Nikos Stefanou 2009 vol. 1 by NEREUS PUBLISHERS

www.art.com.gr

Νίκος Στεφάνου

www.art.com.gr

Νίκος Στεφάνου

www.art.com.gr

Νίκος Στεφάνου

ΚΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΟΔΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ

23 Δεκεμβρίου 2009 έως 14 Φεβρουαρίου 2010 ΕΚΘΕΣΗ

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ

επιμέλεια, σχεδιασμός

κείμενα

Νίκος Στεφάνου Διονύσης Φωτόπουλος

Άγγελος Δεληβορριάς Αθηνά Σχινά Ελένη Βακαλό Ίρις Κρητικού Χάρης Καμπουρίδης Γιάννης Μιγάδης Γιάννης Μόραλης Γιάννης Τσαρούχης Αλέξιος Σαββάκης Νίκος Στεφάνου Βασίλης Σπεράντζας Αλέκος Φασιανός Γιώργος Μπαχάς Ντόρα Ηλιοπούλου-Ρογκάν

συντονισμός Μυρτώ Καούκη Κωνσταντίνος Παπαχρίστου με τη συνεργασία της Όλγας Παππά γραφιστικές εφαρμογές Αλέξης Βερούκας τεχνικός συντονισμός Μανώλης Μπλαζιάκης τεχνική υποστήριξη-φωτισμοί Στέφανος Γιαγτζής Κυριάκος Κοσμίδης Μάρκος Ρίτσα κατασκευές Μάνος Λιγνός και Βασίλης Σακής χρωματισμοί

Νηρέας Εκδόσεις Τέχνης Βασίλης Κατούφας εκτύπωση Πρωτοπαπάς Α.Ε. βιβλιοδεσία Ι. Μάντης & Υιοί Ε.Ε.

Κώστας Σταμάτης

έρευνα παραστασιογραφίας Πέτρος Βραχιώτης φωτογραφίες έργων

μεταφορά και ανάρτηση έργων

φωτογραφίες του εργαστηρίου

MoveArt

Γιάννης Βαχαρίδης Οδυσσέας Βαχαρίδης

ασφάλιση έργων Lloyd’s Καραβίας και Συνεργάτες

φωτογραφικά πορτρέτα του ζωγράφου

γραφείο τύπου

Νίκη Τυπάλδου Πηνελόπη Μασούρη Γιώργος Μαυροΐδης Γιώργος Τουρκοβασίλης Μαργαρίτα Joss

Ξανθοπούλου και Συνεργάτες

παραγωγή

ISBN 978-960-476-049-7

Δημήτρης Γεωργακόπουλος Αλέξης Μπουλιάκης

συντονισμός φύλαξης

Αλέξης Βερούκας

επιμέλεια κειμένων, διορθώσεις

Λεωνίδας Κουργιαντάκης Γιάννης Βαχαρίδης Οδυσσέας Βαχαρίδης Ηλίας Γεωργουλέας Γιάννης Κατούφας και αρχείο του ζωγράφου

Δημήτρης Μουσάδης

επιμέλεια ύλης, καλλιτεχνικός σχεδιασμός

προηγούμενες σελίδες

στο σπίτι του ζωγράφου στην Τζια, 1992 (φωτογραφία Νίκη Τυπάλδου)

Μουσείο Μπενάκη, Κουμπάρη 1, 106 74 Αθήνα T 210-3671000, F 210-3671063

e-mail: benaki@benaki.gr www.benaki.gr

ΧΟΡΗΓΟΙ

XΟΡΗΓΟΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

www.art.com.gr

ευχαριστίες

ευχαριστούμε θερμά τα Ιδρύματα, τους συλλέκτες και όλους τους φίλους, οι οποίοι συνέβαλαν γενναιόδωρα με τον δανεισμό των έργων τους ή τη γενικότερη υποστήριξή τους στην πραγματοποίηση της αναδρομικής έκθεσης του Νίκου Στεφάνου και αυτής της έκδοσης, τόσο εκείνους που αναφέρονται ονομαστικά, όσο και αυτούς που επέλεξαν να τηρήσουν την ανωνυμία τους ιδιαίτερα ευχαριστούμε: την Αθηνά Σχινά, το Ίδρυμα Γιάννη Τσαρούχη, τον Γιάννη Μόραλη, τον Γιάννη Μιγάδη, τον Άγγελο Δεληβορριά, τον Αλέκο Φασιανό, τον Βασίλη Σπεράντζα, τον Αλέξιο Σαββάκη, την Ίριδα Κρητικού, τον Χάρη Καμπουρίδη, τον Γιώργο Μπαχά και την Ντόρα Ηλιοπούλου-Ρογκάν για τα κείμενά τους τον Κώστα Σταμάτη για την άμεση ανταπόκρισή του στην επιμέλεια και στις διορθώσεις αυτής της έκδοσης τους συλλέκτες: Γιώργο Αλτουβά, Νάσο Αναγνωστίδη, Γιώργο Αποστολίδη, Κώστα Αρνόκουρο, Νικόλαο Βαμβουκάκη, Μανώλη Βάρσο, Πέτρο Βέτα, Γιώργο Βογιατζόγλου, Ειρήνη Βουδούρη, Παναγή και Ειρήνη Βουρλούμη, Χρήστο Γαβρά, Ειρήνη Γερουλάνου, Στέλιο Γκαρίπη, Σπύρο Γκίνη, Νίκο Δαλαρέτο, Παναγιώτη Δεληγιώργη, Δημήτρη Δόλγυρα, Παναγιώτη Δρακάτο, Σιμώνη Ζαφειροπούλου, Γιάννη Ζιώγα, Πέγκυ και Δάφνη Ζουμπουλάκη, Κώστα Ιωαννίδη, Αντώνη Κυριακούλη, Πινακοθήκη Κουβουτσάκη και Όλγα και Τάκη Κουβουτσάκη, Ελένη Καλλιγά, Βαγγέλη Καπόπουλο και Μαρίνα Καποπούλου, Παναγιώτη Καπράλο, Μαρίνα Καραγάτση και Δημήτρη Τάρλοου, Τάνια Καραμέρου, Ίριδα Κρητικού και Αλέξη Μπολώτα, Ανδρέα Κρόκο, Απόστολο Κωνσταντινίδη, Παναγιώτη Κωνσταντίνου, Ηρακλή και Σοφία Κουνάδη, Γεώργιο Κουτσούκο, Έφη Κουτσούμπελα, Μαριλένα Λιακοπούλου και Αλέξανδρο Λιακόπουλο, Κώστα Λυμπερόπουλο, Νίκο Μαρκάκη, Δημήτρη Μαρατσίνο, Κάθυ Μινέτου, Θανάση Μιχαηλίδη, Ξάνθια Μουτούση, Γιώργο Ναούμ, Γιώργο Οικονομόπουλο και Έφη Αγαθονίκου, Ελισάβετ Παπαζώη και Μάκη Κωστίκα, Σπύρο και Πόπη Παπαϊωάννου, Άννα Πατάκη, Τάσο Παυλόπουλο, Αλέξιο Σαββάκη, Σταύρος Σάββας, Μανόλης Σάρδης, Μαρή και Νίκο Σιφουνάκη, Γιώργο Σταθόπουλο, Γεράσιμο Στρίντζη, Κλεάνθη Σωτηριάδη και Άννα Καλογεροπούλου, Νίκο Τσαντή, Γιάννη Τσιμπλάκη, Κυριάκο Τσιφλάκο, Λιάνα Τσομπάνογλου, Λίνα Φανουράκη, Αλέκο Φασιανό, Φίλιππο Φιλιππίδη, Διονύση Φωτόπουλο, Ορέστη Χάσο και Σοφία Χάσου καθώς και τον θεατρολόγο Πέτρο Βραχιώτη για την πολύτιμη έρευνά του στην παραστασιογραφία του Νίκου Στεφάνου

επίσης τον καλλιτεχνικό διευθυντή του ΚΘΒΕ Σωτήρη Χατζάκη, τη Δήμητρα Βαλεοντή, τον Γιώργο Ναουμίδη και τη Νίκη Νικονάνου, για τη βοήθειά τους στο αρχειακό υλικό του θεάτρου τη Νίκη Γρυπάρη και το Ίδρυμα Γιάννη Τσαρούχη για τη γενναιόδωρη παραχώρηση της άδειας αναπαραγωγής των έργων του ζωγράφου τους φωτογράφους Βασίλη Μποζίκη, Νώντα Στυλιανίδη, καθώς και όσους δεν έγινε κατορθωτό να εντοπίσουμε για τις φωτογραφίες τους από τις θεατρικές παραστάσεις τους φωτογράφους Πηνελόπη Μασούρη, Γιώργο Τουρκοβασίλη, Μαργαρίτα Joss για την ευγενική παραχώρηση των πορτρέτων του Νίκου Στεφάνου, καθώς και την αείμνηστη Νίκη Τυπάλδου τους φωτογράφους Λεωνίδα Κουργιαντάκη, Γιάννη Βαχαρίδη, Οδυσσέα Βαχαρίδη, Ηλία Γεωργουλέα και Γιάννη Κατούφα για την άψογη συνεργασία τους την εταιρεία Θεατρική Διαδρομή και τον Κώστα Μπάλλα, καθώς και το Θέατρο Διπλούς Έρως και τον Μιχαήλ Μαρμαρινό για το υλικό που μας διαθέσανε το περιοδικό Νέμεσις και τις εκδόσεις Πατάκη την Σοφία Μπάκα, τον Πέτρο Μπεκιάρογλου και την ομάδα του δημιουργικού των εκδόσεων Νηρέας για την πολύτιμη συνδρομή τους στην υλοποίηση του σχεδιασμού αυτής της έκδοσης την Άννα-Μαρία Πανταζή και την Ιουλία Δράκου για τη μεθοδικότητα στον συντονισμό αυτής της προσπάθειας τον Σπύρο Πρέκα για την αφοσίωσή του στις μεταφορές μας, καθώς και όλους τους φίλους που τα όνοματά τους μας διαφεύγουν επίσης, ευχαριστούμε θερμά τους χορηγούς αυτής της έκθεσης και της έκδοσης, τον ΟΤΕ, και ιδιαίτερα τον Βαγγέλη και τη Μαρίνα Καποπούλου και τον Νίκο Πατσέα για την αμέριστη βοήθεια και υποστήριξη.

ο Νίκος Στεφάνου

Άγγελος Δεληβορριάς

τα ψηφία αναμαγεύσεων της εικόνας

Αθηνά Σχινά Γιάννης Μόραλης

τα έργα της νεότητας 1945-1958

το Γκάζι 1955-2005

οι αλογάνθρωποι 1958-2009

114

Ελένη Βακαλό

το σπίτι της Καλλιθέας 1960-1967

133

ο Φασιανός στον Στεφάνου

152

για τον Νίκο Στεφάνου

154

Βασίλης Σπεράντζας

natures mortes

183

αρχαία δωμάτια

219

φανταστικά τοπία

247

αρχαιότητες

317

σιωπηλή ποίηση της αναχώρησης

338

Χάρης Καμπουρίδης

η περιπέτεια

408

Νίκος Στεφάνου

γλυπτική, κατασκευές, παιχνίδια

443

με αεροπλάνα και πατίνια...

444

Ίρις Κρητικού

σχέδια, χαρακτικά

509

θέατρο 1949-2001

531

Γιάννης Τσαρούχης

533

Γιάννης Μιγάδης

535

για το θέατρο

536

Νίκος Στεφάνου

παραστασιογραφία

609

αρχιτεκτονικές εφαρμογές 1974-2005

615

κείμενα, κριτικές

635

χρονολόγιο, εκθέσεις, βιβλιογραφία, δημοσιεύσεις

642

www.art.com.gr

περιεχόμενα

www.art.com.gr

ο Νίκος Στεφάνου Άγγελος Δεληβορριάς

σελίδες περιεχομένων

Nature morte με εργοστάσιο 1983 λάδι σε καμβά 98 x 120,5 cm συλλογή Ξάνθιας Μουτούση Εργοστάσιο στα πράσινα 1982 ακρυλικά σε χαρτί 90 χ 73 cm ευγενική παραχώρηση της γκαλερί Ζουμπουλάκη

Mετά από επικίνδυνες ακροβατικές ασκήσεις πάνω στα τεντωμένα σχοινιά των ορίων του εξωπραγματικού, μοιάζει σαν να κατάκτησε την ηρεμία της ισορροπίας του o κόσμος του Νίκου Στεφάνου. Η εντύπωση αυτή μπορεί βεβαίως να είναι υποκειμενική, δεν αποκλείεται ωστόσο να οφείλεται σε τραυματικές εμπειρίες που πρέπει να σημάδεψαν την πρόσληψη της πραγ ματικότητας, αν όχι σε αιτίες οι οποίες μου διαφεύγουν. Είτε έτσι είτε αλλιώς, η εικαστική θεώρηση του περίγυρου φαίνεται πως οδηγεί τον καλλιτέχνη σε μια κριτική ανασύνθεση των δεδομένων της ζωής, πέρα από τους γνωστούς τρόπους, τα καθιερωμένα υλικά και τη συμβατική τους εκμετάλλευση. Για έναν τέτοιο στόχο αρκούν και με το παραπάνω άλλωστε λίγα μόνο συστατικά από το φυσικό ή το δομημένο περιβάλλον, μετουσιωμένα όμως επιλεκτικά χάρη στη δυναμική της φαντασιακής επεξεργασίας των εικόνων, στη μαγεία των ονειρικών συλλήψεων και στην υποβολή των μεταφυσικών διαφυγών. Κάθε παραλλαγή από τις επιμέρους παραστατικές μονάδες που αρθρώνουν το εκφραστικό του ιδίωμα, χαρακτηρίζεται με μια ιδιαίτερα ευανάγνωστη σημαντική και την εξαιρετική απλότητα της μορφολογικής ιδιοτυπίας. Όλες μαζί συνυφαίνουν εν τούτοις ένα εκ πρώτης όψεως δυσνόητο σύστημα επισημάνσεων, ένα σύνολο μάλλον με υπαινιγμούς, απ’ όπου απουσιάζει επιδεικτικά κάποια έστω και έμμεση αναφορά στις συντεταγμένες της κοινωνικής παραμέτρου. Πιστεύω, δηλαδή, ότι το έργο του Στεφάνου μάς προτείνει ένα ζωγραφικό θεώρημα εντελώς αλλιώτικο από τα συνήθη, απογυμνωμένο από κάθε υποψία οικειότητας, παγωμένο ουσιαστικά, παρά τη θέρμη των χρωματικών ψευδαισθήσεων που το διαπερνούν. Πιστεύω ακόμα πως μας αναμεταδίδει ό,τι μπορεί να αποτυπώσει η δεκτικότητα μιας σπάνιας ευαισθησίας από τις οριακές ταλαντώσεις του χώρου και του χρόνου ανάμεσα σε καταστάσεις στοιχειοθετημένες με σπαράγματα επώδυνων αναμνήσεων, θρυμματισμένες αντανακλάσεις ανεκπλήρωτων υποσχέσεων και αδύναμους απόηχους ξεχασμένων ελπίδων. Με όσα επιπλέον ερειπωμένα οράματα αναζητούσαν άλλοτε το νόημα της προόδου στις προοπτικές της εκβιομηχάνισης και σε απεγνωσμένες προσπάθειες να προσδιοριστεί το ακριβές περιεχόμενο της έννοιας του εκσυγχρονισμού. Κυρίως όμως με τις διαψεύσεις των προσδοκιών για μια λύτρωση που θα μπορούσε να εγγυηθεί η καταφυγή της ευαισθησίας είτε στην αμόλυντη αρμονία της φύσεως είτε στη θαλπωρή της κοινωνικής συνοχής και στο ανθρώπινο άγγιγμα. Πρόκειται για ένα εικαστικό στερέωμα το οποίο συνέχει η πυκνότητα της αφαιρετικής γενίκευσης και η σχηματική απλοποίηση των μορφών του, η οργάνωση των συνθέσεων με εκ πρώτης όψεως ετερόκλητα στοιχεία και κάποια υπερρεαλιστική διάθεση, ο συγκερασμός της πραγματικότητας και του ονείρου, η ποιητική επεξεργασία των θεμάτων και η συμβολική τους

διάσταση. Πρωτίστως όμως η μετάπλαση καταστάσεων οικείων με έναν τρόπο που θυμίζει το πώς βιώνονται οι εμπειρίες και πώς μεταγράφονται οι εντυπώσεις των παραστάσεων από την ανεπιτήδευτη αισθαντικότητα της παιδικής ηλικίας. Κινητοποιημένος ενσυνείδητα από τους μηχανισμούς ενός τέτοιου ψυχισμού, ο ζωγράφος έχει ξεπεράσει προ πολλού τις αβεβαιότητες των δισταγμών, διαμορφώνοντας το αλφαβητάρι και το λεξιλόγιο, τη γραμματική και τους συντακτικούς κανόνες της προσωπικής του γραφής. Τον πεντακάθαρο λόγο με τον οποίο μελοποιεί την ελεγεία του για την επερχόμενη παγκοσμιοποίηση της αλλοτρίωσης και για την αδράνεια ενός υπό διάλυση κόσμου που δεν πάει παραπέρα. Όπως σωστά παρατηρεί η Αθηνά Σχινά, ο Νίκος Στεφάνου, «λακωνικός και με υφέρπουσες λυρικές νότες, μετατρέπει τα αινίγματα σε ελεγειακές, ποιητικές εικόνες και τις εικόνες σε νύξεις κι αντικατοπτρισμούς εικασιών, συνομιλώντας με τις αλλαγές των ανέμων, τη σιωπή της θάλασσας και το πέρασμα των καιρών».

στο εργαστήριο του Βύρωνα, 2004 (φωτογραφία Πηνελόπης Μασούρη)

www.art.com.gr

τα ψηφία αναμαγεύσεων της εικόνας Αθηνά Σχινά κριτικός και ιστορικός τέχνης

Χωρίς τίτλο 1988 τέμπερα σε καμβά 80 χ 60 cm ιδιωτική συλλογή

Στη μεταμοντέρνα εποχή την οποία βιώνουμε, μέσα από την ελευθερία των εικαστικών επιλογών, όπως και την ποικιλία των εκφραστικών τρόπων που τη συνοδεύουν, διαπιστώνουμε πως η ποιητική διάσταση της ζωγραφικής εικόνας πολλές φορές συρρικνώνεται, προσφέροντας έδαφος στη ρητορεία. Ο στοχασμός συχνά αντικαθίσταται απ’ τον σκεπτικισμό κι η υποβλητικότητα από την αμεσότητα του «νοήματος». Ενός ευθύβολου «νοήματος» που οφείλει να αποκωδικοποιείται διαμιάς από τον υποψιασμένο θεατή και, αν αυτό δεν συμβαίνει, έρχεται τότε επικουρικά η συνοδεύουσα φιλολογία των θεωρητικών ερμηνειών να διαμεσολαβήσει συμπληρώνοντας το «απαραίτητο» νοηματικό εποικοδόμημα. Όσο για την πρωτοτυπία του αποτελέσματος, αυτή έχει αισθητά μετριαστεί, ταυτιζόμενη συνήθως με τη συζητήσιμη ευρηματικότητα και με τους δεξιοτεχνικούς τρόπους χειρισμών των εκφραστικών μέσων, που αφορούν στο εκάστοτε «θέμα», αν και το τελευταίο ελάχιστα ενδιαφέρει. Αρκεί να καθρεφτίζει όψεις της πραγματικότητας που μπορούν να ασκούν μια έμμεση ή άμεση κριτική διάσταση. Μια διάσταση, η οποία αυτοματικά προεξοφλεί, χωρίς να διαταράσσει εν τέλει το κοινωνικό status στο οποίο απευθύνεται και, από την άλλη πλευρά, είναι αμφιλεγόμενος ο τρόπος που αφυπνίζει συνειδήσεις, όταν αυτές είναι με αβελτηρία παραδομένες και προ πολλού διασωληνωμένες στα συστήματα του marketing. Η παραπάνω διαπίστωση κινδυνεύει να θεωρηθεί ως γενική αρχή, που την ανακόπτουν ευτυχώς φωτεινές εξαιρέσεις. Συχνά ακούμε τα ερωτήματα «αν χάσαμε το τρένο», «αν η τέχνη που παράγεται σε αυτόν τον τόπο παρακολουθεί τις διεθνείς εξελίξεις», «αν καθυστερούμε κι αν πάσχουμε από το σύνδρομο της εσωστρέφειας», «αν και κατά πόσο υπάρχουν καινοτομίες, με τις οποίες θα μπορούσαμε να ενταχθούμε στις διεθνείς επιταγές» κλπ. Εκτός από τα ανά περίσταση συμπεράσματα, για το τι συμβαίνει σήμερα στο εικαστικό πεδίο, θεωρώ πως κάποια στιγμή θα πρέπει να ξανακοιτάξουμε τη δεκαετία του ’60. Υπήρξε πράγματι μία δεκαετία ρηξικέλευθων αλλαγών, με πρωταγωνιστές αδιαμφισβήτητα σημαντικούς καλλιτέχνες, οι περισσότεροι όμως από τους οποίους, επιθυμώντας να διαφοροποιηθούν απ’ οτιδήποτε παλαιό και «καθηλωμένο», έστρεψαν τα νώτα τους στη Γενιά του ’30, προκειμένου να δημιουργήσουν νέα εφαλτήρια προβληματισμών, χωρίς εμβάθυνση και αξιοποίηση προγενέστερων κατακτήσεων. Υπήρξαν όμως κι άλλοι (ελάχιστοι αυτοί), που χωρίς να καταλήξουν σε άνευρες νοσταλγίες, επικίνδυνους συναισθηματισμούς και φλύαρες γραφικότητες δεν έκοψαν τον λώρο προς τις παλαιότερές τους γενιές. Μπορεί να άλλαξαν προσανατολισμούς και τρόπους γραφής, οι «επαναστάσεις» τους όμως έγιναν με ανασκαφές σε εικαστικά πεδία, που για τους περισσότερους εκσυγχρονιστές αυτά ήταν επιζήμια ή αμελητέα. Ένας από αυτούς τους καλλιτέχνες των «εσωτερικών επαναστάσεων» είναι και ο Νίκος Στεφάνου. 15

Τίποτε, για τη διαδρομή ενός ζωγράφου, δεν είναι τυχαίο. Πόσο μάλλον τα βιώματα που έζησε στην παιδική κι εφηβική του ηλικία, το περιβάλλον μέσα στο οποίο γαλουχήθηκε, τα ερεθίσματα που δέχτηκε και ο τρόπος με τον οποίο η μνήμη ανατροφοδοτώντας τα μεταποίησε, συνδυάζοντάς τα με τις ρευστές εντυπώσεις και τις αναγωγές αισθήσεων της τρέχουσας καθημερινότητας. Σε αναφορές του ίδιου του καλλιτέχνη, γνωρίζουμε πως ο πατέρας, ο θείος και ο παππούς του δουλεύανε στο Γκάζι κι εκείνος, μικρός καθώς ήταν, περιπλανιόταν στους πέριξ χώρους με απορία κι έκπληξη, σκανδαλίζουσα περιέργεια και ερωτήματα ανάμεικτα με την αθωότητα ενός παιδιού που παρατηρεί τον γύρω κόσμο, καθώς αυτός στα μάτια του διαστέλλεται και προσωποποιείται, γιγαντώνεται και ταυτόχρονα γίνεται άθυρμα, δίνοντάς του τη δυνατότητα «χειροτεχνικά» να τον διαλύσει σαν παιχνίδι στα εξ ων συνετέθη, να τον αναδιοργανώσει και να τον μυθοποιήσει, μετατρέποντάς τον σε αίνιγμα. Η εποχή στην οποία έζησε εκείνα τα χρόνια ο Νίκος Στεφάνου ήταν σημαντική από την άποψη των πολλαπλών κι αντιφατικών εμπειριών, όπως το μεσοπολεμικό κλίμα πριν το 1940, με τον ερχομό των Μικρασιατών προσφύγων που εμβολίασαν τον αστικό κορμό των πόλεων, ιδιαίτερα των συνοικιών της Αθήνας και του Πειραιά, αλλά και με την πρώτη κατόπιν εσωτερική μετανάστευση πολλών κατοίκων, που μετακινήθηκαν από τα χωριά της υπαίθρου προς το ασφαλέστερο άστυ. Ένα άστυ πολυμερισμένο και υδροκεφαλικά εκτεινόμενο, που δέχεται μετά το οικονομικό κραχ το ξέσπασμα του πολέμου, αλλά και τη μετέπειτα απελευθέρωση. Ακολουθεί η σταδιακή εκβιομηχάνιση και η εκμοντερνιστική νοοτροπία της αντιπαροχής, με την όποια μεταλλαγή των αγροτών σε βιομηχανικούς εργάτες, που προσέδωσαν ωστόσο τον αστικολαϊκό χαρακτήρα της ζωής και μια πολυποίκιλη όσο και παράδοξη διακύμανση συνηθειών και τρόπων της καθημερινότητας. Μιας καθημερινότητας επιλογών, συμπεριφορών και αντιλήψεων που διαμόρφωνε ένα αμάλγαμα συγχρωτισμών και προσεταιρισμών, αλληλουχιών και διαφορετικότητας, το οποίο όμως ανταποκρινόταν με δυναμισμό κι ευφροσύνη προς το εφήμερο, παρά τα μεσολαβήσαντα τραύματα (εμφανέστερα ή επουλωμένα) των απωλειών ή των παθών, που κατά τη δεκαετία του ’60 μετατράπηκαν σε ελπιδοφόρες κατευθύνσεις για την επόμενη μέρα. Ο Νίκος Στεφάνου, απ’ όσο θυμάται τον εαυτό του, ζωγράφιζε. Σχεδίαζε και χρωμάτιζε με όποια υλικά μπορούσε να βρει (μολύβια, κάρβουνα), σε όποιες επιφάνειες (χαρτιά συνήθως) μπορούσε να ανακαλύψει. Από νωρίς διαισθάνθηκε πως μέσα απ’ τις πολλές αλλαγές που βίωσε, το εφήμερο αποδρά, αλλά υπάρχει (πίσω και πέρα από τις όψεις του) κι ένα μυστήριο που το

Τοπίο στο φεγγαρόφωτο 1996 λάδι σε καμβά 20 χ 38 cm συλλογή Άννας Πατάκη

www.art.com.gr

διαπνέει. Εκείνο είναι που εντυπώνεται στη μνήμη, η οποία μπορεί συνειρμικά να το ανακαλέσει και φαντασιακά να το μετουσιώσει, οικοδομώντας τις νέες αρθρώσεις και τα καινούρια ψηφία μιας «εικόνας» ανθεκτικής στον χρόνο, μέσα από τη φευγαλέα της υπόσταση και τα διακυβεύματά της, μέσα επίσης από τα προσχηματικά «σημαδόφωνα» που την πιστοποιούν, ορίζοντας περισσότερο τη φερεγγυότητα των αναμυθολογήσεών της, παρά την ίδια ως factum. Έχοντας εργαστεί στη συντήρηση και αποκατάσταση των ψηφιδωτών της Μονής Δαφνίου και φιλοτεχνώντας ο Νίκος Στεφάνου αντιγραφές, ήρθε σε επαφή με τον μεσοβυζαντινό 11ο αιώνα της λεγόμενης πρώτης αναγέννησης. Εκεί ήταν που ασκήθηκε στην «ανάγνωση» της δισδιάστατης ζωγραφικής και ψηφοθεσίας, η οποία συνδυάζει κλασικίζοντα ελληνιστικά στοιχεία με την τελετουργικά στοιχειοθετημένη υπερβατικότητα και από την άλλη πλευρά, την ομοίωση προς το «παλαιό» μέσα από την ανεπίληπτη, αλλά ουσιαστική στη βάση της διαφορετικότητα. Στη θητεία του αυτή και στην κατοπινή του ενασχόληση με τον χώρο του θεάτρου, μεγάλος δάσκαλός του υπήρξε ο Γιάννης Τσαρούχης, ο καλλιτέχνης που γαλούχησε με το υπόδειγμά του δύο τουλάχιστον γενιές ζωγράφων. Ανοίγοντας ο Τσαρούχης διάλογο με τον Θεόφιλο και τον Matisse, με τους αγιογράφους και την Αναγέννηση, υπήρξε ο πρώτος διδάξας ενός ιδιοφυούς συγκερασμού ανάμεσα στα δυτικά και στα ανατολίζοντα πρότυπα, ανάμεσα επίσης στην αρχαιότητα και στο Βυζάντιο, στη λαϊκή παραδοσιακή τέχνη και στη σύγχρονή του πραγματικότητα. Δεν επρόκειτο για διάλογο μοτίβων, αλλά για μια διαδραστική σχέση που αποκτούσαν στη ζωγραφική του οι αισθήσεις που απέρρεαν ως συμπλεκτικοί σύνδεσμοι και γεφυροποιήσεις αποστάσεων ανάμεσα σ’ ένα μελανόμορφο αγγείο και στο Θέατρο Σκιών, ανάμεσα επίσης στα fayοum και στον Cézanne. Η ώσμωση που ανέκυψε, από μια βυζαντινή εικόνα και απ’ τον Derain, από το ύφος μιας αρχαίας τοιχογραφίας και της όπερας buffa, διαμόρφωσε μια σκηνοθετικά αρθρωμένη «παράσταση» της εικόνας που η αρχετυπικότητα και η παράλληλη εσωτερική της μετάπλαση αντλούσαν στοιχεία μέσα από ένα αναθεωρούμενο πλέον διαχρονικό ρεπερτόριο.

Χωρίς τίτλο 2009 λάδι σε χαρτόνι 15 χ 16 cm ιδιωτική συλλογή

Τα πρώτα σχέδια του Νίκου Στεφάνου (πολύ πριν γνωρίσει τον Γιάννη Τσαρούχη) ήταν δημιουργημένα εκ του φυσικού. Πλάνητας ο ίδιος, περιηγούνταν τις γειτονιές μακριά από το κέντρο της πόλης, στις συνοικίες γύρω από το Γκάζι, το Θησείο, τον Βοτανικό, το Μοσχάτο, την Καλλιθέα, τη Δραπετσώνα, εκεί όπου οι αντηχήσεις από τις ανθρώπινες ιστορίες έφταναν ευκρινέστερα, όπως οι ακτίνες του ήλιου όταν απομακρύνεται πριν βασιλέψει και εφορμήσουν οι σκιές, εκεί όπου οι ταπεινές χαρές έκρυβαν με το άναμμα της λάμπας τα δράματά τους, κάνοντάς τα να φεγγοβολήσουν με έναν απέλπιδο

ευδαιμονισμό, εκεί όπου τα τρένα διανύοντας τις ράγες των προσδοκώμενων δρομολογίων τους γίνονταν τα απροσδόκητα μεταγωγικά των ονείρων ενός πολυδύναμου πλήθους, αποτελούμενου από εξατομικευμένες περιπτώσεις χαρμολύπης, που ανέμιζε τους καημούς και τα σκιρτήματά του μαζί με τον καπνό της ασθμαίνουσας μηχανής του «θηρίου». Γύρω στα 1960 ο Νίκος Στεφάνου αρχίζει να ζωγραφίζει τη σειρά με τους αλογανθρώπους, την οποία συνέχισε και στα κατοπινά χρόνια. Έχει γνωρίσει, πριν αρκετό βέβαια διάστημα το θέατρο, όπου εργάζεται ως σκηνογράφος. Με μοναδική ευρηματικότητα (και με δύσκολες τότε συνθήκες) μελετά τις δυνατότητες του χώρου και του φωτός σε καθαρές και υποβλητικές φόρμες που μεταδίδουν την ψευδαίσθηση του πραγματικού, ενώ αποδεσμεύονται από την καθηλωτική αληθοφάνεια. Έχει το ταλέντο να αναμαγεύει το εφήμερο και, μέσα από την απλότητα, όσο και τη λακωνικότητά του, να του προσδίδει αίγλη και υποβλητικότητα. Αναγωγικές και ως άτυπα ιερογλυφικά καθώς είναι οι φόρμες του, μέσα από μια χωροχρονική διαστολή που αποκτούν, γίνονται τα σημεία στίξης ενός μύθου, ο οποίος μεταγγίζει στον θεατή κραδασμούς αισθημάτων που εκκολάπτουν ενορατικές διαθέσεις, οι οποίες γεννιούνται και την ίδια στιγμή διαζευγνύονται από κάθε έννοια εκλογίκευσης. Οι αλογάνθρωποί του δημιουργούνται ως αντιστροφή των Κενταύρων, έχοντας πρόσωπο αλόγου και σώμα άλλοτε ανδρικό και πότε γυναικείο. Κυκλοφορούν σε ερημικές παραλίες, με φόντο, συνήθως, τη θάλασσα ή το αναπεπταμένο πεδίο του υποσυνείδητου. Προβάλλονται, θαρρείς, μέσα από μια σκηνική αυλαία, την οποία κατακλύζει και υποστασιώνει ο παράδοξος θίασός τους. Αποτελούν συμπλέγματα ερωτικά, που θυμίζουν ως έναν βαθμό τη σειρά με τους Μινώταυρους του Pablo Picasso. Οι αλογάνθρωποι αυτοί μετατρέπονται σε ετεροπροσωπίες φανταστικών ρόλων του ίδιου του μεταμφιεσμένου «εαυτού», που συνομιλεί ερωτικά με το μοντέλο του, ταυτίζεται κι άλλοτε αποστασιοποιείται από αυτό, αντικατοπτρίζεται ορισμένες φορές μέσα στο ίνδαλμά του, ενώ το εξουσιάζει ή συγχωνεύεται με πάλη και απορροφάται από εκείνο. Η μορφή αυτή γίνεται ουσιαστικά το ερωτικό στημόνι μέσα απ’ το οποίο αφηγείται ο κατοπτριζόμενος «εαυτός» την ίδια την πλοκή της μεταμόρφωσης, καθώς η διαδικασία της μετατρέπεται στην λαβυρινθώδη διαδρομή ενός φωτός που τον καταγγέλλει και τον απαυγάζει, αποκύημα, θαρρείς, μιας διελκυστίνδας θύτη και θύματος, δραματουργικής παράστασης και διαδραστικών ρόλων, όπως οι σχέσεις ταύτισης και αποστασιοποίησης που αναπτύσσονται ανάμεσα στους ηθοποιούς ενός θεατρικού έργου και στους θεατές. Όταν ο Νίκος Στεφάνου στα 1962 συναντά στο Παρίσι τον Αλέκο Φασιανό, εκείνος θυμάται πως μιλούσε με θέρμη για τον Πειραιά, για τις εμπειρίες

Η αναχώρηση 1990-1995 μεικτή τεχνική 27 χ 33 cm ιδιωτική συλλογή Χωρίς τίτλο 1990-1995 τέμπερα σε χαρτί 42 x 35 cm συλλογή Απολλώνιας Πινακοθήκης Ληξουρίου Κεφαλληνίας

www.art.com.gr

του από το Γκάζι, δείχνοντάς του τότε κάτι «φοβερά φουγάρα» που είχε κάνει, τα οποία «αργότερα ανθρωποποιήθηκαν σαν ζωντανοί φλογοβόλοι», καθώς γράφει ο Αλέκος Φασιανός σ’ ένα από τα σημειώματά του για τον καλλιτέχνη και φίλο του. Από εκείνη την εποχή μέχρι σήμερα, ο Νίκος Στεφάνου δεν μπορεί εύκολα να ταξινομηθεί σε περιόδους. Ο λόγος είναι πως είχε ανέκαθεν και συνεχίζει να διατηρεί την ελευθερία του, χωρίς αυτή να συνδέεται με κανένα άγχος εξωτερικής «ανανέωσης». Η δική του εξελικτική πορεία σχετίζεται με μια εσωτερική υπόθεση συνεχείας, η οποία του επιτρέπει να επανέρχεται σε κάποια θέματα, προσεγγίζοντας και μορφοποιώντας τα από διαφορετικές οπτικές γωνίες, απ’ όπου εμβαθύνει στην ουσία αυτού που θέλει κάθε φορά να εκφράσει.

Η ώρα δύο πρωινή 1992 ακρυλικά σε χαρτί 39 x 29 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

Διατηρώντας ο εικαστικός αυτός καλλιτέχνης μια αγαπητική σχέση με τα πράγματα, δημιούργησε μια ζωγραφική ως εικαστική σκηνογραφία και απ’ την άλλη πλευρά δημιούργησε σκηνικά μέσα από τη γλώσσα και το πνεύμα της ζωγραφικής. Υπέβαλε, με τις δύο διαστάσεις, την τρίτη διάσταση, χωρίς να παγιδεύεται σε «πλαστικές και ψεύτικες» λύσεις κι ήταν αυτός ένας από τους λόγους που τον θαύμαζε ο Τσαρούχης. Τολμώ να πω ότι, εκτός της τρίτης διάστασης, ο Νίκος Στεφάνου υπέβαλε και μία τέταρτη, που ήταν και συνεχίζει να είναι το λανθάνον στοιχείο μιας παρεισφρέουσας πραγμα τι κότητας, που τη διαμορφώνει συνθετικά πειστική, χωρίς να την προσγειώνει και νοηματικά ή συναισθηματικά να την εξοφλεί. Πάντοτε αφήνει άλλωστε ανεξόφλητες επιταγές με τα θέματά του, γι’ αυτό και συχνά επανέρχεται, προκειμένου να αποδώσει εικαστικά το φευγαλέο στοιχείο που επιμένει να αποδρά, επειδή ακριβώς απαυγάζει το ασύλληπτο. Ο Στεφάνου επανέρχεται επίσης μέσα από τα μοτίβα του, για να τα μετατρέψει σε εφαλτήρια παραλλαγών, με σκοπό να τα υπονομεύσει, αλλά χωρίς να τα εξαντλήσει και να τα αποδομήσει, χωρίς να τα εξουδετερώσει. Με βάση αυτό το πρίσμα, επανασυγκροτεί ο ζωγράφος τις συλλαβές της εικόνας ως εικονοπαίγνιο, χωρίς να μειώνει τα σθένη της μοναδικής κάθε φορά ιδιαιτερότητάς του. Κι είναι αυτό το στοιχείο που δημιουργεί το πλάνεμα του νου στα έργα του, των οποίων οι φόρμες λειτουργούν όπως τα κελύφη των οστράκων ή όπως οι υποδοχές μιας ηλεκτρικής πρίζας. Αποκτούν τα φορτία των «νοημάτων» τους, ανάλογα με τους συσχετισμούς που τα σκηνοθετεί, χωρίς να τα κηδεμονεύει και, από την άλλη πλευρά, σκηνογραφεί τις φόρμες του χωρίς να τις φενακίζει. Κι εκείνες εμφανίζονται σε αναμονή, έτοιμες πάντα να υποδεχθούν τα παραλειπόμενα και τις μεταπράξεις που υποδεικνύουν οι ποιότητες, οι χροιές, οι τονικότητες του φωτός και του χώρου, με τις ανάλογες σημασίες να παραμένουν συνεχώς μετέωρες.

Αυτές οι φόρμες, που λειτουργούν παραλλήλως και ως οδοσημάνσεις στις τροχιές της «αφηγηματικής» μυθοπλοκής της εικόνας, ενυδατώνονται από μια εσωτερική οργανικότητα. Οι στέγες των εργοστασίων, οι καμινάδες, τα φαλλόσχημα φουγάρα και οι καπνοί τους, τα θυσανωτά δένδρα και οι μισοθαμμένες στην άμμο βάρκες, οι πολυθρόνες (που θυμίζουν εκείνες από τη σειρά «Εβδόμερος» του De Chirico), τα παλιά επίσης ξύλινα αποδυτήρια στις παραλίες ή τα «εσωτερικά» των δωματίων στη ζωγραφική του Νίκου Στεφάνου εμψυχώνονται και μετουσιώνονται ως επάλληλες ιστορίες ημερολογίων ή ναυαγίων, αναγεννώντας τη μεταφυσική τους διάσταση. Μια διάσταση που αυθαιρετεί ως διαπνοή του πραγματικού, απέναντι σε κάθε «προσγείωσή» του. Ο μικρός κόσμος μετατρέπεται σε μέγα κι αντίστροφα, διαταράσσοντας κάθε βεβαιότητα και υποδαυλίζοντας συνεχώς μια αλληλουχία ανατροπών, η οποία στηρίζεται σε οριακές ισορροπίες, που αφορούν μόνον το μορφοδομικό πλέγμα της σύνθεσης, αφήνοντας τα σημαινόμενά του να δραστηριοποιούν κάθε φορά τη συμμετοχική αυτενέργεια και τη φαντασιακή ελευθερία του θεατή. Ουσιαστικούς δασκάλους, με την ευρύτητα όμως του όρου, ο Νίκος Στεφάνου είχε, εκτός από τον Τσαρούχη, τον Μόραλη, τον Νικολάου, τον Χατζηκυριάκο-Γκίκα, τον Γουναρόπουλο, μαζί με τον Μάνο Χατζιδάκι, τον Νίκο Γκάτσο, τον Σωκράτη Καραντινό, τον Μίκη Θεοδωράκη, τον Μίνω Βολανάκη, τον Σπύρο Ευαγγελάτο. Είχε δηλαδή τους διαμορφωτές ενός πνευματικού κλίματος και μιας εποχής που οι επιλογές και το ύφος της μεσουράνησαν από το 1950 μέχρι και τη δεκαετία του ’80. Εκτός αυτών, πέρα και πάνω απ’ όλα, δασκάλους είχε τις ευαισθητοποιημένες του κεραίες τα ακούσματα και τα διαβάσματά του, τις αναρίθμητες «ασκήσεις επί χάρτου» που έκανε, ιχνηλατώντας μια καθημερινότητα αντιφωνική, που την αποτελούσε η όπερα, το θέατρο, τα παρασκήνια, η χειρωνακτική πράξη, αλλά και η ποίηση, ο χορός, η λογοτεχνία, ο αμανές. Κοντά σ’ αυτά, έρχονταν στο φως των αντικρισμάτων της όρασης φευγαλέα τα μιμοδράματα των ανθρώπινων σχέσεων, οι αντηχήσεις της μοναξιάς, η ευγλωττία της σιωπής, αλλά και το μπουζούκι, που ακουγόταν από τα γραμμόφωνα και τις ταβέρνες της γειτονιάς, οι ψίθυροι από τα μισόλογα θερινών ερώτων, οι ρυθμοί από τα τραγούδια του ραδιοφώνου, τα συναισθήματα από τα χρώματα στα πανηγύρια και τα καρναβάλια, οι μνήμες από τις ψαλμωδίες των εκκλησιών, οι εντυπώσεις από τους υπόκωφους θορύβους που ανακροτούν στα λιμάνια κι από εκείνους που αφήνουν, ως σουρντίνα, οι θρήνοι στις κηδείες. Ο Giorgio De Chirico είχε παλαιότερα αναφέρει σε συνέντευξή του «εκείνο που μ’ ενδιαφέρει να αποδώσω μέσα από τη ζωγραφική μου είναι η σιωπή των πραγμάτων». Θα ‘λεγα πως ο Νίκος Στεφάνου επιδιώκει πάντοτε να

Χωρίς τίτλο 1990-1995 λάδι σε καμβά 50 χ 60 cm συλλογή Θανάση Μιχαηλίδη

www.art.com.gr

αποδώσει μέσα από τη ζωγραφική του τις αποστάσεις που χωρίζουν και συνδέουν το κάτι από το τίποτε της προϊστορίας και της μεταϊστορίας ενός ολόκληρου «κόσμου» που βρίσκεται αενάως σε κατάσταση μετάβασης. Οι φόρμες του επομένως λειτουργούν ως συναιρέσεις των πραγμάτων που γεννούν δευτεροβάθμιους συνειρμούς για την καθημερινότητα μιας αειφορίας, απ’ όπου πηγάζουν εν τέλει τα αποσιωπητικά της. Στη ζωγραφική του ο Νίκου Στεφάνου χρησιμοποιεί μια κωδική γλώσσα μορφοτύπων, με το ένα της επίπεδο εικονοπλαστικά να συνεχίζει την αφηγηματική του πλοκή στο άλλο. Δεν υπάρχουν ενσωματώσεις, αλλά δισδιάστατες συμπαραθέσεις και επενεργετικές «δράσεις» των ενδογενώς παραμορφωμένων του μοτίβων, που διατηρούν εν μέρει την αναγνωριστική τους παραστατικότητα, μέσα όμως από την ελλειπτική τους αποσπασματικότητα. Οι μορφότυποι μετατρέπονται σε βιομορφικά σχήματα, εμπεριέχοντας στο πλαίσιο λειτουργίας τους τη δυνατότητα της μεταλλαγής των μικρών σε μεγάλα «γεγονότα», τα οποία παραχωρούν στις αναγκαίες συνήθως λεπτομέρειες πρωταγωνιστικό ρόλο. Η μετουσιωμένη παρατήρηση, όπως αποτυπώνεται στα περισσότερα έργα της εικαστικής αυτής διαδρομής του ζωγράφου, υποκαθιστά την ανάμνηση, καθώς αυτή διαδικαστικά γίνεται ο παράγοντας που κάνει τη σημασιολογία να διαστέλλει τα παραλειπόμενά της, μέσα από ήσσονες χρωματικές κλίμακες, οι οποίες αναδεικνύουν με σχεδιαστική ευκρίνεια τα αποτυπώματα της γραφής. Μιας γραφής, που αφήνει ακαταμάχητη και παρούσα την υγρασία, αλλά και τη σβελτάδα της πινελιάς. Η κάθε επαφή του Νίκου Στεφάνου με τον καμβά ή το χαρτί αποδεικνύεται σχεδόν δερματική, χωρίς ποτέ να δείχνει τυχαία. Είναι ενσυνείδητα επεξεργασμένη και αρχιτεκτονικά διατυπωμένη, ακολουθώντας πάντα τον ρυθμό της φυσικής κίνησης του χεριού. Ο ίδιος επιδιώκει την παραστατικότητα, μέσα όμως από την ποιητική της ελευθερία και τις ανατροπές των εικονιστικών της συμβάσεων. Αφομοιώνει και μεταστοιχειώνει τα αποθησαυρίσματα των απεικασμάτων από τις πραγματικότητες που επιλέγει, διαμορφώνοντας έναν μελετημένο συνδυασμό εξπρεσιονιστικών, ρεαλιστικών και υπερρεαλιστικών στοιχείων, στα οποία αδιόρατα τονίζει μια μεταφυσική πνοή, γεμάτη τρυφερότητα, υπόγειο αυτοσαρκασμό και βαθιά νοσταλγία.

Νύχτα σε σκοτεινό δωμάτιο 1998 ντούκο σε χαρτί 34 x 42 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

Χρώματα, σχήματα και οι αναμεταξύ τους σχέσεις εσωτερικεύονται, καταλύοντας τη δυναστεία του χρόνου, ενώ ο χώρος προβάλλεται διαμπερής και αδιασφάλιστος, καθώς διατηρεί τη θέρμη του ατομικού οράματος, με όλες όμως τις δικλείδες των ειρωνικών αποστάσεων, όπως αυτών που τις «δανείζεται» ο Νίκος Στεφάνου από τη θεατρική του εμπειρία.

Τα τοπία του, με τις στέγες και τις καμινάδες τους, με την αιθάλη και με την αναστάσιμή τους αύρα γίνονται τοπία μιας ψυχικής ενδοχώρας που ενώνουν, μέσα από το διάχυτο φως που τα διαπερνά, το οικείο με την παραδοξότητα και το αναπάντεχο με την ελεγεία. Οι αμμόλοφοι και οι λειμώνες της μοναξιάς έρχονται να συναντήσουν τα θολά και φευγαλέα σύννεφα μιας προσδοκίας, που θαρρεί κανείς πως προεκτείνει το ταξίδι της μισοθαμμένης βάρκας ή ενός μακρινού δρομολογίου, το οποίο διαψεύδει τις αποστάσεις, ενώ οδηγεί πέρα απ’ τους ορίζοντες του βλέμματος. Παράθυρα μες στα παράθυρα είναι τα τοπία του Νίκου Στεφάνου, καθώς οι εντάσεις του φωτός σβήνουν τα αναμεταξύ τους διάχωρα και κάθε έννοια πλαισίου. Στα μετωνυμικά αυτά τοπία που έλκουν το βλέμμα με τα ερωτηματικά τους, το υποδόριο πέρασμα εντός τους γίνεται αδασμολόγητα, σαν να κυκλοφορεί κανείς στο σώμα της εικονοποιίας, διαμέσου των αιμοφόρων της αγγείων. Το φως που αποκαλύπτεται σε ώρες μεταιχμιακές, κατά την αυγή συνήθως ή το εσπέρας, ρίχνει τις αντανακλάσεις του πάνω σε μια στέρφα γη κι άλλοτε πάλι στη μακρινή ατλαζένια θάλασσα των κοντινών ονείρων και των μακρινών αποστάσεων. Οι άνθρωποί του, πάλι, κοσμοπλάνητες αυτοί και ουρανοσκόποι, μεταμορφώνονται σε όστρακα της παλιννόστησης και μιας υπαρξιακής απορφάνισης. Οι χειρονομίες τους γίνονται μοναχικά δέντρα στις βουλές των ανέμων και οι ανάσες τους αποσκιρτούν ως καπνοί ή χαιρετισμοί, διαφεύγοντας από φουγάρα που στροβιλίζουν τις αναδιπλώσεις τους και τις κυματίζουν στον διαυγή αιθέρα. Τη λακωνικότητα και την υφέρπουσα λυρική πνοή, που μεταβιβάζει μια καλά κρυμμένη δραματικότητα στα έργα του, ο Νίκος Στεφάνου άρχισε να την διαμορφώνει από το «Ατελιέ της Καλλιθέας». Το «Ατελιέ της Καλλιθέας» ήταν ένα νεοκλασικό σπίτι με κήπο, ένα όστρακο κι εκείνο εγκαταλελειμμένο, στο οποίο βρήκαν καταφύγιο για να δημιουργήσουν τα έργα τους ο Νίκος Στεφάνου, ο Αλέκος Φασιανός και ο Βασίλης Σπεράντζας κατά τα χρόνια της μετεφηβίας τους και μετά την επιστροφή τους από το Παρίσι. Το σπίτι αυτό της Καλλιθέας, που με αστείρευτο κέφι διαμορφώθηκε σε κοινοβιακό ατελιέ ζωγραφικής από το 1962 μέχρι το 1967 (όταν έπαψε πλέον να λειτουργεί λόγω της Δικτατορίας κι εγκαταλείφθηκε από τους τρεις ζωγράφους), είχε για πέντε χρόνια μετατραπεί σε κήπο της Εδέμ. Εκεί βασίλευε η αειφόρος πανσπερμία ενός μεσογειακού φωτός, δίχως σκιές και παρασκήνια, που έδωσε βλάστηση σε μια παγανιστική δημιουργική φύση, καθώς φαίνεται ή όπως τουλάχιστον τη βίωναν οι τρεις τότε συμπορευόμενοι ζωγράφοι. Ο τόπος εκείνος μεταβλήθηκε σε εφαλτήριο μηδενικό σημείο και ταυτοχρόνως σε καταλυτικό «μαγικό» μετατροπέα ενός πανδέκτη. Εντός του φυσούσαν άνεμοι που γεννούσαν μορφές και γητειές, χρώματα

Τα Γκάζια 1990 λάδι σε καμβά 35 x 70 cm ιδιωτική συλλογή

www.art.com.gr

και σχήματα, πειραματισμούς και ανατροπές, οι οποίες αφύπνιζαν τις αισθήσεις, προκειμένου αυτές να μεταγγίσουν μια σύνθετη πραγματικότητα, αποτελούμενη από επιθυμίες, νοσταλγίες, σύμβολα κι αρχέτυπα, επιχειρώντας παράλληλα ρήξεις με τις κάθε λογής προκαταλήψεις, τη σοβαροφάνεια, τον τυπολατρικό ευσεβισμό και τις κοινωνικές υποκρισίες. Στο «Ατελιέ της Καλλιθέας» διαμόρφωναν σχεδόν ταυτόχρονα τα πρώτα έργα τους οι προαναφερθέντες ζωγράφοι, δημιουργώντας αβίαστα ένα πλαίσιο με την ανάλογή του ατμόσφαιρα, όπου μπορούσε να συναντηθεί το κλίμα του Άδωνη με εκείνο του Αδάμ, το μπαγλαμαδάκι του Τσιτσάνη με τον Εκκλησιαστή, η τραγελαφική καλύβα του Καραγκιόζη με το βαρύτιμο «πάθος» του μελοδράματος, ο Μεγαλέξανδρος από την άλλη πλευρά με τον Πτωχοπρόδρομο, ο Παπαδιαμάντης με τον De Chirico, οι δράκοντες του παραμυθιού με τον Dubuffet, ο Κόντογλου με τον Θεόφιλο κι ο Πολύγνωτος με τον Τσαρούχη. Σ’ αυτόν τον «τόπο της ουτοπίας», που έγινε η ρίζα μιας νέας πραγματικότητας, άρχισαν να δημιουργούνται σταδιακά οι ποδηλάτες και φουμαδόροι αναχωρητές του Φασιανού, οι ερωτικά χοϊκές και ταυτόχρονα αρχαγγελικές μορφές του Σπεράντζα, δίπλα στα μεταβιομηχανικά τοπία με τα φουγάρα και τους κυματισμούς της υπαρξιακής μοναξιάς που μετέδιδαν το σκηνικό πλαίσιο των ρυθμών και των τονικών τρόπων του Στεφάνου. Μετά την παύση λειτουργίας του «Ατελιέ της Καλλιθέας», ο καθένας από τους τρεις ζωγράφους πήρε τον δρόμο της δικής του πλέον πορείας. Αν ανέφερα, στο τέλος του κειμένου μου το «Ατελιέ της Καλλιθέας», είναι γιατί πιστεύω πως ο Νίκος Στεφάνου ακόμη συνεχίζει αθέατα να βρίσκεται στα δωμάτια και στον παραδεισένιο του κήπο, παρότι το σπίτι εκείνο γκρεμίστηκε και δεν υπάρχει πια. Ο Νίκος Στεφάνου «πληροί το κενόν του ρήματος» παραμένοντας νοερά εκεί, ζώντας κι εργαζόμενος με τα χαρτιά, τα χρώματα, τους καμβάδες και τα πινέλα του. Κι είναι κάπως έτσι, γιατί διαθέτει τον ίδιο ακατάβλητο ενθουσιασμό, όπως και τότε. Τον «κόσμο», που κατά τα χρόνια εκείνα ανεξίτηλα βίωσε, εξακολουθεί να τον μεταφέρει επίμονα εντός του, συνεχίζοντας όμως να αφουγκράζεται τις ιδιοσυχνότητες της σημερινής καθημερινότητας, την οποία εμβολιάζει στις αρθρώσεις των κάθε φορά θαλερών του μύθων μιας «εικόνας» που, κραταιά κι αισθαντικά, ζωντανεύει την «σήμερον ως αύριο και ως χθες».

Δειλινό 2005 λάδι σε χαρτόνι επικολλημένο σε καμβά 29 χ 49 cm συλλογή Άννας Πατάκη και Αλέξη Βερούκα

με τον Γιάννη Μόραλη προς την Αίγινα το 1970

www.art.com.gr

Λέω λοιπόν Είμαι εναντίον της αντιγραφής της φύσης Είμαι υπέρ των φανταστικών Υπέρ της νοερής μοναξιάς που περιέχουν τα έργα Εικόνες για επισκέπτες που δεν θα έλθουν Υπέρ του καθενός φίλου ξεχωριστά Έξω από τη σιγουριά που κατοικεί μέσα Υπέρ των γκρίζων καπνών Και του λεκέ στο άσπρο Υπέρ των οργισμένων τοπίων Υπέρ της ζωγραφικής που ελπίζεις Εναντίον του κατακτημένου που σε ακινητοποιεί Υπέρ της αμφιβολίας του επιτυχημένου Υπέρ του έρωτος της ψυχής Καμία βεβαιότητα γι' αυτά που σε περιβάλλουν Μ' αρέσουν τα λινά πανιά τα τιποτένια Τα χρώματα του βαρελιού Η ιερή φιλία Η αυτάρκεια των αφανών που ξέρουν να ονειρεύονται Εναντίον του εαυτού μου Λέω πως: Μ' αρέσει οι αφορμές να σε καθηλώνουν Με γαληνεύει η εφημερότητα Με θανατώνει η ανελευθερία όταν την υπομένουμε Τότε ζητάω την επίσκεψη της λήθης Τα όνειρα που με συμβουλεύουνε Μ' αρέσουν οι σιδερένιες γέφυρες και τα ποτάμια Τα πέτρινα εργοστάσια Τα αρχαία δωμάτια και οι καμινάδες Οι βεράντες που ρεμβάζουμε Οι natures mortes Θα ‘ρθει το ξημέρωμα Με την ψευδαίσθηση της αιωνιότητας Και το ΤΕΛΟΣ που δεν περιμέναμε.

Χωρίς τίτλο 2000-2005 λάδι σε καμβά 40 χ 38 cm ιδιωτική συλλογή

www.art.com.gr

τα έργα της νεότητας 1945-1958

Εξώφυλλο λαϊκού αναγνώσματος 1950 ψαρόκολλα σε χαρτί 29,5 χ 21 cm ιδιωτική συλλογή Α΄ Γυμνάσιο Πειραιά (Θέματα από την Επανάσταση του ‘21) 1948 σινική μελάνη σε χαρτί 180 x 100 cm Σχέδιο στο Α΄ Γυμνάσιο Πειραιά 1945 πενάκι σε χαρτί 16 χ 24 cm ιδιωτική συλλογή

τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr Το Γκάζι 1948 κάρβουνο σε χαρτί κραφτ 43,5 χ 50 cm ιδιωτική συλλογή

τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr Αυτοπροσωπογραφία

Η σαμπάνια του Ιόλα

1950 λάδι σε καμβά 34 x 28 cm ιδιωτική συλλογή

1950 λάδι σε καμβά 29 x 30 cm ιδιωτική συλλογή

τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr Η Αποκαθήλωση τοιχογραφία στο σπίτι της Καστέλλας 1950 280 x 360 cm

Η Αποκαθήλωση 1950 τέμπερα σε χαρτόνι 17 x 19 cm ιδιωτική συλλογή τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr Ο Άγιος Εφραίμ ο Σύρος (αντιγραφή από νωπογραφία της τράπεζας Ι.Μ. Παντοκράτορος) 1952 τέμπερα σε χαρτί 28,5 x 21 cm ιδιωτική συλλογή Ο Άγιος Παχώμιος (αντιγραφή από νωπογραφία της τράπεζας Ι.Μ. Παντοκράτορος) 1952 τέμπερα σε χαρτί 32 x 24 cm ιδιωτική συλλογή Απόστολος Πέτρος (αντιγραφή φορητής εικόνας του Μιχαήλ Δαμασκηνού) 1952 τέμπερα σε χαρτί 51,5 x 38 cm ιδιωτική συλλογή Απόστολος Παύλος (αντιγραφή φορητής εικόνας του Μιχαήλ Δαμασκηνού) 1952 τέμπερα σε χαρτί 48 x 31,5 cm ιδιωτική συλλογή

τα έργα της νεότητας

Χωρίς τίτλο 1959 τέμπερα σε σοβά 11 χ 16 cm ιδιωτική συλλογή Η Κοίμηση του Αγίου Εφραίμ του Σύρου Ι. Μ. Παντοκράτορος, Άγιον Όρος 1950 ακουαρέλα σε χαρτί 21 χ 29,5 cm ιδιωτική συλλογή

τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr τα έργα της νεότητας

Άγγελος από την Αγία Τριάδα (αντιγραφή φορητής εικόνας της Ι.Μ. Παντοκράτορος) 1952 τέμπερα σε χαρτί 33 x 24,5 cm ιδιωτική συλλογή απέναντι σελίδα

Δαβίδ (αντιγραφή από νωπογραφία της τράπεζας Ι.Μ. Παντοκράτορος) 1952 τέμπερα σε χαρτί 25 x 17 cm ιδιωτική συλλογή Ευαγγελισμός 1952 τέμπερα σε χαρτί 18,5 χ 24,7 cm ιδιωτική συλλογή

επόμενες σελίδες

Ο ζωγράφος στις Καρυές Αγίου Όρους, 1952 Άγιος Στέφανος ο Νέος (αντιγραφή από νωπογραφία της Τράπεζας Ι.Μ. Παντοκράτορος) 1952 τέμπερα σε χαρτί 33 x 25 cm ιδιωτική συλλογή

www.art.com.gr

www.art.com.gr Ι.Μ. Παντοκράτορος

Ι.Μ. Παντοκράτορος

15.11.1952 σινική μελάνη σε χαρτί 35 x 29 cm ιδιωτική συλλογή

11.11.1952 σινική μελάνη σε χαρτί 29 x 35 cm ιδιωτική συλλογή τα έργα της νεότητας

Νύχτα στο Πασαλιμάνι 1952 σινική μελάνη σε χαρτί 24,5 χ 35 cm ιδιωτική συλλογή Διώροφο σπίτι στον Πειραιά 1952 τέμπερα σε χαρτόνι 17 χ 23 cm ιδιωτική συλλογή

τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr Σπίτι στην Καστέλλα

Η έπαυλις των ψαλμών

1952 λάδι σε καμβά 35 χ 17 cm ιδιωτική συλλογή

1952 τέμπερα σε χαρτόνι 23 χ 15 cm ιδιωτική συλλογή

τα έργα της νεότητας

Το εργαστήριο στο Μοσχάτο 1953 λάδι σε χάρτμπορντ 17,5 χ 30 cm ιδιωτική συλλογή

τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr Το εργαστήριο στο Μοσχάτο 1953 λάδι σε χάρτμπορντ 20 χ 20 cm ιδιωτική συλλογή

τα έργα της νεότητας

Στο ποτάμι του Μοσχάτου

Ο σταθμός του Θησείου

1953 λάδι σε καμβά 22 χ 35 cm ιδιωτική συλλογή

1955 λάδι σε καμβά 28 χ 35 cm ιδιωτική συλλογή

τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr τα έργα της νεότητας

Οι γραμμές του τραμ στο Νέο Φάληρο 1953 μολύβι σε χαρτί 29 χ 39 cm ιδιωτική συλλογή

τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr Νέο Φάληρο 11.6.1956 μολύβι σε χαρτί 29 χ 39 cm ιδιωτική συλλογή

τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr απέναντι σελίδα (επάνω)

απέναντι σελίδα (κάτω)

Δραπετσώνα

Η ΔΕΗ στο ποτάμι του Μοσχάτου

Η γέφυρα του τρένου στο Μοσχάτο

1957 ακουαρέλα σε χαρτί 35 χ 50 cm ιδιωτική συλλογή

1953 μελάνι σε χαρτί 29 χ 39 cm ιδιωτική συλλογή

1956 κάρβουνο σε χαρτί 49 χ 68 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

τα έργα της νεότητας

Η γέφυρα του τρένου στο Μοσχάτο 1952 λάδι σε χαρτί 38 χ 45 cm ιδιωτική συλλογή Η γέφυρα του τρένου στο Μοσχάτο 1952 τέμπερα σε χαρτί κραφτ 38 χ 45 cm συλλογή Απόστολου Κωνσταντινίδη

www.art.com.gr Ο σταθμός της Καλλιθέας Φεβρουάριος 1954 κάρβουνο σε χαρτί κραφτ 33 χ 59,5 cm συλλογή Μαρίνας Καραγάτση

τα έργα της νεότητας

Καστέλλα 1951 κάρβουνο σε χαρτί κραφτ 100 χ 120 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr Καστέλλα με nature morte 1951-1996 κάρβουνο και λάδι σε χαρτί κραφτ 100 χ 120 cm συλλογή Κάθυ Μινέτου

τα έργα της νεότητας

Η γέφυρα του τρένου στο Μοσχάτο 1952 κάρβουνο σε χαρτί κραφτ 55 χ 63 cm συλλογή Σπύρου Παπαϊωάννου

τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr

Ανθρακωρυχείο στο Νέο Ηράκλειο 1956 λάδι σε καμβά 27,5 χ 39 cm ιδιωτική συλλογή Ανθρακωρυχείο στο Νέο Ηράκλειο 29.6.1989 λαδοπαστέλ σε χαρτί 48 χ 68 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου Ανθρακωρυχείο στο Νέο Ηράκλειο 25.6.1989 μεικτή τεχνική σε χαρτί 45,5 χ 65,5 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr Ανθρακωρυχείο στo Νέο Ηράκλειο 1956 λάδι σε ξύλο 27,5 χ 39 cm ιδιωτική συλλογή

τα έργα της νεότητας

Η αρπαγή της Ευρώπης υπό του Διός 1956 τέμπερα σε χαρτί 17 χ 33 cm ιδιωτκή συλλογή

τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr Άλογα και γυναίκες 1956 τέμπερα σε χαρτί 29 χ 39 cm ιδιωτική συλλογή

τα έργα της νεότητας

Σχέδιο στο 618 Τ. Π. 1956 πένα σε χαρτί γραφομηχανής 21 χ 28,5 cm ιδιωτική συλλογή

τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr Η Ναταλία 1955 μολύβι σε χαρτί 29 χ 39 cm ιδιωτική συλλογή

τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr Σχέδιο στο 618 Τ. Π. 1956 πένα σε χαρτί γραφομηχανής 21 χ 14 cm ιδιωτική συλλογή Σχέδιο στο 401 Σ. Ν. 7.3.1957 μολύβι σε χαρτί 39 χ 29 cm ιδιωτική συλλογή

www.art.com.gr Σχέδιο στο 401 Σ. Ν. Ο φίλος 11.3.1957 μολύβι σε χαρτί 39 χ 29 cm ιδιωτική συλλογή

www.art.com.gr

www.art.com.gr Έρωτες

Η Αποκαθήλωση

Ιούλιος 1956 τέμπερα σε χαρτί 18 χ 18,5 cm ιδιωτική συλλογή

1956 τέμπερα σε χαρτί 14 x 11 cm ιδιωτική συλλογή

Σε γράμμα Χριστουγέννων κατά τη θητεία του στον στρατό 1956 ακουαρέλα σε φύλλο τετραδίου 19,5 χ 14,5 ιδιωτική συλλογή σελίδα 74

σελίδα 74

σελίδα 75

Παρέες στη θάλασσα

Τα αινίγματα

Ο Άγιος Γεώργιος και η πόρνη

Κόρινθος, 1956 τέμπερα σε χαρτί 14,5 χ 28,5 cm συλλογή Μαρίνας Καραγάτση

1956 τέμπερα σε χαρτί 18 χ 29 cm ιδιωτική συλλογή

Κόρινθος, 1956 τέμπερα σε χαρτί 17 χ 13 cm συλλογή Μαρίνας Καραγάτση

τα έργα της νεότητας

Το δώρο 1956 τέμπερα σε χαρτί 27 x 30 cm ιδιωτική συλλογή

τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr Τα αγάλματα 6.5.1958 τέμπερα σε χαρτί 29 x 35 cm ιδιωτική συλλογή

τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr Στην ταράτσα του εργαστηρίου της Αγίας Ειρήνης

Άποψη από το εργαστήριο της Αγίας Ειρήνης

1958 ακουαρέλα σε χαρτί 9,5 χ 28,5 cm ιδιωτική συλλογή

1958 ακουαρέλα σε χαρτί 39 x 29 cm ιδιωτική συλλογή

τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr

με τον Γιάννη Τσαρούχη στο εργαστήριο της Αγίας Ειρήνης, 1958 (φωτογραφία Γιώργου Μαυροΐδη) Γιάννης Τσαρούχης, Ξεχασμένη φρουρά 1957 λάδι σε καμβά 219 χ 295 cm ιδιωτική συλλογή ευγενική παραχώρηση © Ίδρυμα Γιάννη Τσαρούχη

ίχα τη μεγάλη τύχη να τον παρακολουθώ να ζωγραφίζει, στην τελική του μορφή, μετά από αλλεπάλληλα προσχέδια, το μεγάλο έργο «Η ξεχασμένη φρουρά». Όταν παρατηρεί κανείς αυτό το έργο από κοντά, αισθάνεται έναν καταιγισμό ζωγραφικής πανδαισίας. Βλέπει στα σώματα τη χειμαρρώδη παράθεση από χάλκινα πράσινα, στιβαρά χοντροκόκκινα ή τις κατευναστικές όμπρες να τις γλυκαίνουν ακόμα οι χωμάτινες και φωτεινές ώχρες που κατρακυλάνε στα γόνατα του ασπροφορεμένου ναύτη και των γυμνών κορμιών, σαν τους προπλασμούς των βυζαντινών εικόνων της Κρητικής ζωγραφικής. Οι χρωματικές θωπείες στις παρειές των στοχαστικών προσώπων να μας θυμίζουν, με χρωματικά γενναιόδωρες αποθέσεις, τα πορτρέτα του Φαγιούμ, κάτι που το κατακτά τα επόμενα χρόνια όλο και περισσότερο στα νεότερα έργα του. Αλλά και ολόκληρα τα σώματα των στρατιωτών να αναπαύονται γαλήνια, λες, σε κάποιου άλλου κόσμου περιβάλλον, σαν να μην είναι η γη αυτή που ξέρουμε στα πόδια τους, μπροστά από έναν βαθύσκιο κάμπο, έτσι όπως αναπαύονται στις πλάτες των ψαλτάδων του Πρωτάτου οι στρατηλάτες.

Σ' αυτόν τον βαθύ κι απέραντο κάμπο με τον γκρίζο ψίθυρο, όπως ταπεινόχρωμος και αμίλητος στέκει ο ουρανός, όλα τ' άλλα που περιγράφουν τον τόπο όπου συναντήθηκε αυτή η συντροφιά είναι χαρακτηρισμένα από αγαπητά στον ζωγράφο αντικείμενα σαν σύμβολα. Τα σιδερένια τραπεζάκια βαμμένα με το τυπικό λουλακί ανακατωμένο με Ceruleum, οι σκαλιστές ξύλινες κολόνες που κρατάνε το σύννεφο, η ανάμνηση ενός καθρέφτη ή το μπρούντζινο ανθοδοχείο με τις κάλες. Στα έργα του Τσαρούχη υπάρχει ένας κόσμος που συναρπάζει, μας μαγεύει και μας ευφραίνει, αλλά συγχρόνως μας πείθει πως αυτό που επιζητεί η ψυχή και ελπίζει, αυτό που ονειρεύεται είναι υπαρκτό. Συγκινήσεις που πλανώνται μεταφερμένες από τους μύθους αγκαλιάζουν τις ζωγραφικές του Θεόφιλου κι άλλοτε θα τις συναντήσουμε περπατώντας ανάμεσα σε βημόθυρα και αρχαίες κάμαρες. Είχε γευτεί όλες αυτές τις χαρές με την έφεση που έχουν οι πραγματικοί στοχαστές. Δεν ήταν αποστήθιση, ήταν μύηση. Ένας διακεκριμένος παιδαγωγός που σε μετέφερε με την οξυδέρκεια των παρατηρήσεών του και την κριτική ματιά του στις αφετηρίες των ιδεών, εκεί που μαγειρεύονται οι κανόνες. Νίκος Στεφάνου

από το ΩΣΕΙ ΜΥΡΑ, μέριμνα Αλεξίου Σαββάκη, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 1996

Γιάννης Τσαρούχης Γυμνό (μοντέλο ο Νίκος Στεφάνου) 1957 λάδι σε καμβά 15 χ 25 cm ιδιωτική συλλογή ευγενική παραχώρηση © Ίδρυμα Γιάννη Τσαρούχη

τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr

η πήλινη γλυκύτης της ζωγραφικής του Νίκου Στεφάνου Αλέξιος Εμμ. Σαββάκης

Τοπία χιμαιρικά, υπερφυά, που όμως υπήρξαν και τα είδε, κεκτημένος την προαίρεση, την όραση του αληθινού καλλιτέχνη που πρέπει να βλέπει πάντοτε πέρα από τα αισθητά, τα νοητά, τις απρόοπτες εκείνες λάμψεις που εκπηδούν μέσα από κοινή απιστία και ουτοπίες και φθάνουν να τιθασεύονται σε πραγματικότητες σωτήριες και λυτρωτικές για τον ίδιο και για τους άλλους. Και αυτό είναι υπόθεση δύναμης και αδυναμίας, αδυναμίας που όμως καθίσταται δύναμη για τον καλλιτέχνη και έτσι προχωρεί οικοδομώντας συνεχώς επί νέων ερειπίων μύθων προσωπικών και θρύλων (που συμπίπτει να είναι και πολλών άλλων) που τον τυραννούν και έτσι πορεύεται και δαπανάται και σώζεται και σώζει ο αληθινός καλλιτέχνης. Χρησμικός και αποκαλυπτικός, αμετακίνητος και ανεπηρέαστος από την τύρβη της κάθε αγοράς, από συρμούς και σχολές, προφυλασσόμενος από τα άτοπα, ακκισμούς και γκριμάτσες του φτασμένου, που πάντα καιροφυλακτούν και που κάνουν πολλούς να ξεπερνούν τη ζωγραφική αλλά να μην τη φτάνουν, πέφτοντας σε παγίδες που οδηγούν στη νάρκη και τον μαρασμό. Ο Νίκος Στεφάνου ως φύση, ως άνθρωπος, βρίσκεται πολύ κοντά στα δημιουργήματά του. Προχώρησε με ήρεμη, επίπονη εργασία και τιμιότητα σ’ αυτό που έθεσε ως ιδανικό και όραμά του, έχοντας ταυτίσει αυστηρά την ύπαρξή του μ’ αυτό. Και η ζωγραφική του, συντονισμένη με την πεποίθηση της ψυχής του, οδηγήθηκε στην αλήθεια της. Αλλά το καλλιτεχνικό πεπρωμένο του Στεφάνου δεν θα μπορούσε να εκκλίνει απ’ αυτό που είχε εξαρχής ορισθεί. Όταν παιδί ακόμη, με τον ίουλο στο χείλος, γνώρισε τον Γιάννη Τσαρούχη, τον αρχαϊκό, αυστηρό Τσαρούχη των χρόνων του ‘50, όταν ο ίδιος δάσκαλος μαζί και μαθητής επιζητούσε τη διατύπωση των όρων της ζωγραφικής τέχνης, και αγωνιζόταν μέσα στην αμφισβήτηση για την ολοκλήρωση του καλλιτεχνικού δικού του πιστεύω. Παράλληλα ασχολήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα σαν σκηνογράφος στο θέατρο αλλά και επισκέφθηκε και εσκήνωσε στα αθωνικά --εύρωστα τότε ακόμη-- εργαστήρια αγιογραφίας, που συνέχιζαν την παράδοση των αρχαίων και αναγεννησιακών εργαστηρίων ζωγραφικής, τα οποία άρχιζαν από το ξύσιμο των χρωμάτων, την προετοιμασία της επιφάνειας, τους προπλασμούς, τα φώτα...

Γιάννης Τσαρούχης Προσωπογραφία του Νίκου Στεφάνου 19 Μαρτίου 1960 μολύβι σε χαρτί 27 χ 22 cm ιδιωτική συλλογή

Έτσι απέκτησε ο Στεφάνου την τέλεια ανάπτυξη του ζωγράφου. Έτσι αγάπησε τα χρώματα και το μυστήριό τους, ως πρώτη ύλη απ’ την αφή και τη μυρωδιά των χωμάτων. Έτσι έφθασε στη θεραπεία της ζωγραφικής τέχνης, και ίσως απ’ αυτό κατάγεται ετούτη η αίσθηση της πήλινης γλυκύτητας που γεύεται κανείς στα έργα του.

ευγενική παραχώρηση © Ίδρυμα Γιάννη Τσαρούχη

τα έργα της νεότητας

www.art.com.gr

το Γκάζι 1955-2005

ρχισα να ζωγραφίζω τα εργοστάσια που έβλεπα, με τις καμινά-

Ά δες τους να εκτοξεύουν τέφρα και μαύρους καπνούς και μ' άρεσε ν' ακούω τ' αναστενάγματα που έβγαζαν τα σιδερένια σωθικά τους. Αυτό δεν έγινε τυχαία. Ήταν οι πρώτες παιδικές μου συγκινήσεις απ’ τις επισκέψεις μου στο Γκάζι του Πειραιά, όπου εργαζόταν ο πατέρας μου. Αυτές οι συγκινήσεις με κυνηγούν ακόμη, αν και προσπάθησα να απαλλαγώ απ’ αυτές. Όποτε όμως επιχείρησα κάτι τέτοιο, απέτυχα. Γιατί αισθανόμουν αυτόματα μία μικρή φωνή να διαμαρτύρεται. Ήταν η φωνή αυτή ο πρόγονος των συγκινήσεών μου, εγώ μικρός, τριγυρισμένος εκεί απ’ τις ιδανικές μορφές των μεγαθήριων. Αυτές οι μορφές κατακλείσανε τα έργα μου και παραδόθηκα πια σ' αυτές, αφήνοντάς τες να μπαινοβγαίνουν ελεύθερα στο μυαλό μου. Τα οραματίζομαι άλλοτε συνεσταλμένα και σοβαρά, άλλοτε φουσκωμένα, με τις φωνές μέσα τους να τις εξακοντίζουν απ’ τις υψηλές καμινάδες, ακουμπισμένα σε κήπους άγονους ή πλάι σε γαλήνιες παραλίες να αναπαύουν τον καλύτερο εαυτό τους, σαν ευγενικοί νάρκισσοι, φοβερίζοντας με τρυφεράδα τους πάντες και τα πάντα γύρω τους. Δεν φανταζόμουν ποτέ τι σημασία μπορεί να έχει στη ζωή μας εκείνο το μοναδικό που σε κάποια στιγμή στα παιδικά μας χρόνια μας κατέκτησε. Το βλέπω μετά από τόσα χρόνια με τα πολλά πρόσωπα που παρουσιάζεται, που πλουτίζει τα εκφραστικά μέσα, ενώ ταυτόχρονα σου δίνει το ελεύθερο ν’ αποδράσουν από μέσα σου όλες οι ασφυκτικά μαζεμένες συγκινήσεις. Νίκος Στεφάνου

www.art.com.gr Γειτονιά στο Γκάζι 1957 ακουαρέλα σε χαρτί 29 χ 39 cm ιδιωτική συλλογή

το Γκάζι

Το Γκάζι 1957 ακουαρέλα σε χαρτί 23 χ 35 cm ιδιωτική συλλογή

το Γκάζι

www.art.com.gr

Το Γκάζι 1955 ακουαρέλα σε χαρτί 29 χ 39 cm ιδιωτική συλλογή

το Γκάζι

www.art.com.gr Το Γκάζι 1963 τέμπερα σε χαρτί κραφτ 22 χ 30 cm ιδιωτική συλλογή

το Γκάζι

Το Γκάζι 1958 τέμπερα σε χαρτί 22 χ 33 cm συλλογή Ξάνθιας Μουτούση

το Γκάζι

www.art.com.gr

Το Γκάζι 1958 λάδι σε χαρτί 35 χ 48 cm συλλογή Γεωργίου Δ. Κουτσούκου

το Γκάζι

www.art.com.gr Το Γκάζι 1979 λάδι σε χαρτί 45 χ 56 cm ιδιωτική συλλογή

το Γκάζι

απέναντι σελίδα

Ιδανικές μορφές

Μοναχικό

Το Γκάζι

1967 ντούκο σε λαδόκολλα 25 χ 38 cm ιδιωτική συλλογή

1967 ντούκο σε λαδόκολλα 68,5 χ 99 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

1997 ντούκο σε λαδόκολλα 25 χ 32 cm ιδιωτική συλλογή

το Γκάζι

www.art.com.gr

Το Γκάζι 1965 λάδι σε καμβά 45 χ 30 cm ιδιωτική συλλογή

www.art.com.gr Το Γκάζι 1965 λάδι σε καμβά 45 χ 30 cm ιδιωτική συλλογή

102

Το Γκάζι

1961 σινική μελάνη σε χαρτί 34 χ 50 cm ιδιωτική συλλογή

1972 λάδι σε καμβά 50 χ 35 cm ιδιωτική συλλογή

το Γκάζι

www.art.com.gr

Το Γκάζι 1972 λάδι σε ξύλο 45 χ 23 cm ιδιωτική συλλογή

www.art.com.gr Το Γκάζι 1972 λάδι σε καμβά 45 χ 23 cm ιδιωτική συλλογή

www.art.com.gr απέναντι σελίδα (επάνω)

απέναντι σελίδα (κάτω)

Το Γκάζι

λάδι σε χαρτί 38 χ 61,5 cm συλλογή Κυριάκου Τσιφλάκου

λάδι σε χαρτί 28,5 χ 48 cm ιδιωτική συλλογή

Το Γκάζι λάδι σε καμβά επικολλημένο σε ξύλο 35,5 χ 49,5 cm ιδιωτική συλλογή

το Γκάζι

107

www.art.com.gr

προηγούμενες σελίδες

110

Το Γκάζι

1985-1990 λάδι σε καμβά επικολλημένο σε ξύλο 27 χ 46 cm ιδιωτική συλλογή

1990-1995 λάδι σε καμβά τοιχογραφίας επικολλημένο σε ξύλο 34 χ 51 cm συλλογή Γεωργίου Ν. Σταθόπουλου

το Γκάζι

www.art.com.gr Το Γκάζι 1990-1995 λάδι σε καμβά τοιχογραφίας επικολλημένο σε ξύλο 29 χ 44,5 cm ιδιωτική συλλογή

το Γκάζι

111

www.art.com.gr

οι αλογάνθρωποι 1958-2009

οι αλογάνθρωποι του Νίκου Στεφάνου Ελένη Βακαλό

Κάποτε, μπροστά σε μιαν πολύ ευαίσθητη παρατήρηση ορισμένων σιωπηλών ανθρώπων, φτάνεις να σκέφτεσαι γιατί τάχα εμείς οι άλλοι μιλάμε τόσο πολύ, χρησιμοποιούμε επιχειρήματα, συζητούμε, λογικευόμαστε ή παραλογιζόμαστε, για να χάσομε την πολυτιμότητα αυτών των στιγμών με τη στοχαστικότητα και τη συγκίνηση της σιωπής που τα έχει θρέψει. Στα μεγάλα μεγέθη —κυριολεκτικά και μεταφορικά— που χρησιμοποιούν για τα έργα τους σήμερα οι περισσότεροι ζωγράφοι, αναζήτας κάποτε τη σημείωση ενός μπλοκ που μεταφέρει ολότελα αγνή, ακέραια και πυκνά περιεκτική στη συγκίνησή της, τη δράση του ζωγράφου. Θέλεις να κερδίσεις την ανθρώπινη στιγμή του, όπου η ζωγραφική του θα είναι μονάχα ζωγραφική, χωρίς άλλα πρίσματα απόψεων, τοποθετήσεων, κατευθύνσεων, πριν αποστραγγισθεί από την επεξεργασία, τις αναλύσεις, τις μεταθέσεις, τις μεταπλάσεις και αναπλάσεις. Στο κατευθείαν πρώτο μέτρο του, γνώσεων και αισθήματος, στο τελικό μέτρημα του ζωγράφου ίσως. Κατευθείαν σ' αυτό το μέτρημα, και μόνο σ' αυτό το μέτρημα, προσφέρεται η ζωγραφική του Νίκου Στεφάνου. Όταν είδα αυτό το προσωπικό ημερολόγιο της δράσης ενός ζωγράφου που είναι ολόκληρη η δουλειά του, τα τοπία του, τα σκηνικά του, τα σχέδιά του, οι λιθογραφίες του, σχεδόν είχα τύψεις εγώ, γιατί πίστευε πως δεν ήταν «έργα» και δεν άξιζε να τα δείξει, έτσι όπως ήταν μονάχα «σημειώσεις». Με τι αξίες μέσα τους, με τι ζωγραφική και ζωγραφική μόνο... Η επιχειρηματολογική γλώσσα των συνομιλιών, στη βάση που σήμερα την τοποθετούμε, της επιβολής, θα καταστρέψει την ανθρώπινή μας ομιλία. Θα αντικαταστήσομε το πρόσωπό μας με μια φυσιογνωμία —το κεφάλι ενός αλόγου π.χ.— για να παρουσιαζόμαστε και να κάνομε, κρυμμένοι κάτω απ’ αυτό, τ' ανθρώπινα καμώματά μας. Και θα φαίνονται τότε καμώματα η αλήθεια μας και οι καημοί μας. Στο τέλος το κεφάλι ενός αλόγου βάζομε και μεις στη ζωγραφική του Νίκου Στεφάνου, για να την παρουσιάσομε σε μιαν ορισμένη «πειστική» φυσιογνωμία της με τη σειρά αυτή. Πικρά το ξέρουμε όλοι πως αυτό κάνομε, κι αυτό κάνουν οι άλλοι για μας, και η πίκρα δίνει στο είδος αυτού του παιγνιδιού που παίζομε σήμερα όλοι μας, την ποίησή του, τη νοσταλγία μας για τον άνθρωπο.

περιοδικό ΖΥΓΟΣ, τ. 2, 1963

114

οι αλογάνθρωποι

www.art.com.gr οι αλογάνθρωποι

115

Η αφήγηση της γοργόνας 1958 στιλό σε χαρτί 17 χ 22 cm ιδιωτική συλλογή

116

οι αλογάνθρωποι

www.art.com.gr Η αφήγηση της γοργόνας 1958 τέμπερα σε χαρτί 18 χ 23 cm ιδιωτική συλλογή

οι αλογάνθρωποι

117

118

Ο ναυαγός

Χωρίς τίτλο

1962 λάδι σε ξύλινο κουτί 20 χ 40 χ 10 cm ιδιωτική συλλογή

1962 τέμπερα σε ξύλο 25,5 χ 18 cm συλλογή Μαρίνας Καραγάτση

οι αλογάνθρωποι

www.art.com.gr

Η δύσκολη γέννα 1961 τέμπερα σε χαρτί 70 χ 100 cm ιδιωτική συλλογή

120

οι αλογάνθρωποι

www.art.com.gr Η χορεύτρια 1962 λιθογραφία σε χαρτί κραφτ 42 χ 50 cm ιδιωτική συλλογή

οι αλογάνθρωποι

121

1969 λιθογραφία 19 χ 26 cm ιδιωτική συλλογή Ο αναπεσών Ι, ΙΙ 1969 λινόλεουμ σε χαρτί 13 χ 18 cm ιδιωτική συλλογή Ο αναπαυόμενος 1961 λιθογραφία 19 χ 26 cm ιδιωτική συλλογή

απέναντι σελίδα

Χωρίς τίτλο 1961 λιθογραφία 26 χ 19 cm ιδιωτική συλλογή

www.art.com.gr

Ο αναπαυόμενος

απέναντι σελίδα

Ο μουσικός 1964 λιθογραφία 30 χ 37 cm ιδιωτική συλλογή Η συνομιλία 1963 λιθογραφία σε εφημερίδα 30 χ 45 cm ιδιωτική συλλογή

Ο μουσικός 1964 χαλκογραφία 19 χ 25 cm ιδιωτική συλλογή

Η παρέα 1965 λιθογραφία 28 χ 43 cm ιδιωτική συλλογή

124

οι αλογάνθρωποι

www.art.com.gr οι αλογάνθρωποι

125

απέναντι σελίδα

126

Στην παραλία

Ο πονοκέφαλος

1985 τέμπερα σε χαρτί κραφτ 17 χ 23 cm ιδιωτική συλλογή

1988 τέμπερα σε χαρτί 26 χ 20 cm ιδιωτική συλλογή

οι αλογάνθρωποι

www.art.com.gr

Ο ερεθισμένος 1962 σινική μελάνη σε χαρτί 20 χ 28 cm ιδιωτική συλλογή

128

οι αλογάνθρωποι

www.art.com.gr

Η ωραιοπαθής 2009 χαλκογραφία 15 χ 12 cm ιδιωτική συλλογή Το ζευγάρι 1965 χαλκογραφία 13 χ 15,5 cm ιδιωτική συλλογή κάτω δεξιά

Οι λουόμενοι 2003 χαλκογραφία 13 χ 15,5 cm ιδιωτική συλλογή

οι αλογάνθρωποι

129

130

Ο λουόμενος

Οι φεγγαρολουσμένες

1992 τέμπερα σε χαρτί 27 χ 30 cm ιδιωτική συλλογή

2005 τέμπερα σε χαρτί 11,5 χ 29,5 cm συλλογή Ειρήνης Ηλιοπούλου

1992 τέμπερα σε χαρτί 25 χ 30,5 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

οι αλογάνθρωποι

www.art.com.gr οι αλογάνθρωποι

131

Δίδυμοι πύργοι 1958 τέμπερα σε χαρτί και κολάζ 22 χ 30 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

132

οι αλογάνθρωποι

www.art.com.gr

το σπίτι της Καλλιθέας 1960-1967

www.art.com.gr

ρθε ο καιρός που βρέθηκα στο σπίτι της Καλλιθέας. Σ’ αυτό το σπίτι μ’ έφερε ο φίλος μας ο Αντώνης ο Κέπετζης, ζωγράφος και αρχιτέκτονας. Ο Αντώνης κρατούσε το επάνω μεγάλο δωμάτιο και δίπλα του, στα δύο μικρά, κατοικούσαν δύο γριούλες αδελφές και πολύ περίεργες για το ποιος βγαίνει και ποιος μπαίνει. Εγώ έπιασα το ισόγειο, ένα δωμάτιο 7 x 7,50 μέτρα, με πολλά στενά, μικρά παράθυρα. Έφτιαχνα μια φορά τα σκηνικά του Θεάτρου Τέχνης και σ’ αυτό το έργο υπήρχε κι ένα φέρετρο. Μου το φέρανε, λοιπόν, να το ζωγραφίσω απομίμηση ξύλο. Μόλις τελείωσε, μάζεψα λουλούδια και τα κάρφωσα στο καπάκι κι είπα στους τεχνικούς να το βγάλουνε με βηματισμό, όπως στα νεκροταφεία. Οι γριές, πάνω απ’ την εξώπορτα, κρεμασμένες στο παράθυρο, περίμεναν να δουν ποιοι ήρθανε. Βγαίνοντας το φέρετρο, ακούω έναν γδούπο και μια στριγκλιά. «Κλειώ, Κλειώ, Παναγία μου!». Είχε λιποθυμήσει η μία κι έπεσε ξερή στο πάτωμα. Είδαν κι απόειδαν οι γριές, φύγανε.

Όταν πήγα στο Παρίσι, το '60 ή '61, γνώρισα τον Αλέκο, σταλμένος από τον Κέπετζη. Το βραδάκι με τον Αλέκο συναντήσαμε και τον Βασίλη, που και αυτόν τότε τον γνώρισα και καθίσαμε στο γνωστό για τους Έλληνες καφέ, το Saint Claude. Τους είπα, όταν έρθουν στην Ελλάδα, να πιάσουν και αυτοί τα δύο δωμάτια στο επάνω πάτωμα. Όπως και έγινε. Ο Αντώνης έφυγε και μείναμε οι τρεις μας. Το σπίτι αυτό ήταν σαν και εκείνα του Δράκουλα, αλλά πολύ ευρύχωρο, στη μέση ενός αγριεμένου κήπου, με πανύψηλους κάκτους, πελώρια φοινικόδεντρα και άλλα πυκνά φυλλώματα και στοιβαγμένους θάμνους. Μια όαση για μας, που βρήκαμε έναν τόπο ν' απλωθούμε, να ζωγραφίζουμε και να ζούμε όπως μας άρεσε. Ο Βασίλης ήταν ένα παιδί ευγενικό, μαζεμένο, σεμνό. Ο Αλέκος ένας αεικίνητος, εφευρετικός δαίμονας, έτοιμος να πάρει μέρος σ' ό,τι τρέλα του πρότεινες. Κάποτε ο Μιγάδης μου διηγούνταν, μ' αυτόν τον μαγευτικό του τρόπο, μια ιστορία απ' το Ηράκλειο. Ήτανε μια τεράστια σε διαστάσεις γυναίκα, που είχε ένα τοσοδούλι παιδάκι, αλλά θηρίο. Του είχε απαγορεύσει να βγει στον δρόμο, το 'χε σαν φυλακισμένο. Κι αυτό, για να την εκδικηθεί, άνοιγε την εξώπορτα, έβγαζε το ένα ποδαράκι έξω και της φώναζε...: «Ταυλίτσα, το παιζί σου πάει ότσω». Με εμάς γινόταν ανάποδα. Μόλις κλείναμε πίσω μας τη βαριά καγκελένια πόρτα και μπαίναμε μέσα, αισθανόμαστε, περνώντας το κατώφλι, σαν να ξεχυθήκαμε στον Παράδεισο, στην απόλυτη ελευθερία, φυλακίζοντας τους άλλους απέξω. Τα νέα για το Ατελιέ

το σπίτι της Καλλιθέας

135

μαθεύτηκαν κι είχαμε επισκέψεις καθημερινά. Γυρίσαμε μικρά φιλμάκια με δράκουλες και μπουζούκια. Κάναμε μεταμφιέσεις, ψαλμωδίες, κουβέντες ατελείωτες, πάρτι ασφυκτικά, αλλά και δουλειά. Είχαμε φέρει τα υπάρχοντά μας και οι τρεις, τ' αδειάσαμε κι από κει διάλεξε ο καθένας ό,τι προτιμούσε. Ο Βασίλης πήρε τα μελιτζανιά χρώματα, τα τρυφερά σάπια, τα χάλκινα. Ο Αλέκος τα βαθιά μπλε, τα σαρκώδη κόκκινα και τα δυνατά κίτρινα. Εγώ τα μαύρα, τα σταχτιά και τις καφετιές ώχρες. Τότε έγινε και το πρώτο μου μεγάλο έργο, σε κάμπο και φιγούρες, όλα άσπρα, με γραμμές γκριζωπές, απαλές. Ήταν ένας τόπος άδειος, όπου κατοικούσαν δυο πελώριες άσπρες καμινάδες κι ένα ελαφρό σταχτί σαν σπιτάκι, σιδεροδεμένο, με ένα μικρό φουγαράκι να καπνίζει. Όταν τέλειωσε, ήταν σαν ένα μυστικό που μπόρεσα να εξομολογηθώ κι ελευθερώθηκα. Επιτέλους, το κείμενο της «παράστασης», που με ταλάνιζε, βρήκε την ερμηνεία του. Πιο μπροστά, το χρώμα μού έκρυβε αυτά που συνέβαιναν, αλλά και με καθοδηγούσε όπως ήθελε. Τώρα, στάθηκα σ' αυτό το ΝΕΟ φτιάχνοντας κι άλλα έργα, ώσπου το χρώμα να πάρει άλλο νόημα. Αυτό που φώλιαζε, χωρίς να φαίνεται. Τρεις ζωγράφοι και να μην «φαγωθούνε»; Δεν είναι πρωτάκουστο; Να ήτανε η ίδια όρεξη; Οι ίδιες αφετηρίες; Οι όμοιες επιθυμίες; Ή να ήταν άραγε η εποχή της ανθηρής Αθήνας που όλο και κάτι γινότανε; Με την ανανέωση της μουσικής από τον Χατζιδάκι, την επική του Θεοδωράκη, την ακμή του Θεάτρου Τέχνης, το Ελληνικό Χορόδραμα, τον αξεπέραστο δάσκαλο τον Γιάννη Μόραλη, τη σοφία του Τσαρούχη, τα ποιήματα του Γκάτσου, του Ελύτη, του Καρούζου, του Σαχτούρη και τόσα άλλα που μας έκαναν να τολμάμε; Ήταν όμως και η βαθιά φιλία που μας ένωνε. Σ' αυτήν την ορμή των καινούριων ιδεών, και μιλάω και για τους τρεις μας, βρεθήκαμε σε μια αφετηρία για μια ζωγραφική που μας στηρίζει ακόμα. Και όποτε βρισκόμαστε και αναπολούμε το σπίτι της Καλλιθέας, ευγνωμονούμε την τύχη μας, που συναντηθήκαμε και ζήσαμε αυτά τα ανεπανάληπτα χρόνια. Νίκος Στεφάνου

Οι καπνοί 1963 λάδι σε καμβά 140 χ 120 cm συλλογή Άννας Πατάκη και Αλέξη Βερούκα

136

το σπίτι της Καλλιθέας

www.art.com.gr

142

το σπίτι της Καλλιθέας

σελίδα 141

Ο μπλε

Δωμάτιο με θέα

Το Γκάζι

1967 λάδι σε καμβά 57 x 53 cm συλλογή Αντώνη Κυριακούλη

1961 ντούκο σε καμβά 90 χ 90 cm ιδιωτική συλλογή

1963 λάδι σε καμβά 60 χ 54 cm ιδιωτική συλλογή

1975-1980 λάδι σε καμβά 35 χ 30 cm ιδιωτική συλλογή

το σπίτι της Καλλιθέας

www.art.com.gr

σελίδα 140

Μοναχικό

143

144

Το φουγάρο

1963 λάδι σε καμβά 24 χ 25 cm ιδιωτική συλλογή

1960 λάδι σε καμβά 45 χ 39 cm ιδιωτική συλλογή

το σπίτι της Καλλιθέας

www.art.com.gr

σελίδα 146

σελίδα 147

Το κτίριο

Η φάμπρικα

Εσωτερικό ύπαιθρο

1962 λάδι σε ξύλο 60 χ 24 cm ιδιωτική συλλογή

1989 λάδι σε καμβά 35 χ 25 cm συλλογή Σπύρου και Πόπης Παπαϊωάννου

σελίδα 150

σελίδα 151

Τα σύννεφα

Τρεις πόρτες

Τα τρία περάσματα

1960 λάδι σε καμβά 40 χ 38 cm ιδιωτική συλλογή

1968 λάδι σε καμβά 52 χ 42 cm ιδιωτική συλλογή

1968 λάδι σε καμβά 52 x 42 συλλογή Νίκου Μαρκάκη

το σπίτι της Καλλιθέας

www.art.com.gr

σελίδα 146

149

www.art.com.gr

μουν σ' ένα δωματιάκι στο Παρίσι, στον έβδομο όροφο του μπουλβάρ Σεν Ζερμέν, είχε και μπαλκονάκι, που έβγαινα και άκουγα το βουητό των αυτοκινήτων του βουλεβάρτου, το 1962.

Η πόρτα χτύπησε, ανοίγω και βλέπω τον Νίκο Στεφάνου, που ήλθε να με βρει τότε. Και γίναμε αμέσως φίλοι. Η παρουσία του ήταν έντονη, μου μιλούσε για τον Πειραιά, τις εμπειρίες του, το Γκάζι, που ήταν πηγή εμπνεύσεώς του. Τότε είχε κάνει τα φοβερά φουγάρα που αργότερα ανθρωποποιήθηκαν σαν ζωντανοί φλογοβόλοι. Είχαμε πάει σε μια ελληνική ταβέρνα του Παρισιού και μας ζωγράφιζε αλογανθρώπους σε παραλίες, νωχελικά καθισμένους. Είχε ένα ατελιέ στην Καλλιθέα, το σπίτι του ζωγράφου Φωκά, όπου με φώναξε και εμένα και έγινα συγκάτοικος και συζωγράφος. Εκεί ήλθε και ο ζωγράφος Σπεράντζας, όπου σ' αυτό το μέρος ο καθένας δημιούργησε και άνδρωσε μια καινούρια έκφραση. Η παρουσία τού ενός ενθάρρυνε τους άλλους και τανάπαλιν. Ο Νίκος, ιδιαίτερα ευαίσθητος δέκτης του περιβάλλοντος, ζωγράφισε σ' αυτό το σπίτι της Καλλιθέας πάρα πολλά έργα με τα βιώματα που είχε από το Γκάζι, με τα καζάνια του και τα φουγάρα. Εσωτερικά δωματίων με καναπέδες, που τα απέδιδε μ' έναν καινούριο τρόπο, που έκανε τον θεατή να τα προσέξει και να τα ζήσει συγχρόνως. Γιατί τα έργα πρέπει να είναι ζωντανά και να σου αναπλάθουν τις εικόνες που πέρασαν από μπροστά σου. Αλλά ερευνητικός όπως ήταν, διαφοροποίησε και την τέχνη του, προχωρώντας μέσα εμβάθυνε την πραγματικότητα. Και όσο καλά γνωρίζω την τέχνη του, πάντα θέλω να τη βλέπω με αληθινή ευχαρίστηση. Όταν μια ζωγραφική είναι καλή αναπτερώνεσαι και η καρδιά σου πάλλεται από καλλιτεχνικό φτερούγισμα. Μια φορά στο μισοσκόταδο ο Νίκος πάτησε κατά λάθος ένα έργο μου κι εγώ τελειώνοντας το έγραψα επάνω στο έργο μου. Ο Στεφάνου μπήκε στο έργο αυτό. Η φιλία εισέρχεται μέσα στις ψυχές, στις ζωγραφιές, στα όνειρα. Κι έτσι μέσα από τις γραμμές κυκλοφορεί σαν αίμα η ανάμνηση και αναζωογονεί τη ζωή. με τον Αλέκο στο ατελιέ της Καλλιθέας

152

το σπίτι της Καλλιθέας

Με αγάπη, Αλέκος

www.art.com.gr

ο Φασιανός στον Στεφάνου

Για τον Νίκο Στεφάνου Βασίλης Σπεράντζας

www.art.com.gr

έρασαν πολλά χρόνια από τότε που συναντήθηκαν οι δρόμοι μας στο Παρίσι το 1961. Ήμασταν τότε πολύ νέοι. Γίναμε φίλοι με τον Νίκο. Η ζεστή του προσωπικότητα, καθώς και ο θαυμασμός μου για το έργο του μας έφεραν κοντά. Θυμάμαι πόσο με είχαν εντυπωσιάσει οι αλογάνθρωποι στις ερημικές παραλίες, τα εσωτερικά δωματίων με τις μεγάλες σαν τέρατα πολυθρόνες και τις κουρτίνες να ανεμίζουν στα παράθυρα, τα φουγάρα των μεταφυσικών εργοστασίων σε ερημικά τοπία…

Έπαιξε ρόλο ο Νίκος για την επιστροφή μου στην Ελλάδα, δίνοντάς μου την ευκαιρία να δουλέψω μαζί του και με τον Φασιανό στο περιβόητο σπίτι της Καλλιθέας, που ήταν μια έντονη εμπειρία για μένα. Κοντά στον Νίκο ένιωθα ασφάλεια μέσα στην τότε ανασφάλειά μου και πάντα, ακόμη και μέχρι σήμερα, η στάση του απέναντί μου είναι ζεστή και προστατευτική. Δύσκολο να μιλήσεις για κάποιον που αισθάνεσαι τόσο κοντά σου και που το έργο του το νιώθεις λίγο και σαν δικό σου, γιατί ζυμωθήκαμε και πορευθήκαμε μαζί. Πάντα θαύμαζα τον πλούτο της έμπνευσης, τη σιγουριά και την τελειότητα της εκτέλεσης των ζωγραφικών του έργων, καθώς και των σκηνογραφιών του. Ξέρει ο Νίκος να γεμίζει τον χώρο γύρω του με την αστείρευτη ευρηματικότητά του που δεν σταματά να γεννά ιδέες και να δημιουργεί αντικείμενα, παιχνίδια, κατασκευές, ακόμη και χειροποίητα βιβλία. Όλα αυτά έχουν τον αυθορμητισμό ενός παιδιού και τη σοφία ενός ώριμου και μετρημένου καλλιτέχνη. Αυτός είναι ο Νίκος για μένα: μία πολυσύνθετη προσωπικότητα, γεμάτη ποίηση και ζεστασιά και, πέρα απ’ όλα αυτά, ένας καλός φίλος.

με τον Βασίλη στην αυλή της γκαλερί Βουρκαριανή

Βασίλης Σπεράντζας

155

Παραδείσιες μηχανές 1972 τέμπερα σε χαρτί 23 χ 27 cm ιδιωτική συλλογή

156

www.art.com.gr

Ένας φανταστικός κόσμος 2004 ακρυλικά σε καμβά 55,5 x 52,5 cm ιδιωτική συλλογή

158

159 www.art.com.gr

Χρυσή πόλη 1961 λάδι σε καμβά 65 χ 80 cm ιδιωτική συλλογή

160

www.art.com.gr

Nature morte με εργοστάσιο 1987 λάδι σε καμβά 68 x 75,5 cm ιδιωτική συλλογή

162

www.art.com.gr Nature morte με εργοστάσιο 1989 τέμπερα σε ξύλο 68 x 75,5 cm ευγενική παραχώρηση της γκαλερί Σκουφά

163

164

Η έλευση του αρχαιολάτρη

Η άφιξη του αρχαιολάτρη

1990 ακρυλικά σε χαρτί 24 χ 60 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

1990 ακρυλικά σε χαρτί 97,5 χ 91,5 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

www.art.com.gr

Ο κάτοικος 1992 μεικτή τεχνική σε χαρτί 52 χ 62 cm ιδιωτική συλλογή

166

www.art.com.gr Πράσινο δωμάτιο 1986 λάδι σε καμβά 30 x 35 cm ιδιωτική συλλογή

167

www.art.com.gr Ο περιπατητής 1990 ακρυλικά σε χαρτί 56 x 47 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

169

Παραλία με βάρκες 1983 ακρυλικά σε καμβά 56 x 74 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

170

www.art.com.gr Παραλία με βάρκες 1983 λάδι σε καμβά 79 x 119 συλλογή Ξάνθιας Μουτούση

171

Το τραπέζι 1992 λάδι σε καμβά 90 χ 75 cm ιδιωτική συλλογή

172

www.art.com.gr

Πειραιάς, Κερατσίνι 1983 ακρυλικά σε καμβά 51 x 62 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

174

www.art.com.gr Στον κήπο της θάλασσας 1987 λάδι σε καμβά 52 x 62 συλλογή Ανδρέα Κρόκου

175

Πειραιάς, Κερατσίνι 1983 λεπτομέρεια

176

www.art.com.gr

Οι τρεις κούροι 1968 τέμπερα σε χαρτί 52 χ 57 cm συλλογή Ξάνθιας Μουτούση

178

www.art.com.gr Βάρκες σε ριγέ δωμάτιο 1982 τέμπερα σε χαρτί 43 x 39 ευγενική παραχώρηση της γκαλερί Ζουμπουλάκη

179

Συνάντηση στην παραλία 1990 παστέλ σε χαρτί 22 x 28 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

180

www.art.com.gr Η συνάντηση 1989 λάδι σε καμβά 100 χ 130 cm ιδιωτική συλλογή

181

www.art.com.gr

natures mortes

Παιχνίδια σε κουτί 1988 λάδι σε καμβά 76 χ 80 cm ιδιωτική συλλογή

184

natures mortes

www.art.com.gr Θεσσαλονίκη 2007 λάδι σε καμβά 90 χ 76 cm ιδιωτική συλλογή

natures mortes

185

Nature morte και βάρκες 1985 λάδι σε χαρτί 68 χ 97 cm συλλογή Λίνας Φανουράκη

186

natures mortes

www.art.com.gr Τα γυάλινα 1996 λάδι σε καμβά 90 χ 123 cm ευγενική παραχώρηση της γκαλερί Ζουμπουλάκη

natures mortes

187

Nature morte 1984 λάδι σε καμβά 113 x 173 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

188

natures mortes

www.art.com.gr Το κουρδιστό παιχνίδι 1991 λάδι σε καμβά 90 χ 123 cm ιδιωτική συλλογή

natures mortes

189

190

Το χελιδονόψαρο

Η σκνίπα

2004 ακρυλικά σε καμβά 35,5 x 39 cm ιδιωτική συλλογή

2004 λάδι σε καμβά 41 χ 55 cm ιδιωτική συλλογή

natures mortes

www.art.com.gr Η σκνίπα Ιούλιος 2004, Σύρος λάδι σε καμβά 41 x 50,5 cm ιδιωτική συλλογή

natures mortes

191

Το ζέπελιν 2007 λάδι σε καμβά 34 x 54 cm συλλογή Άννας Πατάκη και Αλέξη Βερούκα

192

natures mortes

www.art.com.gr Το σύννεφο με τα φρούτα 2007 λάδι σε καμβά 40,5 χ 68,5 cm ιδιωτική συλλογή

natures mortes

193

Η φρουτιέρα 1992 λεπτομέρεια

194

natures mortes

www.art.com.gr

Η φρουτιέρα 1992 τέμπερα σε χαρτί 55 x 50 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

196

natures mortes

www.art.com.gr Η φρουτιέρα 1992 τέμπερα σε καμβά 71,5 x 77,5 cm συλλογή Σπύρου Γκίνη

natures mortes

197

Καστέλλα, Πειραιάς 1990 λάδι σε χαρτί 90 χ 105 cm ιδιωτική συλλογή

198

natures mortes

www.art.com.gr Η καφετιέρα 1992 τέμπερα σε ξύλο 54 x 66 cm ιδιωτική συλλογή

natures mortes

199

Η καφετιέρα 1993 λάδι σε χαρτί 70 χ 110 cm ιδιωτική συλλογή

200

natures mortes

www.art.com.gr Η καφετιέρα 1993 λάδι σε χαρτί 80 χ 100 cm ιδιωτική συλλογή

natures mortes

201

www.art.com.gr Φανταστικό 1996 λάδι σε καμβά 37 x 37 συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

natures mortes

203

Nature morte 1986 λάδι σε χαρτί 24 x 46 συλλογή Γεωργίου Δ. Κουτσούκου Με το ηλεκτρικό 1986 λάδι σε χαρτί 23,5 x 49 cm ιδιωτική συλλογή

Nature morte 2000 λάδι σε καμβά 21 x 46,5 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

www.art.com.gr Φρούτα τη νύχτα 1998 λάδι σε χαρτί 31 x 48 συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου Nature morte 1986 λάδι σε χαρτί 20 χ 43 cm συλλογή Άννας Πατάκη και Αλέξη Βερούκα Nature morte 2000 λάδι σε καμβά 21 x 48 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

Nature morte 2000 ακρυλικά σε καμβά 16 x 44 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου Nature morte 2000 ακρυλικά σε καμβά 19 x 45 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου Nature morte 2000 λάδι σε καμβά 24 x 46,5 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

206

natures mortes

www.art.com.gr

Nature morte 1986 λάδι σε καμβά 18 x 21 cm ιδιωτική συλλογή Nature morte 2000 λάδι σε καμβά 14 x 65 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου Nature morte 1993 λάδι σε καμβά 12 x 30 cm ιδιωτική συλλογή Nature morte 1993 λάδι σε καμβά 14 x 30 cm ιδιωτική συλλογή

208

natures mortes

www.art.com.gr

210

σελίδα 212

σελίδα 213

Nature morte

Το χρυσόψαρο

Η στήλη

1998 λάδι 25 x 35 cm ιδιωτική συλλογή

1998 λάδι 18 χ 35 cm ιδιωτική συλλογή

1998 λάδι σε καμβά 33 x 26 cm ιδιωτική συλλογή

1998 λάδι σε χαρτί 39 x 32 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

natures mortes

www.art.com.gr

214

natures mortes

www.art.com.gr Φανταστική nature morte 2003 λάδι σε καμβά 46,5 x 79 cm ευγενική παραχώρηση της Fine Arts Καπόπουλος σελίδα 216

Στη σκηνή 1995 ακρυλικά σε χαρτί 97,5 x 103 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου σελίδα 217

H κολόνα 2008 λάδι σε καμβά 90 x 85 cm ευγενική παραχώρηση της Fine Arts Καπόπουλος

natures mortes

215

216

natures mortes

www.art.com.gr natures mortes

217

www.art.com.gr

α αρχαία δωμάτια. Τα ακατοίκητα τοπία. Οι φανταστικές παραλίες με τα σφαλιστά κτίρια και τις φυτεμένες βάρκες στην άμμο, που δεν θ’ ανθίσουν.

αρχαία δωμάτια

Τους καπνούς και το άσπρο με δειλινά χρώματα θέλω να περιγράψω, τον ονειρικό κόσμο με τη ζωγραφική. Και οι ακινητοποιημένες εικόνες, την αναμονή για έναν επισκέπτη που ποτέ δεν θα ’ρθει. Καρτερία ενός κόσμου που τους ήχους των χρωμάτων του αφουγκραζόμαστε στους ελαφρούς παφλασμούς της ακρογιαλιάς. Εκεί μ’ αρέσει καθισμένος να ονειροπολώ αγναντεύοντας τον ξενοικιασμένο ορίζοντα, περιμένοντας ένα σύννεφο να μου μιλήσει. Η σιωπή στα έργα θέλω να διεκδικεί την προτεραιότητα. Οι τεντωμένες καμινάδες επιτηρούν το περιβάλλον, και το μοναδικό δέντρο γίνεται σύμβολο της ζωντανής παρουσίας της φύσης. Νίκος Στεφάνου

219

σελίδα 218

σελίδα 219

Ένα μοναχικό κτίριο

Η αίθουσα του Ιππόδαμου

1986 λάδι σε καμβά 100 x 83 cm συλλογή ARTeA

1995 τέμπερα σε χαρτί 20 χ 30 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

Ένα μοναχικό κτίριο 1986 λάδι σε καμβά 144,5 x 124,5 cm ιδιωτική συλλογή

220

αρχαία δωμάτια

www.art.com.gr

Η έπαυλις στην παραλία 1982 παστέλ σε χαρτί 34 χ 40 cm ιδιωτική συλλογή

222

αρχαία δωμάτια

www.art.com.gr Αυθαίρετο στην παραλία 1984 κηροπαστέλ σε χαρτόνι 49,5 x 64 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

αρχαία δωμάτια

223

H σάλα 2007 λάδι σε χαρτί επικολλημένο σε καμβά 50 x 56 cm ιδιωτική συλλογή H σάλα 2007 λάδι σε χαρτί 50 χ 56 cm ιδιωτική συλλογή Δωμάτιο με θέα 1985 λάδι σε χαρτί 80 χ 38 cm ιδιωτική συλλογή

www.art.com.gr

Ο επισκέπτης 2000 λάδι σε καμβά 45 x 50 cm συλλογή Κυριάκου Τσιφλάκου

226

αρχαία δωμάτια

www.art.com.gr σελίδα 228

σελίδα 229

H καρέκλα

Περιμένοντας επισκέπτη

Πολυθρόνα

2003 λάδι σε καμβά 46 x 52 cm ευγενική παραχώρηση της Fine Arts Καπόπουλος

2000 λάδι σε καμβά 60 χ 50 cm ιδιωτική συλλογή

1980 λάδι σε καμβά 122,5 x 99,5 cm ευγενική παραχώρηση της γκαλερί Ζουμπουλάκη αρχαία δωμάτια

227

www.art.com.gr

Το δωμάτιο του Ιππόδαμου 2000 λάδι σε καμβά 106 χ 135 cm ιδιωτική συλλογή

230

αρχαία δωμάτια

www.art.com.gr σελίδα 232

σελίδα 233

Το δωμάτιο του Ιππόδαμου

Η πολυθρόνα του διευθυντή

Nature morte σε δωμάτιο

2003 λάδι σε καμβά 101 x 131 cm συλλογή Γιώργου Αποστολίδη

1988 ακρυλικά σε χαρτί 81 χ 65,5 cm ευγενική παραχώρηση της γκαλερί Ζουμπουλάκη

2002 ακρυλικά σε καμβά 80 x 62 cm ιδιωτική συλλογή

αρχαία δωμάτια

231

www.art.com.gr

Κόκκινος ουρανός 1988 λάδι σε καμβά 40 x 44 cm ιδιωτική συλλογή Αχλάδι σε εσωτερικό δωμάτιο 1982 λάδι σε χαρτί κραφτ 36,5 χ 32,5 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου Η σάλα 1990 λάδι σε καμβά 90 χ 76 cm ιδιωτική συλλογή

www.art.com.gr

www.art.com.gr Η σάλα 1990 λεπτομέρεια

αρχαία δωμάτια

237

Το δωμάτιο 1993 παστέλ σε χαρτί 54 x 66 cm ιδιωτική συλλογή

238

αρχαία δωμάτια

www.art.com.gr Το δωμάτιο 1993 λάδι σε καμβά 125 χ 130 cm ιδιωτική συλλογή

αρχαία δωμάτια

239

Το δωμάτιο 1994 λάδι σε καμβά 44 χ 50 cm ιδιωτική συλλογή

240

αρχαία δωμάτια

www.art.com.gr Το δωμάτιο 1994 λάδι σε καμβά 42 χ 50 cm ιδιωτική συλλογή

αρχαία δωμάτια

241

Το τοπίο στο δωμάτιο 1999 λάδι σε καμβά 54,5 x 60,5 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

242

αρχαία δωμάτια

www.art.com.gr Εσωτερικό 1990 λάδι σε καμβά 75,5 χ 86 cm συλλογή Νίκου Μαρκάκη

αρχαία δωμάτια

243

Η Πορτάρα 2009 λάδι σε καμβά 52,5 x 54 cm συλλογή Παναγιώτη Κωνσταντίνου

244

αρχαία δωμάτια

www.art.com.gr Αίγινα 2008 λάδι σε καμβά 35,5 χ 42 cm συλλογή Ίριδας Κρητικού και Αλέξη Μπολώτα αρχαία δωμάτια

245

www.art.com.gr

α τοπία, τα σώματα, το φως που κατακλύζει τα πάντα μ' ένα παλ-

Τ λόμενο άσπρο είναι όλα μπροστά σου.

φανταστικά τοπία

Αυτό το θερμό άσπρο, το μπλε, το χοντροκόκκινο, η ώχρα σού ζητάνε να τα παραθέσεις με τάξη πειθαρχώντας στο όραμά σου. Δεν ξέρεις απ’ την αρχή τι πας να κάνεις. Είναι σαν τη φράση που μέχρι να τελειώσει λίγα πράγματα υποψιάζεσαι γι’ αυτήν. Ό,τι επιχειρείς να περιγράψεις με σχήματα και χρώματα σε οδηγεί στην έκφραση. Όταν τελειώσει το έργο καταλαβαίνεις πως ακολούθησες τη μυστική φωνή που την έχουν ταΐσει οι συγκινήσεις των ματιών σου γι’ αυτό που διάλεξες να ζωγραφίσεις. Χρειάζεται να βλέπεις με την ψυχή σου για να ελευθερώσεις την εικόνα και τότε θα την κατακτήσεις. Χωρίς αυτή τη ματιά ό,τι βλέπεις έξω δεν το αποτυπώνεις μέσα κι αν αυτά τα δύο δεν πάψουν να εναντιώνονται μεταξύ τους δεν ησυχάζεις. Νίκος Στεφάνου

ο ακροβάτης 1995 παστέλ σε χαρτί 55 x 30 cm ιδιωτική συλλογή

247

www.art.com.gr απέναντι σελίδα (επάνω)

απέναντι σελίδα (κάτω)

Μια παρέα στην παραλία

Χαζεύοντας

Χορευτές

2001 λάδι σε καμβά 60 x 72,5 cm συλλογή Γιώργου Ναούμ

1985-1990 λάδι σε καμβά 22 χ 30 cm ιδιωτική συλλογή

1995 λάδι σε καμβά 92 χ 145 cm Πινακοθήκη Κουβουτσάκη

φανταστικά τοπία

249

www.art.com.gr απέναντι σελίδα (επάνω)

απέναντι σελίδα (κάτω)

Στη σπηλιά

Αγναντεύοντας

2003 τέμπερα σε χαρτί 30,5 x 34 cm συλλογή Γιώργου Αποστολίδη

1997-2000 λάδι σε καμβά 75 χ 199,5 cm συλλογή Γεωργίου Οικονομόπουλου

Ο ακροβάτης 1990 τέμπερα σε χαρτί 50,5 x 57,5 ευγενική παραχώρηση της Fine Arts Καπόπουλος

φανταστικά τοπία

251

Η θεία 1985 παστέλ σε προετοιμασμένο χαρτί 41 x 51 cm συλλογή Ξάνθιας Μουτούση

252

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Κέα, στη Συκαμιά 1992 τέμπερα σε χαρτί 20 x 25 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

φανταστικά τοπία

253

www.art.com.gr Οι δύο

Τοπίο

2004 λάδι σε καμβά 110 x 100 ευγενική παραχώρηση της Fine Arts Καπόπουλος

2007 παστέλ σε χαρτί 29 x 62 cm ιδιωτική συλλογή

φανταστικά τοπία

255

Μια μικρή πόλη 2000 τέμπερα σε χαρτί 28 x 50,5 cm συλλογή Γεωργίου Ν. Σταθόπουλου

256

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Καρθαία Αρχαία και Νέα 1990 ακρυλικά σε χαρτί 45,5 x 80 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

φανταστικά τοπία

257

Ακρογιαλιά για βόλτες 1999 ακρυλικά σε χαρτόνι 49 x 90 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

258

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Εις μνήμην 1989 παστέλ σε χαρτί 48 x 68 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

φανταστικά τοπία

259

Πρόγευμα στο κτήμα της Κύθνου (ευχετήρια κάρτα) 1995-2000 τέμπερα σε χαρτί 25 x 54 cm ευγενική παραχώρηση της Fine Arts Καπόπουλος

260

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Τα φρούτα 1984 παστέλ σε χαρτί 37 x 19 cm συλλογή Ξάνθιας Μουτούση

Η πολυθρόνα 2001 λάδι σε καμβά 70 x 81 cm συλλογή Σιμώνης Ζαφειροπούλου

262

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Το πλοίο της γραμμής 1995 παστέλ σε χαρτί 67 x 89 cm συλλογή Λίνας Φανουράκη

φανταστικά τοπία

263

Φανταστική nature morte 1987 λάδι σε χαρτί κραφτ 27 χ 27 cm ιδιωτική συλλογή

264

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Το πλοίο της γραμμής 1989 ακουαρέλα σε χαρτί 56,5 x 64 cm συλλογή Σοφίας Χάσου

φανταστικά τοπία

265

266

Παραλία

Στην ακροθαλασσιά

1980 λάδι σε καμβά 36 x 41 cm συλλογή Ανδρέα Κρόκου

1980 λάδι σε καμβά 36 x 41 cm ιδιωτική συλλογή

1995 λάδι σε χαρτί 60 x 59 cm συλλογή Γεωργίου Βογιατζόγλου

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr φανταστικά τοπία

267

Το βιολί 1996 λάδι σε χαρτί 50 χ 68 cm συλλογή Θανάση Μιχαηλίδη

268

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Τα ηχεία 1999 τέμπερα σε χαρτί 48,5 x 67 cm συλλογή Κυριάκου Τσιφλάκου

φανταστικά τοπία

269

Τα δύο 1999 τέμπερα σε καμβά 50 x 68 cm συλλογή Παναγιώτη Κωνσταντίνου

270

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Οι λαθρακουστές 1995 λάδι σε καμβά 54 x 60 cm ιδιωτική συλλογή

φανταστικά τοπία

271

Ένας επισκέπτης 2004 λάδι σε καμβά 48 χ 60 cm ιδιωτική συλλογή

272

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Στις καμπίνες 2008 ακρυλικά σε καμβά 52 x 68 cm ευγενική παραχώρηση της Fine Arts Καπόπουλος φανταστικά τοπία

273

274

Η συνάντηση

Φανταστικό

2007 τέμπερα σε ξύλο 40 x 31,5 cm συλλογή Παναγιώτη Κωνσταντίνου

2007 ντούκο και φύλλο χρυσού 30 x 24 cm συλλογή Ξάνθιας Μουτούση

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Τα δέντρα 2003 τέμπερα σε καμβά 33 x 39 cm συλλογή Κυριάκου Τσιφλάκου

φανταστικά τοπία

275

www.art.com.gr To πέρασμα 2001 τέμπερα σε χαρτί 35 x 57 cm ευγενική παραχώρηση της γκαλερί Ζουμπουλάκη Παραλία του μέλλοντος 1983 ακρυλικά σε χαρτόνι 35 x 48 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

φανταστικά τοπία

277

Τοπίο 1999 ακρυλικά σε χαρτί 40 x 54,5 cm συλλογή Παναγιώτη Δεληγιώργη

278

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Στην αμμουδιά 1996 λάδι σε χαρτί 50 χ 68 cm ιδιωτική συλλογή

φανταστικά τοπία

279

Οι καπνιστές 1998 λάδι σε καμβά 48 x 68 cm ιδιωτική συλλογή

280

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Κόκκινος ουρανός 2004 ακρυλικά σε χαρτί 40,5 x 54,5 cm ιδιωτική συλλογή

φανταστικά τοπία

281

282

Παραλία

2000 ακρυλικά σε καμβά 61,5 x 93 cm ευγενική παραχώρηση της γκαλερί Σκουφά

2000 τέμπερα σε ξύλο 28 x 43,5 cm συλλογή Γεωργίου Δ. Κουτσούκου

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Το δεντράκι 1999 ακρυλικά σε χαρτί 25 x 29 cm ιδιωτική συλλογή

φανταστικά τοπία

283

Φοίνικας 1998 ντούκο σε χαρτί 61,5 x 93 cm συλλογή Σοφίας Χάσου

284

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Το μπλε κτίριο 1998 ακρυλικά σε χαρτί 34 x 46 συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

φανταστικά τοπία

285

Χωρίς τίτλο 1986 τέμπερα σε χαρτί 50 x 64 cm συλλογή Γεωργίου Ν. Σταθόπουλου Χωρίς τίτλο 1986 λάδι σε καμβά 29 x 40 cm ιδιωτική συλλογή απέναντι σελίδα

Ένα τοπίο 1999 λάδι σε καμβά 51 x 50.5 συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

286

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr φανταστικά τοπία

287

Κόκκινη πόλη 1999 λάδι σε καμβά 70 x 80 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

288

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Ένα σκοτεινό σύννεφο 1990 παστέλ σε ξύλο 59,5 x 86 cm ιδιωτική συλλογή

φανταστικά τοπία

289

Μυστική nature morte 1989 λάδι σε καμβά 80 x 75 cm ιδιωτική συλλογή

290

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr

Χωρίς τίτλο 1990 λάδι σε καμβά 70 x 80 cm συλλογή Γιώργου Ναούμ

292

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Τοπίο 1993 λάδι σε καμβά 121 χ 141 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

φανταστικά τοπία

293

Τα μάρμαρα 2002 ακρυλικά σε καμβά 52 x 55 cm ευγενική παραχώρηση της Fine Arts Καπόπουλος 294

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Η πράσινη πόλη 1989 ντούκο και φύλλο χρυσού σε χαρτί 38 x 43 cm συλλογή Άννας Καλογεροπούλου

φανταστικά τοπία

295

Το μοναχικό 2001 τέμπερα σε χαρτί 16 x 26 cm συλλογή Κώστα Λυμπερόπουλου

296

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Φανταστικός τόπος 2000 λάδι σε χαρτόνι 28,5 x 42,5 cm συλλογή Λίνας Φανουράκη

φανταστικά τοπία

297

Τα βράχια 2000 τέμπερα σε χαρτί 21 x 27 cm ιδιωτική συλλογή

298

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Τα βράχια 2000 τέμπερα σε χαρτί 21 x 28 cm ιδιωτική συλλογή

φανταστικά τοπία

299

Ασημένια πολυθρόνα 1999 ντούκο σε χαρτί 50 χ 66 cm συλλογή Γιώργου Ναούμ

300

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Νύχτα 2006 τέμπερα σε χαρτί 44 x 56 cm ιδιωτική συλλογή

φανταστικά τοπία

301

Το κάστρο 2003 λάδι σε καμβά 65 x 82 cm συλλογή Σπύρου Γκίνη

302

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Τοπίο που καπνίζει 1998 λάδι σε καμβά 82 χ 101,5 cm συλλογή Γιώργου Ναούμ

φανταστικά τοπία

303

Το λουλούδι 2000 λάδι σε καμβά 76 x 70 cm συλλογή Σπύρου Γκίνη 304

φανταστικά τοπία

σελίδες 306-307

Το λουλούδι 2000 λεπτομέρεια

www.art.com.gr

306

307 www.art.com.gr

Η πόλη 1992 ντούκο σε καμβά 53 χ 59 cm συλλογή Γιάννη Ζιώγα

308

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Χωριό με καλώδια 1994 παστέλ σε χαρτί 49 x 59,5 cm ευγενική παραχώρηση της γκαλερί Ζουμπουλάκη φανταστικά τοπία

309

Χωρίς τίτλο 1990 λάδι σε καμβά 25 χ 30 cm ιδιωτική συλλογή Χωρίς τίτλο 1990 λάδι σε καμβά 25 χ 30 cm ιδιωτική συλλογή απέναντι σελίδα Ό,τι απέμεινε 1989 παστέλ σε χαρτί 78 x 68 cm ιδιωτική συλλογή

www.art.com.gr

Ο αναπεσών 2000 παστέλ σε χαρτί 50,5 x 44,5 cm ιδιωτική συλλογή

312

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr Νησιώτικο τοπίο 1983 λάδι σε καμβά 44 χ 64 cm Πινακοθήκη Κουβουτσάκη

φανταστικά τοπία

313

Το νέο κτίριο 2001 λάδι σε καμβά 40 χ 30 cm ιδιωτική συλλογή

314

φανταστικά τοπία

www.art.com.gr

αρχαιότητες

σελίδες 318-319

Η αρχαία Κέα

Ο επισκέπτης

2000 παστέλ σε χαρτί 47 x 47 cm ιδιωτική συλλογή

1992 λάδι σε καμβά 80 χ 158,5 cm συλλογή Σοφίας Χάσου

317

318

αρχαιότητες

www.art.com.gr αρχαιότητες

319

Ο περιηγητής 1992 λάδι σε καμβά 60 χ 120 cm ιδιωτική συλλογή

320

αρχαιότητες

www.art.com.gr Ιουλίδα 1990 ακρυλικά σε χαρτί 89 x 185 συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

αρχαιότητες

321

Κέα 1995-2000 λάδι σε καμβά 38 χ 59 cm συλλογή Θανάση Μιχαηλίδη

322

αρχαιότητες

www.art.com.gr Η αρχαία Κέα 1986 λάδι σε χαρτί 34 x 53,5 συλλογή Γεωργίου Βογιατζόγλου

αρχαιότητες

323

Κέα 1995-2000 λάδι σε καμβά 32 χ 57 cm συλλογή Σπύρου και Πόπης Παπαϊωάννου

324

αρχαιότητες

www.art.com.gr Ακρόπολη 1989 τέμπερα σε χαρτί 26 x 45 cm συλλογή Κλεάνθη Σωτηριάδη

αρχαιότητες

325

Τοπίο με Ακρόπολη 1998 λάδι σε καμβά 150 χ 180 cm συλλογή Υπουργείου Εξωτερικών

326

αρχαιότητες

www.art.com.gr

www.art.com.gr απέναντι σελίδα (επάνω)

απέναντι σελίδα (κάτω)

Θέα από του Μετς

Η ακρόπολη της Κέας

1999 λάδι σε καμβά 101 χ 135 cm ιδιωτική συλλογή

1999 λάδι σε καμβά 101 χ 135 cm συλλογή Γιώργου Ναούμ

1992 λάδι σε καμβά 85 χ 155 cm συλλογή Σοφίας Χάσου

αρχαιότητες

329

Nature morte σε τοπίο 2000 τέμπερα σε καμβά 55,5 x 85 cm συλλογή Κυριάκου Τσιφλάκου

330

αρχαιότητες

www.art.com.gr

Η αρχαία Κέα 1990 τέμπερα σε καμβά 97,5 x 150 cm συλλογή Κώστα Ιωαννίδη

332

αρχαιότητες

www.art.com.gr Η αρχαία Κέα 1990 λάδι σε καμβά 97,5 x 151,5 cm συλλογή Γιώργου Ναούμ

αρχαιότητες

333

Τοπίο 1985 τέμπερα σε χαρτί 26 χ 40 cm ιδιωτική συλλογή Το μοναχικό 1985 τέμπερα σε χαρτί 14 χ 25 cm ιδιωτική συλλογή Συρακούσες 1985 λάδι σε καμβά 26 χ 40 cm ιδιωτική συλλογή

www.art.com.gr Κέα Αρχαία και Νέα 1998 λάδι σε καμβά 90 χ 101 cm συλλογή Γιώργου Αποστολίδη

αρχαιότητες

335

H Πορτάρα 2009 λάδι σε καμβά 55 x 55 cm ευγενική παραχώρηση της Fine Arts Καπόπουλος 336

αρχαιότητες

www.art.com.gr Η Ακρόπολη των Αθηνών 1992 λάδι σε χαρτί 58 x 60 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

αρχαιότητες

337

σιωπηλή ποίηση της αναχώρησης ο ζωγραφικός κόσμος του Νίκου Στεφάνου Χάρης Καμπουρίδης τεχνοκριτικός-σημειολόγος, μέλος της Academia Europaea

Οι πίνακες του Νίκου Στεφάνου χαρακτηρίζονται από μοναδική καλλιτεχνική μαστοριά και την έντονα προσωπική ιδεολογική ατμόσφαιρα, γνωρίσματα μόνιμα και ιδιοσυγκρασιακά στα έργα του από τη δεκαετία του 1950 ως στις μέρες μας. Συνιστούν μια ζωγραφική κατάθεση από τις πιο ουσιαστικές και πιο σημαντικές στη νεοελληνική ζωγραφική. Δεν είναι από τους ζωγράφους που έκαναν πιεστική τη δημόσια παρουσία τους με πολλές εκθέσεις και δημόσια προβολή. Το αντίστροφο, το έργο του υπήρξε για δεκαετίες χαμηλόφωνο μυστικό των αυστηρότερων και πιο απαιτητικών φιλότεχνων, όταν η συζήτηση ή η έρευνα έφταναν στο να εντοπίσουν την ποιοτική εικαστική δημιουργία που γίνεται για καλλιτεχνική έκφραση αποκλειστικά και όχι για άλλους σκοπούς. Ευρύτατα γνωστός και καταξιωμένος από τα πρώτα του χρόνια, ο Στεφάνου λειτουργεί ως καλλιτεχνικός μύθος και ως μυστική έμπνευση ακόμη και άλλων κορυφαίων συναδέλφων του. Οι πίνακές του έχουν μόνιμα γνωρίσματα που εξελίσσονται σ’ όλα τα χρόνια της πορείας του, σαν μια πορεία στον χρόνο και στην καλλιτεχνική ολοκλήρωση, την ίδια στιγμή όμως κάθε έργο μοιάζει και μοναδικό και σαν τμήμα αυτού του πορευόμενου συνόλου. Η ζωγραφική για τον Στεφάνου είναι μια λειτουργία πολύ προσωπική, σαν σωματική λειτουργία, δεν θέλει να υπηρετήσει άλλο στόχο από την οπτική διατύπωση του κόσμου του, με πλαστικά μέσα το δυνατόν λιτότερα, ομιλητικά αλλά όχι ρητορικά, γενικευτικά αλλά όχι αφαιρετικά, μεταφυσικά αλλά και βιωμένα ταυτόχρονα, όχι πλασματικά. Ως προς τα θέματα, υπάρχουν κάποια βασικά μοτίβα του ζωγράφου που ομαδοποιημένα οδηγούν στο να μιλά κανείς για δύο ενότητες, μία με τα έργα που παριστάνουν εξωτερικούς χώρους, τοπία αστικά ή και φυσικά, και μία άλλη, με θέματα εσωτερικά ή και νεκρές φύσεις.

H Επισκοπή της Κέας 1989 λάδι σε χαρτί 100 x 70 cm ιδιωτική συλλογή

338

Τα τοπία είναι σαφώς η μεγαλύτερη ενότητα. Πρόκειται περισσότερο για συνθέσεις σε χώρους απροσδιόριστους, οικείους αλλά και αγνώριστους ταυτόχρονα, όπου δεσπόζουν κτίσματα επίσης στο μεταίχμιο μεταξύ γνωστού και παράδοξου. Οικοδομές δηλώνονται με τρισδιάστατες τραπεζοειδείς φόρμες, συχνά και σε σύνολα που θυμίζουν προοπτικές απεικονίσεις πόλεων από μεσαιωνική δυτική ή βυζαντινή ζωγραφική. Κωνικές φόρμες, σαν φουγάρα, καπνίζοντας καμιά φορά, συνιστούν επίσης ένα σταθερό στοιχείο σε πολλούς πίνακες, καμιά φορά ξεπροβάλλοντας από απρόσμενες πλευρές, ακόμα και από καταπακτές. Ορίζοντες –ουρανοί, θάλασσες– δηλώνονται τακτικά στο βάθος και σε συνδυασμό με άλλα οριζόντια ανοίγματα στα πρώτα πλάνα –συχνά σαν πλακάκια αυλής– δημιουργούν αίσθηση εναλλαγής και

www.art.com.gr

διαδοχής στον αναπαραστατικό χώρο, χωρίς όμως να συμβάλλουν στον προσδιορισμό μιας συγκεκριμένης αναγνωρίσιμης εικόνας. Ως προς τη σύνθεση, είναι αμέσως σαφές ότι ο καλλιτέχνης δεν ζητά να αναπαράξει μια δεδομένη εικόνα, όσο να συναρμολογήσει σπαράγματα από μνήμες, εντυπώσεις και ψυχικές διαθέσεις, σε ένα σύνολο νέο, με δικούς του κανόνες βαρύτητας και δικό του εσωτερικό χρόνο. Οι τελικές εικόνες μοιάζουν συχνά σαν ονειρικό πεδίο, όπου ο καλλιτέχνης κινείται και βιώνει την ατμόσφαιρα, ερχόμενος από διάφορες κατευθύνσεις, πετώντας μάλλον παρά περπατώντας. Οι τονικότητες του φωτός υποβάλλουν αυτή την ποιητική, σχεδόν μεταφυσική διάσταση, καθώς η όλη εικόνα κάθε πίνακα δεν έχει ποτέ φως από φυσική πηγή αλλά από απροσδιόριστες ανταύγειες, με σκιές να προβάλλουν υποβλητικά ακόμα και στο κέντρο του πίνακα και, καμιά φορά, να στέκουν σαν μεγάλων διαστάσεων μνημειακά γλυπτά, χωρίς ποτέ ο θεατής να μαθαίνει ποια πραγματικά αντικείμενα αυτές οι σκιές εκπροσωπούν. Ως προς το χρώμα και το σχέδιο, ο Στεφάνου έχει εναλλακτικές διαθέσεις. Κατά κανόνα η πινελιά του είναι στερεή και αποφασιστική, με πρόθεση να γεμίσει τη φόρμα υπηρετώντας το περίγραμμα και τη δομή των θεμάτων. Άλλοτε είναι ακριβώς το αντίστροφο, πινελιά όπου ηδονίζεται το άγγιγμα του χρώματος στην επιφάνεια, σχεδόν αυτάρεσκη, σαν σύγχρονη αφαιρετική, αυτόνομη, δυναμική, κινητική. Ωστόσο, η κλιμάκωση των χρωμάτων και οι τονικές αντιθέσεις βρίσκονται πάντα υπό έλεγχο, σε έναν γενικό συντονισμό που υπηρετεί την αφήγηση και την ατμόσφαιρα του κάθε πίνακα, συντελώντας στην ιδιότυπη γοητεία που υποβάλλουν τον θεατή. Οι εσωτερικοί χώροι είναι η άλλη ενότητα έργων του Στεφάνου, με πρωταγωνιστές παράθυρα, πολυθρόνες, ανθοστήλες, ανθοδοχεία ή μπουκάλια, σε διάταξη αυθαίρετης ανασυγκρότησης, αλλά και σε πειθαρχία στοχαστική, που θυμίζει νεκρές φύσεις. Η θητεία του Στεφάνου στη σκηνογραφία είναι σαφής σ’ αυτά τα έργα, ο ορθογώνιος χώρος περικλείει όλα τα θέματα και κινητοποιεί τη διακριτική δραματικότητα των μεταξύ τους σχέσεων. Με εμπειρία τόσο μεγάλη και βαθιά καταξιωμένη στη θεατρική «όψη», ο Στεφάνου ανήκει στη σπουδαία παράδοση που ξεκίνησε τον Μεσοπόλεμο στην Ελλάδα, με την οποία η ζωγραφική μας (Σπύρος Βασιλείου, Γιώργος Βακαλό, Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Γιάννης Μόραλης, Γιάννης Τσαρούχης, Δημήτρης Μυταράς κ.ά.) εμπλουτίστηκε και απέκτησε ιδιοσυγκρασιακά γνωρίσματα από τη δομική οργάνωση και τη μορφική κινησιολογία της σκηνογραφίας.

340

Χωρίς τίτλο 1995-2005 ντούκο σε λαμαρίνα 40 χ 40 cm ιδιωτική συλλογή

www.art.com.gr

Κατεξοχήν ζωγράφος και πλάστης μορφών, ο Νίκος Στεφάνου δεν μας δίνει απλώς πίνακες καλά συγκροτημένους και φιλοτεχνημένους από ένα εξαιρετικό ταλέντο και μια πειθαρχημένη εκφραστική εμπειρία. Αυτό που μεταβιβάζουν τα έργα του είναι κυρίως ένας ονειρικός κόσμος που στέκει σαν αληθινός, βιωμένος, αγνά εξομολογητικός και εν τέλει γοητευτικός. Η μεταφυσική μοναξιά επικρατεί στον κόσμο αυτόν, καθώς η ανθρώπινη απουσία και η γενικότερη ερημιά κάνουν τις πόλεις να φαίνονται νυχτερινά τοπία σε μια διάσταση σταματημένου χρόνου. Το όνειρο δεν είναι ωστόσο εφιαλτικό, όσο μελαγχολικό, στοχαστικό, μια περιοχή όπου η εμπειρία, προσωπική και καλλιτεχνική, μεταβάλλεται σε απόλυτη ιδέα. Μ’ αυτήν την έννοια, η ζωγραφική του Στεφάνου δεν εντάσσεται απλώς στη δημιουργική παράδοση της υπερρεαλιστικής-μεταφυσικής ζωγραφικής του 20ού αιώνα, αλλά έχει ρίζες στην παλιά ιδεολογία της Αναγέννησης για τη δημιουργική έμπνευση της μελαγχολίας, της σιωπηλής ποίησης του σταματημένου χρόνου των πραγμάτων και των συναισθημάτων, της τέχνης της ίδιας εν τέλει όταν γίνεται ιδεατό καταφύγιο.

Χωρίς τίτλο 1989 παστέλ σε χαρτί 47,5 x 63,5 cm συλλογή Γεωργίου Ν. Σταθόπουλου

341

www.art.com.gr

344

σελίδα 342 (επάνω)

σελίδα 342 (κάτω)

Πλατεία Αλεξάνδρας

2000 λάδι σε χαρτί 22,5 χ 40 cm ιδιωτική συλλογή

2000 τέμπερα σε χαρτί 49,5 x 72,5 cm συλλογή Γιώργου Ναούμ

Η γέφυρα σελίδα 343

ο ζωγράφος με τον φίλο του Τάκη Δευτεραίο, πλατεία Αλεξάνδρας, Πειραιάς, 1950

2000 λάδι σε χαρτί 30 χ 27 cm ιδιωτική συλλογή

www.art.com.gr Ο σταθμός της Κομοτηνής 1989 μολύβι σε χαρτί 29 χ 39 cm ιδιωτική συλλογή

345

346

347 www.art.com.gr

348

σελίδα 346 (επάνω)

σελίδα 346 (κάτω)

σελίδα 347

Τοιχάκι και σταβλιά στο Βουρκάρι

Κέα, σταβλιά και βράχοι

Η Βιάννος

1990 μολύβι σε χαρτί 36 x 57 συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

1992 ακρυλικά σε χαρτί 24 x 33 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

2007 λάδι σε καμβά 60 x 57 cm ιδιωτική συλλογή

απέναντι σελίδα (επάνω)

απέναντι σελίδα (κάτω)

Κέα

Τουρκολίμανο

1982 λάδι σε χαρτί 60 x 59 cm ιδιωτική συλλογή

1990 τέμπερα σε χαρτί 54 x 77 cm συλλογή Γιώργου Ναούμ

www.art.com.gr

Το Βουρκάρι 1988 λάδι σε χαρτόνι 30 x 40 cm ιδιωτική συλλογή

350

www.art.com.gr Το Βουρκάρι 1988 λάδι σε χαρτόνι 28 x 40 cm ιδιωτική συλλογή

351

Δραπετσώνα 1990 λάδι σε καμβά 45 x 54 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

352

www.art.com.gr Το λούνα παρκ 2004 λάδι σε καμβά 30 x 44,5 cm ιδιωτική συλλογή

353

Η καταπακτή 2005 λάδι σε καμβά 85 x 70 cm ιδιωτική συλλογή

354

www.art.com.gr

απέναντι σελίδα

356

Ο χαρταετός

Ο ιπτάμενος

1986 χαρακτικό 25 x 29 cm ιδιωτική συλλογή

2000 λάδι σε καμβά 45 x 36 cm ιδιωτική συλλογή

www.art.com.gr

www.art.com.gr Χωρίς τίτλο 2000 λάδι σε καμβά 110 x 100 cm ιδιωτική συλλογή

359

Χωρίς τίτλο 2003 ντούκο σε φύλλο αλουμινίου 24,5 x 21 cm συλλογή Άννας Πατάκη και Αλέξη Βερούκα

360

www.art.com.gr Χωρίς τίτλο 2000 λάδι σε καμβά 101 x 111 cm ευγενική παραχώρηση της Fine Arts Καπόπουλος

361

Χωρίς τίτλο 2004 λάδι σε καμβά 87 x 75 cm Απολλώνια Πινακοθήκη Ληξουρίου Κεφαλληνίας

362

www.art.com.gr

Χωρίς τίτλο 2005 λάδι σε καμβά 35,5 x 40 cm ιδιωτική συλλογή

364

www.art.com.gr Χωρίς τίτλο 2005 λάδι σε καμβά 42,5 x 37 cm ευγενική παραχώρηση της γκαλερί Σκουφά

365

Το πράσινο μνημείο 2000 τέμπερα σε χαρτί 46,5 x 35 cm ιδιωτική συλλογή

366

www.art.com.gr

Το θηρίο 2004 λάδι σε καμβά 100 x 110 cm ιδιωτική συλλογή

368

www.art.com.gr Χωρίς τίτλο 2001 λάδι σε καμβά 69,5 x 74 cm ιδιωτική συλλογή

369

www.art.com.gr Γκάζι που αρέσει 1985 λάδι σε καμβά 50 x 65 cm ευγενική παραχώρηση της γκαλερί Ζουμπουλάκη

371

372

Χωρίς τίτλο

Η απειλή

Χωρίς τίτλο

2007 λάδι σε καμβά 75 x 70 cm ευγενική παραχώρηση της Fine Arts Καπόπουλος

2006 λάδι σε καμβά 60 x 50 cm συλλογή Άννας Πατάκη και Αλέξη Βερούκα

1994 ακρυλικά σε καμβά 72 x 64 cm ευγενική παραχώρηση της Fine Arts Καπόπουλος

www.art.com.gr

Χωρίς τίτλο 2008 τέμπερα σε χαρτί 47,5 x 39 cm ιδιωτική συλλογή

374

www.art.com.gr

www.art.com.gr απέναντι σελίδα

Ο μπλε

Η χήρα

Ο χαρταετός

1989 λάδι σε καμβά 100 x 95 cm ιδιωτική συλλογή

2001 ντούκο σε καμβά 40 x 33 cm ιδιωτική συλλογή

2001 ντούκο σε καμβά 70 x 57 cm ιδιωτική συλλογή

377

Ο περαστικός 2001 λάδι σε καμβά 50 x 57 cm ιδιωτική συλλογή

378

www.art.com.gr Ο κόκκινος που καπνίζει 2003 λάδι σε καμβά 50 x 58 cm ιδιωτική συλλογή

379

Χωρίς τίτλο 1990-1995 λάδι σε καμβά 83,5 x 91,5 cm ιδιωτική συλλογή

380

www.art.com.gr Οι δύο φίλοι 1999 λάδι σε καμβά 85 x 90 cm συλλογή Γεωργίου Οικονομόπουλου και Έφης Αγαθονίκου 381

Λουλούδια στην πόλη 1999 λάδι σε καμβά 102,5 x 84 cm συλλογή Γιώργου Ναούμ

382

www.art.com.gr

384

385 www.art.com.gr

386

σελίδα 384

σελίδα 385

Η πόλη

Μια πόλη

2006 λάδι σε καμβά 49 x 49 cm ιδιωτική συλλογή

2006 τέμπερα σε χαρτί 42 x 42 cm ιδιωτική συλλογή

2005 μεικτή τεχνική 46,5 x 39,5 cm ιδιωτική συλλογή

www.art.com.gr

388

389 www.art.com.gr

www.art.com.gr

σελίδα 388

σελίδα 389

Η άλλη πόλη

Η πόλη

1998 λάδι σε χαρτί 43 x 42 cm ευγενική παραχώρηση της Fine Arts Καπόπουλος

2005 λάδι σε καμβά 40 x 42 cm συλλογή Κυριάκου Τσιφλάκου

Το όνειρο 1994 ακρυλικά σε καμβά 123 x 126 cm ιδιωτική συλλογή

391

392

σελίδα 394

σελίδα 395

Χωρίς τίτλο

1995 λάδι σε καμβά 42 x 40 cm ιδιωτική συλλογή

1995-2000 λάδι σε καμβά 55 x 52 cm συλλογή Παναγιώτη Κωνσταντίνου

393 www.art.com.gr

394

395 www.art.com.gr

Ο φιόγκος 1994-1999 λάδι σε καμβά 30 x 33 cm συλλογή Απόστολου Κωνσταντινίδη

396

www.art.com.gr Χωρίς τίτλο 2006 τέμπερα σε χαρτί 38 x 39 cm Απολλώνια Πινακοθήκη Ληξουρίου Κεφαλληνίας 397

Πάνω στην πόλη 1992 λάδι σε καμβά 56 x 45 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

398

www.art.com.gr

Οι δύο φίλοι υπό απειλή 1985 παστέλ και ακρυλικά σε χαρτί 56 x 68 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

400

www.art.com.gr Τοπίο 1984 λάδι σε καμβά 45 x 60 cm ιδιωτική συλλογή

401

402

Χωρίς τίτλο

1995-2000 λάδι σε καμβά 76 x 81 cm συλλογή Σπύρου Γκίνη

1995-2000 λάδι σε καμβά 52 x 55 cm ευγενική παραχώρηση της Fine Arts Καπόπουλος

www.art.com.gr Ο Διονύσης 2003 ακρυλικά σε ξύλο 23 x 26,5 cm ιδιωτική συλλογή

403

404

Η ριγέ καμπίνα

Αχλάδια

2000-2005 λάδι σε χαρτί επικολλημένο σε ξύλο 37 x 35 cm συλλογή Παναγιώτη Κωνσταντίνου

2000-2005 λάδι σε χαρτί επικολλημένο σε ξύλο 40 x 37 cm συλλογή Παναγιώτη Κωνσταντίνου

www.art.com.gr Οι ολυμπιονίκαι 2004 λάδι σε καμβά 64 x 76 cm συλλογή Μάκη Κωστίκα

Η αρπαγή της Ευρώπης 1991 λάδι σε καμβά 39 x 53 cm συλλογή Θανάση Μιχαηλίδη

405

Ο άγνωστος 1990 λάδι σε καμβά 70 x 75 cm συλλογή Παναγιώτη Κωνσταντίνου

406

www.art.com.gr Ο κόκκινος και ο άλλος 1995-2000 ντούκο σε καμβά 45 x 54 cm συλλογή Γεωργίου Ν. Σταθόπουλου

407

η περιπέτεια

ζωγραφική γλώσσα πρέπει να είναι διαυγής, αυτάρκης και πλήρης. Υπάρχουν πρότυπα αρχών. Αλλά το πρότυπο που θα μιμηθείς είναι ο εαυτός σου.

Το μοναδικό δικαιώθηκε γιατί κατέκτησε την ελευθερία του, που δεν προϋπήρχε ούτε θα ξαναϋπάρξει στην ίδια περίπτωση. Η εσωτερική ελευθερία είναι αυτή που σε κάνει να ανιχνεύεις τον κόσμο και να εκφράζεσαι με το δικό σου μέτρο. Η σκηνογραφία, που ασχολήθηκα από πολύ μικρός, δεν μου αναστάτωσε τη ζωγραφική. Την αντιμετώπισα και την αντιμετωπίζω σαν ευκαιρία εικαστικής ασχολίας. Έχεις να κάνεις μ' έναν χώρο πια που έχει ύψος, πλάτος και βάθος. Άλλη μία διάσταση αλλά υπαρκτή. Όχι σαν τη ζωγραφική, που πρέπει να τη δημιουργήσεις. Χρειάστηκε λοιπόν να μεταχειριστώ την προοπτική που προσφερόταν, να μεταχειριστώ όγκους που πιάνουν χώρο αλλά ποτέ δεν τα χρησιμοποίησα σαν φόρμες που σου δίνουν την αίσθηση πως είναι αδύνατο να κατεδαφιστούν όπως συνηθίζεται. Προτίμησα τα ευτελή υλικά για να στήσω τις ιδέες μου. Θέλω η ιδέα να εκφράζει τη δυναμική της μέσα από μια ανάλαφρη ζωγραφικότητα, με μία εύπλαστη και εικαστική αρχιτεκτονική βοηθημένη από υποτιθέμενη προοπτική. Ακόμα, οι προβολείς, που τους κατευθύνεις απ’ όλες τις μεριές της σκηνής, μου έδωσαν την ιδέα για το φως που βάζω στα έργα μου, να αδιαφορώ αν προέρχεται απ’ την ίδια πηγή, φτάνει να εξυπηρετεί. Ένας καλλιτέχνης είναι ελεύθερος να ζωγραφίζει ό,τι θέλει κι όπως θέλει. Αν έχεις μια ακαταστασία μέσα σου είναι αυτό κακό από τη στιγμή που ή τάξη των άλλων γίνεται ικανή να σε εμποδίσει να την εκφράσεις. Υπάρχει μια οργανωμένη τάξη στις κοινωνίες που θέλει να συμπεριφέρεσαι σύμφωνα με τις απαιτήσεις της. Αλλά αυτό είναι δίκαιο. Ή ν' ακολουθήσεις τον εαυτό σου με τις αντιρρήσεις του, αφού είσαι απέξω; Πώς γίνεται όταν εσύ είσαι αναστατωμένος να σερβίρεις παρηγοριές; Υπάρχουν αυτά που σε κατακλύζουν και δεν μπορείς να αδιάφορείς γιατί σε αποτελούν και σε εκφράζουν. Αν τα δώσεις με το έργο σου περιγράφοντας πλήρως τις συγκινήσεις σου, τότε γίνεσαι κατανοητός και δικαιώνεσαι. Το πώς θα το πεις είναι ο βαθμός που αντελήφθης τους νόμους της ζωγραφικής γλώσσας. O Picasso έλεγε πως αν δεν έχω ένα μπλε χρώμα βάζω κόκκινο. Αυτό είναι η ελευθερία της προσωπικής έκφρασης, που είναι άσχετη με τα παραδεκτά και απόλυτα συνεπής με το όραμα.

408

www.art.com.gr

Δεν αγωνιώ για την έξωθεν μαρτυρία. Ικανοποιούμαι αν καταφέρνω η ζωγραφική μου να περιέχει τις καταλληλότερες λέξεις που περιγράφουν τις συγκινήσεις μου. Δεν αντιστέκομαι και στις άλλες συγκινήσεις της ζωής. «Αν σε σκανδαλίζει ο οφθαλμός σου έκβαλε αυτόν». Εγώ δεν έχω τέτοιον σκοπό, θέλω να με σκανδαλίζει. Αλλιώς θα επέλεγα τον μοναχισμό. Γι’ αυτό και είμαι ευγνώμων για τις αμαρτίες μου. Διάλεξα τον άλλο δρόμο, αυτόν με τις συνεχείς επιλογές. Όλη μου η προσπάθεια καταβάλλεται στο να μπορέσω μέσα από τις συμπληγάδες να μην πάψω να διακρίνω τους κανόνες. Είμαι εναντίον της απόφασης της μίας, που κάνει τη ζωή εξειδικευμένη πράξη. Ας ησυχάσουν όσοι φοβούνται να ομολογήσουν πως η εφημερότητα της ζωής είναι για φάγωμα κι όχι για δίαιτες. Κυκλοφορούν πολλοί επαΐοντες των τεχνών, που αναζητούν θύματα ανάμεσά μας, απαιτώντας μια ζωγραφική στα μέτρα που επιβεβαιώνει το γούστο τους. Πάσχω από έλλειψη ανασφάλειας κι αυτό με κάνει να ζωγραφίζω, όχι σαν να τρέχω στο καταφύγιο για να σωθώ, αλλά για να ευχαριστηθώ τις χαρές που μου δίνουν τα μάτια, γι’ αυτό και επανέρχομαι σε κάτι που το έχω ξαναζωγραφίσει, επειδή νομίζω πως κάτι μου έχει ξεφύγει. Αφέθηκα σ’ αυτήν την περιπέτεια που η ζωγραφική σε φιλεύει, να ονειρεύεσαι με ανοιχτά τα μάτια. Νίκος Στεφάνου

Το παράθυρο 2000 λάδι σε καμβά 45 x 50 cm συλλογή Κώστα Λυμπερόπουλου

409

Οι μεσήλικες 2005-2009 λάδι σε καμβά 110 x 100 cm ευγενική παραχώρηση της Fine Arts Καπόπουλος 410

www.art.com.gr

απέναντι σελίδα

412

Φούμες και φουγάρα

Φούμες και αναμονές

1985 ακρυλικά σε χαρτί 50 x 70 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

1985 ακρυλικά σε χαρτί κραφτ 70 x 50 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

www.art.com.gr

Καπνοί 2006 λάδι σε καμβά 50 x 50 cm ιδιωτική συλλογή

414

www.art.com.gr Η συνοικία

Ένας κόσμος

2000 λάδι σε καμβά 62,5 x 62,5 cm συλλογή Γεωργίου Δ. Κουτσούκου

2002 παστέλ σε χαρτί 94 x 94 cm ιδιωτική συλλογή

415

416

www.art.com.gr απέναντι σελίδα

Ποτάμι στον ουρανό 1990 παστέλ σε χαρτί 50 x 50 cm συλλογή Γεωργίου Ν. Σταθόπουλου

Τα φαντάσματα της νύχτας 1982 παστέλ σε χαρτί 100 x 75,5 cm συλλογή Γεωργίου Ν. Σταθόπουλου

417

Nature morte σε άσπρο τραπέζι 1989 παστέλ σε χαρτί 48,5 x 60 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

418

www.art.com.gr Πράσινο στη νύχτα 1985 λάδι σε καμβά 52 x 102 cm συλλογή Λιάνας Μαρκάκη

419

Περίπατος τη νύχτα 1990-1995 λάδι σε καμβά 120 x 136 cm συλλογή Σπύρου Γκίνη

420

www.art.com.gr Τα κτίσματα 1980-1985 λάδι σε καμβά 45 x 50 cm συλλογή Λίνας Φανουράκη

421

Η σύναξη 1990-1995 λάδι σε καμβά 120 x 136 cm ιδιωτική συλλογή

422

www.art.com.gr

Ο επισκέπτης 1993-1998 λάδι σε καμβά 53 x 58 cm ευγενική παραχώρηση της Fine Arts Καπόπουλος 424

www.art.com.gr Η μουσική νύχτα 1991-1996 λάδι σε καμβά 86,5 x 91,5 cm ιδιωτική συλλογή

425

Χωρίς τίτλο 1989 λάδι σε καμβά 76 x 63 cm συλλογή Σιμώνης Ζαφειροπούλου

426

www.art.com.gr

Η σπηλιά 2006 λάδι σε καμβά 82 x 72 cm συλλογή Άννας Πατάκη και Αλέξη Βερούκα

428

www.art.com.gr Τα αινίγματα 2008 λάδι σε καμβά 50 x 68 cm συλλογή Παναγιώτη Κωνσταντίνου

429

Ο ένας και ο άλλος 2007 λάδι σε καμβά 57 x 68,5 cm συλλογή Παναγιώτη Κωνσταντίνου

430

www.art.com.gr Το καινούριο κοστούμι 2008 μεικτή τεχνική 23,5 x 28 cm ιδιωτική συλλογή

431

432

433 www.art.com.gr

σελίδα 432

Οι διαβάτες του ουρανού 1982 λάδι σε χαρτί κραφτ 60 x 50 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου σελίδα 433

Χωρίς τίτλο 2007 ακρυλικά σε καμβά 42 x 40 cm ιδιωτική συλλογή

Οι δύο φίλοι 1999 λάδι σε καμβά 65,5 x 78 cm συλλογή Μιχαήλ Δαλαρέτου

434

www.art.com.gr

www.art.com.gr Φανταστικό τοπίο 2004-2009 λάδι σε καμβά 45 x 34 cm ιδιωτική συλλογή

437

Ιπτάμενη nature morte 1995-2000 λάδι σε καμβά 100 x 83 cm συλλογή ARTeA

438

σελίδες 440-441 Ιπτάμενη nature morte 1995-2000 λεπτομέρεια

www.art.com.gr

442