is. Ik ga dat scherp bewaken.” We kennen u als Mister Euro en een strenge minister van financiën. Wat komt iemand met zo’n achtergrond doen in de natuurbescherming? “In de eerste plaats is het mijn liefde voor de natuur. Ik woon hier, zo langs de Nederrijn, niet voor niks. Deze plek is voor mij heel belangrijk. Als ik een onwijs gestreste week heb gehad, en ik land hier weer en mag in m’n moestuintje schoffelen… Ultiem geluk. Of als ik hier op het bankje zit met een kop koffie, al die vogeltjes om me heen... Anderen gaan naar de sportschool. Dat is niet helemaal mijn ding. Ik ga liever wat hout hakken. Of het gras maaien met de zeis.” Ouderwets met de zeis? “Ja, buurman Jan leerde me dat. Het is een kunst. Je moet voorkomen dat je met de zeis de grond in gaat, je moet kleine hapjes nemen en je moet een mooie zwaai maken. Heel grote zwaaien zijn slecht voor je s chouders. Ik heb jarenlang heel minutieus het gras gemaaid, bijna dwangmatig. Ik stak zelfs het onkruid uit. Dat doe ik niet meer. Ik maai vrijwel niks meer. Het is nu veel

mooier. Moet je je voorstellen wat een natuurwinst we boeken als iedereen in Nederland niet meer elke week z’n gras maait, maar het een beetje laat verwilderen en het een of twee keer per jaar met de zeis eraf haalt?” Is dat genoeg voor zo’n functie in de natuur bescherming? “Ik ben opgeleid in Wageningen en werkte jarenlang op de beleidsterreinen landbouw, milieu en natuur. Dus ik heb eigenlijk een uitstapje gemaakt naar de harde wereld van de financiën. Als ik directeur van het IMF was geworden, had dat uitstapje nog wat langer geduurd, maar nog steeds vanuit een publiek belang, niet vanuit een privaat materieel belang. Ik wil actief zijn op plekken die er maatschappelijk echt toe doen. Dat is volgens mij gelukt. Ik werk nu bij de Onderzoeksraad voor de Veiligheid. Ik ben voorzitter van de raad van toezicht van Wageningen University & Research, mijn oude universiteit, waardoor ik middenin het debat zit over landbouw, biodiversiteit en klimaat. En nu ook voorzitter van de Vereniging Natuurmonumenten. Hoeveel mooier wil je het hebben?” Natuurmonumenten wil een rol spelen in de transitie van de landbouw. Zijn we daar de aangewezen partij voor? “Dat denk ik wel. Er is maar weinig ruimte voor natuur in Nederland. Ook in vergelijking met andere landen.

‘ Zuinig zijn op brede steun in samenleving’ Het is niet mogelijk om het behoud van biodiversiteit alleen op die kleine stukjes natuur te realiseren. Natuurmonumenten streeft terecht een dubbel doel na: het areaal natuur moet groeien en op het boerenland moet de biodiversiteit versterkt worden. De uitdaging is natuurlijk hoe we de natuurorganisaties en de boeren in een gezamenlijke coalitie krijgen. Dat is geen nieuw thema. Daar zijn we al twintig, dertig jaar mee bezig. Onder boeren leeft het gevoel dat het nooit goed genoeg is, wat ze ook doen. Ze staan onder enorme druk. De vraag is of we een uitgestoken hand kunnen bieden en met elkaar kunnen nadenken over bedrijfsmodellen die wel toekomst hebben. Want de oude modellen op basis van steeds verdere intensivering hebben in Nederland weinig toekomst.” Daarmee zeg je tegen veel boeren: jullie zitten op een doodlopende weg. “Nee, want heel veel boeren zijn ook al op zoek naar nieuwe routes. Maar dat is erg moeilijk als je veel geïnvesteerd hebt in machines en gebouwen. Als je van generatie op generatie op dezelfde plek hebt gewerkt. En als je hebt geprobeerd onder de steeds hardere concurrentie van de wereldmarkt je bedrijf vol te houden en voortdurend met de bank moet schakelen om je bedrijf weer nieuwe toekomst te geven. Het is écht complex. Dus ik vind ook dat we moeten kijken of we gezamenlijk na kunnen denken over hoe we landbouw een solide basis geven in een duurzame setting.”

Jeroen Dijsselbloem (53) studeerde landbouw economie aan Wageningen University & Research. Van 2000 tot 2012 was hij lid van de Tweede Kamer fractie van de PvdA. Van 2012 tot 2017 was hij minister van Financiën; tijdens dat ministerschap was hij ook voor zitter van de Eurogroep, het overleg tussen de ministers van Financiën van de zeventien eurolanden.

gehouden, waaronder de laatste jaren de financiële wereld. Ik hoop dat we de ervaringen die ik links en rechts heb opgedaan kunnen benutten voor de natuur in Nederland.” Komt u nog wel eens in een ander natuurgebied dan uw eigen tuin? “We wonen hier aan de rand van de Veluwe. Je kijkt hier tegen de Wageningse Berg aan, de rand van het Veluwe plateau. Hier botst de Veluwe op de rivier, de Rijn. Als ik twee kilometer die kant op fiets, zit ik in het bos en kan ik eindeloos fietsen. Maar ik kom ook nog wel eens in andere hoeken van het land. Ik verheug me erg op Marker Wadden. Daar wil ik heel graag eens kijken. Mijn ingenieurskarakter en liefde voor de natuur komen daar bij elkaar. Marker Wadden laat zien hoe goed je natuur kunt creëren door er ruimte voor te maken.” Heeft u tot slot nog een oproep aan de achterban? “Ik ben blij met iedereen die actief wordt, op welke manier dan ook. In een gebied waar je veel mee hebt, omdat het om de hoek ligt. Of door mee te denken en mee te praten in commissies van de vereniging. Nederland is het meest geregelde, georganiseerde landje ter wereld, maar als mensen zich daarom terugtrekken en denken: de overheid doet het wel of Natuurmonumenten doet het wel, dan wordt de basis te wankel. Dus elke vorm van betrokkenheid van leden – financieel, tijd of fysiek – versterkt die basis.”

U heeft al de nodige ingewikkelde klussen gehad. Helpt die ervaring bij deze uitdaging? “Ik hoop het. Weet je, ik ken het werkterrein landbouw, natuur en milieu heel goed omdat het mijn achtergrond is. Ik heb me daarna met allerlei andere terreinen bezig

BEELD: VIKTOR FRANZEN

Afscheid Hans Wijers: 8 jaar inzet voor meer biodiversiteit Jeroen Dijsselbloem volgt Hans Wijers op als v oorzitter van Natuurmonumenten. Wijers, die acht jaar voorzitter van de vereniging was, had een sterke motivatie om zich in te zetten voor natuur, landschap en natuurbeleving, zo zegt alge-

meen directeur Marc van den Tweel. “Financiële degelijkheid en effectief besturen waren zijn invalshoeken. Hij combineerde dat met veel aandacht voor de positie van Natuurmonumenten in de samenleving. Bovendien was hij een van de

aanjagers van de spectaculaire natuurontwikkeling in het Markermeer en het Haring vliet. Hij weigerde genoegen te nemen met een strijd tegen de teloorgang van biodiversiteit. Hij draaide het om en wilde juist meer biodiversiteit.”

HERFSTMOMENT VAN WELEDATUINMAN JAN De herfst is de tijd van zaad- en vruchtvorming. In de zaden bevindt zich het geconcentreerde leven van nieuwe planten in aanleg. Letterlijk planten in een notendop. Heel voed zaam. Zaden, vruchten en noten zit ten boordevol voedingsstoffen zoals oliën, vitamines, eiwitten en kool hydraten. De dierenwereld pikt er zijn graantje van mee. De merel weet wel raad met lijsterbessen. Gaaien gaan geheid met onze walnoten aan de haal; ze verstoppen ze voor de winter. Bij het omzetten van de com post treffen we clusters nog prachtig bruine paardenkastanjes aan. Het werk van een bruine rat. Tijdens het spitten stuit ik op een ondergronds nestje rozenbottels. Ze zijn licht gefermenteerd en zo mooi rozerood van kleur dat ik ervan schrik. Het lijkt wel een nest jonge muisjes.

BEELD: GAP PHOTOS/JONATHAN BUCKLEY

Win een Weleda Sport Pakket (t.w.v. € 33,-)

Met Arnica Sport Massageolie loop je gesmeerd. Want de combinatie van Arnica-extract en plantaardige oliën verwarmt, ontspant en houdt je spieren in t opconditie. Beantwoord de volgende vraag en maak kans op een van de vijf Weleda p akketten met Arnica sportverzorgingsproducten. Hoe wordt de plant A rnica Montana ook wel genoemd? Stuur het antwoord voor 20 oktober naar weleda@natuurmonumenten.nl o.v.v. je naam en adres. Succes!

Overvloed Genoeg gewerkt in de tuin. Het resultaat mag er zijn. Ga rustig in de zachte zon kijken naar de vogels, die zich tegoed doen aan de bessen in de struiken en de zaden in de uitgebloeide bloemen.

Nu ga je pas echt lol beleven aan de meidoorn, rozenbottel, kardinaalsmuts, krentenboom, lijsterbes en vlierbes die je geplant hebt. Merel, zanglijster, koperwiek, kramsvogel en spreeuw zorgen voor het nodige leven in de tuin.

Ruim niet teveel op, laat bladeren zoveel mogelijk liggen. Regenwormen,duizendpoten en pissebedden doen het werk voor je. Zij zijn weer voedsel voor winter koninkje, roodborst, merel, spitsmuis en egel.

Scheur vaste planten. De grond is nog warm genoeg voor de wortels om zich vast te zetten, voordat de kou intreedt. Allemaal gratis nieuwe planten.

Maak de nestkastjes schoon, hang nieuwe op. Koolmees, pimpelmees en, wie weet, bonte specht gaan er in koude nachten slapen. En anders hangen ze vast klaar voor het volgende broedseizoen.

Het is nu ook tijd om de b ollen te poten van voorjaars bloeiers, zoals sneeuwklokje, krokus, narcis, iris en tulp. Doe het voordat de eerste vorst optreedt.

BEELD: SANDER SCHUITERT, GETTY IMAGES

Jos Schouten is boswachter op de Sallandse Heuvelrug (Ov.). Samen met collegaâ&#x20AC;&#x2122;s van Staatsbosbeheer werkt hij aan het verbeteren van het heidelandschap, zodat de planten en dieren die juist hier voorkomen meer overlevingskansen krijgen. Dit voorjaar belandde hij ineens middenin de discussie over het kappen van bomen.

Donderdag 4 maart Nieuwsuur komt langs. Ze willen opnamen maken naar aanleiding van de commotie die er ineens is over het k appen van bomen. En bomen kappen, dat doen we hier op De Sprengenberg (onderdeel van Nationaal Park De Sallandse Heuvelrug) ook. Om de heide te verbinden met bloemrijke akkers kappen we stukken naaldbos. Dat doen we bijvoorbeeld voor de leeuwerik, de geelgors en de kneu. Die broeden op de hei, maar halen hun voedsel op aangrenzende akkers en graslanden. Die verbinding tussen broeden voedselgebieden is zó belangrijk. Hier in de omgeving zijn we al zeker twee jaar met omwonenden in gesprek en is er weinig drukte over. Maar ik wil graag uitleggen waarom we stukken bos weghalen. Ik rijd met de verslaggever en cameraman door het gebied en kan m’n verhaal goed doen.

strateeg van de provincie, ben net als hem verrast. Maar even later denk ik: gaaf, nu kunnen we laten zien met welke dilemma’s wij worstelen. Eerst praten, dan zagen.

Maandag 8 maart Vandaag is de uitzending van het Nieuwsuur-item. Wat een teleurstelling. Mijn verhaal is er heel versnipperd en onvolledig in terechtgekomen. En een buurman, die een eenmansactiegroep vormt, krijgt alle ruimte om zonder weerwoord onjuistheden te verkopen. We gaan geen lanen kappen, we gaan geen vlaktes afgraven. Het was een fijne middag toen we de opnames maakten, maar ik ben niet tevreden over het resultaat. Het was mijn bedoeling om het ingewikkelde verhaal zo volledig mogelijk in het tv-item te krijgen. Dat is mislukt.

Vrijdag 3 mei We besluiten om een zogenoemde meedenkwandeling te organiseren voor leden uit de omgeving. 15 juni moet het gebeuren. Het is één van de manieren om van onze achterban te horen wat men vindt. Op het landelijk kantoor werken collega’s aan een online enquête. De ledencommissie Overijssel laat meteen weten dat ze een grote rol wil spelen als schakel tussen de leden en de organisatie. We sturen een mail naar tweeduizend leden die rondom de Sallandse Heuvelrug wonen. Meer kan niet, omdat we niet van alle leden een mailadres hebben. 27 mensen melden zich aan. We vragen ons af wat ons te wachten staat: gaat de discussie hoog oplopen, komen er tegenstanders die zich niet hebben aangemeld?

Vrijdag 10 april De ophef over bomenkap blijft maar aanhouden. Er zeggen mensen hun lidmaatschap op om wat er bij ons en collega- organisaties gebeurt. Op Twitter lees ik veel lelijkheid. Het is goed dat we nu besluiten om voorlopig te stoppen met kappen, zodat we misschien wat rust in de discussie krijgen. Het besluit is op het landelijk kantoor genomen. Ik hoor erover van een communicatie

Donderdag 25 april Er staat vandaag overleg met de provincie, Landschap Overijssel en Staatsbosbeheer op de agenda, want ons besluit heeft ook impact op hen. Bij ons gaat het om 30 hectare bos omvorming, voor de hele provincie om 500. Wat betekent het daarvoor als de achterban van Natuurmonumenten met meer dan 700.000 mensen zegt: stop met kappen? Hoeveel draagvlak is er dan nog voor het kappen van bomen om kwetsbare natuur te herstellen? Ik heb er vertrouwen in dat we van de leden begrip krijgen voor ons standpunt. Het lukt om dat vertrouwen over te brengen bij de partners.

Woensdag 29 mei De enquête met vragen en stellingen over bomenkap staat vandaag op de website. Meteen zijn er al veel mensen die hem invullen. De eerste indruk is dat er vrij genuanceerd gedacht wordt. Mensen willen de bijzondere open landschappen beschermen. En ze willen dat bos behouden blijft.

Het beeld is niet of of, maar en en. De biodiversiteitscrisis en de klimaatcrisis moeten beide aangepakt worden. Zo is het. Donderdag 13 juni Vandaag zet ik met enkele collega’s in de informatieschuur op Erve De Pas alles klaar voor de excursie. Er is een nieuw koffie apparaat, ik haal cake bij de Spar. Ik oefen m’n presentatie twee keer, zodat ie binnen de 15 minuten blijft. Omdat er bar slecht weer voorspeld wordt, hangen we een zeil op tussen de bomen bij een van de drie plekken in het gebied waar we tijdens de excursie gaan kijken. Ik sta op een wiebelig stuk hout en val ervan af. Het doet even zeer, maar de schade lijkt mee te vallen. Na afloop ga ik, als altijd, op m’n vouwfiets naar de trein. En dan denk ik ineens: wat zit m’n schoen strak. Als ik thuis die schoen uitdoe, blijkt er een flink ei op m’n enkel te zitten. Naar de huisartsenpost dus: enkelband gescheurd. Fijne timing, Jos.

BEELD: SSTEFAN CLAESSENS, GETTY IMAGES

Vrijdag 14 juni Er gaat een buurvrouw mee in een rolstoel. Ik regel een elektrokar, zodat we samen kunnen ‘meewandelen’ morgen. Gelukkig hoeven we geen grote afstanden af te leggen. Zaterdag 15 juni Het regent inderdaad, maar niet zo hevig als voorspeld. Niemand heeft zich door het weer laten afschrikken. Na mijn presentatie gaan we op pad. De buurvrouw en ik in de elektrokar… Gênant. Ik laat op twee punten zien wat onze dilemma’s zijn. Wat doen we met een laan als hier en daar een boom dood of ziek is? Alles in één keer vervangen om het karakter van de laan te behouden? Alleen de dode bomen vervangen? Of niet vervangen en accepteren dat je het beeld van een laan kwijtraakt? Iets verder vraag ik de deelnemers om door het naaldbos te lopen dat de heide scheidt van de bloemrijke akker. Iedereen is het er wel mee eens dat het een oersaai bos is met weinig biodiversiteit. Kappen is niet altijd slecht, is de conclusie. Een bijzonder waardevolle dag. Dinsdag 18 juni Overleg met Dirk, de gebiedsmanager, en Jantine, de bos wachter communicatie, over het verslag dat ze heeft gemaakt van de meedenkwandeling. De collega’s op het landelijk kantoor gebruiken het verslag bij de analyse van alle reacties.

Vrijdag 28 juni Ik krijg een mail met de uitkomsten van de enquête en de conclusies die we eraan verbinden. Zelf gaan we minder kappen en voor wat we toch kappen willen we elders nieuwe bomen planten. Ook gaan we ons sterk maken voor de aanleg van nieuwe bossen. Hard nodig. De komende tijd willen we met Staatsbosbeheer en de provincie kijken of het echt nodig is om 30 hectare bos te kappen voor de verbinding tussen hei en akkers hier op De Sprengenberg. Tot die tijd doen we even niks. Ik kan me goed vinden in deze uitkomsten. Hier kunnen we mee verder. Dinsdag 2 juli We gaan in de herkansing. Opnieuw opnames, nu voor het NOS Journaal en het Radio 1 Journaal. Morgen maken we bekend dat we ons beheer aanpassen. Met persvoorlichter Marjolein bespreek ik wat ik ga zeggen voor de camera. De opnames gaan goed. Samen fietsen we tevreden door het bos naar het station. Woensdag 3 juli Papadag. Ik kijk om 7 uur met het bord op schoot naar het Journaal. De uitleg is goed, net als de twee quotes van boswachter Schouten. Marjolein appt: of ik een telefonisch interview met RTV Oost kan inpassen. Natuurlijk! Alle media brengen het nieuws over de aanpassingen in het beheer. De uitzending van het lange interview dat ik gisteren met Maino Remmers voor NPO Radio1 deed, is geslaagd. Als ik om half een de kinderen van school haal, komen verschillende ouders vertellen dat ze me in het Journaal zagen. Het moet niet gekker worden.

9.992 mensen vulden de enquête in 74% is lid 26% is geen lid

Afgelopen voorjaar vroegen we onze achterban een enquête in te vullen over onze omgang met bomen. We zijn met omwonenden in drie bosgebieden gaan kijken en praten over bomenkap. Verder lieten veel mensen in mails, tweets, telefoontjes en brieven weten hoe ze erover denken. Dat bij elkaar leidde ertoe dat we onze omgang met bos en bomenkap hebben bijgesteld.

74%

is voor behoud van heidevelden en stuifzanden Als hiervoor bomen gekapt moeten worden,gaan we vooraf proberen te regelen dat elders nieuwe bomen komen.

15%

wil dat het kappen van bomen volledig stopt Stuifzanden, heidevelden, laagveen, kleinschalig boerenland met houtwallen, beekdalen met bloemrijke hooilanden. We hebben al die mooie landschappen te danken aan eeuwenlang ingrijpen door de mens. Stoppen we met ingrijpen, dan groeien ze allemaal dicht met bos. Daarmee zouden we die bijzondere landschappen verliezen én de planten en dieren die ervan afhankelijk zijn.

79%

vindt het goed dat bos wachters open plekken maken in productiebossen om de natuur te versterken We merken wel dat mensen moeite hebben met grote open plekken. Daarom gaan we kleinere stukken bos kappen: maximaal 0,5 hectare in plaats van maximaal 2 hectare.

74%

wil alleen oude en zieke bomen in lanen vervangen, waardoor oude en jonge bomen door elkaar komen te staan In oude lanen in bossen laten we bomen met rust, want oude en dode bomen zijn van grote waarde voor dieren die in holen een nest maken. Op l andgoederen houden we rekening met de cultuurhistorische waarde en zoeken we met omwonenden een oplossing.

91%

wil dat overheden zorgen voor meer bos

74%

wil dat dood hout blijft liggen om de natuur te versterken,wat over is, mag worden verkocht Veel resthout gaat nu nog naar biomassacentrales, waar het wordt verbrand om stroom op te wekken. De CO2 komt dan alsnog vrij, ook al is de verbranding schoner dan bij particulier gebruik. We gaan de komende jaren op zoek naar duurzamere bestemmingen.

42%

wil dat we geen haardhout verkopen aan particulieren We stoppen dit jaar nog met de verkoop van haardhout.

We gaan bij het kabinet en de provincies aandringen op het aanplanten van meer bossen in de strijd tegen klimaatverandering. Ook onderzoeken we mogelijkheden om zelf nieuw bos aan te leggen buiten bestaande natuurgebieden, met financiële steun van het bedrijfsleven.

Ommen

‘N

atuurbescherming is een zaak van ons allemaal. Met elkaar moeten we de grote problemen met biodiversiteit en klimaat het hoofd bieden. Daarom moeten we zoveel mogelijk mensen bij het werk van Natuur monumenten betrekken. Eerder dit jaar zijn we begonnen om leden mee te nemen het veld in. We waren op Erve Bossem in Twente om te zien hoe biologische landbouw bijdraagt aan natuurwaarden. Het was een heel levendige bijeenkomst. Voor mij was dat de bevestiging dat we naar buiten moeten, uit de vergaderzaaltjes. De ervaring in Twente konden we vrij

snel daarna gebruiken in de discussie over bomenkap. Met de boswachters organiseerden we een meedenk wandeling op de Sallandse Heuvelrug, zodat de achterban ter plekke kan zien voor welke dilemma’s we staan en welke afwegingen we maken. Heel waardevol. Het leverde nieuwe inzichten op, ook bij de b oswachters. En al die mensen die meedoen met zulke activiteiten in het veld, gaan enthousiast weer naar huis. Aan f amilie en vrienden vertellen ze over wat ze hebben gezien en meegemaakt. Zo verspreidt het enthousiasme over Natuurmonumenten zich en over de noodzaak de natuur te b eschermen. Sinds kort woon ik in de Eerder Achterbroek bij Ommen, middenin de natuur. Dat motiveert mij heel sterk om aan het draagvlak voor natuurbehoud te werken. Niet alleen voor nu, maar juist ook voor de verre toekomst is dat hard nodig.”

DE VERENIGING, DAT BEN JIJ

atuurmonumenten N is een vereniging van mensen die van de natuur houden. Regionale ledencommissies vertegenwoordigen de leden. Wil je je mening geven over natuur, landschap en cultuurhistorie, ga dan naar bijeenkomsten van de ledencommissie bij jou in de buurt. Een overzicht van de commissies en hun activiteiten vind je op nm.nl/vereniging/ ledencommissies BEELD: ERIK BUIS

Henk Algra is voorzitter van de ledencommissie Overijssel. Zijn missie: zoveel mogelijk mensen betrekken bij het werk van Natuurmonumenten.

Ik ben

Klimmen, klauteren, tijgeren, vuurtje stoken, vogels spotten. Ben jij klaar om boswachter van OERRR te worden? Kom dan naar de ING Wilde Buiten Dagen.

‘ Lekker rollen in heel veel blaadjes’

13 okt Hoeve Wielrevelt, Haarzuilens (Ut.) 20 okt ▯ Bezoekerscentrum Veluwezoom, Rheden (Gld) ▯ Hompesche Molen, Stevensweert (Li.) ▯ Landgoed De Braak, EeldePaterswolde (Dr.)

Wat doe je het liefst als je gaat buiten spelen? Amadeo: “Heel veel blaadjes bij elkaar vegen en dan erin springen, dat is leuk!” Josephine: “Of erin rollen. Ik hou van smerig worden.” Wat is je lievelingsplek buiten? Amadeo: “Het Linnaeusbos vlakbij ons huis. Ik hou van bomen om in te klimmen.” Josephine: “Het pleintje achter bij ons en de boerderij. Als er maar dieren zijn.”

• • •

•

Meld je aan via OERRR.nl

TEKST: MARRIT SCHUDDEBEURS BEELD: JANINE BEKKER

Welk dier zou je wel een dag willen zijn? Josephine: “Een vogel, kan ik eindelijk vliegen!”

Voor € 15,- per jaar krijg je: Een welkomstcadeau Elk seizoen post vol inspiratie en acties De leukste buitentips in een kalender Korting op activiteiten in de natuur.

24 okt Lycklemabos, Nijemirdum (Fr.) Trotse hoofdsponsor:

In onze bezoekerscentra kun je ook in de vakantie terecht voor speurtochten met toffe opdrachten, knutselmiddagen en tochten met de boswachter. Kijk voor info op OERRR.nl

Heb je een wens voor de natuur? Amadeo: “Dat alle dieren niet meer met uitsterven worden bedreigd. Behalve muggen.”

Is jouw (klein)kind al OERRR?

23 okt Tiengemeten (ZH)

Herfstvakantie

Wat is het mooiste dat je in de natuur gevonden hebt? Josephine: “Ik heb een schelpenverzameling, met grote uit Cuba en een heel mooie uit Griekenland.” Amadeo: “Ik zoek goede stokken om een katapult of een zwaard van te maken.”

Buiten begint het avontuur. Buiten is OERRR!

22 okt Bezoekerscentrum

De Wieden, Sint Jansklooster (Ov.)

Meld je aan op OERRR.nl/ingwildebuitendagen

Waar word je blij van als je buiten bent? Amadeo: “Van de druiven in onze tuin. In de herfst zijn ze klaar en lekker zoet!” Josephine: “Dan komen er veel vogels op af, die houden er ook van.”

Wil je net als Amadeo en Josephine in de bladeren rollen? Kom dan naar de ING Wilde Buiten Dagen. Kijk hiernaast voor alle data en locaties.

▯ Bezoekerscentrum Dwingelderveld (Dr.) ▯ Bezoekerscentrum Oisterwijk (NB) ▯ Belevenisboerderij Schieveen (ZH) ▯ Bezoekers centrum Gooi en Vechtstreek, ‘s-Graveland (NH)

k naar Kom je oo ilde W G de IN gen? Buiten Da

Nieuwkoopse Plassen (ZH) 29 sep Jonge heksen en tovenaars opgelet! Vandaag vlieg je op een bezemsteel en maak je je eigen toverstok.

Dwingelderveld (Dr.) 23 okt Op deze schapendag van OERRR leer je in Schaapskooi Achter ’t Zaand alles over schapen, lammetjes en wol.

Heumensoord (Gld) 8 nov De nachtwacht woont in het bos. Ga jij mee op avontuur in het donker?

Loonse en Drunense Duinen Speelnatuur Bezoekerscentrum (NB) Tiengemeten (ZH) De Wieden (Ov.) 9 nov 24 okt, 10 nov, 1 dec Met je eigen lampion 16, 18, 25 okt Moe van het ravotten Leer schedels van gaan we op bezoek in Speelnatuur? dieren herkennen bij de dieren. Hebben Dan kun je pop tijdens deze ze genoeg te eten corn poffen boven workshop. voor de winter? het vuur of een kunstwerk maken met herfstattributen.

op grote hoogte Het kijkt lekker weg vanaf de uitkijktoren in het Bergher bos bij ’s-Heerenberg (Gld). Van Arnhem tot Kleef, van Doesburg tot Emmerich. En onder je golft een zee van bos. Bos dat vraagt om een stevige herfstwandeling. En voor mensen met een beperking is er nu, dankzij de Nationale Postcode Loterij, een halfverharde route door het bos. TEKST:

Wilco Meijers

BEELD: Gelderdrone

oswachter Erwin Grob is een man van het bos. Hij is er vrijwel d agelijks in te vinden en weet alles van het B ergherbos, het groene hart van het heuvel achtige Montferland. Het wandelbos van dik tweeduizend hectare langs de Duitse grens is omgeven door 160 hectare natuurvriendelijk akkerland. Een bos met machtige bomen in allerlei varianten. “Veel percelen tellen wel zeven of acht verschillende boomsoorten”, vertelt Erwin. “Tot 1912 was dit bos in bezit van het Duitse vorstenhuis Von Hohenzollern. Die hebben veel geëxperimenteerd met boomsoorten voor de houtproductie. Daardoor staan er nu douglassparren van wel veertig

meter hoog, maar ook grove en Corsicaanse dennen, fijnsparren, lariksen, fijn- hemlock- en reuzenzilversparren. De bomen groeien hier behoorlijk snel dankzij de leemhoudende bodem op de stuwwal. De laatste decennia krijgen loofbomen meer ruimte, met name eik, berk en beuk. Dat zijn soorten die hier van nature thuishoren.” Topklasse Het gemengde bosbeeld, de hoogteverschillen en de biologische akkers eromheen maken het Bergherbos voor Erwin een natuurgebied van topklasse. Samen lopen we de rode route. In stevig tempo, want Erwin houdt niet van slenteren. Alleen bij de akkerranden houden we even halt. “Die beheren we helemaal

BEELD: LAURENCE DELDERFIELD, GEURT BESSELINK

zelf. Dat geeft ons de vrijheid om te kiezen voor een pallet van graansoorten met veel ruimte voor akkervogels en akkerbloemen. Kleurrijk in de zomer, bijna kaal in de winter. Her en der laten we gewas staan waar patrijzen en andere vogels na de oogst in rond kunnen scharrelen.” Grens We duiken snel weer het bos in en beklimmen verderop de uitkijktoren op de Hulzenberg. Blikvanger is de Sint-Vituskerk op de Eltenberg in het Duitse Hoch Elten. “Dat dorpje behoorde van 1949 tot 1963 nog tot Nederland”, vertelt Erwin. “De grens is hier ettelijke malen verschoven. Daardoor ligt een Duitse loopgraaf uit de Eerste Wereldoorlog tegenwoordig in Nederland. Die gezamenlijke geschiedenis van Eltenberg-Bergherbos dragen we nu samen uit. Zo hebben we afgelopen voorjaar een grensoverschrijdend project afgerond.

Met grensoverschrijdende routes aan beide kanten, herstel van natuur en cultuurhistorische elementen. Bijvoorbeeld van betonnen ‘waterlepels’, drinkbakken die vroeger voor het wild zijn aangelegd, maar ook geschutskoepels uit de Tweede Wereldoorlog, hakhoutbosjes en nieuwe aanplant in bosranden.” Bovenop zijn ook goed twee nieuw aangeplante zones te zien. Hier stond eenvormig sparrenbos waar stormen flink hadden huisgehouden. Nu staan er jonge eiken, haagbeuken, lindes en zoete kersen. Vitaal loofbos in wording. Langs manshoge varens struinen we verder, heuvel op, heuvel af. Een enkele specht verbreekt de stilte. Dan horen we vrolijke kindergeluiden in de verte. We naderen de Speelnatuur van OERRR. En dan is ook uitspanning ’t Peeske niet ver meer. Met zicht op de vijver waar ooit nog werd gewaterfietst, is het aangenaam bijkomen van onze snelle ronde door het Bergherbos.

Onbeperkt genieten

De gele route heeft ook een verkorte versie die toegankelijk is voor mensen met een beperking: het Ommetje (1,3 km), met halfverharde paden langs glooiende akkers en bosranden. Het is een van de 40 routes die onze boswachters toegankelijk maken voor iedereen. Daarnaast passen ze 10 speelnatuurplekken van OERRR aan, zodat ook kinderen met een beperking hier eindeloos kunnen spelen in de natuur. Op de kaart op nm.nl/onbeperktgenieten kun je zien welke routes en speelplekken al klaar zijn.

Bergherbos

ROUTES

Pe es ke sw eg

Beek

6,3 en 1,3 kilometer

P START

Schaapsdrift

1 Pe esk esw eg

Ko r t e r b o s

Ou de

Elte n

sew eg

Elt ens ew eg

3 8

Rozen kran

sweg

eg sw ke es Pe

Ke u l s e Slagen

Du Ne itsla de n rla d nd

Bergherbos

Boterweg Bote

rwe

Boterw eg

6 L e g enda Water

Bebouwing

Industrie

Hulzenberg eg ew

Verharde weg Fietspad / Wandelpad

Camping

eg ew

Hoge Heide

Ommetje

Uitkijkpunt Uitkijktoren Horeca

Parkeerplaats

250 Â© c ar tographic s .nl

Wandelroute

ns te El

500 m

Stokkum

KAART: CARTOGRAPHICS.NL

Heide

Zand

Hulzen b e r

Bos

Routepunten onderweg

BEELD: GEURT BESSELINK, JANKO VAN BEEK, GETTY IMAGES

1 Uitspanning ’t Peeske is vertreken eindpunt. De naam komt van het Latijnse pascuum, wat bron betekent. Hier komt kwelwater aan de oppervlakte die de vijver voedt. Deze deed onder meer dienst als molenkolk, badhuis, boordenwasserij en forellen kwekerij. In 1924 wordt ’t Peeske een café en ontwikkelt het zich tot plezierige uit spanning.

2 In mei is hier een spannend

ntdekkingsbos voor kinderen o geopend dankzij Europese subsidie (Interreg-project ‘Zicht op heden en verleden). Een deel is toegankelijk voor kinderen met een beperking.

3 ’s Zomers zie je hier goudgeel akkerland vol bloemen en insecten. Door de akkerranden op sommige plaatsen niet te oogsten of in te zaaien met planten met olierijke zaden, vinden veel dieren er ook in de winter voedsel.

4 Hier kun je een uitstapje maken naar een Duitse loopgraaf uit de Eerste Wereldoorlog. Door grensverlegging kwam de loofgraaf na de oorlog in Nederland te liggen. Wandel eens door het gereconstrueerde verdedigingswerk en waan je even een soldaat met de speciale app.

5 Hier kijk je uit over de Hoge Heide, onderdeel van ‘reptielencorridor’ van 6 kilometer. Een open, zonnige strook die stukjes heide met elkaar verbindt. Vrijwilligers en een schaapskudde voorkomen dat de corridor dichtgroeit. De afgelopen tien jaar zijn er steeds meer reptielen geteld, waaronder de gladde slang, zandhagedis en hazelworm.

6 Na 104 treden klimmen bereik je een hoogte van 108,5 meter

boven NAP. De vorm van de toren herinnert aan een middeleeuwse mottetoren, een knipoog naar de motte (kasteel) Montferland verderop in het Bergherbos.

7 Hier staan een zomereik en winter eik pal naast elkaar. Het verschil? Zomereiken hebben geen steel aan het blad en wel aan het napje van de eikel, wintereiken hebben juist een lange steel aan het blad en geen steel aan het napje van de eikel.

8 Rechts ligt het Klein Peeske, een drooggevallen bron. Vroeger was er meer water in het Bergherbos. Op diverse plekken zijn oude bronnen en beeklopen hersteld, zoals de beekloop bij de Sprung in Stokkum.

NATUUR, TOEGANKELIJK VOOR IEDEREEN Het openingsfeest en het toe gankelijk maken van onze routes en speelplekken zijn mogelijk gemaakt door de deelnemers van de Nationale Postcode Loterij. Na een bijdrage van 1,9 miljoen in 2016 voor het project ‘Natuur, toegankelijk voor iedereen’ gingen onze boswachters, samen met HandicapNL, de Speeltuinbende en Groen & Handicap, met de uitwerking aan de slag. Ruim vier miljoen mensen met een beperking voor wie de natuur moeilijk toegankelijk was, kunnen nu volop genieten van de natuur. Je vindt alle toegankelijke routes op nm.nl/ onbeperktgenieten

BEELD: LAURENCE DELDERFIELD

WEEK VAN DE TOEGANKELIJKHEID De nieuwe routes en speelplekken voor mensen met een beperking worden tijdens een groot e venement in Oisterwijk op 16 oktober officieel geopend. Een dag waarop iedereen met een beperking op verrassende wijze natuur en cultuur kan beleven. Het event volgt op de Week van de Toegankelijkheid (7 t/m 11 okt), een jaarlijks terugkerende week waarin aandacht wordt gevraagd voor de toegankelijkheid van openbare voorzieningen.

‘Tante Nel en oom Tinus lieten alles na aan de natuur’ k noemde haar mijn lievelings tante”, zegt Frits de Jongh. “Dat was een grapje, want ik had er maar één. Tante Nel was ongehuwd en toen wij klein waren, kwam ze vaak bij ons op bezoek. In de vakanties gingen mijn zussen en ik om de beurt bij haar logeren. Pas op latere leeftijd – ze zal in de veertig geweest zijn – ontmoette ze haar man. Oom Tinus was klokkenmaker in Franeker. Als we op bezoek kwamen, gingen we polsstokspringen. In die tijd waren ze al geïnteresseerd in de natuur, vooral in weidevogels. ‘Hoor, dit is het geluid van een grutto’, zei tante Nel. Oom Tinus was doof, maar hij kon aan het gedrag van een vogel zien of hij een nest had. Hoewel ze allebei veel i nteresses

adden, leefden ze eenvoudig en h hebben ze lang doorgewerkt. In de loop der tijd hebben ze daardoor heel wat geld gespaard. Al tijdens hun leven lieten ze weten dat ze dat volledig aan Natuurmonumenten en It Fryske Gea wilden schenken. Toen tante Nel in 2017 overleed, vier jaar na oom Tinus, hebben we direct contact opgenomen met beide organisaties. We hebben ze uitgenodigd in hun huis in Franeker om iets te laten zien en te vertellen over hun leven. Samen met Natuurmonumenten en It Fryske Gea zoeken we naar een bestemming die het beste past. We denken aan de aankoop van grond voor weidevogels. Hun nalatenschap aan de natuur geven, past heel erg bij tante Nel en oom Tinus.”

TEKST: KIRSTEN DORRESTIJN BEELD: ERIK BUIS

‘I

Frits de Jongh en zijn zussen Jolijt en Ruth verzorgen de afhandeling van de nalatenschap van hun tante en oom. Het bedrag gaat volledig naar Natuurmonumenten en It Fryske Gea.

ADVERTENTIES

BEELD: PAULINE JOOSTEN

in een Saksische boerderij

oit wel eens geslapen in een schitterend gerestaureerde Saksische boerderij met uitzicht op de heuvels van Twente? Dat kan nu in De Diekel, een moderne vakantiewoning met authentieke elementen. De woning is sfeervol

ingericht en geschikt voor 6 personen. Er is een gezellige woonkamer met keuken die van alle gemakken is voorzien. De woning is volledig gelijkvloers en heeft 3 slaapkamers, 2 badkamers en een apart toilet.

Mooi Twente De ligging van De Diekel is subliem, aan de rand van het bos in het landelijke beekdal van Hazelbekke, vlak bij Ootmarsum. Een plek waar je je geen moment hoeft te vervelen, omdat je hier in een van de mooiste delen van Twente bent. Met dichtbij bossen, beken en diverse wandelroutes. En Ootmarsum, eeuwen oud stadje met ateliers en gezellige terrasjes. Boek nu op buitenleven vakanties.nl/woningen/ diekel

LOOP GESMEERD Arnica Sport Massageolie. Jouw natuurlijke partner in sport. Verzorg je spieren voor en na het sporten met de sportverzorging van Weleda. De combinatie van Arnica-extract en de plantaardige oliën verwarmt, ontspant en houdt je spieren in topconditie.

Weleda. Puur natuur, net als jij.

ARNICA SPORT MASSAGEOLIE 100% natuurlijk voorkomt spierpijn heerlijke geur

Ingeklemd tussen Rotterdam, Delft en Den Haag ligt nog altijd een landschap dat zich laat lezen als een geschiedenisboek. Van nederzettingen uit de prehistorie en verkavelingen uit de Romeinse tijd tot eendenkooien, molens en windassen, van allemaal zijn resten bewaard gebleven in Midden-Delfland. Om dit erfgoed en het landschap te behouden voor de toekomst staan delen van dit groene monument â&#x20AC;&#x2DC;in de steigersâ&#x20AC;&#x2122;. ILLUSTRATIE:

Ulco Glimmerveen

et begon duizenden jaren geleden met de vorming van dikke veenpakketten, waar de zee regelmatig doorheen brak. Rotte, Schie en andere veenriviertjes voerden het water af naar de zee. Water heeft altijd de loop der dingen bepaald in Midden-Delfland. Tot ver in de 19e eeuw ging het vervoer in de polders vooral over water. Daarbij moest je ook wel eens vanuit een sloot naar een hoger gelegen kanaal, waarin het polderwater werd opgeslagen. Om je boot over de dijk te krijgen, gebruikte je een windas (ook wel overtoom genoemd), zoals in de illustratie hiernaast. In de polder Noord-Kethel hebben zeker drie windassen gestaan. Het ontwerp van de poort naar een picknickbank is geïnspireerd op een windas. Kom je ook? Wil je zien hoe we als Natuurmonumenten het verleden bewaren, ook in Midden-Delfland? Wandel dan de erfgoedroute door de weidevogelpolder Noord-Kethel. Je vindt hem op nm.nl/erfgoed Ben je nieuwsgierig naar andere monumenten die in de steigers staan? Kijk dan op nm.nl/indesteigers

Terug naar de natuur Dit najaar gaat de Natuurbegraafplaats Mookerheide (Li.) open. Irene Dankelman en Willem Kienhuis hebben een sterke band met het gebied. Ze zijn dan ook zeker van plan om een plek te reserveren. TEKST: Antoinette van de Vorst en André den Boer BEELD: Linelle Deunk

‘Dit is mijn thuis, mijn grond’ Irene Dankelman (66) is bioloog en ecoloog. Ze kent landgoed Jachtslot de Mookerheide goed. “Het is een prachtige plek. Een oud gebied, met een geschiedenis van vreugde én van lijden. Je gaat er via cultuur naar natuur. Het stuk vanaf het jachtslot naar de heide toe, dat vind ik het mooiste deel. Het is prachtig dat het gebied door natuurbegraven behouden blijft voor volgende generaties. Zo moet het zijn. Als ik langs het jachtslot rijd, komt de herinnering aan mijn familie naar boven. We vierden er vooral in de laatste fase van het leven van mijn ouders familiefeestjes, bijvoorbeeld hun zestigjarige bruiloft. We waren er samen. Ik ben als klein meisje naar deze omgeving verhuisd en heb voor mijn werk de hele wereld over gezworven. Maar dit is mijn thuis, mijn grond. Mijn plek zou ik kiezen in een heel natuurlijk deel van het landgoed, liefst in het bos. De grondsoort moet zand zijn. Mijn partner en ik zeiden laatst nog tegen elkaar: we zijn echt mensen van het zand. Niet van rivieren of kleigrond. Als bioloog en ecoloog kijk je waarschijnlijk anders naar die dingen dan andere mensen. Ik vind dat begraven bij je leven moet passen. Bij hoe je bent. Als ik ga, wil ik dat mensen mijn leven vieren en erop terugkijken. Daarna mogen ze me, zo natuurlijk mogelijk, teruggeven aan de aarde.”

‘Opgaan in de natuur, is een mooie gedachte’ De Mookerheide is voor Willem Kienhuis (70) bekend terrein. Als zweefvlieger zag hij het gebied regelmatig van boven. “Bos, heide, open vlaktes en heuvels. De afwisselende landschappen van de natuur zijn bijzonder aantrekkelijk. De mooiste plekken op het landgoed? Die eindeloze uitzichten als je hoog staat en over de Heumense Schans, de heide en het Maasdal uitkijkt. Mijn vrouw en ik hebben thuis al vaker gesproken over hoe mooi natuurbegraven zou kunnen zijn. Dat het met Natuur begraafplaats Mookerheide bij ons om de hoek komt, maakt het echt een interessante optie. We houden van dit gebied en ook de filosofie van natuurbegraven

spreekt ons aan. Terug naar de natuur. Wij ook. Opgaan in de natuur en weer voeding geven aan die natuur, is een mooie gedachte. De boomschijf die vergaat, een persoonlijk afscheid waar alle tijd en rust voor is en een mooie plek voor de ander om te bezoeken. Ik hoop dat er veel mensen van het landgoed gaan genieten, want het is een mooie en bijzondere plek. Wandelen door dit natuurgebied is zalig. De vrijheid, de rust en de ontspanning, de wind die door de bomen waait. Als we een ree zien of er opeens een vos om het hoekje van een boom kijkt, krijgt de dag voor mij en mijn vrouw een gouden randje.”

Samen werken aan natuurherstel Landgoed de Mookerheide bestaat uit een jachtslot met daaromheen een park en tui nen. Samen met de bossen die erbij liggen heeft het een oppervlakte van 160 hec tare. Onze boswachters zorgen sinds 1985 voor het landgoed. We zijn nu druk bezig met een grote opknapbeurt van onder andere het parken landgoed bos. Daarbij ontstaan open plekken die geschikt zijn voor natuurbegraven. We werken daarbij samen met Natuur begraven Nederland. Een natuurbegraafplaats is voor de eeuwigheid, zonder bijkomende kosten voor graf onderhoud of grafverlenging. Grafstenen zijn niet toege staan, alleen een boomschijf met persoonlijke inscriptie markeert de plek. Je kunt bij leven al een plek reserveren, zodat je verzekerd bent van een plek die echt bij jou past. De opzet is kleinschalig en zo dat de natuur er altijd op vooruit gaat. Natuurbegraven draagt bij aan langdurige bescherming van het landgoed. Wil je meer weten? Kom dan op 6 oktober naar de opening van Natuurbegraafplaats Mookerheide, zie natuurbegravennederland.nl voor details. Kun je die dag niet? Je bent altijd welkom om te wandelen over de nieuwe natuurbegraafplaats.

NATUURSPORTEN MET BOSWACHTER:

Alles moet mee

BEELD: RENE KOSTER, MANS MULDER, GETTY IMAGES

railrunning, heerlijk vind ik het. En ik mag mee met specialisten Marc en Michiel van Mud sweattrails. Ze bereiden een wintertrekking voor. Op een tropische dag ontmoet ik ze in Nationaal Park Veluwezoom. Onder de koelte van de bomen zie ik ze in de verte naderen. Soepel springen ze over een boomstam. “Kom Hanne, we lopen even door tot de top.” Als ik daar hijgend aankom, vallen me pas de rugzakken op. “Het is 30 graden, hoezo rennen jullie met zo’n grote rugzak?” Zweetdruppels prikken op m’n hoofd. “Op 14 en 15 december rennen we 50 kilometer per dag en o vernachten we in een tent”, zegt Marc. “Alles wat je nodig hebt zit in deze rugzak: slaapzak, matje, eten, kleding.” 50 kilometer? Met bepakking? Die mannen zijn knettergek, schiet er door mijn hoofd. “En jij gaat mee.” Ik? Mee? “Ammehoela jongens, 100 kilometer in twee dagen en tukken in een tent terwijl het vriest? Echt niet!” De jongens lachen en onder protest hijsen ze me een rugzak om. Die zit best comfortabel, moet ik toegeven. En dan gaan we rennen. Bij een kruising haalt Michiel een gps- ontvanger tevoorschijn. “De deelnemers navigeren zelf”, vertelt hij opgetogen. Ook dat nog… We komen geen mens tegen, maar de ontelbare sporen verraden het wild dat ons bekijkt vanuit de dekking. Hardlopen met een rugzak is zwaar, maar de gedachte dat je helemaal zelfvoorzienend bent, maakt de avonturier in me wakker. Wat zal dat instant voedsel goed smaken na 50 kilometer door de verstilde winterwereld. En bijna niemand is zo gek om dit te doen, dus je hebt de m ooiste routes voor jezelf. Het idee begint me zowaar aan te spreken. Na 15 kilometer houd ik het voor gezien. Nippend aan een ijskoude cola stel ik mezelf een doel: één dag volbrengen. En één voordeel: ’s winters is het minder heet. Dat moet toch te doen zijn? Hanne

PS: Bekijk ook mijn vlogs op YouTube

APP NATUUR ROUTES IS VERBETERD

Veel mensen gebruiken onze app Natuur Routes als ze op zoek zijn naar de mooiste routes om te wandelen, fietsen of kanoën. We hebben de app nu verbeterd. De vormgeving is aantrekkelijker, hij is sneller en de bugs waar Android- gebruikers last van hadden, zijn eruit gehaald. Dus als je plannen hebt om eropuit te gaan: de app Natuur Routes wijst je de weg. Luister onderweg naar de verhalen van onze boswachters. nm.nl/route-app

NATURE WALK DOOR ONLANDEN Op zondag 27 oktober kun je tijdens een schitterende wandeltocht kennis maken met de grote variatie in het landschap bij de stad Groningen. Geniet van de herfstkleuren op landgoed Vennebroek en het waterrijke moerasgebied De Onlanden. Doe mee en steun met je deelname de natuur in De Onlanden. nm.nl/naturewalk

PITTIGE KLIMMEN, SNELLE AFDALINGEN

Opening vernieuwde MTB-route Veluwezoom Zaterdag 23 november gaan we de vernieuwde MTBroute in Nationaal Park Veluwezoom openen met een mooie toertocht. Doe je mee? Geef je dan op via nm.nl/mtb Mooie afwisseling De route over Veluwezoom is aangepast om kwetsbare natuur en cultuurhistorische elementen te ontzien en om de MTB’ers te scheiden van wandelaars en ruiters. Sinds eind vorig jaar werkten vrijwilligers uit de MTB-community, onze boswachters en een professionele

routebouwer aan de nieuwe route. Ze hebben een route gemaakt met pittige klimmen, snelle afdalingen en technische trails. Vrijwillig boswachter Jan Ouwersloot: “Je hebt hier een prettige afwisseling van bos, stuifzand en uitgestrekte heidevelden. Als je geluk hebt, kom je zelfs wild tegen! En je kunt door de verschillende afsteekroutes ook kleinere stukken fietsen en lekker van de omgeving genieten.”

KALENDER Wandelen

27 OKT Nature Walk Groningen 10-22 km De Onlanden/Vennebroek nm.nl/naturewalk

Fietsen

12 OKT 75-130 Km Tacx Classic Zeeland Neeltje Jans tacxclassiczeeland.nl 23 NOV Voor het eerst over de vernieuwde MTB-route 40 km Rheden nm.nl/mtb

Trailrunning

13 OKT Dwars door de woestijn in Nationaal Park Loonse en Drunense Duinen 11/23/35 km Drunen cairnadventures.nl/trails

8, 9 NOV Door de afwisselende natuur op het mooiste Waddeneiland 9, 15, 30 km Schiermonnikoog devilstrail.nl/ schiermonnikoog 14,15 DEC Wintertrekking Veluwe 2x50 km Hierden (max. 100 deelnemers) mudsweattrails.nl

2020

25734 Landelijk MTB-Vignet Natuurmonumenten. Geldigheid en voorwaarden zie nm.nl/mtb.

NU TE KOOP

saveme.nu/t6nvd Pincode: 5483

HET MTBVIGNET 2020 Met een MTB-Vignet heb je toegang tot meer dan 250 kilometer aan schitterende paden, voor en door mountainbikers aangelegd. Met een vignet draag je bij aan de routes en de natuur rondom de route. Meer weten? Ga naar nm.nl/mtb

Na een zinderende zomer kunnen we weer bijkomen met de geuren en kleuren van de herfst. De info van alle excursies, ook bij jou in de buurt, vind je op nm.nl/agenda. Wil je graag op de hoogte blijven van wat er in jouw regio te doen is, abonneer je dan op onze regionale nieuwsbrief: nm.nl/nieuwsbrief

Help de broedvogels op Texel

BEELD: GETTY IMAGES

Sterren kijken

In het najaar en de winter maken de boswachters de natuurgebieden waar tienduizenden vogels broeden weer in orde voor het volgende jaar. Daar kunnen ze goed hulp bij gebruiken. Dus heb je zin in een weekendje klussen in de natuur, geef je dan op. TussenÂdoor vertellen de boswachters je alles wat je wilt weten over de betekenis van Texel voor al die trek- en broedvogels. Je verblijft in de Stayokay in Den Burg. We gaan in de weekenden van 8-10 nov en 31 jan-2 feb aan de slag. Meer info en reserveren: nm.nl/actiefoptexel

Ontdek de sterrenhemel door een echte teleÂ scoop! Elke vrijdagavond van oktober t/m maart opent Sterrenwacht Gooi en Vechtstreek (NH) haar deuren. Bewonder de sterren, luister naar de presentaties of doe mee met de quizzen. Kijk voor info op: nm.nl/sterrenwacht

Friesland

Slotplaatsfestival

(6 okt) Feestelijk festival met producten uit de regio en veel activiteitenop landgoed De Slotplaats, Bakkeveen

Wadlopen

(12 okt) Eerst een stuk varen en dan over het wad lopen naar Schiermonnikoog.

Drenthe

Paddenstoelen

(28 sep, 5, 12, 19, 26 okt, 2 nov) Wat zijn de mooiste, de zeldzame, de gewone? Je ontdekt het tijdens de padden stoelwandelingen op het Dwingelderveld.

Tuin en Smaakmarkt

bloeiende planten? Kom dan naar de Vreugderijkerwaard bij Zwolle. Onderweg staat een picknick voor je klaar.

Coelhorst met verhalen die je terugvoeren naar de middel eeuwen.

Reeën in de schemering

Zuid-Holland

(26 okt) Met de boswachter op zoek naar de reeën van het Eerder Achterbroek.

Roepende uilen

(2 nov) In het donker luisteren naar de mysterieuze roep van uilen op De Sprengenberg.

Noord-Holland

Maak kennis met de uilen

(6, 13, 20 en 27 sep) Zoek samen met de boswachter uilen in de donkere bossen van de Buitenplaats Boekesteyn.

(29 sep) Kleine markt met planten, tuindecoraties en heerlijke streekproducten bij Bezoekerscentrum Dwingelderveld.

Geuren en kleuren

Ochtendstilte

Marten en Oopjen

(14, 21 okt) Hou je ook zo van stilte? Doe dan mee met een frisse ochtendwandeling over de heide van het Dwingelderveld.

Overijssel

Nazomeren

(29 sep) Nog even genieten van de

(9, 19, 27 okt) We gaan op zoek naar de mooiste paddenstoelen in de Kaapse Bossen.

(27 okt, 9, 23 nov) Na vele omzwervingen zijn Marten en Oopjen terug gekeerd op hun oude plekje in ‘s-Graveland, nu als replica. Luister naar het verhaal achter de schilderijen van Rembrandt.

Middeleeuws Coelhorst

(16 nov) Wandel mee over landgoed

Roofvogels spotten

(21 sep, 5 okt) Leer alles over de roofvogels die op het natuureiland Tiengemeten bivakkeren.

Buitenkans

(13 okt) Altijd al eens in een eeuwenoude eendenkooi willen kijken? De kooiker van Het Aalkeetbuiten leidt je vandaag rond.

Volle maan

(13 okt) De opkomende volle maan zien is altijd weer een bijzondere natuurgebeurtenis, zeker in de Nieuwkoopse Plassen.

Rotterdamse vogels

(10 nov) Met boswachter Wiel struinen door de polders van Rotterdam, op zoek naar vogels. Wie weet, zie je zelfs een watersnip.

Noord-Brabant

Vloeiweiden vol herfsttijloos

(22 sep) Kom je ook verwonderen over de velden die lila kleuren door de herfsttijloos op De Plateaux.

Bloemrijk genieten

(29 sep) Rijd mee met het Maasmeander treintje naar de Hemelrijkse Waard en bierbrouwerij Oijen in Oss. Onderweg genieten we van de bloemen, de riviernatuur en een heerlijke picknick.

Bourgondisch wandelen

(5, 6 okt) Dwaal over de heuvels van het Rijk van Nijmegen en verwen jezelf met lekkers en een diner.

Limburg

Koken met de boswachter

(21 sep) We gaan groenten oogsten in de tuinen van Landgoed Mookerheide en er een lekker gerecht van maken.

Molenaarsverhalen

(6 okt) Bezoek op de Limburgse Molendag de Hompesche Molen in Stevensweert (Molendijk 6), met boeiende demonstraties en molenaarsverhalen. Van 11 tot 17.00 uur, gratis toegang.

Herfstwandeling op de berg

(20 okt) Met de boswachters genieten van herfstgeuren en -kleuren op de Sint-Pietersberg.

Lichtjestocht

(15 dec) Tijdens de korte winterdagen is het vroeg donker. We brengen sfeer in het bos op de Mookerheide met een mooie lichtjestocht.

2 november Natuurwerkdag Al weer voor de 19e keer kun je op de Natuurwerkdag overal in het land klussen doen om leefgebieden van planten en dieren op te knappen. Bomen knotten, poelen schonen, fruitbomen snoeien, hagen knippen, bij al dit werk is de natuur gebaat. Op meer dan 500 locaties – ook bij Natuurmonumenten – kun je aan de slag. Op natuurwerkdag.nl vind je alle informatie. Daar kun je je ook aanmelden.

Nacht van de Nacht Als je ’s avonds van boven naar ons land kijkt, zie je een grote vlek licht. Waar is het nog echt donker? In de nacht van 26-27 oktober, als we de klok verzetten naar de wintertijd, v ragen we aandacht voor de grote waarde van duisternis. In veel van onze gebieden kun je dan de natuur in: nm.nl/ nacht-van-de-nacht

➊

BEELD: LAURENCE DELDERFIELD, SARAH KLAVER, VERLAAN EN BOUWSTRA ARCHITECTEN, COR KUYVENHOVEN

➌

uit de steigers

eel natuurwaarden in ons land zijn verweven met oude, typisch Nederlandse cultuurlandschappen. Door die u nieke samenhang in het Nederlandse landschap behoort cultureel erfgoed net als natuur tot onze kerntaken. Daarom zorgen onze boswachters niet alleen voor meer dan 100.000 hec tare natuur, maar ook voor 500 beschermde monumenten. Gebouwen die veel onderhoud vragen, maar ook veel voldoening geven als ze er weer spic en span uitzien. Zo is dit jaar de

➋

restauratie afgerond van kasteel Hackfort bij Vorden (Gld) ➊, de historische boerderij Keunenhuis bij Winterswijk (Gld) ➋ en de replica van de Nachtwacht in de gangen van de Sint Pietersberg bij Maastricht (Li.) ➌. Met gepaste trots laten we het resultaat zien. Boek een verblijf in H ackfort via buitenlevenvakanties.nl. Wandel met de boswachter over landgoed Keunenhuis, door de historische ruimtes van de boerderij en sluit af met een maaltijd van kop-totkont-kok Nel Schellekens.

‘Keunenhuis kieken’ kan op 22 sep, 6 okt, 20 okt en 3 nov. Aanmelden: nm.nl/agenda De ‘andere’ Nachtwacht is te zien op 6, 10, 17 en 24 okt om 15.00 uur. Je kunt dan mee met de rondleiding

Zonneberg incl. Museum/ Nachtwacht. Kaarten zijn verkrijgbaar op maastricht underground.nl. Als je de kortingscode PUUR2019 gebruikt, krijg je een korting van 1 euro per persoon.

Wildlife Film Festival Rotterdam

PREMIÈRE VAN DE LEVENDE DELTA Voor de vijfde keer alweer vindt van 30 oktober t/m 3 november het Wildlife Film Festival (WFFR) plaats. Er zijn ruim honderd natuurfilms te zien op deze feestelijke editie. De film die wat ons betreft speciale aandacht verdient, is De levende Delta van Ronald Faber. Deze film, die wij hebben gesponsord, laat je zien hoe rijk én kwetsbaar de onderwaternatuur in de Zeeuwse Delta is. De film onderstreept onze inzet voor een betere bescherming van de natuur in en rondom Nationaal Park Oosterschelde. KORTING Leden van Natuurmonumenten kunnen met korting naar het WFFR. Kaarten kun je kopen op wffr.nl Met de kortingscode NM2019 betaal je 7 euro in plaats van 9 euro per film.

webwinkel

Met jouw aankoop steun je de natuur in Nederland

Een goede voorbereiding… De nieuwe kalender en agenda zijn uit! Plan je afspraken in de agenda van Natuurmonumenten en houd maande lijks het overzicht met onze kalender. Beide met een heldere indeling en voldoende schrijfruimte. Combi pakket Ledenprijs € 22,50 Normale prijs € 25,00 ART. NR. 98523

Agenda Ledenprijs € 13,95 Normale prijs € 15,95 ART. NR. 98762

SLIM VOEREN

Deze FeedR is door het slimme design een mooi en praktisch vogelvoedersysteem. Op regenachtige dagen blijft het voer droog. Ledenprijs € 13,49 Normale prijs € 14,99 ART.NR. 37016

Kalender Ledenprijs € 12,95 Normale prijs € 14,95 ART. NR. 98763

Zit je er warmpjes bij Ons haardhout komt vrij bij duurzaam beheer van onze bossen. Het is gedroogd en dus direct te stoken. Pallet gemixt Ledenprijs € 195 Normale prijs € 219,95 ART.NR.: 91619

Pallet eiken Ledenprijs € 205 Normale prijs € 229,95 ART.NR.: 91617

Pallet beuken Ledenprijs € 205 Normale prijs € 229,95 ART.NR.: 91618

Zeg het met een kaartje Een kaartje ontvangen blijft leuk. Vooral als je deze prachtige kaarten van Natuurmonumenten ontvangt. Van dieren tot mooie natuurgebieden, allemaal even mooi!

(We zijn gestopt met de productie van haardhout voor particulieren en verkopen de bestaande voorraad.)

HUP NAAR BUITEN De Tremont Supreme is een hoge rubberen dameslaars. De gekleurde, gebreide bovenrand met metalen badge geeft deze laars meer stijl zonder dat het afbreuk doet aan comfort of bescherming. De laarzen zijn voorzien van een matte rubber afwerking. De zachte fleecevoering beschermt je voeten tegen de kou (-30°C tot 10°C). Muckboot supreme dameslaars verkrijgbaar in maat 37 t/m 42 Ledenprijs € 134,10 Normale prijs € 149 ART.NR. 64091-64090-64089-64088-64087

Ledenprijs € 2,47 Normale prijs € 2,75 ART.NR. 96635 – NATIONAAL PARK VELUWEZOOM ART.NR. 93370 – EEKHOORN

MENU: b osvruchten,

fruit, noten, eikels, maïs, graan, paddenstoelen, knaagdieren, slakken, kevers, engerlingen, emelten AANTAL: 5.000 tot 6.000 in Nederland (jaarlijks worden er circa 700 doodgereden) BURCHT: 3 tot

10 ingangen TERRITORIUM: 30 tot

BEELD: NATURE PICTURE LIBRARY, LAURIE CAMPBELL

50 hectare

Koude wereld Tegen het einde van de herfst hebben de dassen aardig wat vetreserves opgebouwd om de winter door te komen. Ze houden geen winterslaap, maar slapen vaak wel dagen achtereen in hun riante ondergrondse onderkomens. De burchten zijn vaak voorzien van verschillende verdiepingen en netjes gestof-

feerd met gras, mos, bladeren, dennennaalden en varens. Dat verversen ze regelmatig. En wanneer het echt ijzig wordt, maken dassen desgewenst een ingang dicht om de kou buiten de deur te houden.

Kom naar de

IN DE ANTIE HERFSTVAK TSE N OP 11 PLAA D IN HET LAN

BEELD: GERKE VAN DE HOEF

ING Wilde Buiten Dagen

Kom klimmen, hutten bouwen, sporen zoeken, vogels spotten en nog veel meer stoere challenges. Kijk op OERRR.nl/ingwildebuitendagen voor locaties bij jou in de buurt en meld je snel aan!