ΦΑΣΙΑΝΟΣ Συλλογή
Γιώργου
Οικονομόπουλου
1
2
3
Φώτο: Βασίλης Κατούφας
4
5
Η παρούσα έκδοση έγινε με αφορμή την έκθεση Φασιανός - Συλλογή Γιώργου Οικονομόπουλου, που πραγματοποιήθηκε από 11 Ιουνίου έως 30 Σεπτεμβρίου 2011, στο Αρχοντικό Παύλου Κουντουριώτη, από το Δήμο Ύδρας.
Συντελεστές Επιμέλεια έκθεσης - Κείμενο
Έφη Αγαθονίκου
Ιστορικός Τέχνης - Επιμελήτρια της Εθνικής Πινακοθήκης Φωτογράφηση έργων
Γ. & Μ. Κατούφας Παραγωγή
Εκδόσεις Νηρέας www.art.com.gr Εκτύπωση
Πρωτοπαππά α.ε ISBN: 978-960-7597-59-5
Χορηγός επικοινωνίας
Χορηγοί
φίλοι του Αλέκου
Δάκης Ιωάννου Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ
ΦΑΣΙΑΝΟΣ Συλλογή Γιώργου Οικονομόπουλου
Αρχοντικό Παύλου Κουντουριώτη Δήμος Ύδρας
8
www.art.com.gr
Άγγελος Κοτρώνης Δήμαρχος Ύδρας
Ε
ίναι μεγάλη τιμή και χαρά, να υποδεχόμαστε στον τόπο μας, το ιστορικό και μοναδικό νησί μας, την δική μας Ύδρα, την έκθεση έργων του μεγάλου μας ζωγράφου Αλέκου Φασιανού, από τη συλλογή του εκλεκτού μας φίλου, δικηγόρου Γιώργου Οικονομόπουλου. Πολλά χρόνια παρατηρώ την πορεία και την εξέλιξη του Αλέκου Φασιανού και θαυμάζω την τέχνη του. Πολλές φορές μάλιστα «ζηλεύω», αφού η ζωγραφική ήταν και είναι για εμένα η μεγάλη μου αγάπη, τόσο μεγάλη, που κάποτε ήθελα να γίνω ζωγράφος, αλλά τελικά με κέρδισε η αρχιτεκτονική. Πάντα ήθελα να γνωρίσω από κοντά τον μεγάλο ζωγράφο. Πριν πολλά χρόνια, η ευκαιρία δόθηκε και μέσω κοινού μας φίλου επισκέφτηκα τον Φασιανό στο χώρο του. Ο ζωγράφος, ευγενής και φιλόξενος, ίσως με την προτροπή μου, ίσως βλέποντας την δίψα μου για την τέχνη, ζωγράφισε για έμενα ένα έργο, που βρίσκεται σε περίοπτη θέση στο σπίτι μου. Το αγαπώ και το θαυμάζω. Χαίρομαι ιδιαίτερα που κατάφερα ως Δήμαρχος της Ύδρας, να φέρω τον Αλέκο Φασιανό στην Ύδρα, να δώσω στους Συμπατριώτες μου, αλλά και στους πολυπληθείς επισκέπτες, την ευκαιρία να θαυμάσουν από κοντά τα υπέροχα έργα του, στους μοναδικούς και ιστορικούς χώρους του αρχοντικού του Παύλου Κουντουριώτη. Μια άλλη μεγάλη έκθεση του φίλου Υδραίου Ακαδημαϊκού Π. Τέτση, είχε πραγματοποιηθεί επί Δημαρχίας μου το 2007 στους ίδιους υπέροχους χώρους. Ευχαριστώ το Υπουργείο Πολιτισμού για την ευγενική παραχώρηση των χώρων. H έκθεση έργων του Φασιανού στην Ύδρα έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί επισφραγίζει τη διαχρονική αγάπη και σχέση του ζωγράφου με το νησί μας. Ο Φασιανός επισκέφθηκε το νησί μας, αρχικά το 1954 και έκτοτε εξακολουθεί να διατηρεί δεσμούς με τους ανθρώπους και τα πολιτιστικά δρώμενα του τόπου μας με ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η διοργάνωση της έκθεσης έργων του Φασιανού είναι πολύ σημαντική για το νησί μας. Πέρα από την αισθητική απόλαυση των έργων, η έκθεση έχει και παιδευτικό χαρακτήρα, λόγω της σημαντικής θέσης του έργου του ίδιου του ζωγράφου, στην εξέλιξη της πορείας της μεταπολεμικής τέχνης στην Ελλάδα. Ο κυρίαρχος μύθος της ελληνικότητας, της πίστης δηλαδή στις αιώνιες Ελληνικές αξίες, αποτελεί φάρο και πυξίδα στην αστείρευτη δημιουργική έκφραση και την εικαστική αναζήτηση του Αλέκου Φασιανού. Πρωταγωνιστές στη ζωγραφική του είναι απλοί καθημερινοί άνθρωποι, κορίτσια και αγόρια, οι νικητές της ζωής, όπως ο ίδιος συνηθίζει να λέει. Ποδηλάτες και καπνιστές που ζωγραφίζει αενάως, σύμφωνα και με την προτροπή του Ανδρέα Εμπειρίκου, διατρέχουν τον καμβά και αφήνουν πίσω τους ένα νέφος από καπνό. Καβαλάρηδες πάνω σε χρυσά κόκκινα ή μπλε άλογα, με παραδομένη τη μακριά κόμη τους στον άνεμο, που ανεμίζουν ένα χρωματιστό φουλάρι. Λευκές γυναικείες μορφές συχνά σχεδιασμένες με την πλάτη γυρισμένη στο θεατή, με ένα σχέδιο που εγγράφει στο περίγραμμα τον όγκο και την τρίτη διάσταση. Νεαρά ερωτευμένα ζευγάρια… 9
Μέσα από αυτά τα έργα, αναδύεται με δύναμη η βαθιά και μακρινή καταγωγή της τέχνης του, από τα αρχαία αγγεία και κυρίως τις λευκές ληκύθους. Η έκφραση του ελληνικού βίου και του περιβάλλοντος χώρου που έζησε και γνώρισε. Η απόδοση του τοπικού, που είναι το μόνο ανεπανάληπτο, που μπορεί να έχει απήχηση σε όλο τον κόσμο. Το υψηλού επιπέδου πολιτιστικό γεγονός, που αποτελεί η συγκεκριμένη έκθεση, οφείλεται στη γενναιοδωρία και την προθυμία του συλλέκτη Γιώργου Οικονομόπουλου για συνεργασία με το Δήμο μας. Ο χαρακτήρας αυτού του ανεπανάληπτου πολιτιστικού γεγονότος, έγκειται στη μοναδικότητα και την υψηλή εικαστική ποιότητα των συγκεκριμένων 48 έργων του Αλέκου Φασιανού, που εκτίθενται για πρώτη φορά. Εκφράζω τις θερμές ευχαριστίες μου στο ζωγράφο και φίλο Αλέκο Φασιανό, για την τιμή που μας έκανε να εκθέσει στην Ύδρα, στους χορηγούς, στο συλλέκτη κ. Γιώργο Οικονομόπουλο, ο οποίος με τόση προθυμία και αγάπη δέχτηκε να παρουσιάσει για πρώτη φορά την συλλογή του, στο φίλο κ. Πάνο Μανιά, στους Συνεργάτες μου, στο προσωπικό του Δήμου μας και όλους τους συντελεστές που βοήθησαν στη διοργάνωση αυτής της σημαντικής και σπουδαίας έκθεσης, που προσφέρει ανάταση και χαρά σ’ αυτούς τους χαλεπούς καιρούς. Ύδρα 11 Ιουνίου 2011
Πουλιά, φωτιστικό από μπρούτζο, 57×45 εκ. 10
11
Φώτο: Βασίλης Κατούφας
www.art.com.gr
Γιώργος Κ. Οικονομόπουλος
12
Μ
ε ικανοποίηση αποδέχθηκα την πρόταση του Δημάρχου Ύδρας να εκτεθούν έργα του Αλέκου Φασιανού, που ανήκουν στη συλλογή μου, στο αρχοντικό του Παύλου Κουντουριώτη, στο ιστορικό νησί της Ύδρας. Πρόκειται για 48 πρωτότυπες δημιουργίες του καλλιτέχνη, που παρουσιάζονται στο κοινό για πρώτη φορά. Ξεκίνησα να συλλέγω έργα του Αλέκου Φασιανού, σε ηλικία 25 ετών, όταν ήμουν μεταπτυχιακός φοιτητής στο Παρίσι, στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Τον γνώρισα σε έκθεση έργων του στη φημισμένη και ιστορική γκαλερί του Παρισιού LA HUNE στο Saint ' Germain Des Pres. Εκεί αγόρασα και τα πρώτα δύο έργα της συλλογής μου. Έκτοτε, συνέχισα να αγοράζω συστηματικά έργα του, από αίθουσες τέχνης, δημοπρασίες, ιδιώτες συλλέκτες, εμπόρους, αλλά και από τον ίδιο. Σήμερα τα έργα αυτά συντροφεύουν την καθημερινότητά μου και έχουν για μένα μεγάλη συναισθηματική αξία, γιατί κάθε ένα από αυτά συνδέεται και με μία διαφορετική ιστορία. Είχα εντυπωσιαστεί από τις κόκκινες, τις μπλε και τις χρυσές μονοχρωμίες των έργων του και από το γεγονός ότι η τέχνη του είναι ακαριαία αναγνωρίσιμη, απλή, κατανοητή και μοναδική. Αυτή τη μοναδικότητα των έργων του Φασιανού είχε επικαλεστεί κάποτε σ’ εμένα με τρόπο αφοπλιστικό και άμεσο μια μεγάλη γκαλερίστα στο Παρίσι, η Colette Cresevault, ιδιοκτήτρια της ομώνυμης γκαλερί, όταν της ζήτησα έκπτωση σε πωλούμενο από αυτή έργο του και εκείνη μου απάντησε. «Νεαρέ μου, γιατί να σου κάνω έκπτωση. Έχεις δει πουθενά αλλού τέτοια ζωγραφική. Υπάρχει άλλος σαν το Φασιανό ;;;». Όσο περισσότερο τον γνώριζα τόσο περισσότερο διαπίστωνα την προσήλωσή του στις διαιώνιες ελληνικές αξίες, που παρέχουν εχέγγυα αυθεντικότητας και ιθαγένειας στο έργο ενός Έλληνα καλλιτέχνη. Αλλά και την πίστη του στο τοπικό, που είναι ανεπανάληπτο, το μόνο που μπορεί να έχει απήχηση σε όλο τον κόσμο και να γίνει οικουμενικό. Και το έργο του Φασιανού έγινε οικουμενικό. Το διαπίστωσα, σχεδόν από την αρχή της γνωριμίας μας, όταν είδα έργα του ανάμεσα σε έργα των Pablo Picasso, Georges Braque και Henri Matisse, στα σπίτια Γάλλων διανοούμενων, όπως του Louis Aragon και του Yves Navarre, του μαικήνα της τέχνης Jean Louis Meunier, στα σαλόνια συλλεκτών και στους χώρους μεγάλων σχεδιαστών μόδας, όπως του Guy Laroche και του Christian Dior. Στον τελευταίο μάλιστα, ήμουν παρών στο retouche ενός μεγάλου έργου, που μόλις είχε δημιουργήσει ο Φασιανός και είχε τοποθετηθεί στο κεντρικό κατάστημα του οίκου Dior, στην Avenue Montaigne, στο Παρίσι. Φαίνεται πως ήταν τόσο μεγάλη η προσήλωσή μου στο τεράστιο και επικό έργο, που δεν πρόσεξα στο πάτωμα, που ήταν απλωμένα διάφορα ανοιγμένα κουτιά με χρώματα και παρέσυρα ένα από αυτά, το μπλε, με συνέπεια να χυθεί στην κατάλευκη και πολυτελέστατη μοκέτα. «Με κατέστρεψες, μου είπε ο Φασιανός, τώρα θα με βάλουν να την πληρώσω εγώ». Όχι μόνο δεν μας ζήτησαν αποζημίωση για τη μοκέτα, αλλά μας πρoσέφεραν και πανάκριβα ρολόγια από την προθήκη του καταστήματος, που όμως δεν αποδεχθήκαμε. Αυτό που μου έκανε πάντα εντύπωση στο Φασιανό, είναι πως ξεκίνησε από μια εντελώς προσωπική πρόταση και κατέληξε να γίνει ευρύτατα γνωστός και αποδεκτός. Στη
13
www.art.com.gr
διάρκεια της παραμονής μου στο Παρίσι το είχα διαπιστώσει αρκετές φορές. Ακόμη και απλοί άνθρωποι τον αναγνώριζαν. Θυμάμαι συγκεκριμένα, σε μία επίσκεψή μας σε κεντρικό και μεγάλο ξενοδοχείο του Παρισιού, στην Avenue Montaigne, προκειμένου να συναντήσουμε το μουσικοσυνθέτη Βαγγέλη Παπαθανασίου, οι υπάλληλοι του χώρου υποδοχής του ξενοδοχείου τον αναγνώρισαν αμέσως και του εξέφρασαν το θαυμασμό τους για την αυθεντικότητα της ζωγραφικής του. Ένα από τα χαρακτηριστικά της μεγάλης τέχνης των μεγάλων δημιουργών διαχρονικά. Η ζωγραφική του έρχεται από πολύ μακριά, από τα αρχαία αγγεία και τις λευκές ληκύθους, είπα μία μέρα στο Παρίσι στο μεγάλο Βέλγο γκαλερίστα Leon Keunick. «Kαι πηγαίνει πολύ μακριά», μου απάντησε εκείνος. Και συνέχισε «Είναι όπως ο Giacometti και o Modigliani. Με λιτά μέσα αποδίδει το ουσιώδες και πιο σημαντικό και κρατάει την ουσία των πραγμάτων. Μιλάει στην καρδιά των ανθρώπων γιατί έχει στοιχεία προσωπικά και αναγνωρίζεται». Το κατάλαβα αργότερα, όταν το 1992 έκανε το έργο για το δικηγορικό μου γραφείο, που ο ίδιος ονόμασε «ψάχνουν να βρουν το δίκιο τους», εμπνευσμένο, όπως αρκετά έργα της συλλογής μου, από γεγονότα που αφορούν στην απονομή της Δικαιοσύνης. Παρά το γεγονός ότι είχα αγοράσει σημαντική ποσότητα χρωμάτων για την παρασκευή του, εκείνος δεν χρησιμοποίησε ούτε γραμμάριο, το έκανε άχρωμο, γιατί επρόκειτο για ιδέα, όπως είπε και μόνο έτσι μπορούσε να αποδώσει το πρωταρχικό και το ουσιώδες. «Αν του βάλω χρώμα θα το χαλάσω», μου είπε χαρακτηριστικά. Και είχε δίκιο. Νομίζω ότι είναι ένα από τα καλύτερα έργα του και χωρίς αμφιβολία από τα αγαπημένα μου. Η προσπάθεια συγκρότησης της συλλογής μου και η διαδρομή της φιλίας μου με το Φασιανό είναι γεμάτη από παρόμοια γεγονότα και αληθινές ιστορίες, όπως αυτές που προανέφερα. Με άλλη ευκαιρία θα εκθέσω περισσότερες. Άλλωστε, η προσπάθειά μου δεν σταμάτησε εδώ. Συνεχίζεται. Ευχαριστώ το Δήμαρχο της Ύδρας για τη θερμή υποστήριξη και τη φιλοξενία της έκθεσης, τους αξιότιμους χορηγούς, τον εξαίρετο φίλο Πάνο Μανιά για τη βοήθεια και τη συμπαράστασή του στην υλοποίηση της έκθεσης και όλους τους συντελεστές της.
14
15
www.art.com.gr
16
www.art.com.gr
Νομοτέλεια αρμονία φύσεως
Έφη Αγαθονίκου Ιστορικός Τέχνης Επιμελήτρια της Εθνικής Πινακοθήκης
Δ
εν υπάρχει αμφιβολία ότι η έκθεση αυτή είναι ιδιαίτερη. Για πολλούς μπορεί να αποτελεί μια ακόμα έκθεση του Φασιανού, με έργα και επιλογές κάποιου συλλέκτη, πράγμα ως ένα βαθμό αληθινό. Είναι όμως κάτι ακόμα περισσότερο. Αποτελεί την μαρτυρία μιας φιλίας, σχεδόν τριάντα χρόνων, με έργα που τα περισσότερα δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια της και πολλά, αν και δεν το φανερώνουν, αποτελούν ανάμνηση γεγονότων, με αφορμή τα οποία έγιναν. Προσωπικά γνωρίζω τον Αλέκο πάνω από τριάντα χρόνια. Θαύμαζα το έργο του, χωρίς να ξέρω γιατί, πριν ακόμα τον γνωρίσω. Συνεχίζω να το θαυμάζω, έχοντας πλέον την πεποίθηση πως συμβολίζει και απεικονίζει τον κόσμο γύρω μου, όχι αυτόν που βλέπουν τα μάτια μου, αλλά τον κόσμο της ψυχής μου. Ζώντας μαζί με τον Γιώργο ήμουν παρούσα στη δημιουργία της συγκεκριμένης συλλογής και με την ιδιότητά μου ως ιστορικού τέχνης θεωρώ ότι αυτό που την χαρακτηρίζει είναι μια «εξειδίκευση» σε νομικά θέματα. Ο Φασιανός σέβεται όλα ανεξαρτήτως τα επαγγέλματα, πιστεύει ότι από τον απλό τεχνίτη έως τον αρχιτέκτονα και τον καθηγητή πανεπιστημίου, όλοι χρησιμεύουν και συμβάλλουν στην διατήρηση της κοινωνικής ισορροπίας. Πάρα πολλά, όπως του μανάβη, του ψαρά, του μουσικού, του καραβοκύρη, του τραπεζίτη έχουν απεικονιστεί με τα πινέλα του. Το γεγονός ότι ο Γιώργος Οικονομόπουλος είναι δικηγόρος του κέντρισε πολλές φορές την περιέργεια με αποτέλεσμα να περνάνε άπειρες ώρες κουβεντιάζοντας νομικά θέματα και υποθέσεις, προκαλώντας πολλές φορές και μια μικρή δυσφορία στην υπόλοιπη παρέα. Ο Νόμος έγινε για τον Φασιανό πηγή έμπνευσης. Ψάχνουν να βρουν το δίκιο τους, οι Νομικοί του κόσμου, Ουράνιος νόμος, ο Άτεγκτος, η Φρύνη, ο Δρακοκτόνος, το Πνεύμα του νόμου, ο Ήλιος είναι έργα που διαπραγματεύονται τη Δικαιοσύνη. Η πρώτη φορά που τέθηκε το θέμα ήταν στα τέλη της δεκαετίας του ’80, στο Παρίσι, όταν άρχισαν οι συζητήσεις για το έργο που θα προορίζονταν για το δικηγορικό γραφείο του Γιώργου, παρόλο που ο τελευταίος ακόμα δεν είχε επιστρέψει στην Ελλάδα και, φυσικά, δεν είχε καν βρει το χώρο. Αυτό δεν εμπόδισε όμως τη φαντασία του ζωγράφου να δημιουργήσει τη σύνθεση ούτε τις πολύωρες στην συνέχεια κουβέντες πάνω σ’ αυτό. Τότε ήρθα και για πρώτη φορά αντιμέτωπη με τη σκέψη και αυτό που ονομάζεται «οικονομία» στο έργο του Φασιανού. Προσωπικά, πίστευα ότι θα μας παρουσίαζε μια συμβολική απεικόνιση, μια μορφή, μόνη της ή στο μέσο κάποιας σύνθεσης, ίσως τη γνωστή εικόνα της τυφλής Δικαιοσύνης με τη ζυγαριά, ή κάτι που να θύμιζε έργο του Παρθένη. Τίποτα από αυτά. Αντίθετα, το μοναδικό σχέδιο που μας έδειξε απεικόνιζε ανθρώπους που κινούνταν προς τ’ αριστερά πηγαίνοντας σ’ έναν άνδρα καθισμένο σ’ ένα τραπέζι που συμβόλιζε το δικηγόρο ή το δικαστή. Όλες οι μετέπειτα πολύωρες συζητήσεις ήταν επάνω στα χρώματα, το μέγεθος και γενικότερα στο να υπενθυμίζει ο ένας στον άλλο το έργο που θα γινόταν. Το έργο πραγματοποιήθηκε αργότερα, το 1992 (σ. 40). Αφού βρέθηκε και ετοιμάστηκε ο χώρος της επαγγελματικής στέγης, το φιλοτέχνησε επιτόπου, σε μεγάλες διαστάσεις και το κυριότερο, σχεδόν άχρωμο! Πρόκειται για Ιδέα, είπε, δεν χρειάζεται χρώμα, άλλωστε και ο Πικάσσο την Γκουέρνικα την έκανε ασπρόμαυρη. 17
Όπως όλα τα έργα του Φασιανού χαρακτηρίζονται από μια διάθεση απεικόνισης της καθημερινότητας, έτσι και σ’ αυτό η ιδέα της Δικαιοσύνης έχει την μορφή των απλών ανθρώπων, οι οποίοι καταφεύγουν στο νομικό. Έξι ογκώδεις, μνημειακές, θα λέγαμε, μορφές, πέντε ανδρικές, φορώντας τα φαρδιά κουστούμια τους και μια γυναικεία στο τέλος, μια απλή νοικοκυρά, όπως δείχνει και το καλαθάκι της λαϊκής, με το εμπριμέ τσιτάκι της, σε σχεδόν πραγματικές διαστάσεις, κυριαρχούν ανά δυάδες στα τρία τέταρτα της σύνθεσης. Ένα κενό και στην άκρη του πίνακα, αριστερά κάθεται σ’ ένα γραφείο-τραπέζι ο νομικός, με το ένα χέρι κάτω από το πιγούνι -στάση σκεπτόμενου αλλά και στάση πολύ καθημερινή- ενώ τείνει το άλλο προκειμένου να παραλάβει τα έγγραφα που του δίνει ο πρώτος άνδρας. «Ψάχνουν να βρουν το δίκιο τους» γράφει από πάνω τους ο καλλιτέχνης, στη μέση περίπου του έργου ώστε η φράση να κατέχει πρωταγωνιστική θέση, δηλώνοντας καθαρά αυτό που απεικονίζει η σκηνή. Στην πραγματικότητα όμως ο νομικός δεν απεικονίζεται ως ο δικαστής ή ο δικηγόρος που υπηρετεί την ανθρώπινη Δικαιοσύνη, αλλά ως ο υπηρέτης του Αιώνιου Νόμου. Χάρη σ’ αυτόν επικρατεί αρμονία στη φύση, όπως μαρτυρεί το βιβλίο που είναι ανοιχτό μπροστά του και όπου αναγράφεται η φράση «Νομοτέλεια αρμονία φύσεως». Επομένως, αυτοί οι άνθρωποι με τα χαρτιά στα χέρια που συμβολίζουν την γραφειοκρατία, το καλαθάκι της λαϊκής, που θυμίζει την πρωταρχική ανάγκη επιβίωσης του ανθρώπου, με τις έντονες κινήσεις που τους επιβάλλουν οι εντάσεις και το άγχος της καθημερινότητας, δεν ψάχνουν μόνο το επίγειο δίκιο τους αλλά τη γαλήνη και την αρμονία που προσφέρει ο νόμος της Φύσης. Άλλωστε, το γεγονός ότι το έργο ανοίγει με μια γυναικεία μορφή στα δεξιά και κλείνει με μία αντρική στα αριστερά οδηγεί στο αρχέτυπο του ζεύγους, την αρχή της ανθρώπινης φύσης και επομένως της φυσικής νομοτέλειας. Το έργο του Φασιανού, όσο απλό, κατανοητό και αν φαίνεται, κρύβει ένα μυστήριο, έχει πολλαπλές αναγνώσεις. Την εποχή εκείνη, παγιδευμένη από την ένταση των χρωμάτων του, απογοητεύθηκα όταν είδα ότι οι φιγούρες δεν θα είχαν χρώμα. Γρήγορα όμως συνειδητοποίησα το βάθος της σκέψης του. Ο Αλέκος όταν κάνει μία σύνθεση δεν την σκέφτεται πολύ, του βγαίνει σχεδόν αυθόρμητα. Δεν την σκέφτεται γιατί την έχει επεξεργαστεί χρόνια πριν και για χρόνια. Πέρασε την παιδική του ηλικία στην Πλάκα, κάτω από την Ακρόπολη. Βοηθούσε τον παππού του, που ήταν παπάς στην εκκλησία των Αγίων Αποστόλων ή τριγυρνούσε μαζί του σε διάφορες μισοσκότεινες εκκλησίες. Άλλοτε του πήγαινε το θυμιατό, άλλοτε του διάβαζε τον Απόστολο. Οι εικόνες, μεταβυζαντινές ή λαϊκές με τις ασκητικές μορφές των Αγίων, τα φωτοστέφανα, τα περίεργα ξερά βυζαντινά τοπία στο βάθος ή τους χρυσούς ουρανούς, ασκούσαν μια έλξη επάνω του. Προσπαθούσε να τις αντιγράψει, εκφράζοντας όμως παράλληλα το δικό του κόσμο. Από την άλλη, ο αρχαιολογικός χώρος της περιοχής: η Ακρόπολη, το Θησείο, ο Κεραμεικός! Δεν ήταν αρχαιολογικά αξιοθέατα γι’ αυτόν. Ήταν η γειτονιά του. Τα αρχαία δεν τα έβλεπε απλά, ζούσε μαζί τους, ήταν ένα κομμάτι του καθημερινού τοπίου του. Αργότερα μετακόμισαν στο Μεταξουργείο. Εξακολουθούσε όμως να επισκέπτεται τις αρχαιότητες και το αρχαιολογικό μουσείο. Η μητέρα του, 18
19
www.art.com.gr
Ελένη Υφαντή, φιλόλογος και λάτρης της αρχαιοελληνικής γραμματείας, όχι μόνο τον συνόδευε και τον ενθάρρυνε σ’ αυτή του την ενασχόληση, αλλά ήθελε να τον δει και φιλόλογο. Η αποτυχία του στις εισαγωγικές εξετάσεις για την Φιλοσοφική σχολή δεν τον πτόησε, γιατί ο ίδιος ήθελε να ασχοληθεί με τη ζωγραφική. Όλες αυτές οι εικόνες που είχε βιώσει είτε στην πραγματικότητα είτε μέσα από αναγνώσματα για την Αρχαιότητα και το Βυζάντιο καθώς και η σύγχρονη κοινωνία της γειτονιάς του δημιούργησαν στο ασυνείδητό του έναν άλλο κόσμο, διαχρονικό ή α-χρονικό, όπου το σήμερα διαπλέκεται με το χθες και το αύριο. Οι μετέπειτα εμπειρίες της ζωής του προσέθεσαν πολλά στοιχεία, ο βασικός όμως κορμός της σκέψης του είχε ήδη διαπλαστεί εκείνη την εποχή, ακόμα και αν αυτό φάνηκε αργότερα, στα τέλη της δεκαετίας του ’60. Ο κόσμος αυτός είναι τόσο ξεκάθαρος μέσα του, που είναι έτοιμος κάθε στιγμή να δώσει μια εικόνα. Μια εικόνα που χαρακτηρίζεται από ισορροπία και αρμονία σαν ένα μουσικό κομμάτι, κάτι που πρέπει να οφείλει στον Επαμεινώνδα Φασιανό, τον πατέρα του, αρχιμουσικό του στρατού. Στους Νομικούς του κόσμου (σ. 52) δύο ομάδες αντρών, σε ουδέτερο φόντο, παρουσιάζονται αντιμέτωπες - με φιλική όμως διάθεση, που επιτείνεται από τα στάχια που κρατούν ορισμένοι και από τα χελιδόνια στον ουρανό- προκειμένου να κρίνουν και ν’ αποφασίσουν για κάποιο σοβαρό θέμα. Στην πραγματική εφημερίδα (κολάζ) που κρατάει ο πρώτος δεξιά, αναγράφεται «Ειδικό Δικαστήριο». Το χρυσό φόντο, που συμβολίζει τη Σοφία και τη Δικαιοσύνη, υπενθυμίζει την περίσκεψη και την ψυχραιμία, με την οποία πρέπει να λαμβάνονται οι δικαστικές αποφάσεις. Το θεϊκό στοιχείο, όμως, του χρυσού φόντου γίνεται ακόμα πιο έντονο στον Ουράνιο Νόμο (σ. 55). Σε ένα μπαλκόνι (που υποδηλώνεται από το καφασωτό στο κάτω αριστερό μέρος), μπροστά από δύο ουρανοξύστες (σύμβολο της σύγχρονης εποχής) ένας μπλε άντρας κρατάει με το χέρι του - με μια κίνηση δυναμισμού - από την επάνω μεριά, ένα ανοιχτό βιβλίο, όπου αναγράφονται, περίοπτα η λέξη «ΝΟΜΟΙ» και παρακάτω, επεξηγηματικά, οι λέξεις «Αστικά……Κληρονόμοι…». Το θέμα του έργου είναι προφανές, όπως προφανής είναι και ο συσχετισμός με τον Μωυσή και τις δέκα εντολές. Η σκηνή όμως εκτυλίσσεται σ’ ένα σύγχρονο περιβάλλον και ο άντρας-Μωυσής δεν είναι κάποιος ευγενής, όπως θα ήταν σε κάποιο αναγεννησιακό, κλασικό πίνακα που θα ξέφευγε από το στερεότυπο της αρχαίας μορφής, είναι αντίθετα, ένας απλός, καθημερινός άντρας. Έτσι, ακόμα μια φορά η ιδέα του λαϊκού ανθρώπου εξισώνεται με την ιδέα του θεϊκού. Αντίστοιχα το Πνεύμα του δικαίου (σ. 70) προσωποποιείται με το πορτρέτο του φίλου του, με αφορμή την ιδιότητα του ως δικηγόρου. Για να ξεφύγει η σύνθεση από την προσωπογραφία και ν’ αποκτήσει πνευματική διάσταση, το πρόσωπο αντανακλάται μέσα από έναν καθρέφτη. Χάνοντας με αυτόν τον τρόπο την υλική του υπόσταση μετατρέπεται σε σύμβολο. Η εικονογραφία του Αγίου Γεωργίου ήταν ανέκαθεν συνδεδεμένη με τον πόλεμο του Καλού που νικάει το Κακό. Από παιδί τον συνέπαιρναν αυτές οι ιστορίες και από τις εικόνες του «έκαναν εντύπωση οι άγιοι καβαλάρηδες με τα φωτοστέφανα και τα σπαθιά τους που έβγαζαν φλόγες και σκότωναν θηρία…» (περ. Σήμα, Ιαν.-Φεβρ. 1978, σ. 21). Έτσι γεννήθηκε και ο εικονογραφικός τύπος του Δρακοκτόνου, που άλλοτε ως στρατιώτης του 20
www.art.com.gr
Καλού και άλλοτε ως απλός άντρας σκοτώνει το θηρίο. Με τον καβαλάρη να συνθλίβει με το άλογο του το δράκο, απεικόνισε το αίσιο τέλος μιας περιπέτειας του φίλου του. Στο μπροστινό μέρος του πίνακα γράφει απλώς τον τίτλο Ο Δρακοκτόνος (σ. 59), στο πίσω μέρος, όμως, εκφράζει ακόμα πιο πολύ την αγανάκτησή του, αναγράφοντας με μεγάλα γράμματα τη φράση «Όταν πατάσσεται το κακό. Α. Φασιανός». Και ο Έρωτας, εξίσου, έχει τη θέση του σε μια ομάδα «νομικών έργων» με τον πίνακα Η Φρύνη στο δικαστήριο επαινείται (σ. 45). Πρόκειται για την γνωστή ιστορία της εταίρας Φρύνης, που γδύθηκε μπροστά στους δικαστές για να τους πείσει με την ομορφιά της για την αθωότητά της. Έχοντας δει άλλα έργα του με θέμα τη Φρύνη, γεμάτα αισθησιασμό, του είπα πως αυτή η Φρύνη δεν είναι όμορφη. Πρόκειται για την «αγοραία Φρύνη», μου απάντησε, τον αγοραίο έρωτα. Απομυθοποιώντας έτσι τον έρωτα και διαχωρίζοντας τον πνευματικό από τον σαρκικό, ζωγράφισε μια γυναίκα στην οποία η ομορφιά δεν έπαιζε κανένα ρόλο. Το μόνο που ενδιέφερε ήταν το κορμί της. Κάτω αριστερά, μόλις εμφανίζονται δύο αντρικά κεφαλάκια που κοιτάζουν, «λιγούρικα» θα μπορούσαμε να πούμε, τη γυμνή γυναίκα αναφωνώντας «πω πω» (έχω την εντύπωση ότι στην αρχή ήθελε να γράψει «ω ρε μάννα μου»). Δεν τον κατακρίνει. Αντίθετα, δίνει και σ’ αυτόν τη θέση του στην τέχνη και επομένως στη ζωή. Ο Έρωτας όμως για τον Φασιανό είναι και θεϊκός. Σε ένα από τα τελευταία έργα του, την Αγγελία του 2007 (μη νομικό σ. 68), η συνάντηση ενός ζευγαριού σε ένα δωμάτιο δανείζεται, ως έναν βαθμό, τον εικονογραφικό τύπο του Ευαγγελισμού με τη χρήση του φτερωτού άντρα που ήρθε έξαφνα να αναγγείλει - ομολογήσει τον έρωτα [του] σε μια γυναίκα. Η ταύτιση όμως του σήμερα με τον μύθο είναι πασιφανής στους καβαλάρηδες. Η δύναμη της μηχανής παίρνει την εικόνα υπέροχων αλόγων, που με τους υπερήφανους ιππείς εφορμούν, ως άλλοι Απόλλωνες, από το παρελθόν, μεταφέροντας μνήμες και ξυπνώντας συναισθήματα ελευθερίας και δόξας. Τριάντα τέσσερα χρόνια χωρίζουν τη Φρύνη από το Νυφικό δωμάτιο (σ. 26), που φιλοτέχνησε το 1968 στο Παρίσι. Και τότε με μια εκπληκτική οικονομία χρωμάτων - λευκό, ροζ και λίγο γαλαζοπράσινο για φόντο - χωρίς να ασχοληθεί με την «αισθητική εμφάνιση» της γυναίκας, παρουσιάζει μια ερωτική ή καλύτερα μετα-ερωτική σκηνή. Μια γυμνή γυναίκα που απεικονίζεται με την πλάτη κάθεται ανακούρκουδα σ’ ένα μπαλκόνι και παρατηρεί με περιέργεια ή ψάχνει κάτι, με το χέρι στο κεφάλι, στην πόλη μπροστά της. Οι ουρανοξύστες υποδηλώνουν το αστικό τοπίο μιας ξένης πόλης, ίσως το Παρίσι, την περιοχή της Place d’ Italie, όπου είχε το ατελιέ του, και η οποία είχε μετατραπεί σε μια σύγχρονη συνοικία με ουρανοξύστες. Το τραπεζάκι, όμως, με το καρπούζι, στα δεξιά, μεταφέρει αυτή τη σκηνή σ’ έναν άλλο τόπο, πιο οικείο στον καλλιτέχνη, την Ελλάδα. Άλλωστε, όλα του τα έργα, χωρίς εθνικιστικές εξάρσεις, έχουν στοιχεία που υποδηλώνουν τη δικιά του Ελλάδα. Ήταν η εποχή που, ζώντας στο Παρίσι, οι αναμνήσεις, οι πρώτες του εικόνες, ο ασυνείδητος κόσμος που είχε δημιουργηθεί μέσα του τον κατέκλυζε. Αυτός που έρχεται (σ. 29) ήταν μια οραματική εικόνα που τον κυριαρχούσε σαν χείμαρρος. Μια σκιά που έπαιρνε 21
τη μορφή του ποδηλάτη, με τον οποίο είχε ασχοληθεί παλιότερα, πάνω σ’ ένα δρόμο που έμοιαζε πιο πολύ με ποτάμι. Ο μικρόκοσμος της γειτονιάς του, συμπυκνωμένος στα χαρακτηριστικά ασπρόμαυρα πλακάκια των σπιτιών του μεσοπολέμου, στο κάτω μέρος του πίνακα. Τα χρυσά μάτια και το χρυσό χρώμα στο φουλάρι του (εμβληματικό, στη συνέχεια, στοιχείο στο έργο του) μαρτυρούν τη σημασία που έδωσε σ’ αυτό το γεγονός. Στον Κόκκινο ποδηλάτη (σ. 31) παρατηρείται ακόμα η ίδια οραματική σύνθεση με την ίδια σχεδόν στάση. Η μορφή και ο χώρος, όμως, συνειδητοποιούνται. Ο ποδηλάτης είναι ένα ανθρώπινο όν, Το Ανθρώπινο Ον, που, παρόλο που ζει και κινείται σ’ ένα τόπο που αλλάζει (το σπιτάκι στην εξοχή αριστερά, οι ουρανοξύστες δεξιά) αυτό θα συνεχίζει να ζει και να κινείται στο διηνεκές. Είναι η ανθρώπινη φύση που διέπεται από την αρμονία και το Νόμο. Με το κείμενο αυτό δεν θέλησα να προσθέσω ακόμα ένα σε όσα έχουν γραφτεί και προσωπικά έχω γράψει για τον Φασιανό. Θέλω απλά, με το δικό μου τρόπο, να του πω ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ.
Ποδηλάτης, 1967, μπρούτζος και ξύλο 22
23
www.art.com.gr
Φώτο: Βασίλης Κατούφας
Έργα www.art.com.gr
Στρατηγός,1959, κόλλα σε μουσαμά, 50×48 εκ., ιδιωτική συλλογή 26
www.art.com.gr
Μπλέ φάντασμα,1965, λάδι σε μουσαμά, 65×45 εκ., ιδιωτική συλλογή 27
www.art.com.gr
Το νυφικό δωμάτιο, 1967 λάδι σε μουσαμά 130×162 εκ. 29
Αυτός που έρχεται, 1969, λάδι σε μουσαμά, 162×130 εκ. 30
31
www.art.com.gr
Κόκκινος ποδηλάτης, 1970, λάδι σε μουσαμά, 162×130 εκ. 32
33
www.art.com.gr
Ο μικροπωλητής ανεμόμυλων, 1971, λάδι σε χαρτί κολλημένο σε ξύλο, 96,3×63,5 εκ. 34
35
www.art.com.gr
36
www.art.com.gr
Η γιαγιά μου η Αθήνα, 1973, λάδι σε μουσαμά, 80×150 εκ., ιδιωτική συλλογή 37
Στέφανα, 1987, μπρούτζος και μεικτή τεχνική
38
www.art.com.gr
Ζευγάρι και φουλάρι, 1982, σινική μελάνη σε χαρτί, 50×70 εκ. 39
Πορτραίτο Έφης, 1988, παστέλ σε χαρτί κολλημένο σε μουσαμά, 44×26,5 εκ. 40
41
www.art.com.gr
Ψάχνουν να βρουν το δίκιο τους, 1992, μεικτή τεχνική σε μουσαμά, 151×267 εκ. 42
43
www.art.com.gr
Μακέτα για το Τρίτο στεφάνι του Κώστα Ταχτσή, 1968, ακρυλικό σε χαρτί, 30×21 εκ.
44
www.art.com.gr
Ο άτεγκτος, 1989, λάδι σε χαρτί κολλημένο σε μουσαμά, 44×43 εκ. 45
Μαργαρίτα, 1984, παστέλ σε χαρτί, 52×39 εκ.
Η Φρύνη στο ακροατήριο επαινείται, λάδι σε μουσαμά, 142×89 εκ. 46
47
www.art.com.gr
Πουλιά μπλε, 1989, ακρυλικό σε μουσαμά, 80×43 εκ.
48
www.art.com.gr
Φτερουγίσματα, 1985 ακρυλικό σε ξύλο 142×69 εκ. 49
Το πτηνό, 2004, ακρυλικό σε χαρτί κολλημένο σε μουσαμά, 40×40 εκ.
50
www.art.com.gr
Ο φέρων το ποδήλατό του, λάδι σε ξύλο, 80×73 εκ. 51
Μοντέρνα συνομιλία, 1991, λάδι σε μουσαμά, 116×84 εκ. 52
www.art.com.gr
Οι νομικοί του κόσμου, ακρυλικό και φύλλα χρυσού σε μουσαμά, 95×150 εκ. 54
55
www.art.com.gr
Ουράνιος νόμος, 2001, λάδι και χρυσού σε μουσαμά, 43,5×74 εκ. 56
www.art.com.gr
Φλογερή ιππασία λάδι σε μουσαμά 140×190 εκ. 58
www.art.com.gr
Δαφνοστεφανωμένος, 2004, ακρυλικό σε πανί, 32,5×28 εκ.
Δρακοκτόνος, 2006, ακρυλικό σε μουσαμά, 124×93,5 εκ. (δεξιά σελίδα) Ο ερχόμενος, λάδι και φύλλα χρυσού σε μουσαμά, 166×237 εκ. (επόμενη σελίδα) 60
www.art.com.gr
63
www.art.com.gr
Η κοκκινομάλα και ο μηχανάκιας, 1985 ακρυλικό σε χαρτί κολλημένο σε μουσαμά 43,5×17 εκ. 64
www.art.com.gr
Ποδηλάτης βαδίζων, 2000 ακρυλικό και κολάζ σε χαρτί κολλημένο σε μουσαμά 56×28,5 εκ. 65
Φρύνη, 1996, λάδι σε μουσαμά, 34,5×26,5 εκ.
66
www.art.com.gr
Βουναλάκια, 1996, ακρυλικό σε χαρτί κολλημένο σε μουσαμά, 31×25 εκ.
67
Ήλιος, 1989, λάδι σε ξύλο, 20×20 εκ.
Πορτραίτο, 2004, λάδι σε χαρτί κολλημένο σε μουσαμά, 32×22 εκ. 68
www.art.com.gr
Η αγγελία, 2007 λάδι σε μουσαμά 200×213 εκ. 70
71
www.art.com.gr
www.art.com.gr
Πορτραίτο Έφης, 2006, λάδι σε μουσαμά, 49×34 εκ.
Το πνεύμα του δικαίου, 2006, λάδι σε μουσαμά, 96×70 εκ. 73
Μπλε νέος, 2010, παστέλ σε χαρτί κολλημένο σε ξύλο, 25×35 εκ.
74
www.art.com.gr
Προσωπογραφία, 2006 λάδι σε μουσαμά 22,5×50,5 εκ. 75
Πορτραίτο Κωνσταντίνου, 2006, λάδι σε μουσαμά, 46×30,5 εκ. 76
www.art.com.gr
Πορτραίτο Φωτεινής, 2006, λάδι σε μουσαμά, 44×40 εκ. 77
78
www.art.com.gr
Τα μήλα της ανατολής, 1995, ακρυλικό σε χαρτί κολλημένο σε μουσαμά, 26,5×25,5 εκ.
Καρπουζάκια, 1996, ακρυλικό σε χαρτί κολλημένο σε μουσαμά, 31×23 εκ. 79
Τα λευκά ρόδα, 2005, λάδι σε μουσαμά, 27×27,5 εκ.
80
www.art.com.gr
Απόλλων δοξαστικός, 1999, λάδι σε ξύλο, 19×21 εκ.
81
Νέος και δράκος, ακρυλικό σε χαρτί κολλημένο σε μουσαμά, 30×21 εκ. 82
www.art.com.gr
84
www.art.com.gr
3 ποδηλάτες, 1985, γύψος 85
86
www.art.com.gr
Ιππέας, 2006, πηλός, 54×54 εκ. 87
www.art.com.gr
Αλέκος Φασιανός (Αθήνα 1935) ατ ο μ ι κ έ ς εκθ έ σε ι ς
1960 Ãêáëåñß Á23, ÁèÞíá 1961 Ãêáëåñß Æõãüò, ÁèÞíá 1963 Ãêáëåñß Æõãüò, ÁèÞíá 1966 Ãêáëåñß Merlin, ÁèÞíá 1967 Galerie 2+3, Ðáñßóé 1968 Hartmann Gallery, Ìüíá÷ï Kurita Gallery, Ôüêõï 1969 Mench Gallery, Áìâïýñãï Galerie Facchetti, Ðáñßóé 1971 Galerie Facchetti, Æõñß÷ç Ãêáëåñß Éüëá-ÆïõìðïõëÜêç, ÁèÞíá 1972 Iolas Gallery, Ãåíåýç êáé ÌéëÜíï 1973 Galerie Facchetti, Ðáñßóé êáé Æõñß÷ç Borjesson Gallery, Malmo, Óïõçäßá Iolas Gallery, Ðáñßóé, ÍÝá Õüñêç
1979 Origrafica Gallery, Malmo, Óïõçäßá Gimpel Gallery, Ëïíäßíï 1980 Ãêáëåñß Éüëá-ÆïõìðïõëÜêç, ÁèÞíá Galerie Artcurial, Ðáñßóé Galerie La Hune, Ðáñßóé Galerie l’Orangerie, Êïëùíßá Grafica Gallery, Ôüêõï Carta Asbeck Gallery, Dusseldorf Ãêáëåñß ÆÞôá-Ìé, Èåóóáëïíßêç 1981 Hotel-de-ville, Sochaux Galerie Proscenium, Ðáñßóé Ostermalm Gallery, Óôïê÷üëìç Galerie La Hune, Ðáñßóé 1982 Kammer Gallery, Áìâïýñãï FIAC, Grand-Palais, ðåñßðôåñï La Hune, Ðáñßóé Origrafica Gallery, Malmo, Óïõçäßá Galerie Beaubourg, Ðáñßóé Galerie Samy Kinge, Ðáñßóé Galerie Cuillard, Grenoble Grafica Gallery, Ôüêõï Ãêáëåñß Éüëá-ÆïõìðïõëÜêç, ÁèÞíá
1974 Tanlt Gallery, Ìüíá÷ï Galerie Le Point, Âçñõôüò
1983 Galerie Creuzevault, Ðáñßóé Musee Paul Valery, Sete, áíáäñïìéêÞ
1975 Iolas Gallery, Ðáñßóé Ãêáëåñß Éüëá-ÆïõìðïõëÜêç, ÁèÞíá Barroci Gallery, ÌéëÜíï
1984 FIAC, Grand Palais, ðåñßðôåñï Creuzevault, Ðáñßóé ÃáëëéêÞ Áêáäçìßá, ÁèÞíá
1976 Kammer Gallery, Áìâïýñãï
1985 Chateau de Chenonceau (áíáäñïìéêÞ)
1977 Ãêáëåñß Éüëá-ÆïõìðïõëÜêç, ÁèÞíá Origrafica Gallery, Malmo, Óïõçäßá Heland Gallery, Óôïê÷üëìç 1978 Ãêáëåñß ÆÞôá-Ìé, Èåóóáëïíßêç Gallerie Beaubourg, Ðáñßóé Gallerie Le Chapitre, Ðáñßóé
1989 Galerie Beaubourg, Ðáñßóé Galerie La Hune, Ðáñßóé Richter Masset Gallery, Ìüíá÷ï Ãêáëåñß ÆïõìðïõëÜêç, ÁèÞíá 1991 Galerie La Hune, Ðáñßóé
1992 Grafica Gallery, Ôüêõï Origrafica Gallery, Malmo, Óïõçäßá Ãêáëåñß ÆïõìðïõëÜêç, ÁèÞíá (öïñçôÝò ôïé÷ïãñáößåò) Ãêáëåñß Åéñìüò, Èåóóáëïíßêç 1993 Galerie Beaubourg, Ðáñßóé Galerie La Hune, Ðáñßóé 1996 Galerie Pudelco, Bonn 1997 Galerie La Hune, Ðáñßóé 1998 Galerie Rachlin Lemarie, Ðáñßóé 2003 Áßèïõóá ôÝ÷íçò ÁèçíáÀò, ÁèÞíá 2004 ÅèíéêÞ ÐéíáêïèÞêç, ÁèÞíá 2007 Áßèïõóá Óýã÷ñïíçò ÔÝ÷íçò Ðüôíéá Èçñþí, ÁèÞíá Galerie Schneider, Ìüíá÷ï Art Athina, Basic Plan, ÁèÞíá Contemporary Istanbul, Êùíóôáíôéíïýðïëç 2008 Galerie Di Meo, Ðáñßóé Áßèïõóá Óýã÷ñïíçò ÔÝ÷íçò Ðüôíéá Èçñþí, ÁèÞíá Éóôïñéêü Áñ÷åßï - Ìïõóåßï ¾äñáò, ¾äñá 2009 Δημοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης Μουσείο Νεοελληνικής Τέχνης Δήμου Ροδίων 2010 Galerie Grafica, Τόκιο Galerie Challier, Παρίσι Opera Gallery, Ντουμπάϊ 2011 Opera Gallery, Λονδίνο Tem Sanat Galerisi, Istanbul Αρχοντικό Παύλου Κουντουριώτη, Ύδρα
89
Αρχοντικό Παύλου Κουντουριώτη Δήμος Ύδρας