Puur Natuur Herfst 2018

Insecten als afvalver­werkers

Herfst 2018

LEVE DOOD HOUT

De beesten die alles opvreten

DE PIONIERS VAN MARKER WADDEN

2

Mirte Kruit, boswachter Leuvenumse bossen

‘Wat een plaatje, deze porseleinzwam. In de ­Leuvenumse ­bossen op de Veluwe zie ik ze veel. Vooral langs de Leuvenumse Beek die door het bos kronkelt, want porselein­ zwammen houden van vochtige plekken. De beek zelf herstelt zich ook weer na de droge zomer. Eind juli bevatte die de helft minder water dan normaal. Porseleinzwammen zie je vooral op beuken. In dit gebied vind je honderden soorten padden­ stoelen, dat vanwege de variatie in het bos. Een heerlijke plek voor een herfstwandeling.’

BEELD: GETTY IMAGES

porseleinzwam

COLOFON

Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van 719.000 leden van Natuur­monumenten.

Vragen over uw lidmaatschap?

Stel ze aan onze Ledenservice via: (035)655 99 11 of nm.nl/vragen Opzeggen van uw lidmaatschap Telefonisch via onze Ledenservice: (035) 655 99 11 of online: nm.nl/opzeggen Puur Natuur Reacties: puurnatuur@natuurmonumenten.nl ISSN:2213_218X Aan dit nummer werkten mee Frans Bosscher, Stefan Claessens, boswachters Bart van der Aa, André Donker, Ruben Kluit, Mirte Kruit en Hanne Tersmette, tuinman Jan Graafland, Wilco Meijers, Mariëtta Nollen, ecoloog Harm Piek, Jeanine van der Velden, Annemieke Zemmelink Art direction & vormgeving ­ Maters & Hermsen ­Vormgeving Foto op cover ­Steven Murray Prepress Studio Boon Productiebegeleiding Graphic ­Reclame Druk, papier, biofolie RotoSmeets drukt Puur Natuur op FSC Recycled Credit en volgens EU-Ecolabel geproduceerd papier.

Indien ­nodig wordt Puur Natuur ­­verpakt in biofolie. Werp deze w ­ ikkel in de gftcontainer, voor ­minimale ­milieu­­belasting.

Verzending PostNL vervoert Puur ­Natuur en c­ ompenseert de ­volledige CO2 -­uitstoot hiervan.

3

leden Natuurmonumenten vraagt dit jaar op allerlei manier aandacht voor de dramatische ­achteruitgang van de insecten. We vroegen deelnemers aan de Midzomernachtloop wat zij zelf doen om de insecten een steuntje in de rug te geven.

WEL LEZER, MAAR NOG GEEN LID? Word nu lid van Natuurmonumenten nm.nl/word-nu-lid LID VOOR HET LEVEN Zet uw lidmaat­schap nu om voor het leven. Makkelijk en fiscaal aftrekbaar!

U regelt het op nm.nl/lidvoorhetleven WORD VRIJWILLIGER Dankzij onze enthousiaste en onmisbare vrijwilligers blijft de natuur mooi en staan de deuren van onze bezoekers­centra open. Ook vrijwilliger worden? nm.nl/vrijwilligers

Nynke: ‘Ik heb laatst een volk van 50.000 bijen geadopteerd.’

Barbara: ‘We hebben een mengsel van wilde bloemen rondom het huis gestrooid.’

‘Insecten zijn de onbegrepen bewoners van deze planeet. Om ze te helpen, heb ik alle tegels uit de tuin gehaald.’

‘Ook als je tegels in de tuin hebt, kun je nog steeds bakken met bloemen neerzetten. Dat ziet er ook nog eens mooi uit.’

CONTRIBUTIES EN GIFTEN Uw contributie en/of gift kunt u overmaken op rekening­nummer NL69 INGB 0000 0099 33. nm.nl/doemee

BEELD: LENNEKE LINGMOND

NALATEN AAN DE NATUUR Geef de natuur door aan nieuwe generaties door Natuurmonumenten op te nemen in uw testament. nm.nl/nalaten

facebook.com/ natuurmonumenten 300.000 fans twitter.com/ natuurmonument 36.000 volgers instagram.com/ natuurmonumenten 32.000 volgers

­Natuurmonumenten heeft de ANBI-status en voert het CBF-­keurmerk van het Centraal Bureau ­Fondsenwerving.

Natuurmonumenten is een van de goede doelen die structureel gesteund worden door de loterij.

Ellen: ‘Wij gebruiken geen bestrijdingsmiddelen. We verwijderen onkruid met de hand.’

Olaf: ‘Ik wil zelf een insecten­ hotel maken en dat in de tuin hangen.’

Joep: ‘We hebben een insectenhotel dicht tegen het huis geplaatst zodat de temperatuur aangenaam is.’

Elke: ‘En we hebben een mooie vlinderstruik in de tuin.’

‘Ik laat het lekker groeien in de tuin. Het ziet er minder strak uit, maar de insecten zijn je dankbaar.’

4

Dooddoeners ‘Ik weet niet welke hemelse designer de pissebed heeft geïnnoveerd, maar het moet een klamme kleffe dag zijn geweest, zonder zon. Dat heeft hem of haar geïnspireerd tot het bedenken van dit onooglijke kruipsel, waarvan ik bij de gedachte dat het in mijn bed zal klimmen, de rillingen over mijn rug voel lopen.’ (schrijver Marjan Berk, 2007)

/ ‘Het ‘nut’ van de pissebed was vroeger nog groter. […] Vooruitstrevende artsen

schreven het slikken van pissebedden voor. En in 1885 werd tong met p ­ issebed­saus als culinair hoogstandje aanbevolen.’ (schrijver Monica Wesseling in Trouw, juni 2014)

/ De

natuur doet aan recycling. Dode dieren, bladeren en bomen… Al het organische materiaal wordt verwerkt voor nieuw gebruik. (Afvalverwerkers, p15)

/ ‘Als een dier sterft

komt er een fascinerende successie van diersoorten op gang. De kleinste aaseters hebben de beste neus. De waarneming van vleesvliegen reikt over een tot twee kilo­ meter. Binnen 24 uur dient zich een schare vliegen, kevers en mijten aan.’ (bioloog

/ ‘In drie weken kan honderd kilo vlees en beenderen tot stof vergaan’ (ecoloog Harm Piek van Natuurmonumenten) / Zonder insecten zou de wereld ten onder gaan aan haar eigen afval. (Entomoloog Gary Hevel, 2004) / Insecten eten meer stedelijk afval dan ratten – en insecten sterven uit. (Amerikaanse onderzoeker Amy Savage) / Een team van Micha Dudek)

Europese wetenschappers ontdekten dat een doodgewoon insect binnen veertig minuten flinke gaten in een plastic boodschappentas kan eten. (in: National Geographic, november 2016)

/ ‘Elke fase van de afbraak van dood hout heeft zijn eigen insecten.

De eerste maken het toegankelijk voor de soorten die dieper een stam in gaan.

Daarom heeft het bos ook steeds nieuw dood hout nodig.’ (boswachter Ruben Kluit, pagina 9)

/ ‘Als je in een bos loopt, wat ik graag doe, zie je chaos, dood en ellende. Permanent.

Dingen vallen om. Soms groeien paddenstoelen uit bomen. Soms helemaal niet.

Eigenlijk is het een grote treurigheid in het bos.’ (schrijver Dik van der Meulen, NRC 2009)

/ ‘De natuur heeft nog heel lang profijt van zo’n dode boom. Van een boom met zacht hout zoals de populier wel minder dan van een eik. Het kan wel tientallen jaren duren voordat die helemaal is opgeruimd.’ (boswachter Ruben Kluit, pagina 9)

5

24

nummer HERFST 2018

16 Het vuile werk

Red onze insecten (in het bos)

6

30

46

BUITEN RUIKT HET NAAR HERFST

34

In en uit de s­ teigers

14 Puur Kort 15 De redders van het Quakjeswater 21 Puur Natuursport met boswachter Hanne

42

De zwijnen van de Stippelberg

22 Wat weet jij van de pissebed?

37 Webwinkelen 38 Gulle gever: Herinnering aan Zeemansduin 39 Puur Kort 40 WAD een film

12

45 De vereniging, dat ben jij 50 In het nieuws: Succes na protest 51 Tot ziens elfenbankje

6

Leve het bos

7

Red onze insecten

Deel 3

Deze Puur Natuur staat in het teken van insecten als opruimers. Deze groep breekt organisch materiaal af tot nieuw voedsel voor planten. En zelf zijn ze ook weer voedsel, voor vogels bijvoorbeeld. Deze insecten verschuilen zich onder iedere stoeptegel, maar in het bos vind je de grootste verscheidenheid. Maar niet in ieder bos. Hoe zit dat?

L

TEKST: Frans Bosscher

aten we beginnen met een duik in de geschiedenis. Onze bossen zijn niet heel natuurlijk. Vanaf de achttiende eeuw hebben we bomen aangeplant voor houtproductie. In die tijd zag je in Nederland nauwelijks bossen. Wel veel heidevelden en stuifzanden waar schapen en koeien graasden. Die vlaktes werden vol gezet met bomen. Zo ontstonden nieuwe bossen met voornamelijk naaldbomen. Die leverden bruikbaar hout, aanvankelijk vooral voor de mijnbouw.

Op de grove den na, waren de bomen in deze productie­ bossen uitheems. Dat betekent, uit andere werelddelen.

Soorten die snel groeiden en mooie, rechte stammen ­kregen, geschikt voor palen en planken. Maar voor insecten blijken deze bossen minder geschikt.

Kritische insecten Door de verontrustend snelle afname van het aantal insecten (76% in 30 jaar) nemen we als Natuur­ monumenten extra maatregelen voor insecten. Zij staan aan de basis van het leven zelf. En willen we die basis goed op orde hebben, moeten we ook iets doen aan de eenvormigheid van onze productiebossen.

Insecten zijn kritisch. Brits onderzoek toonde aan dat de veel soorten zich specifiek verbinden aan een bepaalde plant. In het bos verbinden zich de meeste soorten aan wilgen, eiken en berken, respectievelijk 450, 423 en 334 insectensoorten. Geïmporteerde boomsoorten, zoals

lariks, Amerikaanse eik of tamme kastanje hebben veel minder van deze gebonden soorten, respectievelijk 38, 12 en 11. Dat betekent dat boomsoorten die hier van oorsprong vandaan komen, insecten veel meer te bieden hebben, dan de boomsoorten die in onze productie­ bossen staan.

Ruim de helft van de Nederlandse bossen is nog produc­ tiebos met vooral naaldbomen. Die bomen staan vaak heel dicht op elkaar, in rijen van gelijke leeftijd en dikte.

Hierdoor valt er weinig zonlicht op de bodem en leven er maar weinig insecten. Juist deze bodeminsecten zijn nodig om het bos gezond te houden. Zij ruimen alles op wat dood is – dier, blad, tak of boom. Dit organische afval verwerken zij tot nieuwe voedingsstoffen voor het bos. In het dichte en gesloten productiebos blijven naalden en takken gewoon liggen en vormen een dikke zure laag, waarin ook schimmels zich niet thuis voelen.

Andere planten en struiken krijgen door het gebrek aan ruimte en licht ook geen kans. Dat betekent nog minder insecten.

Natuurmonumenten wil de productiebossen daarom omvormen tot meer natuurlijke bossen. Zo’n natuur­ lijk bos onderscheidt zich door variatie; in (inheemse) boomsoorten, in de leeftijden van die bomen, meer open of juist dicht begroeide plekken en bosranden met door­ nige struiken en bloemen. En last but not least: dood hout. Vijftig procent van de insectensoorten die in bos­ sen leven, is afhankelijk van dode of aftakelende bomen.

Het klinkt misschien gek, maar een bos is pas echt

8

Productiebos, alle sparren zijn even oud

BEELD: NATUURMONUMENTEN - MARTIN STEVENS, A. DEN HARTIGH, GEURT BESSELINK

Dood hout leeft 40%

Circa 40% van de ­ dieren in de Nederlandse bossen is gebonden aan dood hout, aldus EIS, het ­kenniscentrum voor insecten. Dit zijn 1000 tot 2000 verschillende soorten insecten, ­

spinnen, k ­ reeftachtigen en ­duizendpotigen.

750

keversoorten leven in dood hout, waaronder de Europees ­beschermde ­vermiljoenkever en ­vliegend hert

1.000

soorten paddenstoelen groeien op dood hout

20

soorten mossen

Bos met dood hout

gezond als zo’n twintig procent van alle bomen daarin dood zijn, zowel staande als liggende dode bomen. Hoe groter de variatie, hoe meer insecten zich thuis voelen.

Het Harderbos In het Harderbos in Flevoland zijn we op de goede weg.

Boswachter Ruben Kluit neemt ons mee. Hij houdt van de rust in zijn bos. ‘Hoewel ik hier vaak ben, kan ik nog steeds verrast worden. Door de kracht van de natuur om zich aan te passen, bijvoorbeeld.’

Het Harderbos kun je een voorbeeldbos noemen, met vele soorten bomen die in ons land thuishoren. Maar het bos is nog jong en werd omstreeks 1970 heel gestruc­ tureerd aangeplant met vakken beuken, eiken, wilgen, essen en populieren. Die vakken zijn op google maps nog goed te zien. Op de vruchtbare zeeklei groeiden de bomen vervolgens heel snel uit tot een bos.

Ruben leidt ons twee uur lang rond en wijst op de bomen die nu allemaal zo rond de vijftig jaar oud zijn. ’Voor een natuurlijk bos niet helemaal ideaal. Daar vind je door­ gaans ook bomen van wel driehonderd jaar oud. Aan de leeftijd van onze bomen kunnen we niets veranderen en we hebben ook te maken met grenzen waar het bos tegenaan loopt, zoals wegen. Toch hebben we hier al veel bereikt met maatregelen waarmee we de variatie vergro­ ten. Ons doel is een zo natuurlijk mogelijk bos, een bos dat z’n eigen loop bepaalt.’

9

Jong, natuurlijk bos

Ingrijpen voor meer natuur Ruben en zijn collega’s versnelden de ontwikkeling in het Harderbos door de waterstand te verhogen en Schotse hooglanders in het gebied te zetten. Ook de kettingzaag kwam er aan te pas. Langs de bosrand bijvoorbeeld. Daar maakten ze geleidelijke overgangen tussen het open veld en bos. Ruben wijst naar de bramen. Daartussen hangen nu talloze spinnenwebben met kruisspinnen. In de zomer wemelt het hier van de zweefvliegen, bruin zandoogjes, bijen, weidebeekjuffers en viervlekken. Daar omheen staan weer veel brandnetels. Ruben is blij met die plant: ‘Brandnetels verdienen meer waardering, zeker als het gaat om insecten. Dagpauwogen, spinnetjes, vliegen, torren, cicaden, lieveheersbeestjes en groot koolwitjes houden allemaal van brandnetels.’

De Schotse hooglanders grazen vandaag langs de bos­ rand. Ook die zijn goed voor het lokale insectenleven, vertelt Ruben: ‘Op de mest komen vlinders als atalanta, dagpauwoog en koolwitje af. En in de zanderige kuilen, die stieren graven om soortgenoten te imponeren, zie je veel graafbijen.’

Dode bomen Ruben neemt ons verder het bos in. Daar zien we opval­ lend veel dode bomen. Ruben vertelt dat de populieren langzamerhand aan het eind van hun leven zijn. Geregeld waait er een om. En het bos heeft last van een schimmel,

Oud, natuurlijk bos

afkomstig uit Azië. Die richt een ravage aan onder de essen. ‘Het is jammer dat de es uit het landschap ver­ dwijnt, maar de ziekte zorgt wel voor gaten in de Bomen in bosranden en ook voor veel staande dode bomen.

Nederlandse Daarin maken spechten holen. Later kraken mar­ bossen zijn: ters die holen. Die kraken trouwens ook nesten 34% jonger dan 40 jaar van buizerds en haviken.’

46% tussen 40 en 80 jaar Na een stuk dicht en donker bos staan we ineens 18% tussen 80 en 120 jaar op een open, lichte plek. Alsof er een spotlight 2% ouder dan 120 jaar op de bosbodem is gezet. In het volle licht groeien jonge bomen. Ze maken een groeispurt nadat ze jarenlang als mini-boompjes in de schaduw van een moederboom hebben gestaan. Die kolos ligt nu naast ons op de grond. Ruben trekt wat schors los en wijst op de pissebedden, duizendpoten en kevers. De dode boom is een insectenparadijs. We zien larven en slakkeneitjes op en in het hout. De tonderzwammen op de stam zitten vol gaatjes, aangevreten door kevertjes. ‘Elke fase van de afbraak van dood hout heeft zijn eigen insecten. De eerste maken het toegankelijk voor de soorten die die­ per een stam in gaan. Daarom heeft het bos ook steeds nieuw dood hout nodig. Dat moet dan ook behoorlijk dicht bij elkaar liggen, want veel van die opruimende insecten zijn niet erg mobiel. De natuur heeft heel lang profijt van zo’n dode boom. Van een boom met zacht hout zoals de populier wel minder dan van een eik. Het kan wel tientallen jaren duren voordat die helemaal is

STRUIKLAAG Tussen 1m35 en 8m.

Struikgewas, vooral op plekken waar veel licht is, bijvoorbeeld door een ongevallen boom.

Opbouw van het gezonde bos

BOOMLAAG Alles boven 8m, daar waar kruinen het zonlicht vangen

KRUIDLAAG Tussen 10 en 135 cm. Bijvoorbeeld brandnetel en vingerhoedskruid. In deze laag vind je ook zaailingen van bomen.

BEELD: NATUURMONUMENTEN - GEURT BESSELINK

STROOISELLAAG Dode bladeren en naalden in staat van ontbinding.

11

opgeruimd. Daarom heeft het vliegend hert ook dode eiken nodig. De larven zitten tot wel acht jaar diep in het hout voordat ze verpoppen.’

Op de stam van deze dode boom groeien alweer kleine eiken, meidoorns en elzen. En een eikvaren, merkt Ruben blij op. ‘Deze varen heeft een stabiel vochtig klimaat nodig en een omgeving waar veel kalk zit. Dat zijn signalen van een gezond bos.’ Op de stam ligt een vossenkeutel vol pitten. En verderop schiet een ijsvogel voorbij. Die blijkt z’n nest in de wortelkluit te hebben gemaakt. Ook dat zijn mooie signalen.

Hulp van de bever Het belang van dode bomen is groot, maar laten we de levende niet vergeten. Ruben: ‘Voordat bomen ter ziele gaan, is het wel zo mooi als ze ook heel oud worden. Niet alleen omdat een oude boom respect afdwingt, maar ook omwille van de insecten. Een Duitse onderzoeker telde in de kroon van een zes­ honderd jaar oude boom 2.041 dieren, verdeeld over 257 soorten. Ook belangrijk, zo’n oude boom fun­ geert als zaadboom die zorgt voor nieuwe generaties.

Daarom selecteert Ruben af en toe een boom die tijd van leven krijgt. De bomen eromheen zaagt hij dan zoveel mogelijk weg. Vervolgens mogen de koeien er bij. Zij houden de plek rondom de toekomstboom open door de opschietende jonge boompjes weg te vreten.

Ruben neemt ons mee naar weer een andere plek.

Dwars door de bomen en struiken komen we bij een grote poel middenin het bos. Oeverlibellen en een enkele keizerlibel schieten over het water en langs

de kant heen en weer op jacht naar insecten. De libellen zelf zijn weer voedsel voor de boomvalk. De keizerlibel jaagt ook ook in het kruidenrijke grasland verderop. Een bloemenzee, waarin rode ogentroost bloeit. Die plant gaat op andere plekken in het land hard achteruit gaat.

De vaart, die het Harderbos in tweeën deelt, heeft een nieuwe bewoner: de bever. Ruben wijst op de burcht langs de oever. ‘De bever is echt een aanwinst voor ons bos. Over een breedte van zo’n tien meter knaagt hij alle bomen langs de vaart weg. Daarmee maakt hij ruimte voor allerlei planten waar veel vlin­ ders, zweefvliegen en hommels op afkomen. Zo helpt hij ons bij het maken van meer variatie in het bos.’

Wat vogels vertellen Dat al die afwisseling in het Harderbos tot een rijk insectenleven leidt, blijkt wel uit Rubens verhaal.

Maar heeft hij harde cijfers? Ruben: ‘Helaas. We heb­ ben de insecten hier nog nooit geïnventariseerd. Maar we onderzoeken wel welke soorten vogels hier broe­ den en in welke aantallen. Het afgelopen jaar telden we hier 53 broedparen per 100 hectare. Dan hebben we alle ‘gewone’ vogels, zoals mezen en merels, nog niet meegenomen. Ter vergelijking: op de Veluwe zit je op 10 broedparen per 100 hectare. Al die broed­ vogels zijn insecteneters. Een goede indicatie dus dat het goed gaat met de insecten in het Harderbos. En een reden verder te gaan met ons werk om het bos steeds natuurlijker te maken. Niet alleen het Harder­ bos, maar alle bossen in Nederland. Zo helpen we niet alleen de insecten, maar ook de andere dieren in het bos.’

Wat doet Natuur­ monumenten?

1

6 87

2 4 3 5 9 10 11

Voorbeelden van b ­ ossen die we omvormen van naald- naar gemengd loofbos.

1. Compagnons­bossen (Fr.) 2. L euvenumse Bossen (Gld) 3. B ergherbos (Gld) 4. P lanken Wambuis (Gld) 5. H eumensoord (Gld) 6. K aapse Bossen (Utr.) 7. N P De Loonse en ­Drunense Duinen (NB) 8. H uis ter Heide (NB) 9. S tippelberg (NB) 10. M ookerheide (Li.) 11. L aurabossen (Li.)

Top 10 Hoeveel insectensoorten zijn verbonden aan welke boom?

1 Wilg 450

2 Zomer en Winter eik 423

3 Zachte en Ruwe berk 334

4 Populier 189

5 Grove den 172

6 Beuk 98

7 Gewone esdoorn 43

8 9 Europese Amerilariks kaanse eik 38 12

10 Tamme kastanje 11

12

Vraag aan

Frans

Was de hete, droge zomer erg schadelijk voor de natuur?

Vragen aan Frans & Jan

BEELD:ARNAUD MOOIJ (FRANS), GETTY IMAGES

Wil je iets weten over de natuur?

Of heb je een vraag over je tuin?

Of over de natuur in je tuin? Frans ­Bosscher van Natuurmonumenten en Jan Graafland, tuinman van Weleda, geven je vanaf dit seizoen samen ­antwoord. Deze keer blikken ze terug op de droge zomer.

Frans van ­Natuurmonumenten Werkt al jaren als redacteur voor Puur Natuur en kent bijna alle natuur­ gebieden. Ook als hij het antwoord op je vraag niet meteen weet, zoekt hij een boswachter die het wel weet.

Tuinman Jan Vertelde in iedere Puur Natuur iets over zijn tuin bij onze partner Weleda. Zijn kijk op alles wat groeit en bloeit is origineel en vaak verrassend. Wil je weten wat er in jouw tuin gebeurt?

Ook een vraag?

Stuur die naar natuurvraag@natuurmonumenten.nl.

Frans en Jan geven altijd antwoord. En de leukste vragen komen in Puur Natuur.

De uitzonderlijke droogte bracht sommige kwetsbare natuurgebieden flink in de problemen. Vooral in hoogveen-, en beekgebieden.

Wiebe Borren, hydroloog bij ­Natuurmonumenten, vertelde me: ‘Droogt het hoogveen uit, dan verdwijnt het en komt niet meer terug. In het Fochtelooerveen gingen zo een aantal stukken verloren.’

Ook veel trilvenen ­verdroogden. Dit zijn zompige pakketten half verteerde planten­resten

die ­drijven op water of modder. Gevoelige planten als blaasjeskruid ­kwamen daar niet meer tot bloei. In verdroogde ­vennen bleef het oeverkruid weg. Op de heide zagen we nauwelijks zeldzame klokjes­gentianen.

De heide­struiken zelf verdorden ook en kregen geen bloemen.

Dat alles had zijn weerslag op insecten en vlinders. Zij vonden veel minder nectar.

Vraag aan

Frans

Kunnen ­dieren gen­oeg ­voedsel vinden in een droge zomer?

Zwijnen, dassen, gladde slangen en ­ooievaars – om maar een paar soorten te noemen – hadden en hebben het moeilijk.

Er is veel minder voedsel, ook na de droogteperiode.

In beken en poelen waarin boomkikkers zich voortplanten, was geen druppel water meer te vinden.

Ook beken waarin typische beekvissen leven, zoals de zeer zeldzame elrits, beekprik, beekdonderpad en rivierdonderpad, vielen droog. In een reddingsactie werd met netten en emmers de laatste beekprikken uit de Reusel (NB) en de Verloren Beek (GLD) gered. Of het leven in de beken zich zal herstellen, weten we nu nog niet.

13

Vraag aan

Jan

Houden water­planten meer vocht vast?

Dat ligt aan je definitie van waterplanten. P ­ ­­lanten die wij doorgaans waterplanten noemen, zoals waterlelie, waterpest en riet, zorgen in de natuur juist voor verlanding. Ik noem ze daarom ‘ontwateringsplanten’. Maar vet-

planten als hemelsleutel en aloë bestaan voor wel 95 procent uit water. Dat zijn dus de feitelijke waterplanten. Zij brengen water in de droogte. Planten die zoveel vocht vasthouden, net als de sedums op een groen dak, hoef je bijna nooit water te geven. Nu ja, afgelopen zomer misschien een enkele keer.

Vraag aan Vraag aan

Frans

Jan

Door de klimaat­ verandering gaan we vaker zulke zomers ­krijgen. Wat te doen?

Hoe houd ik het water vast in mijn tuin?

Om de overlevingskansen van planten en dieren te vergroten, is het zaak om veel meer water vast te houden in en buiten natuur­ gebieden. Dat dat goed werkt was te zien in gebieden waar de afgelopen jaren al is geïnvesteerd in het bergen van water, zoals in de Noord­polder in het zuidwesten van Brabant en de Empese en Tondense Heide ten zuiden van Voorst (Gld); hier had de natuur zichtbaar minder te lijden van de droogte.

Vraag aan

Door plekken te maken waar je het water kunt verzamelen als het wel regent. Zelf heb ik een diepe kuil gegraven in mijn tuin.

Dat is geen vijver met folie, maar een laagte waar het water heen kan. Ook tijdens een droge periode blijft het daar nog lang vochtig en er groeit altijd wel wat. Wil je permanent water in je tuin, kun je een ­speciekuip in­­ graven. Voor je het weet zit die vol kikkers.

Welke planten kunnen het beste tegen droogte?

Jan

Je hebt natuurlijk echte droogteminners, zoals oregano, lavendel, monnikenpeper/kuisheidsboom, salie en thijm. Ook duizendblad, kamille, heelblaadje, St-Janskruid, goudsbloem houden het lang vol. Verder kun je vertrouwen op tweejarigen als stokroos, zwarte toorts, stalkaars, kaardebol en teunisbloem.

De tweejarigen onderscheiden zich doordat ze zich in het eerste jaar geheel richten op het maken van een bladrozet en diepe penwortel. Zaai ze in op de langste dag van het jaar en het lijkt wel of die wortel met het dalen van de zon mee indaalt in de aarde. Ik kom penwortels tegen die wel een meter lang zijn. In het voorjaar van het tweede jaar rijst de plant op, mee met de zon, en bereikt – diep ­verankerd – vaak grote hoogte.

Win een Weleda Arnica Sport pakket (t.w.v. € 35,47) Met de 100 procent natuurlijke Arnica-producten van Weleda kun je spierpijn voorkomen en genezen. Deze producten zijn daarom zeer geliefd bij hardlopers, wandelaars en fietsers.

Win nu één van de 5 Arnica Sport pakketten.

Beantwoord de vraag: hoe wordt Arnica ook wel genoemd? Stuur je antwoord vóór 15 oktober 2018 naar weleda@natuurmonumenten.nl o.v.v. je naam en adres. Succes!

14

Meester Pompelmoes

O

nbewoonde eilanden, ik heb er al lang een fascinatie voor. Het begon toen ik een jaar of acht was met het prachtige verhaal ‘­Meester Pompelmoes en het onbewoonde eiland’ (geschreven door de onvolprezen kinder­ boekenschrijver Hans Andreus).

Natuurlijk las ik later ook Robinson Crusoë en genoot ik weer wat jaren later van de boeken en tv-programma’s van Boudewijn Büch over onbewoonde eilanden. En wat me nog heel goed bijstaat, is dat ik zo rond mijn twaalfde in een klein opblaasbootje het Eemmeer (en de vaargeul met veel beroepsvaart) overstak, om het mysterieuze eiland De Dode Hond te bezoeken. Een avontuur dat ik pas veel later aan mijn ouders opbiechtte.

Ik besef heel goed dat ik een bevoorrecht mens ben: in de bijna twintig jaar dat ik werkzaam ben in de (inter-) nationale natuurbescherming, heb ik vele prachtige plekken mogen bezoeken.

Daar waren ook heel wat exotische eilanden bij. Maar eerlijk is eerlijk. Het meest bijzondere was wel, dat ik in de afgelopen twee jaar meerdere malen voet aan wal heb mogen zetten op Marker Wadden in ontwikkeling.

U weet het waarschijnlijk wel: midden in het Markermeer maakt Natuurmonumenten, met steun van veel andere partijen, een archipel van natuureilanden. De ontwikkeling daarvan is Hollands Glorie in optima forma, waarmee we Nederland weer wat mooier maken. Lees vooral ook over de wandeling op pagina 24!

Dat werken aan een mooi Nederland is wat ik zie als de ultieme verantwoordelijkheid die wij als Natuurmonumenten hebben. Een verantwoordelijkheid die wij alleen kunnen dragen en waarmaken, dankzij de steun van meer dan 700.000 leden en donateurs én de meer dan 200.000 kinderen die lid zijn van OERRR. Sinds begin deze maand kan iedereen naar Marker Wadden en volop genieten van dit nieuwe stuk Nederland. Wie zich even weer de jonge ontdekkingsreiziger wil voelen – en wie wil dat niet? – moet zeker gaan.

BEELD: ERIK BUIS

Marc van den Tweel, directeur ­Natuurmonumenten

Op de bres voor de Kampina De natuur van de Kampina bij Boxtel (NB) lijdt al jaren onder meststoffen die via de lucht in het ­kwetsbare natuurgebied terechtkomen. En nu dreigt daar nog eens een flinke schep bovenop te komen. Pal naast het natuurgebied komt een megastal met 16.000 varkens. Nog meer mest.

Buurt­bewoners, Natuurmonumenten en de Brabantse Milieufederatie kwamen in actie. 21.000 mensen onder­tekenden een petitie. Intussen hebben de organisaties de zaak ook voor­ gelegd aan de rechter. Je kunt de actie nog tekenen: ­ geenmegastal.petities.nl

DE VERENIGING NODIGT JOU UIT! Als lid van Natuurmonumenten kun je meedenken over de natuur bij jou in de buurt. Doe je mee?

Meer informatie vind je op nm.nl/vereniging FLEVOLAND

27 okt: Ledenmiddag met boswachter André Donker over Marker Wadden (zie p.27)

FRIESLAND

5 nov: ledenvergadering (met speciale aandacht voor de Wadden), Kanselarij in Leeuwarden, 20.00 uur.

DRENTHE

22 sep: speciale leden­ middag van 13.00 tot 16.00 uur in en om bezoekerscentrum Dwingelderveld in Ruinen.

Een mooie g ­ elegenheid

om kennis te maken met het werk van Vereniging ­Natuurmonumenten en met de regionale leden­ commissie. Er zijn excursies, een demonstratie schapen drijven, een kinderprogramma, een natuurcafé en een ­boswachterspreekuur.

24 okt: bijeenkomst klankbordgroep: hoe gaan we om met de wolf?, zalencentrum Meursinge, Westerbork, 19.30 uur

NOORD-HOLLAND 26 sep: lezing over het IJmeer en het Markermeer 14 nov: ledenvergadering

**VACATURE**

Wil je je inzetten voor onze mooie gebieden rondom ­Eelde-Paterswolde? En vind je het interessant om mee te praten over het beleid van Natuurmonumenten? Dan zoekt de ledencommissie Drenthe jou! Meer weten?

Neem dan contact op met Gea Bijkerk, voorzitter van lc Drenthe: T 06-52 19 99 71

H

et is eind jaren zestig. Rijkswaterstaat wil de autoweg over de nieuwe Zuid Hollandse Haringvlietdam doortrekken, ook over Quakjeswater. Dit duinmeer, ontstaan in de 17e eeuw, is sinds 1927 in handen van Natuurmonumenten. Een groep biologen komt in opstand tegen de plannen. Onder hen Kees Blom en zijn vrouw Agnes Steinbusch, die hier op de foto staan. Met hulp van de bekende professor Victor Westhoff brengen zij de planten in het gebied in kaart.

De waarde van dit stukje duinlandschap blijkt groot.

Kees Blom houdt een voordracht bij Rijkswaterstaat en overtuigt hen ervan om voor een ander tracé te

kiezen, één die zuidelijker ligt en Quakjeswater grotendeels spaart.

Kees en Agnes vandaag. Nog steeds komen ze graag in Quackjeswater, altijd wel een paar keer per jaar. En telkens zijn ze weer verrast dat het gebied er zo goed bij ligt. De planten die zij toen beschermden, bloeien hier nog steeds. Het is nu vijftig jaar geleden dat zij hun onderzoek en protest organiseerden. Daarom schonken ze het gebied een fijne bank voor alle bezoekers. Deze maand gaan ook de sluizen in de Haringvlietdam weer op een kier. Daarmee krijgt de deltanatuur nog meer ruimte. En daar maakt Quakjeswater, mede dankzij deze redders, gelukkig nog steeds deel van uit.

BEELD: ERIK BUIS

15

16

Afvalverwerkers We vinden ze vaak vies of griezelig, maar ook deze insecten zijn belangrijk. Zij recyclen de natuur. Dode dieren, bladeren, hele bomen… Ze verwerken al het organische materiaal voor nieuw gebruik. Behalve uit insecten bestaat het leger afval­verwerkers uit schimmels, paddenstoelen en aaseters.

Heb je een zwakke maag, blader dan maar snel verder.

BEELD:BUITENBEELD - ARJEN DROST

Doodgraver

Deze kever (10-35 mm) ruikt de dood al van verre en vliegt grote afstanden naar rottende kadavers. De doodgraver eet niet het dode vlees, maar de maden van andere afvalverwerkers die dat dode vlees eten. Het aas zelf is wel nuttig voor de voortplanting. Deze kever begraaft een dode muis, kikker of vogeltje om er eitjes in te leggen. Ze is een zorgzame moeder. Als de eitjes uitkomen, tjirpt ze haar jongen bij e ­ lkaar en voert ze haar keverlarven tot ze na een dag of zeven verpoppen.

17

Zijn groene broertje doet zich tegoed aan levend vlees en kan een schaap doden. Maar de blauwe vleesvlieg (10 mm) geeft de voorkeur aan dieren die al dood zijn. Het vrouwtje legt tot 600 eitjes in het vlees en die komen na 1 Ă 2 dagen uit. De witte maden voeden zich met het rottend vlees, daarna graven ze zich in de grond om te verpoppen.

BEELD: GETTY IMAGES

Blauwe vleesvlieg

18

Atalanta

BEELD:GETTY IMAGES

Deze vlinder, die ook vast in jouw tuin voorkomt, is eigenlijk geen aaseter. Maar hij drinkt wel van het vocht dat uit het aas druppelt.

Behalve op een vlinderstruik, kun je ze dus ook tegenkomen op dode dieren. Ook de gehakkelde aurelia en de zeldzaam geworden grote weerschijnvlinder houden wel van zo’n stinkend sapje.

19

Driehoornmestkever

BEELD: GETTY IMAGES

Deze zwarte, bolle schoonheid is de driehoorn­ mestkever (12-20 mm) – een mannetje want hij heeft grote hoorns. Hij leeft van mest en ruimt op achter de koeien, schapen of konijnen. Deze kever plant zich maar één keer in zijn leven voort.

Na het paren graaft het vrouwtje, meestal samen met het mannetje, een lange gang met enkele zijgangen. Die gangen stoppen ze vol met voedsel.

Het duurt ongeveer twee jaar voor de volgende lichting mestkevers volwassen is.

20

Bolitophagus reticulatus

BEELD:GETTY IMAGES

Een ingewikkelde naam voor dit onopvallende mini-kevertje (5-8 mm), maar boswachters zijn blij als ze hem vinden. Hij leeft van en in tonder­ zwammen, en die komen niet veel voor. Je vindt die knoestige padden­ stoelen alleen op dode of stervende oude bomen, meestal berken of beuken. De aanwezigheid van de bolitophagus reticulatus is voor ­boswachters dus een bewijs dat er genoeg dood hout in het bos ligt.

21

Wereldrecord

N

ijmegen, november 2017. Ik zit op de tribune van de Zevenheuvelenloop en bijt op mijn nagels. De Afrikaanse atleet Cheptegei doet een gooi naar het wereldrecord op de 15 kilometer en dat is bloedspannend. Halverwege de missie lijkt Cheptegei kansloos, maar in het tweede deel van de race versnelt hij ineens. En dat helemaal alleen, zonder ‘hazen’. Die konden hem niet bijhouden. De laatste kilometers zijn zenuwslopend. Ja! Ja!... nee!! Mislukt op drie seconden. Wat een teleurstelling. Alle toeschouwers vallen stil.

Ik was er wel een beetje ziek van. Maar gelukkig mocht ik die dag namens Natuurmonumenten ook de cheque van 53.163 euro in ontvangst nemen.

Dat geld brachten de duizenden hardlopers van de Zevenheuvelenloop bijeen voor de natuur – de fijnste plek om in de frisse buitenlucht je trainingsrondjes te maken.

Een deel van het geld gaat naar de aanleg van mooie trails in onze natuurgebieden. Daar waar wij, natuursporters, elkaar tegenkomen. De Zevenheuvelenroute, bijvoorbeeld. Een goed gemarkeerde hardlooproute van 7,5 km door Nationaal Park Veluwezoom. Die route kreeg een extra lus van 15 km, zodat je een ronde van in totaal 22 km kunt maken. Onderweg wachten je zeker verrassingen, want het barst daar van het wild. En wie wil nu niet worden aangemoedigd door wilde zwijnen?

Het gebied waar ik zelf boswachter ben, profiteert ook. Daar werken we aan een nieuwe route door het ‘s-Gravelandse Corversbos (NH).

Wil je volgend jaar ook een gooi doen naar het wereldrecord? Begin je training nu in de natuur. En wij blijven mooie routes maken, want ook in 2019 zijn wij het goede doel van de Zevenheuvelenloop.

Inschrijven kan op nnzevenheuvelenloop.nl Hanne

Met de kop in de wind

Op 13 oktober kun je voorafgaand aan de profwedstrijd meedoen aan de tourversie van de Tacx Pro Classic. De wieler­ koers, met start en finish op Neeltje Jans, voert je door een van mooiste delen van Zeeland, de Bloemdijken in de Zak van Zuid-Beveland. Door mee te doen steun je de bloemrijke natuur in dit gebied. Als je bij je aanmelding een vrijwillige donatie aan Natuurmonumenten doet (3, 5 of 10 euro), ontvang je ons insectengidsje of een fiets­routeboekje.

Meer info en aanmelden: tacxclassiczeeland.nl

BEELD: NATUURMONUMENTEN - GEURT BESSELINK

NATUURSPORTEN MET BOSWACHTER:

KALENDER Hardlopen

14 OKTOBER Trailrun door de Dru17,18 NOVEMBER nense Duinen, Drunen Hardlopen door de (NB) 11/22/33 km natuur, Nijmegen (Gld) devilstrail.nl/dakdrunense-duinen 15 km nnzevenheuvelenloop.nl 14 OKTOBER De vierde editie met Trailrunning drie afstanden (Ut) 3/8/15/20 km TIP! Heb je je al aan­ haarrijntrailrun.nl gemeld voor de Natuur Trailserie?

10 NOVEMBER 29 SEPTEMBER Off-road op Schier.

IJmuiden Kust Trail Schiermonnikoog 8,9 DECEMBER 15/30 km Veluwe Wintertrail devilstrail.nl/ schiermonnikoog mudsweattrails.nl

Wielrennen 23 SEPTEMBER Harbour Tour, langs Voorne Putten, het Haringvliet en Rotterdam (ZH) 70/100/130 km harbourtour.nl 13 OKTOBER Tacx Classic met een finish op Neeltje Jans 75/130 km tacxclassiczeeland.nl

22

Aan de achterzijde zitten kleinere uitsteeksels, de uropoden. Die kunnen afweerstoffen afscheiden om vijanden op afstand te houden. Egels, kikkers, padden, vogels, spitsmuizen en spinnen zien pissebedden als lekker hapje.

De zeven segmenten van het lichaam tellen elk een paar gelijke poten. Elke poot bestaat weer uit zeven elementen. Met zijn veertien poten kan een pissebed zich snel uit de voeten maken als je een bloempot optilt.

Alles wat je misschien helemaal niet wil weten over de Na de selectie griezels op de pagina's hiervoor, hier nog een kleine toegift. Een opruimer die niet mag ontbreken: de pissebed. Leeft onder bijna iedere stoeptegel en boomstronk in je tuin.

In verschillende soorten en maten.

TEKST: Wilco Meijers BEELD: Inge van Noortwijk

Dit is een kelderpissebed, maar wist je dat we in Nederland wel 87 soorten pissebedden hebben, waarvan 39 soorten landpissebedden. De rest leeft in het water.

De meeste pissebedden hebben primitieve ogen waarmee ze alleen licht en donker kunnen onderscheiden. Belangrijker zijn de twee lange antennes op de kop. Daarmee tasten ze hun omgeving af en weten ze waar het vochtig is.

Pissebedden eten planten­resten en rottend hout, aangevuld met mest, aas en ­schimmels voor de eiwitten. Pissebeddenkeutels, op hun beurt, zijn weer voedsel voor veel planten en bodemdiertjes. Zo hebben pissebedden dus een belangrijke rol in de voedselkringloop.

23

Na de paring vervelt het vrouwtje en vormt zich een broedbuidel aan de buikzijde, tussen de pootjes. Die bevat tien tot maximaal tweehonderd eitjes. Die ontwikkelen zich tot jonge pissebedjes.

Last van bedplassen? Eet dan gedroogde en vermalen pissebedden of strooi ze tussen de lakens. Heel heilzaam voor de blaas.

Pissebedden zijn ­kreeftachtigen en komen oorspronkelijk uit de zee. Daarom beschikken ze nog altijd over kieuwen (pleopoden) waarmee ze vocht en zuurstof opnemen. Die moeten altijd vochtig blijven. Daarom leven ze altijd op vochtige plekken.

Pissebedden hebben een zogeheten exoskelet.

Dat is een verhard schild aan de buitenkant dat hen beschermt en ervoor zorgt dat alle lichaamsdelen op hun plaats blijven. Als het uitwendige skelet te klein wordt, vervellen ze. Voor dat volgende skelet weer hard is, maken ze even een groeispurt door.

BEELD: © NATUURMONUMENTEN - STRAYSTONE, DEBBY DOODEMAN, GETTY IMAGES

24

Op reis naar nieuw land

25

Zin in een ontdekkingsreis? Dan hebben we sinds kort een mooie bestemming in de aanbieding: Marker Wadden. Het eerste eiland is klaar en sinds 8 september geopend. Hier vind je rust, ruimte, wandel­paden, stranden en vogels. Heel veel vogels. En dat in het hart van het land.

Frans Bosscher TEKST:

W

e hebben dat allemaal wel eens. Je leest of praat ergens over en probeert je daar een voorstelling van te maken. Als je dan met de werkelijkheid wordt geconfronteerd, blijkt dat je verbeelding behoorlijk tekort is geschoten. Het is allemaal veel heftiger, intenser, indrukwekkender dan je had bedacht. Dat overkwam mij toen ik voor het eerst voet aan wal zette op het eerste eiland van Marker Wadden.

Met boswachter André Donker ging ik er deze zomer op een zonnige ochtend naar toe. Ik heb sinds 2011, toen de plannen serieus werden, diverse teksten gemaakt over de archipel in wor­ ding. Als vanzelf ontstond er in mijn hoofd een idee van hoe die nieuwe eilanden eruit zouden zien. Het is allemaal anders, zo werd al snel duidelijk.

Dat begon al op de boot. In de verte – op zo’n acht kilometer van Lelystad – zijn de contouren van eiland 1 maar net te zien in de onmetelijke plas water die het Markermeer is. Het is écht ver

26

2

1

BEELD: NATUURMONUMENTEN - WIEL ARETS, STRAYSTONE, GETTY IMAGES

1

uit de bewoonde wereld.

Het volgende moment van verwondering is als we op het eiland aankomen. Wat is het hier groot. Je kunt de andere kant het eiland niet zien. Er blijkt maar liefst twaalf kilometer aan wandelpaden te liggen. En dan is er nog een strand van bijna een kilometer. Een echt strand waar golven op rollen, met een bran­ ding die uitnodigt om het water in te springen.

Overal waar je komt, hoor en zie je vogels. Er hangen grote zwermen meeuwen en visdieven – met spierinkjes in hun snavels – in de lucht. Dit voorjaar lag een deel van het eiland bezaaid met klutennesten. Het is indruk­ wekkend hoe snel de vogels bezit hebben genomen van dit nieuwe stukje Nederland.

Ook zo opmerkelijk zijn de

momenten dat we door dichte muggenwolken lopen. Terwijl het hele land in de ban is van de schrikbarende achteruitgang van de insecten, heb je hier het idee dat er wel erg veel zijn. Die insecten, vertelt André, hebben er mede voor gezorgd dat er zo snel zo veel vogels op Marker Wadden zijn neergestreken.

Net als de vele visjes die in het ondiepe water zitten en de gar­ naaltjes en ander klein spul dat al in de bodem zit. Het is alle­ maal voedsel.

Marker Wadden, het laat maar weer eens zien hoeveel veerkracht de natuur heeft als je zorgt voor de goede omstandigheden.

En je kunt het nu met eigen ogen zien.

Aankomst- en vertreksteiger voor de boten van en naar Lelystad. Er komt nog een horecavoorziening.

Vlakbij de haven ligt een prachtig recreatiestrand.

Hier is het motto: Hup, de kleren uit en zwemmen.

2

Een geweldig begin van de wandeling. Je overziet vanaf deze toren de hele archipel. Bij helder weer kun je tot Enkhuizen en Almere kijken.

3 Vooral in het voorjaar is het een drukte van jewelste in de vogelkolonies.

De lucht zich vol met kokmeeuwen en visdiefjes die af en aan vliegen met voedsel.

4

Geniet van de vogels die in het voor- en najaar neerstrijken op ‘wegrestaurant’ Marker Wadden.

Als ze hun buiken vol hebben gegeten, vliegen ze door naar het noorden of zuiden.

6

Marker Wadden 2,5 tot 6 kilometer MARKERMEER MARKERMEER

27

5

MARKER WA5D D E N MARKER WA D D E N

500 m

6 7

7 4

7

Slibvelden en moeras Water

250 6

M A R 4K E R WA D D E N

L e g enda Zand

0

MARKERMEER

4

Wandelpad

8

Wandelroute (2,5 km) Wandelroute (6 km)

3

Uitkijktoren Vogelkijkhut Recreatiestrand

8

Toekomstige horeca

3

2 8

3 Havenkom

2 2

1

Havenkom

START Havenkom

1 1

Ledenmiddag met André Donker Kom ook kennismaken met Natuurmonumenten in Flevoland. We vertellen je over het werk van de boswachters en de gebieden. Daarna vertelt boswachter André Donker je alles over Marker

Wadden. De natuur ontwikkelt zich snel op deze nieuwe eilanden. Ook de Ledencommissie stelt zich voor.

Ben je benieuwd naar wat we doen en hoe je als lid het verschil kunt maken,

kom dan 27 oktober naar de ledenmiddag. We ­kijken uit naar je komst!

Voor meer informatie en aanmelden, ga naar: nm.nl/vereniging/ ledencommissieflevoland

START

Podcast over Marker Wadden Een uitgebreide versie van de wandeling die we maakten over Marker Wadden kun je beluisteren in de nieuwe aflevering van onze podcast. Abonneer je nu op de Puur Natuur podcast via SoundCloud of podcast-app. nm.nl/podcast

KAART: CATROGRAPHICS.NL

Eerste vijf eilanden

START

Marker Wadden

28

5

Feest voor onderzoekers

BEELD: NATUURMONUMENTEN - STEFAN CLAESSENS, STRAYSTONE, WILCO MEIJERS, GETTY IMAGES

6

5 Alsof je aan de kust bent.

Dat gevoel roept het Noordstrand op. Met een zandstrand en golven die aan komen rollen.

6

7

8

Duikt vaak op in open natte terreinen. De gele bloemen zitten vol met nectar, die een sterke honinggeur verspreidt.

Hij is dan ook zeer geliefd bij insecten.

Kluten, scholeksters, lepelaars… Je kunt hier in alle rust kijken naar de vogels die in een waddenlandschap met ondiep water en modderige oevers hun kostje bij elkaar scharrelen.

8

Wel eens een eend recht in de ogen gekeken? Dat kan vanuit deze hut. Je zit op ooghoogte met alle zwemmende vogels.

Voor onderzoekers is Marker ­Wadden een walhalla. In het gloednieuwe natuurgebied kun je precies volgen hoe de natuur zich ontwikkeld. ‘Een maagdelijk landschap’, aldus Liesbeth Bakker van het Nederlands Instituut voor Ecologie.

‘Twee jaar geleden was dit water.

Nu barst het al van de vogels en insecten.’

Liesbeth leidt verschillende onderzoeken op het eerste eiland. Met speciale vallen en vangtentjes kijkt ze vooral naar insecten: dansmuggen, zweefvliegen, bijen, loopkevers en spinnen. Voedsel voor de vogels die het eiland al vonden. Dit jaar broedden er 200 kluten, 1.700 visdiefjes, 820 kokmeeuwen. Eind juli kwamen 1.000 kemphanen langs, 9.000 dwergsterns, 3.000 oever­zwaluwen, duizenden berg-, slob- en krak­eenden om te rusten en te eten. Een bijzondere gast was de Pontische meeuw. Een soort die onder meer rond de Zwarte Zee en Kaspische Zee broedt. Ook zijn er al 127 plantensoorten gevonden.

Hoe kom ik op Marker Wadden?

Deze eilanden zijn alleen met een boot te bereiken. Als je geen boot hebt, kun je kijken of er een dagtrip wordt georganiseerd door een ­charterboot. Wij gaan ervan uit dat er in de nabije toekomst ook een veerdienst komt vanuit Lelystad.

Houd onze site in de gaten. markerwadden.nl

(ADVERTENTIE)

29

In het Markermeer voltrekt zich een wonder. Kluut, kokmeeuw, zwarte stern, kemphaan, oeverzwaluw, lepelaar en visdiefje ontdekken Marker Wadden. Op 8 september vierden we de opening van het eerste eiland van deze gloednieuwe archipel, maar de natuur eiste het gebied al veel eerder op. Honderden vogels wilden niet wachten en bouwden hun nest naast de bulldozers. En ook onder water schiet tussen opkomend riet en langs de bekkens vol slib het leven tevoorschijn. Voer voor vogels en vissen. Tussen het eerste idee en deze vijf eilanden ligt een lang proces van denken, plannen, hard werken en gestaag doordouwen. En natuurlijk ook een flinke financiĂŤle uitdaging. Daarom zijn we zeer dankbaar voor de steun van alle deelnemers van de Nationale Postcode Loterij. Zonder het Droomfonds en de extra projectbijdrage had het wonder van Marker Wadden niet kunnen bestaan.

BEELD: NATUURMONUMENTEN - CEES VAN KEMPEN

Het wonder van Marker Wadden

30

Met meer dan 2.600 gebouwen in bezit of beheer staat bij Natuurmonumenten altijd wel een monument in de steigers.

Tijdens een restauratie laten de bouw­werken je een glimp zien van het verleden en de belofte voor de toekomst. Daarom nodigt Natuurmonumenten je uit te komen kijken.

We organiseren onder andere excursies waar vakmensen je vertellen wat ze ontdekken en hoe ze te werk gaan. Wegens restauratie ­geopend! Kom je ook?

Hieronder een aantal plekken waar ­Natuurmonumenten in de steigers staat. 31 Als we geopend zijn, kun je komen kijken.

Kasteel Eerde

(Ov) Het interieur van dit 18e eeuwse kasteel wordt gerenoveerd.

We zetten binnenkort exclusief de deuren open terwijl vakmensen w ­ erken aan de marmeren vloer (uit een stuk steen gehouwen), de houten zwevende trap, de lambriseringen en de wand­bespanning.

Kasteel Hackfort

(Gld) In dit robuuste kasteel uit de 16e eeuw kun je straks logeren.

Het biedt vanaf 2019 onderdak aan vijf vakantiewoningen, te huur via buitenlevenvakanties.nl. Het ­kasteel is geopend op 23 november.

Keunenhuis (Gld)

In deze boerderij (na een brand herbouwd in 1908) lijkt de tijd een eeuw te hebben stilgestaan. De boerderij wordt met behoud van deze sfeer gerenoveerd en krijgt een nieuwe functie. Kok Nel Schellekens begint daar een ‘landschap-op-het-bord-keuken’, passend bij het complete landgoed van 23 hectare.

Geopend op 6 en 7 oktober.

Alle activiteiten die we organiseren wegens restauraties kun je vinden op: nm.nl/indesteigers

BEELD: HOLLANDSE HOOGTE - MARCEL VAN DEN BERGH, LENNEKE LINGMOND

Sint Pietersberg ondergronds

(Li) Tijdens de Tweede Wereldoorlog lag hier de Nachtwacht van Rembrandt opgeslagen. Maar in de mergel­gangen onder de grond van Maastricht bevindt zich nu nog een schat. Begin 1900 heeft Jules Sondeijker op de mergelwand met houtskool een replica van de Nachtwacht getekend. Deze tekening is op ware grootte gemaakt en was ooit te zien in het ‘museum’ van de grotten ­Zonneberg. Het ondergrondse zwaar beschadigde kunstwerk wordt gerestaureerd mede dankzij het Elisabeth Strouven Fonds. Jij mag komen kijken hoe we dat doen. Boek nu een van de rondleidingen op 18 of 25 oktober om 13.30 uur

32

De waterwerken in het Waterloopbos worden gerestaureerd, maar dit kunstwerk is vanaf de eind september 'uit de steigers'.

Kom je kijken?

BEELD: RAAAF EN ATELIER DE LYON

E

en eerbetoon aan de majestueuze architectuur van een onverwoestbaar Nederland. Dat is wat de ruimtelijke kunstenaars van RAAAF/De Lyon voor ogen ­hadden met hun ontwerp voor het Deltawerk in het Waterloopbos. Het kunstwerk geeft een nieuwe betekenis aan de Deltagoot, het meest imposante onderzoeksmodel van het Waterloopkundig Laboratorium. Dit lab was ruim veertig jaar gevestigd in het bos.

De modellen die op schaal waren gemaakt, dienden voor onderzoek, onder meer naar de ­deltawerken die ons moesten beschermen tegen de zee. In deze Deltagoot is bijvoorbeeld onderzocht met welke krachten bij de pijlers van de stormvloedkering in de ­Oosterschelde moesten trotseren.

In de jaren negentig sloot het laboratorium.

Computers maakten de buitenmodellen ­grotendeels overbodig. Sindsdien neemt de natuur het landschap over en raakten de modellen in verval. Het Deltawerk symboliseert deze overgang. De kunstenaars groeven de betonnen bak van 250 meter lang en 7 meter hoog uit. Ze zaagden delen van de wand eruit en draaiden die een kwartslag. Om de goot ligt nu water. Nu bepaalt de natuur hoe het kunstwerk zich verder ontwikkelt. De verwachting is dat de hele constructie overwoekerd zal raken. Goed voor vogels en insecten. Deze artist impression geeft je al een beeld. Het Deltawerk kwam tot stand dankzij financiële steun van de provincie Flevoland en de gemeente Noordoostpolder. Vanaf 29 september kun je komen kijken hoe het geworden is.

Eerbe

 toon

33

Licht aan!

Van 27 t/m 30 september zijn diverse modellen in het Waterloopbos verlicht. Zin in een sprookjesachtige wandeling van 2 kilometer? Kaarten voor het evenement LICHT aan! in het Waterloopbos zijn verkrijgbaar op: nm.nl/ waterloopbos-licht-aan

34

Egel zoekt woonruimte De dagen worden al korter en dan begint het bij mij te kriebelen. In de zomer en het najaar heb ik ook graag een veilige plek om me terug te trekken, maar in de winter ben ik zeker niet graag dakloos. Ik heb het liefst een huisje op een rustig plekje, ergens achter in de tuin of het park. Met deze tips maak je me blij.

Kasteel

Wil je me echt gelukkig maken? Geef me dan een echt huis. Gewoon een omgekeerd kistje of mand, iets groter dan een schoenen­doos. Dat is voor mij als een kasteel. Vergeet het gat van de deur niet! PS: Ik heb graag een ­gangetje voor ik binnen ben! (zie tekening)

DAGEN XXL 35

Egelpoortje

Ik vind het fijn om van de ene tuin naar de andere te lopen. Een schutting is dan wel lastig. Waar zit een gat waar ik doorheen kan? Zo kan ik van de ene naar de andere tuin scharrelen.

ING WILDE BUITEN DAGEN Vergeten hoekje

KOM JE OOK?

Klimmen, klauteren, tijgeren, Bezoekerscentrum vuurtje stoken, vogels spotten. ­Brunssummerheide (Li.) Ben jij klaar om een boswachter van OERRR te worden? Dat kan 22 okt Bezoekerscentrum Oisterop de ING Wilde Buiten dagen.

OERRR en ING willen de natuur voor een nóg zijn er spannende avonturen te beleven en maken wijkse Bossen en Vennen (NB) grotere groep kinderen dichterbij brengen. zij de grootste NatuurExpo van Nederland.

21 okt Daarom organiseren we deze herfst op maar liefst Bezoekerscentrum Alle evenementen zijn gratis voor 23 toegankelijk okt Gooi en Vechtstreek (NH) B

ezoekerscentrum 10 locaties in het land de ING Wilde Buiten Dagen. kinderen van 4 t/m 12 jaar en hun ouders.

Hoeve Wielrevelt ­ De Wieden (Ov.) In de herfstvakantie, op 22 en 23 oktober, vinden de ING Haarzuilens (NH) Kijk voor meer informatie 25 en okt aanmelden op Wilde Buiten Dagen XXL plaats in de Kaapse Bossen. Bezoekerscentrum Samen met de boswachters van Natuurmonumenten­Veluwezoom www.oerrr.nl/ingwildebuitendagen Lycklamabos Nijemirdum (Fr.) (Gld) Bezoekerscentrum Laat weten waar ik woon, door een bordje neer te hangen. Met ­Dwingelderveld (Dr.) Meld je aan op OERRR.nl/ De Onlanderij Eelderwolde ingwildebuitendagen ‘Hier woont Egel’, of zoiets. Dan weten die bladblazende tuinOERRR is een initiatief van Hoofdsponsor mannen dat ze even ergens anders moeten gaan blazen.

(Dr.) Bezoekerscentrum Trotse ­Nieuwkoopse Plassen (ZH) hoofdsponsor: Jullie tuinen zijn zo netjes. Nergens een hoop bladeren en losse takken in een vergeten hoekje in de tuin. Dat zijn juist de plekken waar ik me graag terugtrek.

Hier woon ik

Is jouw (klein)kind al OERRR? Buiten begint het ­avontuur, ook nu de bladeren van de bomen vallen. Buiten is OERRR! Voor € 15 per jaar maak jij je kind of kleinkind al lid.

Als nieuw lid van OERRR krijg je: * Welkomstpakket en een pas van OERRR * Elk seizoen de leukste buitenkaarten * Korting op activi­teiten in de natuur Aanmelden via OERRR.nl

In onze bezoekerscentra kun je terecht voor speur­tochten (ook naar paddenstoelen), knutselmiddagen en struinen met de boswachter. Kijk voor info op OERRR.nl Bezoekerscentrum ­Veluwezoom (Gld) Leer 30 sep vliegen op een bezemsteel, blaas grote toverbellen en maak je eigen heksenbrouwsel.

Naardermeer OERRR Water­safari 10 okt met avontuurlijke opdrachten op en langs het water.

Bezoekerscentrum ­Nieuwkoopse Plassen (ZH) speciale OERRR12 okt avondtocht, we gaan met ­speciale apparatuur op zoek naar jagende vleermuizen.

Bezoekerscentrum ­Dwingelderveld OERRR 17 en 24 okt ­Wildwandeling: in de schemering gebeurt er altijd wel iets spannends buiten.

Pannenkoekhoes de Stroper, De Lutte (Ov.) Vier hier je Iedere dag kinderfeestje of loop de route van OERRR.

22-07

BEELD: ANNEMARIE GORISSEN, GETTY IMAGES

HERFSTVAKANTIE 072216_ing_wbdxxl_adv_puur_220x240.indd 1

ADVERTORIAL 36

EERST EEN WEDSTRIJDJE BOOMSTAMLOPEN BALANCEREND BOOMSTAM GROEN Door Chantal “ Grote takken verzamelen, verstoppertje spelen en klauteren op van die dikke boomstammen.

We hadden nog wel een week in het bos kunnen blijven.

Zo fijn om samen buiten te zijn.”

Ontdek de natuur met Landal GreenParks Met welke verhalen komt u thuis? Op onze ruim 85 parken geniet u van een vakantie midden in de natuur. Of u nu kiest voor bos, heide, strand of bergen. Vanaf de parken wandelt en

SPECIAAL AANBOD U ontvangt tot € 25,- extra korting* én als geschenk planten wij een boom voor u ter waarde van € 25,-.

Het aanbod is geldig voor verblijven in 2018.

Ga voor meer informatie, prijzen en reserveren naar landal.nl/NAT18L of bel 0900-8842 (gebruikelijke belkosten).

fietst u zo de groene omgeving in. Overdag trekt u er samen op uit. Om vervolgens te ontspannen en te genieten op het park en in uw accommodatie.

Regionaal genieten Elk park ligt in een unieke regio, met een grote rijkdom aan natuur en cultuur. Bij Landal GreenParks maakt u kennis met die mooie omgeving en typische streekgerechten en producten.

We investeren in een gezondere omgeving, stimuleren de biodiversiteit en versterken de regio.

* Deze aanbieding geldt voor een verblijf in de periode tot 31 december 2018 en is alleen van toepassing op nieuwe reserveringen en wordt berekend over de actuele prijzen. De aanbieding geldt niet in combinatie met andere acties, kortingen, spaarprogramma’s en all-in arrangementen. Uitbetaling in contanten of vergoeding anderszins is niet mogelijk. De beschikbaarheid van accommodaties kan per park, type en/of aankomstdatum verschillen en is beperkt. De minimale huurprijs na korting bedraagt € 99,- (exclusief bijkomende kosten). Geldt niet voor campingverblijven op de bungalowparken van Landal GreenParks. Kijk voor de volledige voorwaarden op www.landal.nl/NAT18L. Prijswijzigingen en druk- en zetfouten voorbehouden.

Ontdek wat groen kan doen

37

Bekijk deze producten op

www.natuurmonumentenshop.nl AGENDA 2019 De nieuwe Natuurmonumenten agenda is uit!

Extra voordeel!

AGENDA & KALENDER 2019

€ 15,95

leden € 13,95 Ruim

LEDEN € 22,50

15 % Korting

BIJEN EN HOMMELS VERRASSEND VLAKBIJ Ontdek welke bijen en hommels er in jouw tuin zijn.

KALENDER 2019 De nieuwe Natuurmonumenten kalender is uit!

€ 14,95

€ 14,95

leden € 12,95

MOK ‘QUEEN BEE’ MET ONDERZETTER Leuk om cadeau te doen of te krijgen! € 9,95

leden € 8,95

EIKEN HAARDHOUT Verantwoord stoken met haardhout van Natuurmonumenten dat vrijkomt bij duurzaam bosbeheer. € 265,00

Vanaf € 25,- gratis thuisbezorgd. Onder dit bedrag berekenen wij € 4,99 verzendkosten.

Met jouw aankoop steun je de natuur in Nederland.

leden € 240,00

38 Lijane Zeeman, “tante Ly” voor iedereen die haar goed kende, begon in 1957 kindervakantieoord Zeemansduin op Texel. In de jaren die volgden, bezorgde ze duizenden kinderen een onvergetelijke tijd. Ze overleed in 2017, op 93-jarige leeftijd. Haar bezittingen liet ze na aan Natuurmonumenten.

‘K

inderen horen niet tussen de grote mensen. Niet in de drukte, zij moeten vrijheid en de ruimte hebben,” vertelde tante Ly aan de Texelse ­Courant in 1959. In 1957 opende zij met haar vakantie­oord een Speelnatuur van OERRR avant la lettre. Zeemansduin was open van juni tot en met september en telde een hoofdgebouw, een keukenafdeling en bijgebouwen. Het terrein lag nogal afgelegen, op een kaal stuk duin midden in de natuur en aan de rand van de Mokbaai. Die eerste jaren kwam je er via een zandpad, het Molwerk. De veerboot landde toen nog in Oudeschild.

De kinderen sliepen in slaapzalen of in de tenten. Die stonden op houten vlonders zodat er geen water binnen kon stromen.

Zelf bivakkeerde Lijane in die zomermaanden tot 1976 in een caravan. Daarna liet ze een huis op Zeemansduin bouwen.

De kinderen, die bij haar op kamp gingen, kwamen via bedrijven en scholen uit Nederland, maar later ook uit België en

het Duitse Ruhrgebied. Tante Ly hield de touwtjes strak in handen. Zij hield niet van gekkigheid. Wie zich niet aan de regels hield, kon vertrekken.

Lijane, geboren in Monnickendam, kwam op Texel terecht via haar ouders, die een zomerhuisje hadden in het bos ‘De Dennen’. Ze bleef altijd vrijgezel en was zelfstandig en ondernemend. En ze hield van de natuur. Ze nam de kinderen altijd mee naar buiten, van het ene plantje naar het andere. En al die kinderen koesteren onvergetelijke jeugdherinneringen aan Zeemansduin en “Juffrouw Zeeman”.

De Nalatenschap op SBS 6 Lijane Zeeman liet in overleg met haar zus Margot en ouders – die allen eerder overleden – haar bezittingen na aan ­Natuurmonumenten.

Deze winter staat het leven van Lijane Zeeman centraal in een aflevering van De Nalatenschap (18 november om 12.30 uur op SBS 6)

BEELD: MARIJKE POUWER

De kinderen van Lijane Zeeman

39

Wildlife Film Festival Rotterdam

Zondag filmdag voor Natuurmonumenten

NATUUR WERKDAG Een dag per jaar kun je overal in Nederland de handen uit de mou­ wen steken in een natuurgebied, boomgaard, houtwal, poel of sloot.

3 november is het weer zover. Op 520 locaties – ook bij Natuur­ monumenten – kun je zagen, snoeien, baggeren, harken, timme­ ren, noem maar op. Meer info en aanmelden: natuurwerkdag.nl

VANAF 1 MAART IN DE BIOSCOOP EMS FILMS

MARK VERKERK IGNAS VAN SCHAICK

PRESENTEERT EEN FILM VAN EN REGIE EN SCENARIO MARK VERKERK PRODUCTIELEIDING IGNAS VAN SCHAICK CREATIVE PRODUCER TON OKKERSE BEGELEIDING ABATUTU CATVERTISE SABINE VAN DER HELM VOICE OVER MARTIJN FISCHER TEKSTEN TRUI VAN DER BRUG SYLVIA WITTEMAN ANDRE JANSE CAMERA PAUL EDWARDS STEPHAN VOS WILLEM BERENTS MICHAEL SANDERSON TOM BELDMAN BERTIE GREGORY RENE HEIJNEN JORIS PESKENS KLAUDIE BARTELINK PETER VAN RODIJNEN WERNER MARITZ ANOUSKA RIJNHOUT MAX VAN GILS LOCATIE-GELUID ALDO CIACCINI MONTAGE EN NABEWERKING MARK VERKERK STEPHAN VOS HELEN DELACHAUX THAMAR NAHAR SJOERD STADT MUZIEK TOPNOTCH KEES DE KONING HANNA VINK KH MUSIC WARD HENSELMANS BERNARD JOOSTEN AUDIOMIX AMARANTH STUDIO COLORIST REDLINE JOEL SAHULEKA ASSISTENTIE JOHANNES BROUX LUCAS HUIKESHOVEN SAM BROEKMAN RICHARD REIJ SEBASTIAAN ELSHOF GRAFISCH ONTWERP EGBERT LUYS MAARTJE ROOS WEBSITE ROBERT DOETS MARKETING EN SOCIAL MEDIA LUCA VERSTEEGE AWI RABELISTA NIJHOF GUUSJE VAN SCHAICK PRIYA VIRDI DYLAN DRIESSEN FOTOGRAFIE FRANS LEMMENS MARJOLIJN VAN STEEDEN MAARTJE ROOS ADVIES ANNEKE BLOKKER GEERT TIMMERMANS REMCO DAALDER TRAILER FEDDE WAPSTRA LESMATERIAAL NATUURWIJS KEELIN O’CONNOR MAGRET NOTTE GEERTEMARIE DE GELDER SPECIALE DANK FELIX GUTTMANN DISTRIBUTIE AMSTEL FILM WWW.DEWILDESTAD.NL

FACEBOOK.COM/DEWILDESTAD

INSTAGRAM.COM/DEWILDESTAD

Leden van natuurmonumenten kunnen op vertoon van hun ledenpas met het hele gezin met 25% korting naar het festival. Een passe-partout voor de Natuurmonumenten Zondag kost dan slechts 15 euro per persoon).

Meer info: wffr.nl

WORD BEDRIJFSSUPPORTER! De natuur heeft de steun van uw bedrijf hard nodig. Helpt u als bedrijf of onder­nemer Natuurmonumenten bij het beschermen en ­beheren ervan?

U bent al bedrijfssupporter vanaf 299,- euro per jaar.

U steunt het werk van Natuur-

monumenten waardoor iedereen in Nederland kan genieten van en leren over ons natuurlijk erfgoed.

MEER INFORMATIE op nm.nl/bedrijfssupporter of stuur een mail naar bedrijfssponsoring@ natuurmonumenten.nl

BEELD: GETTY IMAGES, AANBIEDERS

3 NOVEMBER

Honderd natuur­documentaires uit binnen- en buitenland zijn van 24 t/m 28 oktober te zien op het Wildlife Film Festival Rotterdam (WFFR). De slotdag van het festival is WFFR Natuurmonumenten Zondag.

Op deze zondagmiddag draaien vanaf 12.00 uur achter elkaar de drie grote Nederlandse natuurfilms van dit jaar: WAD van Ruben Smit (zie ook pagina 40), Wild van Luc Enting en De Wilde Stad van EMS Films.

Fi lm tip

WAD een film Moeder bergeend besluit de gok te wagen. Van­ uit het veilige konijnenhol waar ze haar eieren uitbroedde, wil ze met haar jong naar de Wadden­ zee, zo’n twee kilometer verderop. Een hachelijke onderneming voor kuikens van een paar uur oud.

Hoe het afloopt zie je in de bioscoopfilm WAD. Filmmaker Ruben Smit: ‘Ik wilde een film te maken die leest als een goede roman. Geen sprookjes, maar de rauwe pure schoonheid van het waddengebied.’

De film gaat op 1 oktober in première, in een levens­ echt waddendecor in het WTC in Leeuwarden.

De release voor de rest van het land staat gepland op dierendag, 4 oktober. Hij is ook te zien op het Wildlife Film Festival Rotterdam (zie p. 39).

BEELD: RUBEN SMIT

41

BEELD: NANDO HARMSEN, GETTY IMAGES

42

Op steeds meer plekken in Nederland verrijken ze het bos: wilde zwijnen.

Maar officieel zijn ze niet overal welkom. Of toch wel? Boswachter Bart van der Aa koestert de zwijnen in zijn Brabantse natuurgebied de Stippelberg, zolang het er maar niet teveel worden.

43

2012: Wat doen die zwijnen hier?

Het was wel een verrassing toen ik op de Stippelberg voor het eerst oog in oog stond met een wild zwijn.

Die hoort hier niet, dacht ik. En hij was niet alleen.

Die eerste zwijnen bleken niet op eigen houtje te zijn gekomen. De dieren waren uitgezet. Door wie weten we nog steeds niet. En we waren er niet blij mee. De zwijnen vertoonden namelijk onnatuurlijk gedrag en zwierven onwennig rond. Ook door land­ bouwgebieden, met schade tot gevolg. Auto’s waren ze ook niet gewend, waardoor de verkeersveiligheid in het gedrang kwam. Die eerste lichting hebben we daarom moeten afschieten.

2013: Een nieuwe generatie Opnieuw wilde zwijnen op de Stippelberg. Opnieuw uitgezet, denken we. Deze keer ­kregen ze veel jon­ gen. Wat te doen? Al die wilde zwijnen afschieten?

Dat bleek onhaalbaar. Bovendien gedroeg deze nieuwe generatie zich een stuk natuurlijker. Ze leerden om weg te blijven bij mensen en wegen. En in het bos wisten ze waar en wanneer er eten te vin­ den was. Hun geboortegrond werd een natuurlijke thuishaven.

2013: Onrust De wilde zwijnen bleven. En dat gaf onrust bij de boeren. De Stippelberg ligt in het hart van een gebied met veel intensieve veehouderij, met hon­ derdduizenden gehouden varkens in de nabijheid.

Een uitbraak van bijvoorbeeld varkenspest zou enorme impact hebben. De angst voor overdracht is overigens ongegrond. Tussen wilde zwijnen en gehouden varkens is geen enkel contact. Ver­ spreiding van dierziekten vindt vooral plaats door menselijke activiteiten. Maar toch, het sentiment leeft wel. De zwijnen vraten ook gewassen, als mais en gras. Die schade kun je als boer wel verhalen, maar dat geeft veel rompslomp. En dan de kans op aanrijdingen, al valt dat nog mee. Aanrijdingen met reeën (gemiddeld veertig keer per jaar in en rondom de Stippelberg) komen veel meer voor.

De zwijnen zetten ook het wildbeleid op zijn kop.

Officieel mogen alleen op de Veluwe en de Meinweg in Limburg zwijnen leven. Daarbuiten niet. Maar handhaving van die nuloptie is een utopie. Ook in andere regio’s. Zwijnen, vaak afkomstig uit Duits­ land en België, leven inmiddels in talrijke gebieden in zuidelijk en oostelijk Nederland.

2016: Zwijnenoverleg De zwijnen blijken blijvertjes. Dus gaan we met z’n allen aan tafel. Met de provincie, gemeente, politie, landbouw, jagers, terreinbeheerders, het IVN. Er komt een zwijnentafel (lokaal overleg) en een zwij­ nencommissie (provinciaal overleg). Alle belangen worden zorgvuldig meegewogen. De meest wense­ lijke insteek is snel duidelijk. We gedogen het wilde zwijn, maar beperken de schade.

BEELD: NATUURMONUMENTEN - WILCO MEIJERS, GETTY IMAGES

44

2017: Binnen de perken Het zwijnenoverleg werpt zijn vruchten af. De boeren zorgen voor afrasteringen of schrikdraad, het Faunafonds vergoedt schade, wegbeheerders plaatsen borden en wildspiegels en wij geven, samen met het IVN, voorlich­ ting. En onontkoombaar: het geweer houdt de aantallen binnen de perken. Dat gebeurt door eigen medewerkers en goed opgeleide jagers.

We schieten niet graag, maar de zwijnen hebben hier geen natuurlijke vijanden en planten zich snel voort. En op deze manier kunnen we het wilde zwijn als bosbewoner van de Stippelberg behouden.

2018: aanwinst De droogte van deze zomer was ook zwaar voor de zwijnen hier. Maar door de vele poelen en vennen was er altijd wel een plek om in de modder te baden en te drinken. Ik kom ze dus nog geregeld tegen. Dat is altijd weer een ver­ rassing. Het is zo’n robuust, wild dier. Kom hier maar eens wandelen. De gedachte dat je door het bos loopt, wetende dat hier zwijnen leven, maakt je tocht vast spannender. De zwijnen zijn ook een aanwinst voor de natuur. Als inheemse bos­bewoners spelen ze een hoofdrol in de kringloop. Hun gewroet breekt de grond open, waardoor jonge bomen kunnen ontkiemen. Ze nemen graag een modder of zandbad. Daar­ door ontstaan er kuilen waar allerlei insecten, amfibieën en vogels van profiteren. Zo zorgen zwijnen voor een gevarieerder bos. En dat is wat we willen. In 1994, toen we als Natuur­ monumenten de Stippelberg verwierven, was dit een eentonig productiebos. Dat vormen we staps­gewijs om naar natuurlijk bos. Mooi dat de wilde zwijnen ons daarbij helpen.

De vereniging, dat ben jij

45

Een organisatie die ‘gesteund door de sympathie van tallooze natuurvrienden’ op de bres staat voor bedreigde natuurmonumenten. Dat was wat Jac.P. Thijsse wilde in 1905. Ruim honderd jaar later is Natuurmonumenten die vereniging van natuurvrienden. Van heel veel natuurvrienden.

Met meer dan 700.000 leden en donateurs (én meer dan 200.000 kinderen die meedoen in OERRR) staat Natuurmonumenten midden in de maatschappij en maakt ze deel uit van een brede beweging van mensen met hart voor de natuur. Het mooie van een vereniging is: IEDEREEN KAN MEEDOEN!

Hoe kun je als lid meedoen in de ­vereniging? Hoe kun je je stem laten horen over de koers?

Natuurmonumenten kent regionale ledencommissies in alle delen van het land. De ledencommissies houden regelmatig bijeenkomsten waar je als lid je mening kunt geven over natuur, landschap en cultuurhistorie. Een overzicht van de commissies en hun activiteiten vind je hier: nm.nl/ vereniging/ledencommissies De ledenraad is als het ‘parlement’ van Natuurmonumenten en wordt gevormd door leden van de regionale ledencommissies. Zij vertegenwoordigen de leden uit hun eigen regio’s.

De ledenraad bepaalt de hoofdlijnen van het beleid van de vereniging en benoemt de bestuursleden. Alle leden van Natuurmonumenten – jij dus ook – kunnen vergaderingen van de ledenraad (twee per jaar) als toehoorder bijwonen.

Data en agenda’s vind je hier: nm.nl/vereniging/ledenraad Het bestuur ontwikkelt, samen met de directie van de beroepsorganisatie, beleid en ziet toe op de uitvoering van genomen besluiten.

De boswachters zorgen ervoor dat de 355 natuurgebieden van Natuur­ monumenten (de leefgebieden van planten en dieren) goed beheerd worden. Daarnaast houden ze ook zo’n 1.300 historisch waardevolle gebouwen (500 hebben de status van rijksmonument) en vele honderden ­landschapselementen in goede staat.

BEELD: ANNEMARIE GORISSEN

De directie heeft de dagelijkse leiding over alle boswachters en andere medewerkers.

46

In juli vielen de eerste bladeren al van de bomen.

Maar nu valt de rest en gaan de opruimers aan het werk. Heb je het al geroken? In het bos ruikt de herfst het lekkerst. Ga je mee? Kijk voor alle excursies (data, kosten, aanmelden) op nm.nl/agenda of bel met onze ledenservice: T 035-655 99 55

Wie zoekt naar oude bomen vindt ze hier. Er staan eiken van zo’n 500 jaar – de Wodanseiken. In dit bos stond tot 2006 de Duizend­ jarige Den, die zo’n 400 jaar werd.

Spannende bossen

Dit waterrijke bos aan de rand van het Dal van de Ruiten A is een van de oudste bossen van ons land.

Het kooibos ontwikkelde zich anderhalve eeuw ongestoord. Met als resultaat een ­jungle van oude bomen en een wirwar van kamper­ foelie en hop.

Een bosreservaat met duintjes en laagtes in de Leuvenumse Bossen, waar de natuur al tien­ tallen jaren haar gang kan gaan.

Paddenstoel­ wandeling Help de broed­ vogels op Texel

Zin in een lekker weekendje uitwaaien op Texel én iets terugdoen voor de natuur?

Kom dan naar een van onze werkweekenden! Je helpt de boswachters om de natuurgebieden weer tiptop in orde te maken voor de broedvogels. Verder kun je mee op excursie en is er een presentatie over het vogelleven op het eiland.

Je verblijft in het Prins Hendrik Hotel in Oosterend (weekend 16-20 nov) en de Stayokay (weekend 1-3 feb). Meer info en reserveren: nm.nl/agenda

(4, 6, 13 okt) Judasoor of koraalzwam.

Na deze tocht herken je ze.

Slotplaatsfestival

(7 okt) Een gezellig familiefestival op landgoed De Slotplaats in Bakkeveen. Met streekmarkt, oude ambachten, OERRR voor de ­kinderen, paddenstoelentocht, eten en drinken en live muziek.

Vogeltrektocht

(14 okt) Op de Oudemirdumerklif aan het IJsselmeer houden trekvogels een tussenstop. Spot de meest ­bijzonder soorten!

Drenthe:

Nachtvlinderen

(5 okt) Een fel licht op een wit laken.

Welk nachtvlinders zie jij?

Bij het bezoekers­centrum ­Dwingelderveld Overijssel:

Vaartocht Beulake

(meerdere data sep en okt) Vaar mee naar het verdronken dorp Beulake. Twee grote stormen in 1775 en 1776 werden het dorp fataal.

Nazomeren met picknick Warmte en zonlicht z­ orgen ervoor dat in dit bos op een steile ­helling in Zuid-Limburg planten en vlinders leven die alleen hier voorkomen.

(29 sep) Wandel mee door het, vogelrijke gebied van de Vreugderijkerwaard bij Zwolle. Onderweg staat een picknick klaar.

Roepende uilen

(3 nov) Ga met de boswachter in het donker het bos in en hoor de geheimzinnige roep van de uil.

Gelderland:

Busexcursie Rijk van Nijmegen

(29 sep) Heel de dag en helemaal verzorgd met de bus langs de Sint-­Jansberg, Mookerheide en Landgoed Jachtslot de Mookerheide.

Struintocht

(5 okt) De hele dag struinen door het glooiende landschap van Nationaal Park Veluwezoom.

Mysterieus veen

(21 okt en 11 nov) Ervaar hoe prachtig en mystiek het Korenburgerveen is in deze tijd van het jaar.

Noord-Holland:

Marten en Oopjen

(28 okt, 10, 25 nov) Ooit hingen de portretten van Rembrandts Marten en Oopjen in het statige landhuis Schaep en Burgh. De boswachter vertelt je alles over de schilderijen en de buitenplaats.

Burlende damherten

(12, 15, 18, 19, 21 okt) Het is bronsttijd voor de ­damherten van Nationaal Park Zuid-Kennemerland.

Mannetjes imponeren de vrouwtjes én elkaar met hun geweien en hun lokroep: het burlen!

Nacht van de nacht

In de nacht van 27-28 oktober, als we de klok verzetten naar wintertijd, vieren we het donker. En staan we stil bij hoeveel licht we maken. In veel van onze gebieden zijn activiteiten in deze nacht: nm.nl/ nacht-van-de-nacht

BEELD: NATUURMONUMENTEN - XANDER SALES, GETTY IMAGES

Friesland:

48

Zuid-Holland:

Voornes Duin

(29, 30 sep, 13 okt) We gaan op zoek naar paddenstoelen in Voornes Duin met een echte kenner.

Roofvogels spotten

(22 sep, 6 okt) Ben jij gefascineerd door roof­ vogels? Wandel dan mee over eiland Tiengemeten met een vogelkenner.

Zeeland:

Zeehondenvaartocht (23 sept, 14 okt) Beleef de Oosterschelde vanaf de boot en spot zeehonden op de zandplaten. Vertrek: haventje Burghsluis.

Noord-Brabant:

Uilen speuren

(2, 10 nov) In het donkere bos bij Oisterwijk ga je op zoek naar de roep van de bosuil en vertelt de boswachter je meer over deze nachtroof­ vogel.

Limburg:

BEELD: GETTY IMAGES

Limburgse Molendag (7 okt) De Volmolen bij Epen is open.

De molenaars vertellen over de historie en de techniek . Op de binnenplaats kun je picknicken en uitrusten van je wandeling door het Geuldal.

Tijdreis

(17 okt) Zoek op de Sint-Pietersberg naar de plek waar miljoenen jaren geleden mosasaurussen zwommen in de krijtzee.

as. tvangt een ledenp rmonumenten on uu at pjes die N ta n ts va ui is n lid va Wie j het boeken bi en ijg kr g in rt regelden ook Daarmee kun je ko winkel. Maar we eb w ze on en n re we zelf organise activiteiten. re de an op g kortin

Leden voordeel

HORECA IN DE NATUUR e 2e kop koffi rsoon pe r pe is at gr andeling of w Na een fijne natuur kun je fietstocht in de iets lekkers in genieten van gelegenheden de vele horeca en. Je krijgt nu in onze gebied ffie gratis bij een 2e kop ko koffie/thee bestelling van persoon. r met gebak pe offiegratis pk ko nm.nl/2e

september Geldig: van 15 2018 r be t/m 31okto rsonen pe 2 l: Maximaa j inleveren bi g in rt ko Alleen n bo van originele

G RONDLEIDIN JK LI K KONIN M AMSTERDA m lijk Amsterda nk ni Ko k de Ont de zoek aan tijdens een be htkamer op ac w ke koninklij n én entraal Statio Amsterdam C dam. er k Paleis Amst het Koninklij er nn ke n echte Samen met ee e majestueuze id be je bezoek meer: nm.nl/ locaties. Lees sterdam koninklijkam 2018 27 oktober Data: 19 en r uu 5 .1 13 Tijd: 10.45 – Koninklijke Verzamelen: , Amsterdam wachtkamer ion Centraal Stat zonder 0 ,5 36 € : ijs Pr rt/€ 26,50 aa k ­ museumjaar jaarkaart met museum

ADVERTENTIES

HET BEAUTYGEHEIM VOOR EEN STRALENDE HUID

Weleda Gezichtsreiniging Het geheim voor een gezonde, stralende huid is je verzorgingsritueel beginnen met een milde reiniging.

Verwijder daarom onzuiverheden en make-up met Weleda’s 100% natuurlijke gezichtsreiniging. Je huid is daarna schoon en neemt verzorgingsproducten direct beter op. De natuurlijke start van je beautyritueel begint met Weleda Gezichtsreiniging. #WeledaBeautygeheim

EEN BEWUSTE KEUZE 0% SLS/SLES Uiterst mild en bijzonder effectief Voor ieder huidtype

50

ndschap la t e h r o o v n e m o k p o n e Sam bom.

Het nieuws sloeg in als een In het karakteristieke, kleined schalige landschap bij landgo tal Hackfort (Gld) zou een megas komen met bijna 1.500 melkkoeien. Buurt­bewoners en n leden van Natuurmonumente kwamen in verzet. Hieronder lees je wat er toen gebeurde.

juni 2015 Een ondernemer uit Vorden (Gld) wil een megastal voor 1.450 melkkoeien ­bouwen in Wichmond, pal tegen landgoed Hackfort van Natuurmonumenten aan. Het hightechbedrijf zal behalve melk ook embryo’s produceren voor het melkveecomplex Agri Brasil (80.000 melkkoeien).

Het is dit of een stal met 10.000 varkens, hoort de buurt. september 2015 Natuurmonumenten begint de campagne ‘Teken voor jouw landschap’ om het karakteristieke, kleinschalige coulissenlandschap te beschermen. Ruim zevenduizend mensen tekenen de online petitie. De meeste ondertekenaars komen uit de directe omgeving. oktober 2015 Een informatieavond bedoeld

om draagvlak te creëren voor het stallencomplex zet kwaad bloed bij buurtbewoners. De ondernemer, die zelf niet aanwezig is, blijkt geen helder plan te hebben voor het intensieve ­verkeer dat zijn koeienbedrijf met zich meebrengt. december 2015 De gemeenteraad van Bronckhorst bezoekt op uitnodiging van de ondernemer de locatie van de beoogde stal. Buurtbewoners wachten het gezelschap met ­spandoeken op. De bestuursrechter ­oordeelt dat een intensief ­veebedrijf op deze locatie niet toegestaan is. mei 2016 Natuurmonu­menten ­organiseert in Vorden een streekconferentie waaraan 280 mensen uit de Achterhoek deelnemen. Wat vind je belangrijk

voor het landschap waarin je woont, werkt en recreëert, is de vraag. ­Duidelijk is dat daarin er geen plaats is voor een intensieve veehouderij. september 2016 De Raad van State wijst de bouw van de stal definitief af.

De adviesorganisatie Gelders Genootschap oordeelt dat de stal de kernkwaliteiten van het Nationaal Landschap De Graafschap aantast. De gemeente lijkt zich nu ook tegen de komst van de megastal te keren. april 2017 De gemeenteraad behandelt een nieuw bestemmingsplan.

Weer is het spannend. Zou de nu toch gebouwd kunnen worden? De tegenstanders verzamelen zich opnieuw in de raadszaal. De raad komt er niet uit, de stemmen staken.

Wel krijgen burgemeester en

In het nieuw s

wethouders opdracht om partijen in gesprek te brengen. De mogelijkheid dat de buurt de boerderij koopt, komt in beeld.

Een rentmeester van Natuurmonumenten doet, mede op verzoek van de buurt, mee aan de onderhandelingen. december 2017 Buurtbewoners en de onder­ nemer bereiken een akkoord over de verkoop van grond en gebouwen, nadat Natuur­ monumenten zich garant stelt: Natuur­monumenten koopt 6 hectare bos en de provincie 64 hectare landbouwgrond, buurtbewoners kopen de boerderij, die een woonbestemming krijgt en weer in de verkoop gaat.

6 juli 2018 De koopakte wordt getekend. ‘s Avonds is er feest op het erf van de aangekochte boerderij.

51

BEELD: NATUURMONUMENTEN - BERT VEERMAN

Mirte Kruit, boswachter Leuvenumse Bossen

‘Elfenbankjes moet je vaak even zoeken.

Het is een beetje een verborgen paddenstoel die op stronken en takken van loofbomen groeit. Maar wie er oog voor heeft, ziet een sprookjesachtige verschijning. Als kind fascineerden paddenstoelen me al, vooral elfenbankjes. Al die waaiervormige hoeden die als dakpannen op elkaar liggen. Daar zie je in gedachten toch elfjes boven zweven?’

IN DE ANTIE HERFSTVAK TSE N OP 10 PLAA D IN HET LAN IN DE IN DE IN DE AK ANTIE IE FVSATKVANTIE K AHNESTR T HERFSTVA F R E SE N HATSEPN1 T 0APALTASA N E A O L P 0 1 L P O 0P OPN1D AND HLEATNLD IN T IN HET LAIN E H

KOM NAAR dE

IN DE ANTIE HERFSTVAK TSE N OP 10 PLAA D IN HET LAN

I Ng WI LdE BU ITEN dAgEN

kinderen nog nog dichterbij. dichterbij. Kijk op pagina 35 ?

OERRR en ING brengen samen KOM NAAR dE de natuur voor alle kinderen E KOM NAAR dE KOM NAAR dE OERRR.nl/ingwildebuitendagen voor een locatie bij jou in de buurt. Meld je aan op OERRR.nl/ingwildebuitendagen

I Ng I LdE BU ITENdAgEN dAgEN dEINg BUIW INg TEN I LdE dAgEN BU ITEN dAgEN WW I LdE BU ITEN

OERRR en ING samen de natuur alle kinderen nog dichterbij.

Kijk op pagina ? en deOERRR natuur voor en ING alle brengen kinderen samen nog dichterbij. debrengen natuur Kijk voor op alle pagina kinderen ? voor nog kinderen dichterbij.

Kijk op pagina ? op OERRR en ING brengen samen de natuur voor alle nog dichterbij.

Kijk pagina ? voor een locatie bij jou in de buurt.

Meld je aan op OERRR.nl/ingwildebuitendagen uurt.voor Meld een je locatie aan op bij OERRR.nl/ingwildebuitendagen jou locatie in de buurt. aan opMeld OERRR.nl/ingwildebuitendagen voor een bij jouMeld in deje buurt. je aan op OERRR.nl/ingwildebuitendagen

IN DE ANTIE HERFSTVAK TSE N OP 10 PLAA D IN HET LAN IN DE IN DE IN DE AK ANTIE IE FSTV K AHNESTR TVAK AANATTIE HERFSTVA RF HE N10 PL SENSEN ATSOE OP 10 PLAO 0PPLAATTL P 1D HE AND N IN IN HET LAIN HET LAND

KOM NAAR dE

IN DE ANTIE HERFSTVAK TSE N OP 10 PLAA D IN HET LAN

I Ng WI LdE BU ITEN dAgEN

OERRR en ING brengen samen kinderen nog nog dichterbij. dichterbij. Kijk op pagina 35 ?

KOM NAAR dE de natuur voor alle kinderen E KOM NAAR dE KOM NAAR dE OERRR.nl/ingwildebuitendagen voor een locatie bij jou in de buurt. Meld je aan op OERRR.nl/ingwildebuitendagen

I Ng I LdE BU ITENdAgEN dAgEN dEINg BUIW INg TEN I LdE dAgEN BU ITEN dAgEN WW I LdE BU ITEN

OERRR en ING samen de natuur alle kinderen nog dichterbij.

Kijk op pagina ? en deOERRR natuur voor en ING alle brengen kinderen samen nog dichterbij. debrengen natuur Kijk voor op alle pagina kinderen ? voor nog kinderen dichterbij.

Kijk op pagina ? op OERRR en ING brengen samen de natuur voor alle nog dichterbij.

Kijk pagina ? voor een locatie bij jou je in aan de buurt.

Meld je aan op OERRR.nl/ingwildebuitendagen uurt.voor Meld een je locatie aan op bij OERRR.nl/ingwildebuitendagen jou in de buurt.

Meld op OERRR.nl/ingwildebuitendagen voor een locatie bij jou in de buurt. Meld je aan op OERRR.nl/ingwildebuitendagen

Retouradres Natuurmonumenten, Postbus 9911, 1243 ZR ‘s Graveland