Langs het pad: Wilde orchideeën

In de rubriek Langs het Pad vertellen biologen en IVN-natuurgidsen Marian Kathmann en Ton Gordijn ons meer over flora in de bergen.

Wilde orchideeën Bloeddruppels uit de hemel

Winkels bieden orchideeën te kust en te keur aan. Iedereen heeft wel een beeld van hun bloemen. Toch kunnen we nog beter naar een orchideebloem kijken: weinig mensen hebben een orchidee in het wild gezien. In Nederland komen meer dan veertig soorten voor, in de bergen van Europa nog veel meer.

Veld met de grote muggenorchis.

Bloemen van de grote muggenorchis.

Bekijk de bloem van een orchidee uit de winkel goed, verklein die een aantal maal en dan heb je een idee van de grootte en het bouwplan van een wilde orchidee.

De bloem

Wat is speciaal aan een orchideebloem? De bloem is te spiegelen langs de verticale as. Hij heeft drie kelk- en drie kroonbladen. Tot zover niets bijzonders. Maar… het middelste kroonblad is vergroot en anders van vorm: een zogenoemde lip. In de bloemknop zit de lip boven. Bij het openen draait de bloem bij de meeste soorten 180° en bevindt de lip zich dus onderaan. Dit is een landingsplaats voor insecten. Per meeldraad is al het stuifmeel samengeklonterd tot één kleverig klompje. Dit alles tezamen geeft een uniek bouwplan.

De wind kan dat klompje niet vervoeren, insecten zoals bijen en vliegen wel. Bij een bezoek aan de bloem krijgen ze ongevraagd een stuifmeelklompje op hun lichaam vastgeplakt. Dat stuifmeelklompje willen ze kwijt, wat vaak pas lukt bij bezoek aan een andere bloem. Zo hebben orchideeën kruisbestuiving geregeld.

Nectar

Meestal zijn de voor een insect verlokkelijke bloemen bedriegers, want er is geen beloning; nectar is afwezig. De orchideeën van het geslacht muggenorchis (Gymnadenia) zijn attenter. Hun bloemen hebben aan de achterkant een lang nauw buisvormig aanhangsel, de spoor, gevuld met nectar. Alleen de lange tongen van vlinders kunnen de nectar bereiken.

Het geslacht muggenorchis is onderverdeeld in twee - recent samengevoegde - groepen van soorten: de oorspronkelijke muggenorchissen en de vanilleorchissen. De grote muggenorchis (Gymnadenia conopsea) is een oorspronkelijke muggenorchis. Conopsea betekent ‘lijkend op een mug’. De bloemen hebben smalle kelk- en kroonbladeren. Deze soort komt nog op enkele plekken in Nederland voor, maar veel meer in de bergen.

Lila en wit

In een veld met veel grote muggenorchissen valt op dat de meeste planten lila bloemen hebben, maar dat er ook witbloeiende planten zijn. De bloemen geuren, soms zwak, soms sterker. Ze trekken vlinders aan. Gemeld wordt dat dagvlinders de lila bloemen bestuiven, nachtvlinders de witte. Dit roept vragen op. Is dit risicospreiding? Geuren de lila bloemen overdag sterker en de witte ’s nachts? Leveren de zaden van witte bloemen alleen witbloeiende planten op? Wij weten het niet.

Zwarte vanilleorchis.

Vanilleorchis

Men onderscheidt nu drie soorten vanilleorchissen in Europa. De zwarte vanilleorchis (Gymnadenia nigra) komt alleen in Scandinavië voor. De twee andere soorten komen voor in de bergen van de rest van Europa. Daar waar een vanilleorchis voorkomt, groeit hij vaak in grote aantallen. De drie soorten lijken sprekend op elkaar. De bloemen zitten dicht op elkaar op de bloemsteel. Jong zijn ze donkerrood, neigend naar zwart, ouder zijn ze lichter van kleur. Oostenrijkers noemen ze goed getroffen ‘bloeddruppels uit de hemel’. De bloem is niet omgedraaid: de lip zit aan de bovenkant. Knielend ruik je hun heerlijke vanillegeur.

Planten beleven

Als schrijvers van deze rubriek houden wij van het beleven van planten met al onze zintuigen. Veel mensen zijn geneigd alleen hun ogen te gebruiken. Voel, ruik, proef en luister ook. Maar vooral: geniet van alle levende wezens, in de bergen en overal elders. Zij zijn het waard om met be- en verwondering te worden beleefd. Dit was onze laatste bijdrage voor Hoogtelijn. Wij hopen dat onze stukjes hebben bijgedragen aan jullie be- en verwondering. Adieu en tot ziens in de bergen!