ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΣΜΙΛΕΜΕΝΕΣ ΣΕ ΠΕΤΡΑ by NEREUS PUBLISHERS

Ιστορίες Σμιλεμένες σε Πέτρα Γνωριμία με τα γλυπτά της αρχαίας συλλογής του Μουσείου Μπενάκη

Χριστιάνα Στρίντζη

Β ι β λ ι ο γ ραφ ί α Βλίζος Στ. (επιμ.), Ελληνική και Ρωμαϊκή Γλυπτική από τις συλλογές του Μουσείου Μπενάκη, εκδοτικός οίκος Μέλισσα και Μουσείο Μπενάκη, 2004. Boardman J., Ελληνική Πλαστική. Αρχαϊκή περίοδος, εκδόσεις Καρδαμίτσα,1982. Boardman J., Ελληνική Πλαστική. Κλασική περίοδος, Ινστιτούτο του Βιβλίου Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2002. Γιαλούρης Ν., Ελληνική Τέχνη. Αρχαία γλυπτά, Εκδοτική Αθηνών, 1994. Καλτσάς Ν., Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Ολκός, Αθήνα 2007. Κοκκορού-Αλευρά Γ., Η Τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας, σύντομη ιστορία (1.050-50 π. Χ.), Ινστιτούτο του Βιβλίου - Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1995. Κοκκορού-Αλευρά Γ., Πουπάκη Ε., Ευσταθόπουλος Α., Αρχαία Ελληνικά Λατομεία, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, Αθήνα 2010. Κορρές Μ., Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, εκδοτικός οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1994.* Σημαντώνη-Μπουρνιά Ε., Αττικά Κλασικά Επιτύμβια Ανάγλυφα, εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1988. Renfrew C., Το Κυκλαδικό Πνεύμα. Αριστουργήματα της Συλλογής Νικολάου Π. Γουλανδρή, Νέα Υόρκη 1991. Rolley C., Η Ελληνική Γλυπτική Ι, Ινστιτούτο του Βιβλίου - Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2006. Spivey N., H Eλληνική Γλυπτική. Αρχαία σημασία, σύγχρονη ανάγνωση, εκδόσεις Οδυσσέας, 2004.

* Η απόδοση των σχεδίων βασίστηκε στην έκδοση του Μανώλη Κορρέ Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα. Σχεδια / σύμβουλοσ εκδοσησ: Αλεξάνδρα Σέλελη

Σελιδοποίηση: Κατερίνα Κουτσοπούλου

Παραγωγη Εκδόσεις Νηρέας / Γ. & Μ. Κατούφας www.art.com.gr

ISBN: 978-960-7671-72-1

μως τ’ αγάλματα λυγί “...Κι ό ζουν

κάπο

τε... Λ υγίζο

νθρ υν, γίνουνται αλαφριά μ’ένα α

βάρ πινο

” ς...

Γ.

φ Σε

έρ

Κίχ ς,

λη

Αρχαία αγάλματα και γλυπτά.

Ίσως τα πιο γοητευτικά δημιουργήματα της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Για πρώτη φορά λαξεύτηκαν στο μάρμαρο μορφές τόσο κοντά στη ζωή. Και είναι τόσο ζωντανές όχι μόνο επειδή μοιάζουν εξωτερικά με τις πραγματικές, μα και γιατί μας πείθουν ότι....αισθάνονται! Δείχνουν να έχουν σκέψεις και συναισθήματα. Γιατί σμίλεψαν οι άνθρωποι αυτές τις μορφές και μάλιστα τόσο πολλές; Μέσω αυτών διάλεξαν να πλησιάσουν τους θεούς τους και να επικοινωνήσουν μαζί τους. Στα ιερά τους οι Έλληνες αφιέρωναν έργα τέχνης για να εξασφαλίσουν την εύνοια των θεών ή να τους ευχαριστήσουν για έναν πετυχημένο αγώνα στο στάδιο ή το πεδίο της μάχης, μια καλή σοδειά, ένα νέο αξίωμα, τη θεραπεία μιας ασθένειας. Ακόμη και τα γλυπτά που ήταν τοποθετημένα στους τάφους είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα, αφού συνδέονταν με τη λατρεία των νεκρών προγόνων. Σε μεταγενέστερες περιόδους –από τα κλασικά χρόνια και μετά- δε στήνονται μόνο σε ιερά ή τάφους, αλλά διακοσμούν σπίτια και δημόσιους χώρους.

Διαπιστώνοντας την τελειότητα πολλών αρχαίων έργων και γνωρίζοντας τα λίγα τεχνικά μέσα που είχαν στη διάθεσή τους οι δημιουργοί, αναρωτιόμαστε

πώς δούλευαν οι αρχαίοι γλύπτες μέχρι να ολοκληρώσουν ένα μαρμάρινο έργο.

Το μάρμαρο, βασικό υλικό της αρχαίας ελληνικής γλυπτικής, που καθόρισε σε μεγάλο βαθμό το χαρακτήρα και την εξέλιξή της, άρχισε να χρησιμοποιείται περισσότερο από τον 7o αι. π.Χ, αντικαθιστώντας το μαλακότερο πωρόλιθο. Τα πρώτα μαρμάρινα έργα φτιάχτηκαν από μάρμαρο της Νάξου και της Πάρου· αργότερα, χρησιμοποιήθηκε και της Αττικής.

Η ανεύρεση του μαρμάρου γινόταν σχετικά εύκολα σε λατομεία

που είτε υπήρχαν στην επιφάνεια του εδάφους είτε ήταν υπόγεια, όπως αυτό στην Πάρο, που έδινε τον περιζήτητο για τη διαφάνειά του “λυχνίτη”. Δύσκολη, όμως, ήταν η εξόρυξή του, αφού ήταν πολύ σκληρό και βαρύ. Στο λατομείο, οι τεχνίτες διάλεγαν το κατάλληλο κομμάτι μαρμάρου και το αποσπούσαν από το υπόλοιπο πέτρωμα, μετά από πολύ κοπιαστική και καλά συντονισμένη προσπάθεια. 4

www.art.com.gr

Το γλυπτό το μετέφεραν μισοδουλεμένο στον προορισμό του κι εκεί το ολοκλήρωναν. Έτσι, κατάφερναν να μεταφέρουν ένα μικρότερο και πολύ ελαφρύτερο κομμάτι πετρώματος, πράγμα πολύ σημαντικό, αν σκεφτούμε πως ένα καλό μάρμαρο ζυγίζει 3 τόνους το κυβικό μέτρο! Δουλεύοντας ακόμη επί τόπου, το έλεγχαν εγκαίρως για κρυμμένα ελαττώματα. Έτσι απέφευγαν τον περιττό κόπο μετακινώντας ένα ελαττωματικό μάρμαρο, που μετά θα ήταν αναγκασμένοι να εγκαταλείψουν. Με ένα ξύλινο έλκηθρο κουβαλούσαν το κομμένο και αδρά επεξεργασμένο μάρμαρο ως την έξοδο του λατομείου. Μετά γινόταν

η καταγωγή, δηλαδή το κατέβασμά του στο λιθόστρωτο δρόμο ως το σημείο που υπήρχε η άμαξα, για να το μεταφέρει στον τελικό του προορισμό. Η λιθαγωγία γινόταν τους θερινούς μήνες, όταν οι δρόμοι ήταν στεγνοί και η διάρκεια της ημέρας μεγάλη.

Στη συνέχεια, έδιναν επί τόπου την πρώτη μορφή στο έργο.

Τότε σειρά είχε ο γλύπτης, που έκανε την τελική επεξεργασία. Τα εργαλεία του ήταν όμοια με τα σημερινά. Αλλά και ο τρόπος που δούλευε δε διέφερε σημαντικά από αυτόν ενός σημερινού παραδοσιακού μαρμαροτεχνίτη. Τα αρχαία εργαλεία ήταν σιδερένια, πολύ σκληρά αλλά ελαφρύτερα και πιο αιχμηρά από τα σημερινά, με μεγάλη ποικιλία στα μεγέθη.

Με το βελόνι, κρατημένο κάθετα ή σε αμβλεία γωνία, και το καλέμι, χτυπώντας τα με το σφυρί, ο γλύπτης αφαιρούσε τα μεγαλύτερα κομμάτια του μαρμάρου, έκανε το λεγόμενο “ξεχόντρισμα”.

Με το τρυπάνι (τρύπανον), κρατώντας το κάθετα, δημιουργούσε τρύπες τη μια κοντά στην άλλη. Στη συνέχεια, σπάζοντας εύκολα πια τα περιττά κομμάτια πέτρας, τα απομάκρυνε. Επίσης, δούλευε σημεία του μαρμάρου, που έπρεπε να είναι κοίλα, όπως οι πτυχώσεις των φορεμάτων και τα μαλλιά. Σε μεταγενέστερες περιόδους το χρησιμοποίησε λοξά και με πίεση (τρέχον τρύπανον), ώστε να σχηματίζεται μια συνεχής αυλακιά. 6

Βασικό εργαλείο για την κατεργασία της πέτρας ήταν η σμίλη. Μπορούσε να είναι λίγο ή περισσότερο πλατιά, επίπεδη ή οδοντωτή. Η οδοντωτή σμίλη, - η αρχαία ξοΐς, το σημερινό ντισιλίδικο- χρησιμοποιήθηκε αργότερα από τα υπόλοιπα εργαλεία. Με την επίπεδη σμίλη, τη σημερινή λάμα, και την οδοντωτή σμίλη επεξεργαζόταν την τελική επιφάνεια ενώ με τη ράσπα, τη σημερινή λίμα, τη λείαινε.

Για να σχηματίσει ευθείες γραμμές, γωνίες και κύκλους χρησιμοποιούσε γνώμονες, διαβήτες και νήματα στάθμης. Στο τέλος, για να γυαλίσει το γλυπτό και να σβήσει τα σημάδια από τα εργαλεία, το έτριβε με ένα ορυκτό, τη σμύριδα, που μεταφερόταν από τη Νάξο, σε μορφή πούδρας.

www.art.com.gr

Μετά τη λάξευση των γλυπτών γινόταν ο χρωματισμός τους.

Τα αρχαία αγάλματα δεν ήταν λευκά, όπως τα βλέπουμε σήμερα. Τα περισσότερα ρούχα ήταν ζωγραφισμένα. Τα γυμνά μέρη του σώματος, τα πρώιμα χρόνια πιθανώς τα χρωμάτιζαν κι αυτά, ενώ αργότερα τα περνούσαν με ένα μείγμα λαδιού και λιωμένου κεριού, για να μοιάζουν πιο φυσικά και συγχρόνως να προστατεύονται. Τα μαλλιά, τα μάτια, τα φρύδια τονίζονταν με χρώμα, ενώ κοσμήματα, διαδήματα, δόρατα, περικεφαλαίες από μέταλλο μπορούσαν να προστεθούν στα μαρμάρινα αγάλματα. Όταν ολοκληρώνονταν τα έργα, εντυπωσίαζαν πραγματικά όσους τα αντίκριζαν.

Άραγε πώς έβλεπαν τους γλύπτες οι άνθρωποι της εποχής τους; Σίγουρα είχαν κερδίσει το θαυμασμό τους. Το ότι ήταν ικανοί να πλάσουν αγάλματα που παρίσταναν θεούς, σήμαινε πως τους είχαν αντικρίσει έστω με τα μάτια της φαντασίας τους. Εξάλλου, τα αγάλματα δεν ήταν γι΄ αυτούς άψυχα αντικείμενα. Πίστευαν πως αποκτούσαν ζωή από τη στιγμή που ολοκληρώνονταν. Στο άγαλμα της Απτέρου Νίκης, στην Ακρόπολη της Αθήνας, είχαν αφαιρέσει, σύμφωνα με την παράδοση, τις φτερούγες για να μην εγκαταλείψει ποτέ η θεά την πόλη. Οι άνθρωποι απέδιδαν, λοιπόν, στους γλύπτες σχεδόν μαγικές ιδιότητες. Ωστόσο, παρά το θαυμασμό για τα έργα τους και την αμοιβή τους, που ήταν μεγάλη, δε ζήλευαν τη θέση τους γιατί η εργασία τους ήταν “βάναυσος”, δηλαδή χειρωνακτική, που προκαλούσε κόπο και λέρωνε αυτόν που την ασκούσε. Οι αρχαίοι Έλληνες υποτιμούσαν τα χειρωνακτικά επαγγέλματα και πίστευαν πως αποσπούσαν τους ελεύθερους πολίτες από τα κοινά.

Ήρθε η ώρα να επισκεφθούμε τα γλυπτά της συλλογής του Μουσείου Μπενάκη και να ξετυλίξουμε μέσα απ’ αυτά τον κόσμο των αρχαίων γλυπτών.

.Χ.

◀ Μπορείς να περιγράψεις τη στάση της; Πώς αποδίδεται η μορφή της;

0π

Πρωτοκυκλαδικό ειδώλιο, 2600-2500 π.Χ.

τ η Ν ά ξ ο , 5 6 5 - 56

Το γλυπτό συνόδεψε τελευταία κάποιον νεκρό στην ταφή του. Πριν όμως απ’ αυτό, χρησιμοποιήθηκε ίσως και στη ζωή, σε κάποια λατρεία. Η λιτή μορφή του είχε περισσότερες λεπτομέρειες απ’ αυτές που βλέπουμε σήμερα. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου και κάποια σημεία του σώματος είχαν χρώματα, που χάθηκαν με το πέρασμα των αιώνων. Ίχνη κόκκινου χρώματος υπάρχουν στο λαιμό και στο πίσω μέρος του κεφαλιού. Είναι εντυπωσιακό πως εκείνη την εποχή φτιάχτηκαν πολλά ειδώλια όμοια μ’ αυτό, με την ίδια στάση και τις ίδιες αναλογίες. Σαν να υπήρχε ένας κανόνας που οι γλύπτες ακολουθούσαν. Και για να το πετύχουν αυτό μαντεύουμε πως χρησιμοποιούσαν ειδικά όργανα και εργαλεία.

ς από

▶ Πώς θα ήταν το άγαλμα, αν είχε ολοκληρωθεί; Μπορείς να γράψεις την ιστορία του αγάλματος όπως τη φαντάζεσαι εσύ;

ο Κούρ

1ος σταθμός είναι το κυκλαδικό ειδώλιο στην αίθουσα 2, χαρακτηριστικό δημιούργημα του πολιτισμού που αναπτύχθηκε στις Κυκλάδες τα προϊστορικά χρόνια και παραμένει σε πολλά σημεία άγνωστος σε μας σήμερα. Σίγουρα η θέση των νησιών στο κέντρο του Αιγαίου καθώς και η άγονη αλλά πλούσια σε πετρώματα και μέταλλα γη, καθόρισε την ταυτότητά του και ώθησε τους κατοίκους στα ταξίδια και το εμπόριο. Χρησιμοποιώντας ένα τέτοιο πέτρωμα, το μάρμαρο του τόπου του, ένας Κυκλαδίτης γλύπτης, πριν από πεντέμισι χιλιάδες χρόνια, σκάλισε τη γυναικεία αυτή μορφή.

2ος σταθμός ο παράξενος ανθρώπινος κο στην αίθουσα 3. Δύο χιλιάδες χρ χωρίζουν από το κυκλαδικό ειδώ χρόνος κύλησε μέχρι να σμιλέψουν ξα μορφές σε μάρμαρο. Βρισκόμαστε πια στ Οι αποικίες που ιδρύουν οι Έλληνες φέρ και νέες γνώσεις και εμπειρίες. Ταξιδεύο βλέπουν για πρώτη φορά αγάλματα σε φυ μέγεθος. Εντυπωσιάζονται και δημιουργούν όμως τη δική τους σφραγίδα. Έτσι, και ο δημι μας, ένας Κυκλαδίτης γλύπτης και πάλι, πιθ ακολούθησε τη μόδα της εποχής, φτιάχνοντας τον ξεχωρίζουμε, αφού είναι μισοτελειωμέ πρόβλημα ανάγκασε το γλύπτη να τον εγκ που τον είχε δουλέψει αρκετά. Διάσπα την επιφάνεια τα σημάδια από το εργαλ Το άγαλμα προοριζόταν να στηθεί αφιέρωμα κάποιου πιστού ή να στολί Κάποιος ισχυρός της εποχής, από των «αρίστων» θα είχε ανα τη μεγάλη δαπάνη της κατασκευής του.

4ος ▶ σταθμός Πού υπάρχει το χρώμα; H ανάγλυφη στήλη που Πώς συμπλήρωνε υπάρχει δίπλα στον κούρο την εικόνα του γλυπτού; στόλιζε κάποιον τάφο. Εκτός από τους κούρους και τις κόρες, στήλες σαν αυτήν τοποθετούνταν ως «σήματα» πάνω σε τάφους. Ένας άνδρας με ιμάτιο* * Το ιμάτιο ήταν ανδρικό και γυναικείο ένδυμα περπατά προς τα δεξιά. Ίχνη χρώματος που φοριόταν ως πανωφόρι. μας θυμίζουν πώς πραγματικά ήταν Οι άντρες μπορούσαν να το φορούν κατάσαρκα, χωρίς τότε οι στήλες και τα άλλα άλλο ρούχο. γλυπτά.

www.art.com.gr στ ύρω ή, γ κ ι ττ νΑ

.Χ. α 530 π

5ος σταθμός ό απ Στο κέντρο της επόμενης αίθουσας (5) δεσπόζει το μαρμάρινο αγγείο με τα ανάγλυφα δελφίνια. Φτιαγμένο πιθανώς στην Ελευσίνα, απο μάρμαρο της Πεντέλης, μέσα από ένα πραγματικά περιπετειώδες ταξίδι στο χρόνο και τους τόπους, κατέληξε το μισό εδώ και το άλλο μισό στη Γερμανία. Έτσι, το πώμα που βλέπουμε εδώ, δεν είναι το πρωτότυπο- αυτό βρίσκεται σε μουσείο του Βερολίνου- αλλά το τσιμεντένιο αντίγραφο του. Στην επιφάνειά του παριστάνεται η φοβερή ΜέδουσαΓοργώ, που με την αποκρουστική της όψη έδιωχνε το κακό, προστατεύοντας από τη βεβήλωση τον τάφο, για τον οποίο είχε δημιουργηθεί. Αν θέλεις να δεις και άλλα αντικείμενα που την απεικονίζουν, πήγαινε στην αίθουσα 3 στις προθήκες 1 και 3. Αγ γε ίο

τη

Τμήμα επιτύμβιας στήλης απο την Αθήνα, 525-50 0 π.Χ.

αλ

εφ

ορμός ρόνια τον ώλιο. Τόσος ανά οι άνθρωποι τα αρχαϊκά χρόνια. ρνουν πλούτο αλλά οντας στην Αίγυπτο υσικό ή υπερφυσικό ν παρόμοια, βάζοντας ιουργός του αγάλματός θανώς από τη Νάξο, ς έναν κούρο. Δύσκολα ένος. Κάποιο μεγάλο καταλείψει, παρόλο ρτα είναι σε όλη είο του, το βελόνι. σε ιερό, ως ίσει έναν τάφο. ό την τάξη αλάβει ς

3ος σταθμός Στην ίδια αίθουσα, απέναντι ξεχωρίζει το κεφάλι ενός άνδρα. Αν σωζόταν ολόκληρο το άγαλμα, θα είχαμε μπροστά μας έναν ακόμη κούρο. Φορά κορδέλα στα μαλλιά κι αυτό που κυριαρχεί είναι το χαμόγελό του. Αρχαϊκό μειδίαμα το ονόμασαν οι αρχαιολόγοι. Το συναντάμε τόσο συχνά στα αγάλματα της εποχής, που αναρωτιόμαστε το λόγο. Ίσως ήταν ένας τρόπος να δώσουν οι γλύπτες ζωντάνια και εκφραστικότητα στο πρόσωπο.

γε

οφ νε ι

όρο

υ από

την Αττική, 560

π.χ.

◀ Αφού παρατηρήσεις το κεφάλι, απάντησε στα εξής: Ο άνδρας είναι νέος ή ώριμος; Έχει μακριά ή κοντά μαλλιά; Έχει γένι ή όχι; Εσύ πώς θα ερμήνευες το χαμόγελό του;

▲ Γιατί πιστεύεις πως υπάρχει η εικόνα της Μέδουσας σ’ αυτά; 9

Αίθουσα

5 Παρατηρούμε το κεφάλι ενός νέου, στολισμένο με φαρδιά ταινία. Πώς θα περιέγραφες την έκφρασή του; Μπορείς να τη συγκρίνεις με εκείνη του κούρου; Τα αρχαϊκά χρόνια είναι παρελθόν. Η δημοκρατία στην Αθήνα είναι πραγματικότητα. Οι πολίτες συμμετέχουν στα κοινά όλο και περισσότερο. Nιώθουν ελεύθεροι, δυνατοί, υπεύθυνοι– μετά την πετυχημένη αντιμετώπιση της περσικής απειλής– κι αυτό εκφράζεται στη γλυπτική με αυστηρές στην έκφραση μορφές που κινούνται ελεύθερα στο χώρο. Αυτό που οι γλύπτες επιδιώκουν σταθερά είναι να δημιουργούν αγάλματα όσο το δυνατόν πιο κοντά στο φυσικό, ιδιαίτερα τώρα που έχουν κατακτήσει πια τα τεχνικά μέσα για να το πετύχουν. Οι άνθρωποι φαντάζονται πως όλα έχουν μορφή σαν τη δική τους: η φύση, τα φυσικά φαινόμενα, ακόμη και οι θεοί. Τα αγάλματα θεών και ανθρώπων δε διαφέρουν μεταξύ τους, όλα χαρακτηρίζονται από ιδανική ομορφιά.

Κεφαλή νέου, γύρω στα 25-50 μ.Χ. Αντιγράφει δημιουργία των μέσων του 5ου αι. π.Χ.

Αίθουσα

Ερμαϊκή στήλη, 75-100 μ.Χ. Αντιγράφει δημιουργία του 5ου αι. π.Χ.

◀ Το γυναικείo κεφάλι με το εντυπωσιακό χτένισμα στη διπλανή αίθουσα 4, στην προθήκη 2, ανήκει κατά τη γνώμη σου σε θεά ή θνητή; Γιατί; Γυναικεία κεφαλή, 117-138 μ.Χ. Αντιγράφει δημιουργία του 5ου αι. π.Χ.

Στο κέντρο της αίθουσας υπάρχει κάτι πολύ ξεχωριστό: ένα γλυπτό με δύο ίδια πρόσωπα! Είναι μια ερμαϊκή στήλη.

Οι τύμβοι ήταν χαμηλοί λόφοι από χώμα· στην κορυφή τους ήταν στημένο το μαρμάρινο αγγείο, η στήλη ή το γλυπτό που αποτελούσε το “σήμα” του τάφου.

Η Αττική ήταν γεμάτη από τέτοιες στήλες, δηλαδή τετράγωνες κολώνες με το κεφάλι του Ερμή στην κορυφή, σε ώριμη ηλικία με γένι. Τοποθετούνταν και προστάτευαν σημαντικές τοποθεσίες όπως σταυροδρόμια, πλατείες, εισόδους ιερών και σπιτιών. Θεωρούνταν ιερές και η καταστροφή τους τιμωρούνταν αυστηρά. Η στήλη που βλέπουμε φιλοτεχνήθηκε στα ρωμαϊκά χρόνια και στόλιζε κάποιο γυμνάσιο ή πλούσιο σπίτι. Ο δημιουργός της μιμήθηκε τον Ερμή Προπύλαιο, έργο του Αλκαμένη, που, όπως δείχνει το όνομά του, ήταν στημένο στα Προπύλαια της Ακρόπολης. Στη ρωμαϊκή εποχή οι ερμαϊκές στήλες, που μπορούσαν να είναι και διπλές όπως αυτή εδώ, ήταν καθαρά διακοσμητικές.

Κοιτάζοντας απέναντι, την αίθουσα 6, την προσοχή μας τραβούν τα μεγάλα μαρμάρινα έργα. Όλα ήταν επιτύμβια, δηλαδή προορισμένα να στολίσουν τάφους. Ήταν τοποθετημένα σε τύμβους* ή ταφικούς περιβόλους* στην αρχαία Αθήνα.

Για τους ανθρώπους εκείνης της εποχής, ήταν πολύ σημαντικό ο νεκρός να ταφεί στην πατρίδα του και να δεχτεί τις τελευταίες φροντίδες από Οι ταφικοί * τα συγγενικά του πρόσωπα. Το μνημείο που περίβολοι ήταν χτιστοί περίβολοι που έστηναν οι συγγενείς κατασκευαζόταν για το περιλάμβαναν μια ομάδα νεκρό, αντανακλούσε όμως την οικονομική και τάφων που ανήκαν στην ίδια οικογένεια. κοινωνική θέση των συγγενών του. Εξάλλου, Στο μπροστινό τοίχο οι τάφοι βρίσκονταν κατά μήκος κύριων δρόμων του περίβολου, που ήταν ιδιαίτερα φροντισμένος, έξω από την πόλη, σε περίοπτη θέση. Οι πιο στήνονταν οι στήλες, τα πλούσιοι είχαν τη δυνατότητα να κάνουν ειδική μαρμάρινα αγγεία ή τα αγάλματα. παραγγελία, αλλιώς γινόταν επιλογή από σχέδια ή έτοιμα έργα που έδειχνε ο καλλιτέχνης. Τα περισσότερα μαρμάρινα αγγεία είναι λήκυθοι. Τα συνηθισμένα πήλινα αγγεία για λάδια και αρώματα μετατράπηκαν σε μνημεία για τάφους.

www.art.com.gr

Αίθουσα

Υπάρχει όμως και μια λουτροφόρος, που ξεχωρίζει από τις δυο λαβές της. Πόσο διαφορετική ήταν η χρήση της στη ζωή! Σ’ αυτή μετέφεραν το νερό για το λουτρό της μελλόνυμφης. Προφανώς και ως σήμα ήταν τοποθετημένη σε τάφους νέων ανθρώπων, που δεν πρόλαβαν να παντρευτούν. Σε όλα τα αγγεία παρατηρούμε την ίδια σκηνή αποχαιρετισμού. Πρόκειται για τη “δεξίωση”, το συμβολικό χαιρετισμό νεκρών και ζωντανών. Δείχνει το συναισθηματικό δεσμό τους, που δεν επηρεάζεται από το γεγονός του θανάτου. Αν θέλεις να δεις πήλινη λουτροφόρο και λήκυθο σε… φυσικό μέγεθος, πήγαινε στην αίθουσα 3 (προθήκη 2) και αίθουσα 4 (προθήκες 1 και 2). Επιτύμβια λουτροφόρος από την Αττική, γύρω στα 370 π.Χ.

αι. π. Χ. Επιτ ύμβια τέα Αττικής, 4 στήλη από την Κερα ος

Και μια οικογενειακή ιστορία! Ερπυλλίδα, σε ανάμνηση της μακρινής πατρίδας της Η μεγάλη επιτύμβια στήλη, στην αίθουσα 6, κρύβει μια ανθρώπινη ιστορία. Υπάρχουν κάποια στοιχεία που ρίχνουν μητέρας της, αφού ο έρπυλλος- ο άγριος βασιλικόςυπήρχε σε αφθονία στη Θράκη. Το κεφάλι της λίγο φως. Είναι τα χαραγμένα ονόματα στο πάνω μέρος θεραπαινίδας, που βρίσκεται στην άκρη, έγινε εκ των της στήλης: ΤΙΜΩΝ, ΘΡΑΤΤΑ, ΕΡΠΥΛΛΙΣ. Το πρώτο είναι υστέρων. Κρατά μια πυξίδα, δηλαδή ένα κουτί, με τα * Οι μέτοικοι συνηθισμένο αθηναϊκό όνομα, τα άλλα μαρτυρούν ξενική ήταν ξένοι που κοσμήματα της νεκρής. Αν θέλεις να δεις μια καταγωγή, πιθανώς θρακική. Η στήλη βρέθηκε στην είχαν εγκατασταθεί πραγματική πυξίδα, πήγαινε στην αίθουσα 4, στην Κερατέα. Η ιστορία θα μπορούσε να ήταν έτσι: στην Αττική, ελεύθεροι, χωρίς προθήκη 2. Η στήλη χρησιμοποιήθηκε για πολλά ο Τίμωνας είχε σύζυγο τη Θράττα και κόρη την όμως πολιτικά χρόνια, στην αρχή για να “σημάνει” τη Θράττα, μετά Ερπυλλίδα. Ηταν εύποροι Θρακιώτες μέτοικοι* δικαιώματα. τον Τίμωνα και τελευταία την Ερπυλλίδα. Πολλές εγκατεστημένοι στην πλούσια, λόγω μεταλλείων, περιοχή αθηναϊκές στήλες χρησιμοποιούνταν για περισσότερες του Λαυρίου. Ή ο Τίμωνας, Αθηναίος, παντρεύτηκε μια από μία ταφές των μελών μιας οικογένειας. ξένη, τη Θράττα, και στην κόρη τους έδωσαν το όνομα Και σ’αυτή τη στήλη έχουμε τη γνωστή σκηνή της δεξίωσης. Πώς εκφράζουν τα πρόσωπα τη θλίψη του αποχωρισμού;

Αίθουσα

Στην αίθουσα 5, ο ηλικιωμένος άνδρας με τη γενειάδα είναι ένας φιλόσοφος. ◀ Ποια στοιχεία της εμφάνισής του το δείχνουν; Θυμήσου τον Προπύλαιο Ερμή: Μπορείς να συγκρίνεις τα δύο αγάλματα;

Κεφαλή φιλοσόφου 2ος αι. μ. Χ. Αντιγράφει δημιουργία του τέλους του 4ου αι. π.Χ.

Το άγαλμα ανήκει στο τέλος της κλασικής εποχής. Μια νέα εποχή με πρωταγωνιστή τον Μ. Αλέξανδρο ανατέλλει. Οι συνθήκες ζωής έχουν αλλάξει. Στις αποδυναμωμένες, μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, πόλεις-κράτη οι άνθρωποι ασχολούνται όλο και λιγότερο με τα κοινά και όλο και περισσότερο με τον εαυτό τους, παρακινούμενοι και από τα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής. Οι πολίτες γίνονται άτομα. Θεοί και άνθρωποι αρχίζουν να απεικονίζονται διαφορετικά. Οι τελευταίοι παρουσιάζονται όχι πια σαν ιδανικές μορφές αλλά ρεαλιστικά, με ατομικά χαρακτηριστικά. Η πολιτική αστάθεια και οι οικονομικές δυσκολίες κάνουν πολλούς ανθρώπους να αισθάνονται ανασφαλείς και να βρίσκουν παρηγοριά στη θρησκεία. Η μαρμάρινη πλάκα με τις πολλές μορφές που κινούνται προς την ίδια κατεύθυνση είναι ένα τάμα, το αφιέρωμα ενός πιστού σε κάποιο θεό, για τη βοήθεια που έλαβε ή ελπίζει να λάβει απ’ αυτόν. Ήταν τοποθετημένη μαζί με άλλα σε κάποιο ιερό. Ξεχωρίζει η οικογένεια του πιστού, που κατευθύνεται στον τόπο λατρείας του θεού. Μπροστά είναι η μητέρα και ακολουθούν τα πέντε παιδιά της. Όλοι έχουν λυγισμένο το χέρι τους προς τα εμπρός, χειρονομία που δείχνει την ευσέβειά τους.

Τμήμα αναθηματικού αναγλύφου, 5ος αι .π.Χ.

◀ Πόσα είναι τα αγόρια και πόσα τα κορίτσια; Πώς δηλώνεται η διαφορετική ηλικία των παιδιών; Στο τμήμα που λείπει ποιοι θα παριστάνονταν;

Αναθηματικό ανάγλυφο, 4ος αι. π.Χ.

Στην αίθουσα 7, στην προθήκη 3 μπορούμε να δούμε μερικά ακόμη αναθηματικά, όπως λέγονται, ανάγλυφα. Το ένα είναι αφιερωμένο στον θεό-γιατρό Ασκληπιό, του οποίου η λατρεία διαδίδεται πολύ εκείνα τα χρόνια. Το τεράστιο φίδι που στέκεται απέναντι, τυλιγμένο γύρω από έναν κορμό, τονίζει τη δύναμη και τη θεραπευτική ικανότητα του θεού. Το σκούρο ανάγλυφο δεξιά οφείλει το χρώμα του στη φωτιά που κατέστρεψε το ιερό, στο οποίο ήταν κάποτε στημένο. Παριστάνει τον Απόλλωνα. Πώς είμαστε σίγουροι γι’ αυτό; Η εικόνα των δύο θεών στα ανάγλυφα είναι ίδια μ’ αυτή που έχεις στο μυαλό σου γι’ αυτούς;

www.art.com.gr

Πραξιτέλης, ο διασημότερος γλύπτης της εποχής Στην αίθουσα 8, το ανδρικό κεφάλι με τα μαζεμένα μαλλιά αντιγράφει το χάλκινο άγαλμα του Απόλλωνα Σαυροκτόνου, έργο του Πραξιτέλη. Αν είχε σωθεί ολόκληρο θα βλέπαμε το θεό να στηρίζεται με το ένα χέρι στον κορμό ενός δέντρου και με το άλλο να προσπαθεί να χτυπήσει τη σαύρα που κινείται σ’ αυτόν. Ο Πραξιτέλης υπήρξε όνομα-θρύλοςστο χώρο της αρχαίας γλυπτικής. Παρά τη μεγάλη του φήμη, η ζωή και το έργο του παραμένουν αινιγματικά. Το σίγουρο είναι πως έζησε στην Αθήνα τον 4ο αι. π.Χ. Τα έργα του τα γνωρίζουμε από τις μαρτυρίες των αρχαίων συγγραφέων και τα πολλά αντίγραφά τους, αφού τα πρωτότυπα, εκτός από λίγες εξαιρέσεις, έχουν χαθεί.

Κεφαλή Σαυροκτόνου Απόλλωνα, 101-107 μ. Χ. Αντιγράφει το πρωτότυπο έργο του Πραξιτέλη.

Το μικρό γυναικείο κεφάλι με το νεανικό χτένισμα στην αίθουσα 5 αντιγράφει ελεύθερα ένα πασίγνωστο έργο του γλύπτη, την Αφροδίτη της Κνίδου. Για πρώτη φορά στην αρχαιότητα, η θεά απεικονίστηκε ολοκληρωτικά γυμνή, να ετοιμάζεται για το λουτρό της. Το άγαλμα, εξαιτίας αυτής της καινοτομίας, έγινε διάσημο, όπως και η Κνίδος, η μικρασιατική πόλη που το φιλοξενούσε.

Τα δύο έργα έχουν κοινά στοιχεία; Πώς είναι τα χαρακτηριστικά των προσώπων; Τι συμπεράσματα βγάζεις για την τέχνη του Πραξιτέλη;

Κεφαλή Αφροδίτης, 100-150 μ.Χ. Αντιγράφει την Αφροδίτη της Κνίδου, έργο του Πραξιτέλη.

Αίθουσα

Μετά τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου ο ελληνικός

πολιτισμός εξαπλώνεται ως τα πέρατα της οικουμένης. Ένας νέος κόσμος γεννιέται στην Ανατολή, με κυρίαρχο το ελληνικό στοιχείο. Η ελληνική γλώσσα γίνεται η διεθνής γλώσσα της εποχής. Η τέχνη δεν υπηρετεί αποκλειστικά τη θρησκεία και τη συλλογική ζωή. Πολλά γλυπτά πια είναι μόνο διακοσμητικά. Στήνονται σε δημόσιους αλλά και σε ιδιωτικούς χώρους. Παριστάνουν εκτός από θεούς και ήρωες, πολιτικούς, φιλοσόφους, ποιητές, αλλά και ανθρώπους σε καθημερινές σκηνές. Στα πρόσωπα αποτυπώνονται ζωντανά τα συναισθήματά τους, κι αυτό είναι κάτι νέο στην ιστορία της τέχνης.

Τα τρία κεφάλια στην αίθουσα 7, στην προθήκη 3 παριστάνουν την Αφροδίτη.Τα αγαλματίδια αυτά είχαν φτιαχτεί για να στολίσουν πολυτελή σπίτια. Αντιγράφουν ένα παλαιότερο άγαλμα που παρίστανε τη θεά πριν το λουτρό της. Αφροδίτη του Καπιτωλίου είναι το όνομά του από το αντίγραφο που βρέθηκε στο Καπιτώλιο της Ρώμης. Παρατηρώντας τα περίτεχνα χτενίσματά τους, διαπιστώνουμε ότι καταλήγουν σε ένα είδος κότσου στην κορυφή της κεφαλής, το «ηράκλειον άμμα», που μιμείται τον κόμπο της λεοντής του Ηρακλή. Αν θέλεις να δεις πιο καθαρά το διακοσμητικό αυτό μοτίβο, τόσο αγαπητό σε εκείνη την εποχή, πήγαινε στη διπλανή προθήκη 5. Τα αντίγραφα αυτά, όπως και όλα τα προηγούμενα, είναι ρωμαϊκά.

Οι Ρωμαίοι αντιγράφουν με ζήλο ελληνικά έργα.

Αιτία είναι ο θαυμασμός τους για την ελληνική τέχνη. Τους γοήτευε από παλιά. Τη γνώριζαν από τις ελληνικές αποικίες της Νότιας Ιταλίας. Έτσι, μετά την κατάκτηση των ελληνικών πόλεων, μεταφέρουν αναρίθμητα γλυπτά απ’ αυτές στη Ρώμη για να τη στολίσουν. Εκτός από την ελληνική τέχνη θαυμάζουν και την ελληνική σκέψη. Ανώτερη και ελληνική παιδεία είναι ταυτόσημες έννοιες. Πολλοί νέοι αριστοκρατικών οικογενειών, ακόμη και αυτοκράτορες, πηγαίνουν στην Ανατολή, για να φοιτήσουν στις εκεί φιλοσοφικές σχολές. Το ελληνικό ιμάτιο συμβολίζει το μορφωμένο άνθρωπο της εποχής.

◀ Κεφαλές Αφροδίτης, 1ος και 2ος αι. μ.Χ. Αντιγράφουν τον αγαλματικό τύπο της Αφροδίτης του Καπιτωλίου.

Επιτύμβια στήλη νέου, πιθανώς από την Αττική, 1ος αι. π.Χ.-1ος αι. μ.Χ.

Γυναικεία κεφαλή, 130-140 μ.Χ.

βια στήλη Επιτύμ

του Μάρκου,

γύ ρω

Άγαλμα ιματιοφόρου, 1ος – 2ος αι. μ.Χ.

στ

μ 50 α2

Χαρακτηριστικό της τέχνης των Ρωμαίων είναι το πορτρέτο.

Στην αίθουσα 8, ιμάτιο φορά ο νέος που παριστάνεται μόνος στην επιτύμβια στήλη.

Πιο μπροστά έχουμε το άγαλμα ένος ιματιοφόρου. Το κεφάλι του άνδρα δε σώζεται. Εκτός από το ιμάτιο, τη μόρφωσή του δηλώνουν ο πάπυρος που κρατά στο χέρι και το κιβώτιο για τη φύλαξη παπύρων δίπλα από το αριστερό του πόδι.

www.art.com.gr

Αίθουσα

.Χ.

Η απέναντι στήλη με το παράξενο σαν πέταλο σχήμα

είναι μια επιτύμβια στήλη από τη Μακεδονία. Προσπάθησε να διαβάσεις την επιγραφή (τα γράμματα είναι κεφαλαία και δεν υπάρχουν κενά ανάμεσα στις λέξεις). ◀ Ποια πιστεύεις πως είναι η σχέση των τεσσάρων προσώπων; Τι παρατηρείς στον τρόπο που παριστάνονται οι μορφές; Σου θυμίζουν κάτι;

Κάθε σημαντικό γεγονός γίνεται αφορμή για να φιλοτεχνηθεί το πορτρέτο του αυτοκράτορα. Πολυάριθμα είναι και τα πορτρέτα απλών θνητών, που ξεχώριζαν στην κοινωνία τους. Γι’ αυτούς ο αυτοκράτορας και τα μέλη της δυναστείας του αποτελούσαν πρότυπα και διαμόρφωναν τη μόδα της εποχής. Η σεβαστή δέσποινα, στην αίθουσα 8, έχει το ίδιο εντυπωσιακό χτένισμα με τη Μαρκιανή και τη Ματιδία, αδελφή και ανιψιά αντίστοιχα του αυτοκράτορα Τραϊανού, ενώ ο νέος άνδρας με τα σγουρά μαλλιά και το στοχαστικό βλέμμα απέναντι, θυμίζει πολύ τον φιλόσοφο-αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο.

Συγκρίνοντας τα κεφάλια αυτά με εκείνα των κλασικών χρόνων που είδες πριν, τι διαπιστώνεις;

Ανδρική κεφαλή, 160-170 μ.Χ.

Το τέλος των ρωμαϊκών χρόνων

συμπίπτει με το τέλος του αρχαίου κόσμου. Πολλά γλυπτά εγκαταλείφθηκαν ή καταστράφηκαν, αφού συνδέθηκαν στενά με την ειδωλολατρία. Άλλα μεταφέρθηκαν στη νέα πρωτεύουσα, την Κωνσταντινούπολη και τη στόλισαν για πολλούς αιώνες, χάνοντας τη θρησκευτική τους σημασία όχι όμως την καλλιτεχνική. Στους αιώνες που ακολούθησαν και παρά τις νέες συνθήκες η αρχαία γλυπτική έμελλε να επηρεάσει βαθιά τη ζωγραφική τέχνη των Βυζαντινών. 15

είο Μπενά σ υ ο κη Μ

δευτικά Π ρ ο γ ρ ά μ ι α π μα Εκ

τα