De nieuwe OPZIJ by MIMM

OPZIJ GLOPINIE – FEMINISME 4.0

okt /nov 2 01 9 • 4 6 s t e JA A RG A NG • € 6 ,9 9

HALINA REIJN

UITGESPEELD BOERKAVERBOD Opinie

DE TWEEDE SEKSE

In je DOCHTER zie je JEZELF Eén miljoen biertjes GEBROUWEN DOOR VROUWEN Gezondheidszorg INHAALRACE NODIG

vanaf 5 november in België en Nederland De KOE zet de genderverhoudingen op scherp. Gedaan met de ongelijkheid, niet langer moet één vrouw (Natali Broods) zich weren tegen twee mannen (Peter Van den Eede en Willem de Wolf). Want ze nodigden een vierde uit: Lineke Rijxman, theatermaakster bij het Amsterdamse gezelschap mugmetdegoudentand.

E O K e d t aa

n | O

n pe

ut)

e sH

5 -7 nov 2019 9 nov 2019 13 nov 2019 14 nov 2019 15 nov 2019 20 -24 nov 2019 27 nov 2019 28 -30 nov 2019 3 dec 2019 4 dec 2019 6 dec 2019 7 dec 2019 11 dec 2019 12 dec 2019 13 dec 2019 14 dec 2019 17 dec 2019 18 dec 2019 19 dec 2019 20 dec 2019 21 dec 2019

Seks(e)(n) gaat over hokjes en labels, over deﬁnities en appropriaties, over vrijheid en maakbaarheid. Vier mensen banen zich een weg door een lexicon van nieuwe en oude termen, proberen die te grijpen en te verﬁjnen. In seks(e)(n) gaat het erom steeds onderweg te zijn, in de sprong. Bovenal is seks(e)(n) een opening. Brussel Strombeek Beveren Dendermonde Leuven Amsterdam Maasmechelen Mechelen Maastricht Rotterdam Breda Alkmaar Haarlem Den Haag Den Bosch Hengelo Brasschaat Aarschot Berchem Lokeren Utrecht

Kaaistudio’s PREMIÈRE BE CC Strombeek Ter Vesten CC Belgica 30CC - Schouwburg Theater Bellevue PREMIÈRE NL CC Maasmechelen Kunstencentrum nona Theater aan het Vrijthof Theater Rotterdam Schouwburg Chassé Theater Theater De Vest Toneelschuur Theater aan het Spui Verkadefabriek Schouwburg Hengelo CC Brasschaat CC Het Gasthuis CC Berchem Cultuurcentrum Lokeren Stadsschouwburg Utrecht

www.dekoe.be | www.mugmetdegoudentand.nl

V.U.: Jessy Jollings, Schildersstraat 9, 2000 Antwerpen | Ontwerp: Wies Hermans (Fuut)

d an nt

tr Van en met Lineke Rijxman, rss de hil Sc s, Natali Broods, Willem de Wolf ing ll Jo sy es en Peter Van den Eede | Geba.: J .U V | rijf seerd op ideeën uit Die Wahlvered eB tst aa t L wandtschaften van Johann Wolfe tH me tie uc gang Goethe | Decor, Licht en od pr co In geluid Bram De Vreese en Shane Van Laer | Een coproductie van de KOE en mugmetdegoudentand | Deze productie kwam tot stand met de steun van de Tax Shelter maatregel van de Belgische Federale overheid met de hulp van Gallop Tax Shelter | In coproductie met Het Laatste Bedrijf.

In seks(e)(n) wordt het boek volledig uitgekleed. Met dezelfde ingrediënten – twee mannen, twee vrouwen, een tuin – beginnen de vier makers aan een totaal nieuw experiment, in een eigentijds klimaat. In Goethe’s tijd was de natuur nog een plek zonder mensen: wij konden niet zonder haar bestaan, maar zij kon prima zonder ons. Anno 2019 hebben we zo goed als elke vierkante centimer van de aardbol bezet, gecontroleerd en geconditioneerd, en op die manier ontnomen van haar wildheid, haar onvoorspelbaarheid. Wat is nog “natuurlijk”?

e ud go de et m ug m

Het viertal laat zich inspireren door Goethe’s roman Die Wahlverwandtschaften, door de schrijver opgezet als een amoureus experiment genre Temptation Island. Vallen de personages ten prooi aan hun passies, hun driften, de zogenaamde natuurwetten? Of zegeviert de ratio? Het einde was toen ook al catastrofaal.

se ks (e )(n )

seks(e)(n)

PA U L T O L E N

Editorial Marianne Verhoeven

GEPASSEERD STATION

e zijn benieuwd wat er gaat gebeuren met het advies dat de SER en het SCP aan de regering hebben gegeven omtrent het vrouwenquotum. Wij nemen ons petje af voor Mariëtte Hamer, die al polderend en met al die mannen om haar heen tot een positief advies is gekomen. Je zou toch denken dat wanneer je deze serieuze organisaties om een advies vraagt, je direct de resultaten gaat uitvoeren. Ze uitbundig bedankt zelfs, omdat dit je als regering de mogelijkheid biedt om, zoals NRC zo mooi schreef, het glazen plafond te laten barsten. Maar wat een lauwe reacties. Rutte: “We gaan het bestuderen.” Hoeft niet, hoor, want als dat net zo gedegen gebeurt als het zoeken naar een

gelijk aantal goede vrouwen en mannen voor dit kabinet, dan houden we ons hart vast. Ga er gewoon mee aan de slag! Van Engelshoven, toch de minister met emancipatie in haar portefeuille: “Het rapport is zwaarwegend voor mij.” Sorry? Roep gewoon: “Hiep, hiep, hoera!” Want letten we even op: dit advies wordt zelfs ondersteund door het bedrijfsleven. En als je niet weet hoe het aan te pakken: ga maar eens praten met de invloedrijkste man van Nederland (volgens de Volkskrant): Feike Sijbesma, CEO van DSM. Die weet dat namelijk wel en legde dat in het zomernummer van OPZIJ haarfijn uit. Ik ben ook benieuwd hoe Mirjam de Blécourt dit als nieuwbakken Eerste Kamerlid voor de VVD gaat oppakken. Zij stond immers aan de wieg van de Wet streefcijfer evenwichtige zetelverdeling mannen en vrouwen in bestuur en is fervent voorstander van een quotum. En ik wil ook nog even een oproep doen aan onze zusters die dit advies misschien niet ver genoeg vinden gaan, en het om die reden afwijzen. Liever niet doen. Als die dertig procent binnen is, volgt de rest vanzelf. Daarom een klein oproepje: op onze site staat een enquête over het quotum: OMSLAGKRACHT. Vul in en deel, binnen je bedrijf of organisatie, en ook graag onder mannen: die zijn namelijk verrassend vaak voorstander. Over de VVD gesproken, bij Jinek zagen we hoe Tweede Kamerlid Thierry Aartsen kennelijk van deze partij ruim baan krijgt om de afschaffing van NPO 3 te bepleiten. Niet zo verrassend van deze Thierry, die immers al eerder zei liever subsidie aan het bloemencorso te geven dan het Concertgebouworkest en die zijn eigen blik heel verfrissend vindt ‘omdat hij er niet voor doorgeleerd heeft’. Kreun. Ik kreeg ontzettend heimwee naar m’n jeugdheld: Thierry la Fronde – de Slingeraar. Zo’n fijne jeugdherinnering, en zie die maar eens overeind te houden met de Thierry’s van nu. Van díe Thierry had ik een stripboek en ik kon m’n geluk niet op toen ik van Sinterklaas een heus fotoboek van deze fijne serie kreeg en dacht: die Isabelle werk ik wel weg. Nou ja, over die Thierry ben ik heen gegroeid. En ik hoop maar dat we van die andere Thierry’s over een tijdje ook zullen denken: wat een achterhaald plaatje. O OPZIJ 2019

Maatschappij & Wetenschap

30 24

KOPSTOOT

SAY WHAT?! Opmerkelijk nieuws

OPEN DOEK De Bovengrondse

BOARDROOM Joumana El Zein Khoury

REPORTAGE BUITENLAND Albanië

OPINIE Boerkaverbod

GEZONDHEID Het duurt te lang - de inhaalrace

Mensen

66 4

INTERVIEW De Tweede Sekse

VAKVROUW Gebrouwen door vrouwen

COVERINTERVIEW Halina Reijn

LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT Meta Knol - Museum De Lakenhal

MAN OVER VROUW Joris Bijdendijk

Kunst & Cultuur 50

VOORPUBLICATIE ZIJ in de geschiedenis

INTERVIEW Anniek Pheifer

BOEKEN

FILM/TV

FILM UITGELICHT Juliette Binoche

MUSEA

DE REISMEIDEN SiciliÃ«

Columns 03 23 29 64 99

EDITORIAL SHEILA SITALSING ASHA TEN BROEKE ETCHICA VOORN CARIN GAEMERS

82 88

Service 06 45

COLOFON ABONNEE WORDEN OPZIJ 2019

OPZI

Colofon/Uitgelicht

G LO P I N I E − F E M I N I S M E 4 . 0

okt /nov 2019 • 4 6ste ja a rga ng • € 6,99

KLANTENSERVICE Op opzij.nl/abonnementen kunt u zelf een abonnement nemen. Voor contact over abonnementen, bestellingen, wijzigingen en vragen kunt u mailen naar abonnementen@opzij.nl. Een jaarabonnement kost € 41,50 voor 6 nummers. COLOFON Redactieadres Witte Singel 103 2313 AA Leiden redactie@opzij.nl Hoofdredacteur Marianne Verhoeven Eindredacteur Noémi Prent Art Director Emmely Pardon

Medewerkers Lisette Alberti, Paulien Bakker, Irene Berbee, Asha ten Broeke, Corbino, Carin Gaemers, Marleen Hogendoorn, Felix Huygen, Anouk van Kalmthout, Nina Klaassen, Alies Pegtel, Bernadet de Prins, Lize Prins, De Reismeiden, Irene Schoenmacker, Sheila Sitalsing, Fieke Tissink, Paul Tolenaar, Etchica Voorn, Renate van der Zee. Directeur/uitgever Hans van Brussel Distributie Aldipress Druk HaboDaCosta COPYRIGHT Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de auteurs of rechthebbenden. De uitgever is niet aansprakelijk voor schade als gevolg van druk- en zetfouten. De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Zij die menen nog zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich wenden tot de uitgever.

Achter de schermen Fotograaf Maarten Corbijn - Corbino - weet ons al jaren te verrassen met prachtige portretten van vrouwen en mannen die in OPZIJ het woord krijgen. Dit keer was Anniek Pheifer de gelukkige. Ga voor het werk van Maarten naar pagina 72, en dit actieshot werd door Marianne Verhoeven gemaakt, die Anniek interviewde.

ABONNEMENTEN Een abonnement wordt tot wederopzegging aangegaan, tenzij anders vermeld. Opzeggingen kunnen UITSLUITEND schriftelijk worden doorgegeven, per post Perfect Groep B.V., Inzake OPZIJ, Karel Doormanweg 41, 3115 JD Schiedam. Of per email naar abonnementen@opzij.nl. PERSOONSGEGEVENS We maken u erop attent dat aan ons verstrekte persoonsgegevens zoals naam, (e-mail)adres en telefoonnummers worden opgenomen in het gegevensbestand van Opzij B.V.. Dit bestand is aangemeld bij het College bescherming persoonsgegevens door Opzij B.V., de verantwoordelijke voor uw gegevens. Uw persoonsgegevens worden gebruikt voor onze abonnementenadministratie, voor de uitvoering van met ons gesloten overeenkomsten en om u op de hoogte te houden van interessante informatie en aanbiedingen van producten en diensten, eventueel ook na beëindiging van uw abonnement. 6

Lisette Alberti (1996), geen familie van Willeke, is in september 2019 terugverhuisd naar Nederland na haar master in Art and Politics in Londen. Met een activistische achtergrond en een feministische lens kijkt ze naar zowel politiek als kunst, en alles wat daar tussenin zit. Als volleerd stagiair leert ze de kneepjes van het journalistieke vak op de redactie van OPZIJ en tussen de bedrijven door breit ze haar eigen sokken.

OPSTEKER

Weer een piketpaal geslagen door de koningin van het polderen. Way to go, MariĂŤtte! OPZIJ 2019

SAY WHAT?! Hou voor het actuele nieuws opzij.nl in de gaten en abonneer je op onze nieuwsbrief.

Van Jeroen naar Beau Eva Jinek heeft afscheid genomen van KRONCRV en maakt de overstap naar RTL waar ze met Beau van Erven Dorens een talkshow gaat presenteren. Tijdens haar tijd bij de NPO won ze de Zilveren Televizier-Ster (2017), werd ze Omroepvrouw van het Jaar (2017) en ontving ze de Sonja Barend Award (2018). Ook werd ze in 2018 de meest invloedrijke vrouw in de Media in de OPZIJ Top 100. Wie haar tijdslot gaat overnemen op NPO 1 is nog niet bekend. Vanaf januari is Eva te zien op RTL.

Vrouwenquotum Het advies van de Sociaal-Economische Raad (SER), en daarmee het bedrijfsleven, en het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) aan de regering is luid en duidelijk: er moet een vrouwenquotum komen. Dertig procent van raden van commissarissen van beursgenoteerde bedrijven moet vrouw zijn. “We zijn met evenveel mannen als vrouwen, dus dat moeten we overal terugzien,” aldus Mariëtte Hamer van de SER – en zo is het!

Huilpartijtje “Hoe durven jullie?” In een vurig pleidooi bij de VN-klimaattop in New York sprak de zestienjarige klimaatactivist de wereldleiders toe: “De ogen van toekomstige generaties zijn op jullie gericht. En als jullie ervoor kiezen ons te blijven teleurstellen, zeg ik: we zullen jullie nooit vergeven.” Sinds augustus 2018 staakt de bijzondere Zweedse tiener voor een rigoureuzere aanpak van de klimaatcrisis. Zoals het een echte activist betaamt, heeft Greta volgers en haters.

Babyboete Gemiddeld leveren vrouwen 39 procent in op hun salaris na het krijgen van een kind. Dat blijkt uit onderzoek van het Centraal Planbureau. Deze zogenoemde babyboete is vele malen hoger dan in Scandinavië: in Denemarken is het 21 procent. In Duitsland ligt het percentage echter op een schokkende 61. En dit terwijl het krijgen van een kind nagenoeggeen invloed heeftop het salaris van een man.

Alle kleine beestjes hielpen Marianne Thieme vertrekt uit de Tweede Kamer. In 2002 stond ze aan de wieg van de Partij voor de Dieren. Vanaf 2006 heeft ze zich op en rond het Binnenhof op geheel eigen wijze hardgemaakt voor dierenrechten en daarmee de dieren een onbetwistbare plek op het politieke toneel gegeven. We zijn benieuwd wat ze nu gaat doen.

IN BETERE TIJDEN

Krasse knarren Terwijl de debatten voor de kandidatuur voor het presidentschap bij de Democraten in volle gang zijn, maakte Nancy Pelosi (79), voorzitter van het Huis van Afgevaardigden, op 24 september bekend dat ze een impeachmentprocedure tegen president Trump (73) in gang heeft gezet. Trump wordt ervan beschuldigd dat hij de Oekraïense president Zelensky onder druk heeft gezet om een corruptieonderzoek op te zetten tegen zijn politieke rivaal de Democraat, Joe Biden (76). Volgens de Democraten zou het verzoek van Trump de uitkomst van de presidentsverkiezingen in 2020 beïnvloeden.

Debutante wint US Open De negentienjarige Bianca Andreescu heeft de US Open gewonnen en is daarmee de eerste Canadese die een Grand Slam-titel wint. Andreescu versloeg in de finale de tennissuperster Serena Williams. Williams verliest voor de vierde keer op rij een Grand Slam-toernooi in de finale, ondanks dat ze nog maar één titel is verwijderd van het wereldrecord. OPZIJ 2019

INSTAP FEMINISME Minder lullen, meer doen - zo luidt het motto van De Bovengrondse. Het feministisch platform kwam in de zomer van 2018 voor het eerst bij het grote publiek in beeld dankzij hun #meervrouwopstraatcampagne. 88 procent van alle straten zijn vernoemd naar mannen, slechts 12 procent naar vrouwen. Tijd voor verandering. Alternatieve straatnaambordjes met vrouwennamen werden opgehangen. Al was het maar voor even. Met deze actie vroeg het platform aandacht voor de beperkte zichtbaarheid en vertegenwoordiging van belangrijke vrouwen in de publieke ruimte. Maar ze hebben nog veel meer noten op hun zang. D O O R L I SE TTE A L B E RTI 10

Open doek

regje Hofstede (31) voelde na een lezing van 2016 van feministe en auteur Naomi Wolf de behoefte om ‘iets te doen’. En wat begon met samenkomen aan keukentafels, groeide uit tot De Bovengrondse. Samen staan Bregje Hofstede, Santi van den Toorn (30) en Marthe de Win (29) aan het roer van het platform. “Maar we zijn allemaal vrijwilligers,” zegt Marthe de Win die ons bijpraat over de organisatie. “Dus als je rondloopt met een mooi idee, kan je bij ons aankloppen. Kom het pitchen, kom het delen met allemaal andere feministen die ook iets willen doen.” De Bovengrondse biedt de mogelijkheid voor iedereen om een project op te zetten en zo mensen aan te spreken die iets willen doen, maar niet goed weten hoe. Medeoprichter De Win vindt de activistische organisatie De Bovengrondse gewoon brutaal. “Het gaat over durven en zeggen ‘dit speelt en is superbelangrijk’. Als de positie van vrouwen in je samenleving wordt ondermijnt is het hey, ho, let’s go!” vertelt ze. De Bovengrondse noemt het zelf instapfeminisme. “Je hoeft geen genderstudies te hebben gedaan of Simone de Beauvoir te hebben gelezen,” zegt Marthe. In plaats van een denktank, noemen ze zichzelf dan ook een doetank. “Je kunt bij ons instappen en meedoen.” Door campagnes als #meervrouwopstraat maar ook evenementen zoals de Femibo (feministische middagborrel) en de Schoonheidssalon, een reeks van workshops en lezingen, probeert het platform mensen te inspireren en wakker te schudden voor het belang van feminisme in Nederland. Én ze vervolgens een platform te geven om er iets mee te doen. “We zijn open, we zijn bovengronds – en het feminisme anno nu is heel intersectioneel. Het is een feminisme waar verschillende strijden tegen verschillende vormen van onderdrukking samenkomen. Ieders

strijd is even waardevol voor ons. Wij zoeken dus ook steeds meer contact met de anti-racismebeweging en de klimaatbeweging,” vertelt Marthe. “Al die dingen hangen samen en als we dat niet erkennen, komen we niet verder. Dan maakt de ene ongelijkheid plaats voor de andere.”

‘Je hoeft geen genderstudies te hebben gedaan of Simone de Beauvoir te hebben gelezen’ Ondanks de laagdrempeligheid van het platform, zijn er de nodige hobbels. “Het is super lastig om mannen aan deze strijd te binden. De emancipatiestrijd is er toch nog eentje die vooral door vrouwen zelf gevoerd wordt. Net als met de anti-racismebeweging. Daarin zouden ook veel meer witte mensen bondgenoten moeten zijn. Ze zouden moeten zeggen: ‘dit is ook onze strijd, wij horen daar ook bij.’ Laten we vooral elkaars bondgenoten zijn.” Naast #meervrouwopstraat, heeft De Bovengrondse ook mee geprotesteerd voor een betere toegang tot overtijdbehandeling en maken ze zich hard voor het terugkrijgen van anticonceptie in het basispakket van de zorgverzekering. Ook kreeg de zaak van Geerte Piening in 2015 aandacht. Piening werd ’s nachts bekeurd voor wildplassen nadat alle plekken waar zij toegang tot een toilet zou hebben gesloten waren. Piening weigerde te betalen – er waren immers geen openbare toiletten waar vrouwen ‘s nachts gebruik van kunnen maken – en ging in hoger beroep. De kantonrechter gaf Piening ongelijk en zei dat ze gewoon gebruik had kunnen maken van een (openbaar) mannen urinoir. De Bovengrondse deed de campagne rondom deze rechtszaak en doopte ‘m om tot #wildplasgate. In de jaren zeventig had Dolle Mina het al over ‘plasrecht,’ schrijft De Bovengrondse op hun website: “De publieke ruimte behoort al heel lang niet meer alleen toe aan mannen.” Hoewel ludiek, legt #wildplasgate wel de vinger op de zere plek: “Het is natuurlijk om te huilen dat we vijftig jaar later nog niets zijn opgeschoten.” Ondanks de knipoog van zowel #wildplasgate en #meervrouwopstraat, gaat De Bovengrondse de controverse niet uit de weg: samen met het Humanistisch Verbond en het Nederlands Genootschap Abortusartsen OPZIJ 2019

Open doek

‘De Bovengrondse deed de campagne rondom deze rechtszaak en doopte ‘m om tot #wildplasgate’ pakken ze de afnemende veiligheid rondom abortusklinieken aan. Terwijl het aantal abortusklinieken in Nederland afneemt, neemt de vraag naar abortus toe. En verschijnen er steeds vaker demonstranten voor de deur van de klinieken, die vrouwen ervan proberen te weerhouden een abortus te ondergaan. Dit gebeurt vaak op een agressieve, intimiderende manier. Onacceptabel, volgens De Bovengrondse. “Het garanderen van het zelfbeschikkingsrecht voor vrouwen in Nederland is zo 12

belangrijk. Dat je dan op agressieve wijze wordt verteld dat je een moord begaat en naar de hel gaat, dat is niet wenselijk,” zegt de Win. Onder leiding van Eva de Goeij (28) werd het Abortusbuddy’s-project gestart. De kliniek meldt op de dag van een afspraak bij de patiënt de eventuele aanwezigheid van demonstranten. “Als je dan behoefte hebt aan iemand die meegaat, kun je dat aangeven en word je gekoppeld aan een buddy.” Het Abortusbuddy’s-project had een vliegende start: na een oproep op Instagram kreeg De Bovengrondse ruim 3500 aanmeldingen. “Er werd gereageerd met vaak hartverwarmende brieven. Over wat ze zelf hadden meegemaakt, of dat ze met pensioen waren en wilden voorkomen dat wordt afgebroken waar ze zich jaren voor ingezet hadden,” zegt De Win over het overweldigende aantal reacties. “Die publieke verontwaardiging lijkt me heel terecht want… what the fuck?” Het project is net van start gegaan met een pilot in Rotterdam. Over de toekomst van De Bovengrondse is de Win helder: “Wat mij betreft zijn we over tien jaar een stevige beweging die blijft agenderen, het publieke debat aanwakkert en die dat op een hele solide manier doet. Een beweging waarbij nog steeds iedereen mag aanhaken en op zijn of haar eigen wijze feminisme kan uitoefenen. Want dat is ons einddoel: het publieke debat aanwakkeren en genderongelijkheid agenderen,” aldus Marthe. O

Susan Visser

Jelka van Houten

Stephanie Louwrier

Gusta Geleijnse

Eva Marie Dunya de Waal Khayame

Tom de Ket (regie)

Het woord is aan de vrouwen. Susan Visser, Jelka van Houten, Stephanie Louwrier, Gusta Geleijnse en Eva Marie de Waal/Dunya Khayame treden in de voetsporen van DE VERLEIDERS om de machtsongelijkheid tussen mannen en vrouwen aan de kaak te stellen. Ze kruisen de degens en geven een vileine en kritische blik op brandende kwesties als de loonkloof, het glazen plafond en #MeToo. Een voorstelling met kloten die je niet wilt missen.

NU IN HET THEATER

BOEK NU

DE-VERLEIDERS.NL

OPZIJ 2019

Interview De Tweede Sekse

dochter zie je jezelf In je

â&#x20AC;&#x153;Je wordt niet als vrouw geboren, je wordt vrouw gemaakt.â&#x20AC;? Wie kent ze niet, deze beroemde woorden van de Franse filosofe Simone de Beauvoir. Het is dit jaar zeventig jaar geleden dat het boek De Tweede Sekse uitkwam. OPZIJ discussieert in een reeks rondetafelgesprekken met prominente Nederlandse vrouwen over de impact van het boek. Met deze keer een gesprek over het gezin in Eye Filmmuseum in Amsterdam. DOOR IRE N E S CH OE N M A CK E R B EEL D PA U L TO L E N A A R

OPZIJ 2019

Interview De Tweede Sekse

et interview is al bijna afgerond als het gesprek toch nog een scherp randje krijgt wanneer het gaat over vrouwelijkheid. Actrice Nazmiye Oral noemt het ‘de universele ruwe materie waaruit alles geschapen kan worden’, journalist Elma Drayer heeft daar ‘helemaal niets mee’. Actrice en schrijfster Gerda Havertong hoort geamuseerd toe. Laten we beginnen met een makkelijke vraag. Uit wat voor gezin komen jullie zelf? Nazmiye, je zei in een eerder interview: “Mijn moeder heeft pech met een dochter als ik”. Wat bedoelde je daarmee? Nazmiye: “Achteraf gezien denk ik niet dat mijn moeder pech had met een dochter als ik. We stonden vroeger elkaar bijna naar het leven, maar hebben daar letterlijk werk van weten te maken in onze voorstelling Niet meer zonder jou. Het punt was dat zij mij wilde kneden, ik moest mijn mond houden, trouwen, kinderen krijgen, gelovig zijn, de perfecte vrouw met een mond zonder tong, zoals we in het Turks zeggen. Lang wilde ik dat zelf ook overigens.

NAZMIYE ‘Achteraf gezien denk ik niet dat mijn moeder pech had met een dochter als ik’ Mijn ouders hadden op een geven moment besloten dat ik zou trouwen met een jongen die ik vaag kende. Ik wilde eigenlijk helemaal niet trouwen maar dacht, het is nu eenmaal zo, misschien kan ik nog verliefd worden op hem. En toen ik hem zag dacht ik, misschien kunnen we beste vrienden worden. Het liefst wilde ik niemand pijn doen, maar de realiteit was dat er iets in mij opstond dat vroeg: ga ik mijn leven geven aan een ander of ga ik mijn leven geven aan mezelf?” 16

Gerda: “Was dit in Nederland?” Nazmiye: “Ja, in Hengelo. Als ik nu naar mijn kinderen kijk, mijn jongste is even oud als ik toen, dan was ik destijds echt een soort zombie.” Elma: “Mijn moeder heeft zo’n leven geleid, zoals Nazmiye beschrijft. Zij groeide op in een domineesgezin met zes broers, die vanzelfsprekend naar het gymnasium mochten. Voor mijn moeder, een buitengewoon slimme vrouw, was de ulo goed genoeg. Zij heeft zich haar hele leven verzet tegen die onwrikbare route, maar kreeg al snel drie kinderen. Toen nog een nakomertje, dat was ik, en toen nog eens een nakomertje: een drieling. Toen ik kleuter was, had ze graag de gemeentepolitiek in willen gaan, maar met die zeven kinderen kon ze dat wel vergeten. Dat heeft ze haar hele leven meegedragen en oneerlijk gevonden. Hierin groeide ik op. Daardoor besefte ik goed hoe vast je levenspad lag nog maar een generatie terug, omdat je toevallig een vrouw was, zoals Simone de Beauvoir geweldig omschreef. De generatie van mijn moeder mocht nog nauwelijks haar vleugels uitslaan. Als ik nu kijk naar mijn generatiegenoten, die alle mogelijkheden van de wereld hebben, alles kunnen worden wat ze willen en desondanks een beetje thuis gaan zitten, dan denk ik toch nog even aan mijn moeder, die gedwongen thuiszat en graag een ander leven had willen leiden. Ze kon ontzettend foeteren op haar broers: omdat zij een zeker geslachtsdeel hadden, dachten ze dat ze heel wat voorstelden. Ze was behoorlijk feministisch, zou ik zeggen, niet actief, maar met in haar achterhoofd de gedachte: in mijn jeugd ging er iets fout en ik wil niet dat mijn dochters datzelfde overkomt.” Gerda: “Ik kom uit een gezin van vijf kinderen, waarvan ik de oudste ben. Ook de gezinnen van mijn vader en moeder waren groot: toen mijn grootmoeder met haar vierde man aan kwam zetten, verbood onze vader ons hem óók nog eens opa te noemen. Ons gezin als zodanig was sterk en hecht. Mijn moeder heeft, denk ik, Elma noemt het bitterheid, ook spijt gehad dat het niet gelukt is te gaan studeren. Ze wilde heel graag verloskundige worden, vroedvrouw zeggen wij in Suriname. Ze heeft ook een aantal kindertjes ter wereld geholpen, maar ze wilde graag met dat diploma wapperen. Mijn ouders woonden beiden op een plantage, en de opleidingsmogelijkheden waren er niet ideaal. Dus mijn oma, mijn wilde oma, had tegen haar dochter gezegd: jij gaat naar de stad, naar school. Oma wilde hebben dat alle kinderen leerden, zich ontwikkelden en dat kon niet op de plantage.” Elma: “En ze maakte daarin geen onderscheid tussen jongens en meisjes?” Gerda: “Nee, maar ze had ook niet zoveel jongens. Als je nu maar die lagere school afmaakt, dan kun je ten minste je naam schrijven, ik hoor het mijn grootmoeder nog zeggen. Mijn vader heeft zich uiteindelijk opgewerkt tot kapitein op de binnenvaart, via de LOI. Wij kinderen kregen meteen een lesje wat die uitdrukking betekende: leer zodat je verstand krijgt.”

Interview De Tweede Sekse

Gerda Havertong (1946) is een Nederlandse actrice, schrijfster en theatermaker, vooral bekend van haar rol in Sesamstraat. Gerda werd geboren in Paramaribo en kwam op haar negentiende naar Nederland. Ze woont in Epse met haar echtgenoot, heeft een dochter, twee stiefzonen en inmiddels vier kleinkinderen.

tegelijkertijd ook zo dat mijn moeder de eerste was van de groep vrouwen om haar heen die ging werken om geld te verdienen. Hoezo moet ik thuisblijven? vroeg ze mijn vader en haalde hem over dat zij ook mocht werken. Daar werd eerst in de familie flink over geroddeld. Mijn ooms zeiden tegen mijn vader, hoezo moet jouw vrouw werken? Maar toen ging er een jaar voorbij en zagen de ooms dat mijn vader en moeder een klein stukje land kochten in Turkije met een olijfboomgaard, en gingen hun ogen open En het jaar erop werkten mijn moeders schoonzussen ook.”

Nazmiye: “Bijzonder. Bij Elma thuis was studeren iets vanzelfsprekends omdat haar moeder alle kansen had gemist, bij Gerda was het een raam naar de wereld, om te groeien en meer verstand te krijgen en mijn moeder was juist behoudend. Niet vanwege haar culturele achtergrond, zoals je zou verwachten, maar door haar migrant-zijn. Haar grote motivatie was het voorkomen van verlies. Dankzij mijn vader kon ik uiteindelijk studeren.” Gerda: “Welk verlies?” Nazmiye: “Het verlies van mij. Ze was bang dat ik mijn vleugels ging uitslaan en niet meer terug zou komen, ze wilde dat ik bij haar was en zou blijven. Haar visie is gekleurd door traditie, zeker, maar het was

Waren er verschillen in opvoeding tussen jullie en je broers? Nazmiye: “Are you kidding me? Ik werd opgevoed met het idee dat een vrouw niet aan zichzelf toebehoort, maar aan de gemeenschap. Haar eer is schendbaar en is sowieso niet van haar, maar van de familie. De man daarentegen kan niks van de familie afpakken en is dus onschendbaar. Tenzij het een homo blijkt te zijn, dat is het allerergste. Ik heb mijn eigen seksualiteit, mijn eigen lichaam moeten veroveren. Lang heb ik gedacht me daar vrij van te hebben gemaakt, maar ik had het eigenlijk vervangen door iets anders: spiritualiteit. Dus maakte ik mezelf wijs dat ik niet met iedereen kon vrijen, omdat onze chakra’s verbinding moesten maken. Tot ik dacht: wat een flauwekul zeg. Dit is hetzelfde gewauwel van vroeger, alleen dan in een new-age-jasje. Nu denk ik, het is gewoon maar een lijf, aan seks is niets spiritueels. Als je zin hebt dan doe je het, en anders niet.” Elma: “Mijn vader adoreerde zijn dochters, en zijn dochters adoreerden hem. Hij had andere verwachtingen van zijn zonen, ik denk dat hij harder was. Wij, de drie dochters, hebben altijd een ingewikkelde verhouding gehad met onze moeder. Ze gunde ons het leven en onze carrières van harte, maar er zat ook altijd een OPZIJ 2019

Interview De Tweede Sekse

Nazmiye Oral (1969) is een Nederlandse acteur, theatermaker en schrijver. Samen met haar Turkse moeder maakte ze de voorstelling Niet meer zonder jou, over hun relatie. Ook maakt zij columns voor de wekelijkse talkshow De Nieuwe Maan en binnenkort de voorstelling God is een Moeder met Marcus Azzini. Ze woont samen met haar twee dochters in Hengelo.

een zwarte vrouw net even iets anders. Ik ben in de jaren zestig naar Nederland gekomen, midden in de flowerpowertijd. Ik voelde me erg verward, want ik herkende de strijd van de vrouwen hier niet. Ik voelde het niet: wij zwarte vrouwen streden een andere strijd. En dat gevoel is eigenlijk altijd zo gebleven. De hiërarchie die nog altijd gehandhaafd wordt is: witte man, witte vrouw, zwarte vrouw, zwarte man. Wanneer de ‘strijd’ tussen de witte vrouw en man beklonken is, ben ik benieuwd naar de solidariteit van witte en zwarte vrouwen.”

lichte bitterheid bij. Heel klassiek, eigenlijk.” Nazmiye: “In je dochter zie je jezelf. Daarom denk ik ook dat wij vrouwen de onderdrukking voortzetten. Ook ik. Ik vind het lastig om mezelf feminist te noemen. Ik ben tegen het patriarchaat, die tijd hebben we nu echt wel gehad. Tegelijkertijd kan ik niets anders dan feminist zijn, want ik ben een vrouw.” Elma: “Ik onderbreek je even met een mooie quote van Caitlin Moran: ‘Steek je hand in je onderbroek. Tref je daar een vagina aan? Gefeliciteerd! Je bent een feminist.’” Gerda: “Je ontkomt er niet aan om jezelf feminist te noemen. Ik denk dat ik dat dus ook ben, maar wel met een andere gedachtegang. Het is voor 18

Een quote. ‘In de eerste plaats moet zij de gemeenschap voorzien van kinderen. Zij heeft ook tot taak, dat is de tweede reden voor dat huwelijk, de seksuele behoeften van de man te bevredigen en voor zijn huishouden te zorgen.’ Welke rol hebben vrouwen in het gezin anno 2019? Elma: “Het is drastisch verbeterd. Ik herken mezelf hier totáál niet in. Stel je voor: dat is gratis prostitutie die De Beauvoir hier beschrijft. Ondenkbaar, tegenwoordig. Voor mijn grootmoeder gold dit potverdorie nog. Die was gedwongen klaar te liggen.” Gerda (lachend): “Voor mijn grootmoeder niet hoor: zij was een prachtig mooie vrouw. Toen haar twee mannen dood waren, nam zij nog een derde.” Elma: “Het verschilt per generatie inderdaad.” Gerda: “En per cultuur. Surinaamse mannen zouden oneerlijk zijn, maar in mijn optiek is dat niet zo: vrouwen weten dondersgoed dat ze een binnenvrouw zijn en dat hij buiten de deur snoept. Er is niets stiekems aan zoals in Nederland, je wéét hier ook dat het gebeurt, maar de mannen houden voet bij stuk dat ze het niet doen. Je moet het meer zien als een spel tussen mannen en vrouwen. Surinaamse mannen zijn heel poëtisch. Ik ga je bijten in je kuit, roepen ze, en: wat heb je mooie enkels. Daar lachten we om, dat was geinig. Maar mevrouw De Beauvoir heeft ons in een soort feminisme gegoten, dat zich hier ook in

Interview De Tweede Sekse Nederland heeft ontwikkeld, met regels over het seksuele leven van mannen en vrouwen.” Elma: “Mag ik het even opnemen voor Simone de Beauvoir? Ze heeft juist veel oog gehad voor de seksuele bevrijding van de vrouw. Lees haar boek er maar op na.” Gerda: “Mijn interpretatie toen en nu is dat De Beauvoir zelf een gevecht had met haar seksualiteit.” Elma: “Zo bang was ze niet. Ik denk ook niet dat ze erg zou vallen over een man die haar nafloot. Ze was juist het tegenovergestelde van een bepaalde stroming in het feminisme die momenteel een beetje geradicaliseerd is en door #MeToo de wind in de rug heeft gekregen en waardoor nu al het gedrag van mannen verdacht is geworden. Dat feminisme heeft een benauwdheid waar ik van schrik, want ik hou ontzettend van geflirt.” Gerda: “Ik heb De Beauvoir daarin nooit vertrouwd: dat ze daadwerkelijk zo open was. Ik denk

GERDA ‘Toen mijn grootmoeder met haar vierde man aan kwam zetten, verbood onze vader ons hem óók nog eens opa te noemen’ dat ze het verhaal samen met Sartre heeft bedacht, in zijn voordeel. Ze werd immers ook een discipel van hem genoemd.” Elma: “Dat is een misverstand: ze was juist een zelfstandige denker. Tegenstanders hebben in de wereld gebracht dat ze achter Sartre aanliep, maar zo was het niet. Ze was erg zelfstandig, zowel in haar seksualiteit als in haar relaties.” Was er ooit een moment dat je je ‘de tweede sekse’ voelde? Wanneer was dat?

Gerda: “De tweede sekse was vooral een schreeuw van toen. Nu is alles zo anders.” Nazmiye: “Ik vind het juist nog steeds zo actueel. Ik merk dat ik ontzettend hard moet werken om los te komen van de generaties voor mij, wat ik van moeder op moeder in mij meedraag. Het gaat in je DNA zitten hoe je als vrouw hoort te zijn. Het gevoel van nooit goed genoeg zijn, waar komt dat vandaan? Ik merk dat mijn chemischbiologische instelling net wat anders is dan bij mannen: ik ben eerder geneigd de schuld bij mezelf te zoeken, dan het buiten mij te leggen, zoals mannen dat doen.” Elma (knikt): “Ik ben een tijdje chef geweest. Er was een verbijsterend onderscheid tussen mannen en vrouwen als ik beiden vroeg een klusje te doen. De vrouwelijke medewerker antwoordde vaak met: poeh, ik weet niet of ik dat kan hoor, ik ga er nog even over nadenken. De mannelijke medewerker zei, ja hoor, en blufte zich er vervolgens doorheen. Wat elke moeder haar dochter mee zou moeten geven is: doe wat je niet durft. Zeg eerst ja en denk dan na.” Gerda: “Vrouwen hebben de kracht om elkaar neer te halen. Die krabbende mentaliteit, in plaats van iemand optrekken, diegene juist omlaag te duwen.” Elma: “Dat heeft De Beauvoir ook heel mooi beschreven.” Gerda: “Er zijn een aantal sporten op de ladder. Zodra je ergens halverwege bent, moet je je arm omlaag slaan en tillen. Het feminisme heeft, ik wil niet per se zeggen gefaald, maar er is iets fundamenteels niet goed gedaan daarin. De situatie dat vrouwen zo met elkaar omgaan is al erg oud. We zijn het die onszelf niet gunnen om hogerop te komen.” Elma: “Ik ben het helemaal met je eens, maar anderzijds wil ik niet verplicht solidair zijn met elke vrouw die hier op de aardbol rondloopt. Ik krijg dat verwijt vaak, want ik mag nogal graag polemiseren. Maar doe ik dat tegen vrouwen, hoor ik meteen, kijk, daar loopt ze weer te krabben.” Gerda: “Dat is ook onzin.” Elma: “Het gaat me om de opvattingen, niet om haar vrouw-zijn. Als kanttekening, ik help graag jonge vrouwen. Ik ben overigens in mijn leven vaker geholpen door mannen, moet ik wel eerlijk zeggen...” Gerda: “...ik ook. Zonder #MeToo hoor.” (lacht) Elma: “Wel heb ik een verhaal dat ik jullie niet wil onthouden als we het over de tweede sekse hebben. Ik ging, lang geleden, samen met een mannelijke collega een bisschop interviewen. We kwamen binnen, de bisschop schenkt ons van die hele smerige koffie in en zegt: wat fijn dat u er bent. Mevrouw is erbij om te noteren? Ik moest lachen, maar dacht: jou krijg ik nog wel. Het artikel begon met deze scène, dat begrijp je wel. Tuurlijk maak je als vrouw mee dat je je de tweede sekse voelt, maar misschien moeten we wat vaker denken aan de geweldige aan Eleanor Roosevelt toegeschreven uitspraak: Nobody can make you feel inferior without your consent. Met andere woorden, iemand kan je wel proberen je je minderwaardig te laten voelen, maar dat kan alleen als je het zelf OPZIJ 2019

Interview De Tweede Sekse toestaat.” Nazmiye (nadenkend): “Wat ik een hele belangrijke ontwikkeling vind, is dat Marianne Williamson zich kandidaat heeft gesteld voor het Amerikaanse presidentschap in 2020. Zij is bekend als spiritueel leraar, maar je zou haar ook kunnen kennen van de speech die ze voor Nelson Mandela schreef over het licht en duister. We hadden het net over mannen versus de vrouwen, en wat ik zo bijzonder vind aan haar campagne is hoe zij een balans probeert te herstellen. Ik zie een disbalans in hoe we met elkaar omgaan, hoe we de economie zien, het winstbejag dat we nastreven: allerlei zaken die ik voor

de gemakkelijkheid even mannelijke Nazmiye (nadenkend): “Wat ik een hele belangrijke ontwikkeling vind, is dat Marianne Williamson zich kandidaat heeft gesteld voor het Amerikaanse presidentschap in 2020. Zij is bekend als spiritueel leraar, maar je zou haar ook kunnen kennen van de speech die ze voor Nelson Mandela schreef over het licht en duister. We hadden het net over mannen versus vrouwen, en wat ik zo bijzonder vind aan haar campagne is hoe zij een balans probeert te herstellen. Ik zie een disbalans in hoe we met elkaar omgaan, hoe we de economie zien, het winstbejag dat we nastreven: allerlei zaken die ik voor het gemak even mannelijke structuren noem. Williamson komt 20

Elma Drayer (1957) is een Nederlandse journalist en schrijfster van onder andere het boek Verwende prinsesjes. Recentelijk kwam haar boek Witte schuld uit. Ze is getrouwd, heeft een dochter, een stiefzoon en twee stiefdochters en woont in Amsterdam.

met een andere visie, een meer vrouwelijke benadering.” Elma: “Simone de Beauvoir draait zich om in haar graf. En ik eerlijk gezegd ook, al ben ik nog niet dood.” Nazmiye: “Dat maakt me niet uit. Ik noem het per se vrouwelijk, omdat het gaat over verantwoordelijkheid nemen voor de ander, over verzoening, over het neerleggen van het zwaard. Het zijn vaak onderwerpen die we een beetje zijig vinden en dat vind ik zonde. Wat ik probeer te doen is woorden vinden voor de andere intelligentie die we hebben als mens. Ik wil die graag meer gewicht geven en noem dat dan maar vrouwelijk.” Elma: “Ik ben groot aanhanger van Simone de Beauvoir, juist vanwege het feit dat zij behoort tot de stroming die dit soort uitspraken verwerpt. In het kort: je hebt gelijkheidsfeministen, zoals Simone de Beauvoir, die er vanuit gaan dat er biologische verschillen zijn tussen mannen en vrouwen, maar dat die niet ons levenslot hoeven te bepalen. Het is heel grappig eigenlijk: vrouwen zijn net mensen. We zijn niet zachtmoediger dan mannen, aardiger, beter, of dankzij onze baarmoeder vredelievender, al dat soort bullshit, ik zeg het maar, is onzin. Daar tegenover staan de verschilfeministen, die zich beroepen op de eigenheid van de vrouw, en die zeggen wat Nazmiye ook zegt: als de Lehman Brothers de Lehman Sisters had geheten, was destijds de bankencrisis nooit uitgebroken. Ik geloof daar niet in.” Nazmiye: “Dat is niet wat ik bedoel.” Elma: “Ik begrijp dan niet waarom je dat vrouwelijk noemt.” Nazmiye. “Ik word hier een beetje pissig van. Wat ik bedoelde te zeggen is dat ik het universum zie als iets holistisch. Ik heb een mannelijke en een vrouwelijke energie in mij. Dat hadden we voor mijn part ook een plus en een min kunnen noemen, dag of nacht, zon of

Interview De Tweede Sekse maan. Voor mij is de mannelijke energie scheppend, vernietigend, het is rigide, hard. De vrouwelijke energie is barend, scheppend, ook vernietigend, maar anders.” Wat betekent vrouwelijkheid voor jou dan? Nazmiye: “Daar ben ik nog niet over uit. Ik vind het ingewikkeld. Het is voor mij chaos, hysterie in de mooiste zin van het woord, het is de ruwe materie uit het universum waaruit alles geschapen kan worden.” Elma: “Hou toch op zeg. Ik heb hier helemaal niks mee.” Nazmiye: “I don’t care.” Elma: “Dit heeft helemaal niets meer te maken met Simone de Beauvoir.” Nazmiye: “Wat kan mij dat schelen. Ik probeer uit te leggen wat vrouwelijkheid voor mij betekent. Dat is ... Ja, nu ben ik er vanaf, nu voel ik me gecastreerd.” Elma: “Je láát je castreren.” Nazmiye: “Lekker ben jij. Eerst zeggen dat je er rillingen van krijgt, en dan zeggen dat ik me laat castreren.” Elma: “Je kunt toch terugmeppen? Waarom laat je je de mond snoeren? Ik ben het niet met je eens, dat kan toch?” Nazmiye: “De Beauvoir zegt, we worden tot vrouw gemaakt, daar ben ik het niet mee eens. Toen ik een jaar of veertien was, heb ik heel lang nagedacht of

ELMA ‘Stel je voor: dat is gratis prostitutie die De Beauvoir hier beschrijft. Ondenkbaar, tegenwoordig. Voor mijn grootmoeder gold dit potverdorie nog. Die was gedwongen klaar te liggen’ ik homoseksueel was, heteroseksueel, mannelijk of vrouwelijk. Ik kon niet kiezen en besloot toen wel te kijken waar het naar zou overhellen. Ik ben dus niet de vrouwelijkheid in geduwd of gemept.” Gerda: “In de Surinaamse samenleving werd zeker steviger gejubeld als de nieuwe wereldburger een zoon was, weet ik me te herinneren. Ik denk dat het gezinsfundament van grote waarde is voor de persoonsontwikkeling. In ons vooruitstrevend gezin, dat bestond uit twee mannen en vijf vrouwen, hadden we geen taakonderscheiding. Dat zorgde ervoor dat ik me niet specifiek mannelijk of vrouwelijk voelde. Daardoor heb ik groot vertrouwen heb in zowel mannen als vrouwen.” Elma: “Ik hou van mooie jurkjes, ben ijdel, dat zal dus

wel vrouwelijk zijn. Maar mijn man is ook niet onijdel, moet ik zeggen. De essentie van Simone de Beauvoir, als ik het nog een keer mag zeggen, is niet dat er geen biologische eigenschappen zijn. Ik zal nooit weten hoe het is om een erectie te hebben, net zo goed als mijn man nooit zal weten hoe het voelt om een kind onder zijn hart te hebben. Het gaat erover dat zulke kwesties niet zo essentieel zijn voor je mens-zijn dat ze alles bepalen. Voor mij zit de schoonheid van feminisme er juist in dat er natuurlijk verschillen zijn tussen mannen en vrouwen, maar dat je niet in de valkuil moet trappen dat het de essentie van je wezen is. Je essentie is je mens-zijn, je individualiteit. En: de wereld ligt aan je voeten als je je niet blindstaart op dat vrouwelijke.” O OPZIJ 2019

Nieuws over de wereld, Nederland en jouw regio

"Fijne a met v pp e el regio nieuw s"

08:15

JE VINDT HET IN ONZE APP

DOWNLOAD â&#x20AC;&#x2DC;M NU 22

Column Sheila Sitalsing Econoom Sheila Sitalsing (1968) is freelance journalist en columnist bij de Volkskrant. Ze woont met haar man en twee kinderen in Delft.

#STERKEVROUW

oe ze het Nederlands taalgebied binnen is geslopen, valt niet meer na te gaan. Ze heeft zich er genesteld, ze blijft maar opduiken, ook ik heb haar tot mijn schande weleens aangeroepen, en nu is het hoog tijd haar eruit te schoppen. De sterke vrouw. Graag gebruikt in combinatie met een verhaal over een vrouw die gewoon haar werk goed doet en daar redelijk mee verdient: #sterkevrouw. Vrouw die weleens op televisie verschijnt en drie coherente zinnen achter elkaar blijkt te kunnen spreken: ook al zo’n #sterkevrouw. Vrouw die zich gestadig heeft geëlleboogd naar een iets hoger plekje op de apenrots: #sterkevrouw. Vrouw die een paar kinderen heeft

opgevoed, liefst zonder man, die niet in de drugshandel zijn beland: #sterkevrouw. Als die kinderen wel in de drugshandel zijn beland: #sterkevrouw. Ook heel populair om vrouwen in arme landen ver weg te typeren. Liefst zwarte of bruine vrouwen met zware mand vol wasgoed op het hoofd, een in doeken gewikkelde baby op de rug gebonden, in de ene hand een jerrycan met water, in de andere hand een stok waarmee een onwillige koe wordt voortgedreven: #sterkevrouw. Maar het allerliefst en vaakst gebruikt in combinatie met een larmoyant verhaal langs de volgende lijnen: vrouw heeft enige tegenslag in het leven ervaren, soms door pech en toeval, soms door de botte slechtheid van de mens, soms door eigen stommiteit en onbenul. Vrouw is daar niet aan overleden. Vrouw doet met betraand gelaat haar verhaal. Vrouw is derhalve ‘dapper’, ‘kwetsbaar’, en bovenal #sterk. Zigeunermeisjesromantiek. Wie staat te juichen, ‘goed zo’ kirt en spierballen-emoticons verstuurt bij elke normale, volwassen handeling van een vrouw, impliceert dat ze daar van nature niet toe in staat is. Dat het opmerkelijk en prijzenswaardig is wanneer een vrouw níet jankend en kermend op de grond valt bij alles wat enige inspanning vergt. Het #sterkevrouw-virus leidt tot de kitsch die je nogal eens tegenkomt in het slechtere vrouwenblad of dito blog. Met lijstje waarin ‘de eigenschappen van een sterke vrouw’ worden opgesomd. Zoals: ‘zet zichzelf op nummer 1’, ‘laat van zich horen’, ‘weet wat ze waard is’, ‘gaat niet voor perfectie’ en ‘verwart zich kwetsbaar opstellen niet met zwakte’. De vrouw als kwezelig wezen dat het zonder zelfhulpboek niet redt in het leven. Houd er toch mee op. O OPZIJ 2019

Vakvrouw

GEBROUWEN DOOR VROUWEN

ÉÉN MILJOEN BIERTJES

Vakvrouw DO & TESSEL IN 93 WOORDEN Do & Tessel de Heij zijn zussen uit Amsterdam. Ze houden van bier en hebben van hun hobby werk gemaakt. Werkt: Het liefst op kantoor in de ochtend en 's middags naar klanten of naar De Gebrouwen door Vrouwen Bar. Verdient: een vakantie! Betaalt daarvan: De huur in Amsterdam (megahoog), geen auto, wel een een fiets en lekkere etentjes.

Moeilijk moment in carrière: een team dat groeit waardoor je steeds beter moet worden in aansturen. Prestatie: Eén miljoen Gebrouwen door Vrouwen bieren zijn dit jaar al gedronken! Droom: een eigen bowlingbaan openen...

Het begon als een hobby, maar inmiddels hebben Tessel en Do de Heij, zussen en eigenaars van het speciaalbiermerk Gebrouwen door Vrouwen, een belangrijke plek ingenomen in het bierlandschap. In 2018 zijn er een miljoen biertjes gedronken van dit biermerk. De twee ondernemers zagen dit jaar bovendien een lang gekoesterde wens in vervulling gaan: een eigen bar – met eigen bier – in hun eigen Amsterdam. OPZIJ dronk aan die bar een biertje mee. DOOR NOÉMI PRENT

ullie gaan als een speer. Een hele prestatie en in deze markt best opmerkelijk! Do: “Er zijn niet veel vrouwen van onze leeftijd die een tastbaar product hebben. Waarschijnlijk spreekt dat tot de verbeelding, vooral in zo’n mannenwereld.” Tessel: “Afgelopen zaterdag was ik op een bierfestival. Daar stonden twee jongens een biertje te bestellen. Een van hen bestelde onze Gin Weizen. Die ander wist niet wat dat was. Waarop die jongen zei: Gebrouwen door Vrouwen, ken je dat niet?!” Het ultieme compliment. Nog even terug naar hoe het allemaal begon, vier jaar geleden. Do: “We waren altijd al dol op bier. Dat komt denk ik omdat we allebei op hockey zaten (lacht) daar krijg je dat wel mee. Bij het bedrijf waar ik destijds werkte hadden OPZIJ 2019

Vakvrouw

‘Tijdens de opstartfase van onze bar is er trouwens ook nog even een baby geboren’

we een Amerikaans-Deense stagiair. Op vrijdagmiddag gingen we altijd zijn eigen gebrouwen bier drinken. En dat bleek lekker, veel lekkerder dan een Heineken pilsje. “Ik dacht eerst dat thuis bierbrouwen illegaal was, omdat je ook niet mag stoken. Maar dat was niet zo en bovendien is het helemaal niet zo ingewikkeld. Het is eigenlijk net als soep: je gooit een paar dingen in de pan. Alleen duurt het gistproces wel vrij lang. “Zo groeide het al snel uit tot een hobby. Ik heb wel vaker een hobby gehad, maar dit was wel echt een serieuze hobby. Twee jaar lang hebben we houtje-touwtje geleerd hoe het moet.” Tessel: “Als we thuis gingen brouwen, duurde zo’n sessie wel acht uur. De hele dag hingen we boven de pannen, daar krijg je rode konen van. Als we ’s avonds doorgingen naar de kroeg, vroegen onze vrienden: wat hebben jullie gedaan?! “Niemand had die hobby toen. Dit was voordat de speciaalbierpakketten bij de Hema lagen. Als het dan 26

was gelukt een goed biertje te brouwen, organiseerden we een feestje. Of we gaven onze biertjes weg als verjaardagscadeautje.” Wanneer werd het opeens serious business? Tessel: “De kroegeigenaar van De Parel in de Westerstraat kreeg het in handen. Die vond het fantastisch en zei: ik wil jullie bier op de tap. Do: “Daarna ging het snel. Vooral door mond-tot-mondreclame.” Ondertussen hadden jullie wel een vaste baan. Tessel: “Ja, dat werd op een gegeven moment lastig. ’s Ochtends voor werk, als ik nog scherp was, ging ik bijvoorbeeld facturen versturen. “Omdat een groothandel 10.000 liter bier van ons wilde afnemen besloten we onze baan op te zeggen. De pr en marketing moesten we wel zelf doen, maar hierdoor konden we grote slagen maken.”

Vakvrouw Do: “Vergeet de Biertuin niet (lacht). De Biertuin belde! Dé plek waar je biertjes gaat proeven. Dat was voor ons op dat moment het hoogst haalbare.” Tessel: “We durfden daar eerst echt niet zelf langs om onze bieren te promoten. Dus wij waren enorm trots toen we daar op de tap zaten. Vervolgens wilde een van de Biertuin-oprichters een afspraak met ons. Ik was superzenuwachtig voor het gesprek met de grote baas.” Waarom? Tessel: “Ik dacht: er is iets helemaal misgegaan. We hebben te veel geld voor ons bier gevraagd. Of iemand is doodziek geworden van ons bier. Ik had buikpijn van de zenuwen. Maar dat bleek helemaal niet nodig. Hij vertelde dat hij ons bier zo leuk vond en het wilde uitrollen naar al zijn zaken.” Vanwaar die bescheidenheid of onzekerheid? Tessel: “Je zit zo in je dagelijkse strubbelingen. Dat je denkt: alles gaat mis. Daardoor ben je je niet altijd bewust van de positieve dingen.” Gaat er veel mis bij jullie? Tessel (lacht): “Dagelijks.” Do: “Vooral in het begin. Dan wisten we bijvoorbeeld niet hoeveel grondstoffen we moesten inkopen.” Tessel: “Of we gingen met een te zwaarbeladen bus op de weg.” Do: “We hadden ook een loods in Amsterdam voor de opslag. Waar vervolgens de waterleiding was gesprongen: alle dozen nat. En we wisten bijvoorbeeld ook niet hoe je dozen met bier handig vast kan zetten in de bus. Dus er viel weleens een doosje kapot in de bus. Dan rook daarna de hele bus naar bier.” Tessel: “We waren vooral te ongeduldig om het van tevoren allemaal uit te zoeken. Wij zijn meer van: we gaan het maar gewoon doen.” Vragen jullie weleens advies in de omgeving? Do: “Ja, aan Dick! Hij is een vriend van onze moeder en tevens geldschieter. Tessel: “We hadden op een gegeven moment 10.000 liter bier gebrouwen, maar geen idee waar we het moesten opslaan. Toen zei mijn moeder: je moet eens met Dick daarover praten. Vervolgens ging ik tactisch naast hem zitten en knoopte een gesprek aan. ‘Ik heb 10.000 liter bier, maar waar moet ik het laten?’ Hij zei: ‘Ik heb nog wel een loods.’ We bellen hem nu nog steeds voor advies. En

Do’s man, Wouter.” Do: “Hij runt het restaurant Mossel & Gin in Amsterdam. Vooral met de Gebrouwen door Vrouwen BAR heeft hij ons geholpen, dat was hard nodig.” Tessel: “Tijdens de opstartfase van onze bar is er trouwens ook nog even een baby geboren.” Do: “Ik was zwanger.”

‘Maar ook keuzes maken doen we graag samen. ‘Maken we de Bloesem Blond roze of oranje?’’ Goede timing. Kon je dat een beetje combineren? Do: “Het was een drama. Ik kon bijvoorbeeld niet helpen klussen in de bar.” Tessel: “Op een gegeven moment zei Do: ‘Ik heb nog niet eens bier gedronken in mijn eigen kroeg!’” Do: “Ik was zo blij toen dat weer kon. Mijn dochter is nu drieënhalve maand. Nu kan ik het langzaam weer inhalen.” Hoe was die periode voor jou Tessel, alleen aan het roer? Tessel (lacht): “Ik had het íetsje drukker.” Do: “Op een gegeven moment zei Tessel dat ze het echt niet leuk vond, alleen op zo’n bazinneneiland. Tessel: “Alles in je eentje bepalen, daar word je na verloop van tijd helemaal gek van. Het is vreemd om in je eentje een leider te zijn. Het managen van mensen stond in die tijd heel centraal. Ervoor zorgen dat de to-do-list van anderen ertoe doet. Dat is best pittig. Ik weet door deze periode dat ik nooit een bedrijf in mijn eentje wil runnen.” Wat voor bazinnen zijn jullie? Do: “We vinden het belangrijk dat onze werknemers zichzelf kunnen ontwikkelen. Er moet nog zo veel ontdekt worden bij Gebrouwen door Vrouwen. Alles kan eigenlijk beter, ook omdat wij zelf niet perfectionistisch zijn. En als collega’s een goed idee hebben voor een nieuw bier, mogen ze van ons meedenken.” Tessel: “We houden niet van hiërarchie. Toen ik nog bij Ahold werkte ging iedereen toch een beetje slijmen als de manager binnenkwam. Dan dacht ik: bah! Tegelijkertijd moet je wel de baas zijn. Het lukt me nu om mensen aan te spreken als iets echt niet klopt, en dan leg ik goed uit waar het vandaan komt.” Jullie team lijkt in korte tijd behoorlijk gegroeid. Tessel: “Er zijn net twee stagiaires begonnen. En vier meiden die vast bij ons werken. Daarbovenop hebben we nog de ‘StadjeSchatjes’. Dat zijn salesmeiden die in OPZIJ 2019

Vakvrouw andere steden wonen en daar Gebrouwen door Vrouwen verkopen. Dat werkt het beste: de horecawereld kent veel vriendjespolitiek. Dus meisjes in Groningen, Utrecht, Nijmegen en Arnhem en Brabant zorgen dat Gebrouwen door Vrouwen daar op de kaart staat.”

‘Of ze geven advies en dan zeggen ze: ‘Weet je wat voor bier jullie moeten maken? Dom blondje’’ Werken er uitsluitend vrouwen bij jullie? Do: “We hebben een man in dienst die in onze bus rondrijdt en het bier rondbrengt. Hij doet in z’n eentje wat wij eerst met z’n tweeën deden. Het is grappig dat hij ertussen zit. Maar het maakt hem niets uit, voor hem zouden we net zo goed jongens kunnen zijn. Hij gaat ook mee op het teamuitje.” Hebben jullie advies voor vrouwen die een eigen onderneming willen starten? Tessel: “Doe het samen.” Do: “In je eentje is echt niet leuk.” Tessel: “Je diepte- en hoogtepunten delen is belangrijk. Maar ook keuzes maken doen we graag samen. ‘Maken we de Bloesem Blond roze of oranje?’” Do: “In ons eentje waren we allang gestopt. Er is een Facebookgroep met bierfanaten. Daar heb ik een paar keer dingen gelezen… Toen dacht ik: dit moet ik niet meer lezen, zo negatief. Van die traditionele biergeeks discussiëren in die groep. Zij vinden dat wij marketingmeisjes zijn en denken dat wij onze recepten niet zelf maken. En ze vinden het toch raar dat een vrouw bier brouwt in plaats van een man. De hardcore biergeeks worden soms een beetje chagrijnig van ons.” Tessel: “Of ze geven advies en dan zeggen ze: ‘Weet je wat voor bier jullie moeten maken? Dom blondje.’ Dan zeg ik: ‘Supergoed idee. Mag jij hebben.’” Do: “Met z’n tweeën zien we de lol er wel van in, dan kun je er samen om lachen.” Tessel: “We hebben gelukkig vooral een hele leuke doelgroep, mensen die het ons gunnen. Op ladies events zijn er soms allerlei vrouwen die ons willen knuffelen. De gunfactor is hoog. Als we op een bierfestival staan buiten de Randstad, dan merk je wel dat vrouwen bij jou Liefmans komen zoeken. Of vrouwen die niet van bier houden komen het bij ons proberen en zeggen: o, best lekker.” Do: “We helpen ze wel over een drempel. Dan zeggen ze: Ik lust geen bier, maar Gebrouwen door Vrouwen wil ik wel proberen. En als het dan ook nog Bloesem Blond heet…” Waar zijn jullie verder het meest trots op? 28

Tessel: “Op alle tappunten. Dat een café echt voor jouw bier kiest.” Do: “En dat we bij Albert Heijn in het schap staan. Dat is een bevestiging dat je een goed product hebt.” Tessel: “Ik vind het ook vet dat we met een jong bedrijf, want er werken alleen maar jonge chicks, dit weten neer te zetten. En het is heel gezellig bij ons.” Wat staat er voor komende jaren nog op de verlanglijst? Do: “Er was sprake van het internationaal uitbouwen van ons merk. Er is veel vraag naar, want ‘Brewed by Women’ bestaat internationaal nog niet. Alleen er zitten veel haken en ogen aan. Onze prijs is eigenlijk te hoog om te kunnen exporteren, omdat we niet zelf brouwen. We zijn wel in gesprek geweest met bijvoorbeeld Colombia. En het is ook in China verkocht. Maar het verdienmodel is lastig, dus onze internationale ambities staan nu op een lager pitje.” Tessel: “Zodra je gaat exporteren krijg je te maken met wereldwijde concurrenten. Nu is het alleen Nederland, maar hier kunnen we nog zoveel groeien.” Do: “Verder willen we heel graag een 0.0 biertje brouwen. Gebrouwen door Vrouwen zonder 0.0: dat kan eigenlijk niet. Dat was mooi geweest tijdens mijn zwangerschap. Laatst hadden we er eentje gebrouwen en getest onder onze werknemers op kantoor, maar niemand vond het lekker. Als die het al niet willen…” Tessel: “Het is lastig om een goede 0.0 te maken.” Do: “En we gaan geen vies bier op de markt brengen, alleen omdat je er geld mee kunt verdienen.” Tessel: “Ik ben ook bezig met een Bloesem Blond shampoo. Het heeft niks met bier te maken, maar het geeft mij wel weer nieuwe energie.” Do: “O ja! Nog een primeur. Er komt dit voorjaar een boek over Gebrouwen door Vrouwen. Vooral over hoe het is begonnen, onze persoonlijke tips en tricks. We willen laten zien dat je echt niet drie jaar aan een ondernemingsplan hoeft te werken voordat je gaat beginnen. Je moet het vooral leuk vinden wat je doet.” Gaan jullie oud worden bij Gebrouwen door Vrouwen? Do: “Voorlopig gaan we hier lekker mee door. Maar ik zie ons niet als vijftigers met al dat bier zitten.” Tessel: “De kracht van Gebrouwen door Vrouwen is dat het een jong bedrijf is. Jonge vrouwen in een mannenwereld, dat werkt dubbel positief, waardoor de gunfactor hoog is. Ik wil heel graag het stokje aan een jong meisje overdragen. Als ik het kon toen ik 27 was, kan jij het ook.” Wat gaan jullie dan doen? Do: “Geen idee.” Tessel (lacht): “Een bowlingbaan beginnen! Dat lijkt me echt hilarisch.” Nieuwsgierig geworden naar Gebrouwen door Vrouwen? Neem een kijkje op gebrouwendoorvrouwen.nl O

Column Asha ten Broeke Asha ten Broeke (1983) is wetenschapsjournalist en auteur van Het idee M/V en Eet mij. Ze woont met haar man en twee dochters in Deventer.

LEKKER DÓÓRDRAMMEN

en ‘beroepsdrammer’, noemde een Boze Man me in zijn mail. Ik denk niet dat hij het vriendelijk bedoelde, want vlak daarvoor had hij enkele onvleiende opmerkingen over mijn moeder gemaakt, met name over haar beslissing om mij niet te laten aborteren. Nu is het levensvreugde-technisch onverstandig om lang stil te staan bij hatelijke berichten, maar het woord ‘beroepsdrammer’ fascineerde me. Volgens de Van Dale betekent ‘drammen’ hetzelfde als ‘doorzeuren’, maar het krijgt een extra betekenislaag doordat het een woord is dat vrijwel uitsluitend voor kinderen en vrouwen wordt gebruikt. Volwassen mannen drammen zelden of nooit. Zij agenderen, uiten hun mening of maken een punt. Misschien tot stierfucking-vervelens toe, maar zelfs dan drammen ze niet. Zo bekeken is ‘drammen’ zeer verwant aan ‘bazig’: ook dat woord is exclusief voorbehouden aan meisjes en vrouwen. Jongens en mannen zijn gewoon de baas. Zowel in ‘drammen’ als ‘bazig’ ligt bovendien afkeuring besloten: een dame wordt niet geacht zich zo te gedragen. Ze hoort niet fanatiek op haar leiderschap of achter haar mening te blijven staan, ze dient

aardig en bescheiden te zijn. Ze mag niet al te moeilijk te doen, maar moet wat haar gegeven wordt in dankbaarheid ontvangen. Zelf heb ik een grote liefde voor drammende vrouwen. Want, zoals historica Laurel Thatcher Ulrich schreef: ‘Well behaved women seldom make history.’

Volwassen mannen drammen zelden of nooit. Zij agenderen, uiten hun mening of maken een punt. Neem Joke Smit. Al in haar essay Het onbehagen van de vrouw in 1967 pleitte ze voor ‘een ongenuanceerd feminisme’. Het was een van de vonken die de motor van de tweede feministische golf startte. Maar Smit bleef ontevreden. En terecht, lijkt me: de strijd van vrouwen voor een volwaardig bestaan met zinvol werk en maatschappelijke invloed, voor een leven dat niet draait om man en kinderen, was nog niet gestreden. Toch schreef de Volkskrant in een

terugblik op haar leven: “Haar onbehagen ging over in verontwaardiging.” En natuurlijk viel het d-woord: “Ze radicaliseerde, werd drammerig, op het obsessieve af.” Of neem Susan Sontag, de inmiddels overleden schrijfster van essays en boeken die decennia later nog steeds relevant zijn, zoals Illness as Metaphor. In een Aeon-essay over haar leven noemt Lauren Elkin haar moeilijk en onbuigzaam. “Sontag had geen tijd om de valse nederigheid te vertonen waartoe vrouwen geconditioneerd worden,” schrijft ze. Sontag was messcherp, bijzonder slim, meedogenloos, tegendraads en lastig. Het was ondenkbaar voor haar om zich niet uit te spreken, ongeacht hoe onpopulair dit haar maakte. Dat is hoe een vrouw aan het etiket ‘drammer’ komt, overweeg ik. Wanneer ze blijft rebelleren, ook als de goegemeente het nu wel welletjes vindt. Wanneer ze haar eigen meningen en analyses zo hoog aanslaat dat ze die blijft verkondigen, ook als bijna niemand het meer horen wil. Wanneer ze zichzelf zo serieus neemt dat het haar niet kan schelen of ze aardig gevonden wordt. Misschien moet ik de Boze Man terugmailen. “U noemde me beroepsdrammer. Bedankt voor het compliment.” O OPZIJ 2019

Coverinterview

UIT

GESPEELD Halina Reijn (1975) is even uitgespeeld als actrice, naar eigen zeggen. En dat pakt goed uit. INSTINCT, de eerste film van haar productiebedrijf Man Up en tevens haar regiedebuut, is vol lof ontvangen. Samen met actrice Carice van Houten, haar vriendin én zakenpartner, is ze van plan nog veel meer producties de wereld in te slingeren vanuit het vrouwelijk perspectief. OPZIJ sprak Halina over de verfilming van ’t Hooge Nest van Roxane van Iperen (winnaar OPZIJ Literatuurprijs 2019), machomannen en lastige rollen schrijven voor je beste vriendin. “Carice is mijn muze.” DOOR NOÉMI PRENT

Coverinterview

F O T O G R A F I E J A N E Y VA N I E R L A N D VISAGIE BART BROM

OPZIJ 2019

Coverinterview

NSTINCT is jouw eerste speelfilm als filmregisseur. “Het is doodeng. Net alsof je een kind krijgt. Niet dat ik weet hoe dat voelt. Maar het is voor het eerst dat ik iets zelf maak, dat is zo kwetsbaar. Je hoopt dat iedereen dat kind ziet zitten.” Maar wel meteen de Nederlandse inzending voor de Oscars te pakken. “Ik ben superdankbaar. Het is niet meer dan een inzending, maar wel het eerste voorzichtige stapje naar bijvoorbeeld het Amerikaanse publiek. Maar ik ben vooral heel blij met de goede recensies die we hebben gekregen van onder meer Variety en The Hollywood Reporter. Toch relativeer ik het ook allemaal meteen. Het belangrijkste vind ik simpelweg dat mensen de film gaan zien.” INSTINCT is een psychologische thriller over een ervaren psycholoog en een gedetineerde verkrachter die in een liefdesrelatie belanden. Wat is voor jou de urgentie van dit verhaal? “Voor mij heeft het vooral urgentie omdat ik geïnteresseerd ben in menselijk gedrag. Nature versus nurture: in hoeverre zijn we beschaafd en in hoeverre animaal? Daar worstel ik zelf mee. Macht en seksualiteit in het verlengde van die thematiek spreken mij ook heel erg aan. Dat komt denk ik omdat ik in het theater ben opgegroeid. Van Shakespeare tot Tsjechov, het gaat vaak over die thematiek.” Tegen Het Parool zei je dat INSTINCT internationaal op de kaart kwam te staan dankzij een vrouwelijke programmeur bij het Locarno Film Festival. Toeval? “Het Locarno Film Festival wordt helemaal gerund door vrouwen. Het is écht een unicum dat wij daar getoond worden. Uit de anonieme stapel hebben ze onze film gepikt, terwijl op de Piazza Grande, het grootste podium, normaal gesproken commerciëlere films vertoond worden. We hebben dus echt geluk gehad. We hadden in eerste instantie niet eens een internationale sales agent voor deze film. Wat ook een enorme rol heeft gespeeld is dat het Locarno Film Festival vrouwelijke filmmakers wil steunen en specifiek deze provocatieve thematiek.”

INSTINCT is behalve door hoofdproducent Topkapi, geproduceerd door Man Up (het productiebedrijf van Halina en Carice – red.). Jullie missie: Belangwekkende verhalen vertellen vanuit een vrouwelijk perspectief. Vertel. “Carice en ik zijn beide gezegend met talent en een ons goedgezind toeval, waardoor we heel snel carrière konden maken op het hoogste niveau. Ik toneel, zij film. Daar kwamen we in aanraking met the best of the best. Maar ondertussen kom je er ook achter dat het een door mannen gedomineerde wereld is. Zoals iedere wereld, want we leven in een patriarchaat. “Vóór MeToo dachten we al: er moeten meer verhalen komen vanuit vrouwelijk oogpunt, door vrouwenhanden gemaakt, door vrouwenbreinen bedacht. Het was en is niet vanzelfsprekend. En de rollen die Carice en ik gespeeld hebben, met name voor het klassieke toneel, zijn allemaal door mannen geschreven. Ik heb daar veel in kwijt gekund, veel van geleerd. Ik kijk er zeker niet op neer. Maar ik voelde wel een enorme behoefte om met al die rijkdom, met die leerscholen, mijn eigen beeld te gaan kleien. Voor mijn gevoel hebben we net stemrecht. Er is nog zo veel te doen!”

‘Voor mijn gevoel hebben we net stemrecht. Er is nog zo veel te doen!’ Een inclusiever filmlandschap dus. “Wij zijn natuurlijk wel witte vrouwen. Dus wat dat betreft hebben we ook onze bek te houden. Het moet veel inclusiever op alle fronten. Daar ontwikkel ik mezelf ook in. Ik moet mezelf in de spiegel aankijken en dat kan beter. Dat wil ik veel extremer gaan doen. Ik wil niet langer de hoofdrol in een serie, dat is

Coverinterview

mijn plek niet meer. Het is tijd voor andere kleuren, andere stemmen, andere verhalen. Weg met ‘ons’.” Hoe vond je het gedurende jouw carrière om die door mannen geschreven rollen vrouw-eigen te maken? “Ik heb lang met Ivo (van Hove – red.) gewerkt. Hij heeft een ongelofelijk vrouwelijk deel in zich waar hij mee at ease is, waardoor ik die kant goed kon ontdekken. In de meeste rollen heb ik me niet gevangen gevoeld omdat het door mannen geschreven was. Ik heb me vooral als een spons volgezogen, met kennis over archetypen van de vrouw, de man. Het viel me bijvoorbeeld ook op dat vrouwelijke personages zich weinig afvragen op het toneel. De mannen stellen meestal de existentiële vragen, de vrouwen zijn meer intuïtief. Het is misschien een gekke metafoor, maar nu wil ik die

spons van kennis uitwringen en míjn verhaal vertellen.” Voelen Carice en jij je serieus genomen met Man Up? “Iedereen steunt ons wel. Af en toe is er ook gezonde argwaan, ‘weet waar je aan begint’. Die vraag heb ik mezelf natuurlijk ook gesteld. Maar doordat ik op zo veel sets heb gestaan, veel praktijkervaring heb, ben ik getraind. Tegelijkertijd heb ik me ook nederig opgesteld ten overstaand van de filmwereld. “We moesten ons ook bewijzen naar geldschieters toe. Maar dat heeft me sterker gemaakt. Het was ook slecht als ze hadden gezegd: Carice doet mee? Hier heb je een zak met geld. Die scepsis maakt je project beter. “Maar je komt ze nog wel tegen hoor, sceptische mannen op machtsposities. Ze zijn niet zo zeer sceptisch wat betreft ideeën,

maar wel over de mate waarin ik bijvoorbeeld invloed wil blijven uitoefenen. Van dit soort situaties raak ik weleens in de war. Is het een mannelijke manier van denken? Of simpelweg een gezonde achterdocht die niets met geslacht te maken heeft?” Ben je op je hoede in dit soort situaties? “Voor MeToo ervoer ik vaak macho weerstand. Nu voel ik dat mannen banger zijn geworden, dat vind ik een prettige angst. Mannen begonnen zich bijvoorbeeld te verzetten wanneer ik me bemoeide met de zakelijke kant. Zolang je artistiek bezig bent is het leuk en intuïtief, maar zodra ik grip wil op wie wat gaat verdienen, ontstaat er machogedrag. “Nu de beweging zo op gang is, voel ik wel dat mannen minder snel verzanden in mansplaining. OPZIJ 2019

Coverinterview Die meestal trouwens gevoed wordt door onzekerheid. MeToo heeft alleen maar winst opgeleverd. Je kunt nu veel makkelijker zeggen: ik wil iets maken over de vrouwelijke identiteit. Het blijft overigens wel raar dat je dan met tachtig procent mannen aan tafel zit om een serie over vrouwenhandel te bespreken, hoe kundig en gepassioneerd die heren ook zijn. Volgens mij ben je niet bang om als feminist bestempeld te worden. Waar struikel je als feminist verder eigenlijk over? “In zijn algemeenheid zie ik het als volgt. Wij leven in een mannenmaatschappij. Als het een matriarchaat zou zijn, zouden er misschien wel helemaal geen

gebouwen bestaan. Kortom: je weet helemaal niet wat het betekent om in een matriarchaat te leven. We zijn slachtoffers van biologie. Het is puur fysieke kracht die wij vrouwen niet hebben, we zijn anders ‘gewired’. Dat creëert twee verschillende types in de maatschappij. Los daarvan zijn wij vrouwen onderdrukt geweest tot vorige week dinsdag. Dus what the fuck! De eerste millimeter richting vooruitgang is net pas gezet. “Op dagelijks niveau struikel ik vooral over mannen die me van alles uitleggen. Ik zit op carrièregebied in de transitie van uitvoerder naar maker, een gevaarlijke fase om dit onderwerp te bespreken. Als je die overstap succesvol weet waar te maken, worden mannen om je heen

bang merk ik. Mijn man trouwens niet, hoor.” Nee? “Hij (Daniël de Ridder – red.) vindt de stappen die ik nu maak alleen maar fantastisch. Soms denk ik wel dat het helpt dat Daniël ook een grote carrière heeft gehad. Maar veel mannen die met mij werken raken in paniek. “Trouwens, ik wil ook een lans breken voor mannen. Mannen zijn zo opgevoed en geprogrammeerd. Natuurlijk raken ze in paniek, als ze bijvoorbeeld ineens de man van de burgemeester zijn, om maar iets uit de actualiteit te pakken. Ik kan me goed inleven. Mannen ervaren een enorme druk om sterk en stoer te zijn. Ga er maar aan staan.”

Coverinterview Samenwerken met je beste vriendin Carice. Is dat een droom of een drama? “Het is echt wel een droom. Er komt veel stress bij dit werk kijken, met name omdat we in het publieke oog staan. Ik moet er niet aan denken dat ik al die angst en onzekerheden alleen moet beleven. “Carice zat net in het vliegtuig terug van de Emmy’s naar Nederland. Om de een of andere reden had ze daar internet. Dan zijn we driftig met elkaar aan het chatten over welke muziek er bij de première op moet staan na de aftiteling. Of dingen als: mijn oude oom moet een goede plek hebben in de zaal. Tegelijkertijd is het ook fijn om te sparren over grote dingen. ‘O fuck, een grote Hollywood studio wil met ons samenwerken! Wat nu?’ Ik vind het heerlijk dat ik het niet alleen hoef te doen.” Het lijkt me wel lastig om kritiek uit te oefenen op elkaar. “Daar zijn we heel goed in. Carice houdt me bij de les, zij is veel rationeler. Ik ben heel woest en passievol. We versterken elkaar, maar lachen elkaar ook uit. Uitlachen vind ik de grootste vorm van liefde. “Als ik weer eens in van die feministische dingen beland vindt Carice dat heel grappig, dan zit ze naast me te hinniken. Dat ik nu in OPZIJ sta, vindt ze heel vet. Carice adviseert me bijvoorbeeld wel om niet te boos te worden, want dan luistert niemand meer naar je. Dan zegt ze: ‘Rustig aan. Denk zes keer na. Kijk effe uit het raam.’” Hoe zijn jullie samen tot het besluit gekomen dat jij INSTINCT regisseert en Carice de hoofdrol speelt? “Mijn droom om te regisseren was en is heel urgent. Voor Carice niet, al wil ze het uiteindelijk wel. Ik zou graag een co-regie met haar doen. Dat we een soort Coen Brothers worden. Wat spelen betreft, Carice zit met deze rol in een compleet ander kader. Ze produceert mee en is vanaf nul betrokken. Het voelt voor haar veel autonomer, haast als een ander beroep. Onze chemie is super. Ik kan haar in haar kracht zetten, een context voor haar creëren waarin ze kan schitteren. Ik kan haar uitdagen, puur omdat ik zelf weet hoe ik uitgedaagd kan worden. “Carices rol in INSTINCT lijkt makkelijk, maar het is een heel unlikeable karakter. Die hangt aan elkaar van trauma’s, maar ook van intellect (lacht). Het is een

ondankbare rotrol. Het schrijven van die rol met Esther (Gerritsen – red.) was heerlijk. En dan het vooruitzicht dan zo’n geweldig iemand het gaat spelen.

‘Ik wil ook een lans breken voor mannen. Mannen zijn zo opgevoed en geprogrammeerd. Natuurlijk raken ze in paniek.’

“Tijdens het schrijven van Red Light (een dramaserie over vrouwenhandel – red.) dacht ik: wat heeft de wereld nou nog nooit van Carice gezien? Carice is echt mijn muze. Ik heb as we speak alweer zeventig ideeën voor haar.” Filmproducent San Fu Maltha, die Zwartboek met jou en Carice maakte, vertelde in het vorige nummer van OPZIJ trouwens dat hij jou de beste actrice van jullie twee vindt. “Dat vind ik heel grappig van San Fu. Ik geloof nooit in dat vergelijken, dat is totale bullshit in dit geval. Ik vind mezelf ook een goede actrice. Maar Carice is magisch voor film en zij bezit een unieke combinatie.” Leg dat eens uit. “Veel filmsterren zijn filmsterren. Die zouden op het toneel niet standhouden, ze missen techniek of diepte. Carice heeft het allebei.

OVER INSTINCT De ervaren psychologe Nicoline (Carice van Houten) begint met een nieuwe baan bij een tbs-kliniek. Daar ontmoet ze Idris (Marwan Kenzari), een zedendelinquent die een aantal ernstige misdrijven op zijn naam heeft staan. Na vijf jaar behandeling staat hij op het punt om voor het eerst op onbegeleid verlof te gaan. Zijn behandelteam is zeer enthousiast over de geboekte vooruitgang, maar nieuwkomer Nicoline vertrouwt hem niet en probeert zijn proeftijd te verlengen. Idris doet er alles aan om Nicoline te overtuigen van zijn positieve ontwikkelingen, maar transformeert langzaam maar zeker in de manipulatieve man die ze vanaf het begin al in hem zag. Er ontstaat een machtsspel tussen hen, waar Nicoline ondanks haar kennis en ervaring volledig in verstrikt raakt. INSTINCT is vanaf 3 oktober te zien in de Nederlandse bioscopen. OPZIJ 2019

Coverinterview Zij is in hart en nieren een toneelactrice, op topniveau. Tegelijkertijd heeft ze ook de magie van een filmster. Van de symmetrie in haar gezicht tot die Candy Candyogen (naam van japans tekenfilm karakter met grote ogen) waar je alles in kan projecteren. En bovendien een briljante techniek. Ik niet. Ik ben de woesterik. Op het toneel heb ik ook een goede techniek. Maar op film… Dat wiskundige, daar word ik gestoord van. Ik ben een parasiet, een reactief mens. Carice kan op een piepklein stickertje een heel toneelstuk teweegbrengen. Zij is Meryl Streep.” San Fu zei trouwens ook dat je een heel aardig mens bent. “Ik word alleen maar aardiger. Als ik moet spelen ben ik niet zo aardig. Dan moet je al je poriën opendoen. Je bent toch een open wond. En dan loopt er iemand langs die zegt: hi, hoe is het? Terwijl je denkt: ik moet zo op. Dat gaat niet samen. “Sinds ik minder speel ben ik dus veel aardiger. Lekker met je hoofd dingen bedenken. Dat is minder heftig dan uitvoeren. Momenteel sta ik wel vóór de camera voor Red Light, de serie die we met momenteel met Man Up aan het produceren zijn. “Zojuist keek ik een scène terug waar ik moet spelen dat ik een dierbare verlies. Ga je weer helemaal door díe hel. Alle doden die je hebt begraven komen op dat moment weer bovendrijven. Althans, wel in de manier waarop ik acteer. Anders wordt het zo nep, vind ik. Het gaat vanzelf. Je staat op dat moment in een decor dat herinneringen oproept. Een hele gevaarlijke vorm van speltherapie, die je helemaal opfuckt. Ik vind het een bevrijding om nu ook te regisseren. Ik ben even uitgespeeld.” Met Man Up mogen jullie ook de OPZIJ Literatuurprijs van dit jaar verfilmen: ’t Hooge Nest van Roxane van Iperen. “Ja, echt heel cool. Ik ontdekte het verhaal per toeval. Ik was in De Wereld Draait Door te gast als tafeldame. Roxane was daar ook, samen met haar uitgever en de kinderen van Janny en Lien, de hoofdpersonages uit het verhaal. In de greenroom stel ik altijd vragen aan de gasten. Toen hoorde ik van dit verhaal en werd ik helemaal gek. De rest van de avond heb ik met Roxane zitten kletsen, we hielden niet meer op. Ik vind Roxane als persoon ook geweldig. Tijdens ons gesprek wist ik meteen dat ik dit wilde verfilmen. “De volgende dag belde ik Carice, zij is in besluitvorming heel belangrijk voor mij. Meestal zegt ze ‘ja, maar’. Dat is Carice. Maar toen ik haar over het verhaal van ’t Hooge Nest vertelde en ze het boek had gelezen, zei ze alleen maar ‘ja’. Vervolgens wilde de hele wereld dit verhaal verfilmen en moesten we ons idee pitchen.” Waarom heeft Roxane van Iperen voor jullie pitch gekozen? “’t Hooge Nest is voor mij een ongelofelijk modern verhaal. 36

‘Ga je weer helemaal door díe hel. Alle doden die je hebt begraven komen op dat moment weer bovendrijven.’

Dat klinkt misschien vreemd, omdat het gaat over de Tweede Wereldoorlog. Maar het gaat vooral over segregatie, discriminatie, racisme. Hoe een bolwerk van vrijheid en tolerantie, namelijk Amsterdam, binnen no time verandert in een nachtmerrie. Wij zijn het land dat procentueel de meeste Joden heeft verraden van de hele wereld. Dat is een heel moeizaam onderwerp in kunst en cultuur. Dat wil ik heel graag belichten. “De hoofdpersoon Lien is artiest, tegen de wil van haar ouders in, en treedt dagelijks op bij het Rembrandtplein. De andere hoofdpersoon, Jannie, was enorm politiek actief, al ver voor de oorlog uitbrak. Deze vrouwen zijn moderne toonbeelden van kracht en dualiteit. Het zijn moeders, echtgenoten en ze staan midden in de maatschappij. Het wordt geen zijïg verhaal over zusterliefde. Ik wil absoluut geen heldinnenverhaal, dat boeit me niet.” Waarom niet? “We moeten niet pamflettistisch worden. We moeten juist kijken naar de nuance. Ik hou ervan om in films en series de gênante en stroeve dingen te belichten. Pas dan kunnen we troost bieden aan elkaar en meer te weten komen over onszelf. (lacht) Als filmmaker wil ik de zwarte bladzijden er bij het publiek lekker inwrijven. Nee maar zonder dollen, mijn passie is om dat wat verborgen is in ons en buiten ons naar het licht te brengen.” O

OPZIJ 2019

Feministische meetlat

Lakenhal & Lakenvelders

FOTO ROB OVERMEER

over 38

Feministische meetlat Meta Knol (1964) is al meer dan tien jaar directeur van Museum De Lakenhal, het Leidse stadsmuseum dat onlangs heropend werd na een ingrijpende verbouwing van ruim twee jaar. De nieuwe Lakenhal profileert zich zo nog nadrukkelijker dan voorheen als stadsmuseum, waar de geschiedenis wordt verteld aan de hand van verhalen over onder meer Leidens Ontzet en de oprichting van de universiteit. Maar met presentaties over het in Leiden opgerichte tijdschrift De Stijl, met schilderijen van Jan Wolkers en, in het trapportaal, sonnetten van Ilja Leonard Pfeijffer.

F O T O H C VA

DOOR MARI A N N E VE R H O E VE N

OPZIJ 2019

Feministische meetlat

indelijk weer open! Hoe gaat het met de bezoekersaantallen? “Allemaal hartstikke goed. Ik bedoel, we hebben binnen drie maanden al 50.000 gehad.” Iedereen heeft ook een mening over de architectuur van de nieuwe aanbouw. “De Leidse trekzak. (Meta doet een poging het op z’n Leids uit te spreken). Ik vind het geweldig zo’n naam.” Aan je Leids moet je nog werken! “Klopt, ik kom uit Groningen! Trekzak is de geuzennaam die de Leidse bevolking heeft gegeven aan gebouw dat vanaf het moment dat het ontwerp bekend was al voor veel opschudding in de stad zorgde. We hebben ook al zo veel nominaties voor architectuurprijzen gekregen, dat ik de tel ben kwijtgeraakt. Dat vind ik dan ook wel een mooi proces. Want je zet natuurlijk verandering in gang. En dat geeft weerstand. Dat hoort er gewoon bij. In weerstand zit ook waarde, maar het is belangrijk om gewoon je pad te blijven volgen en koers te houden. Als je echt denkt vanbinnen ‘dat is goed, dat gaan we doen,’ dan loop je gewoon door. Dat hebben we gedaan. Nu is het af, en is het eigenlijk iets heel bijzonders geworden.

‘Ik heb een leven op hakken en een leven op laarzen.’ Het deed me aan Lord of the Rings denken. “Ik kreeg plaatjes opgestuurd van Gandalf.” O, daar ben ik dan niet de enige in. Het is heel bijzonder dat iedereen het erover heeft. Ja, liever dat iedereen er een mening over heeft dan dat mensen er achteloos aan voorbijgaan. Het is anders. We zijn tweeënhalf jaar dicht geweest, het 40

was zo’n megaklus. Dus nu heb ik ook zoiets van ‘nu is het showtime,’ en mag iedereen komen kijken en er een oordeel over vormen. Dan geniet ik er ook van dat er veel mensen komen. En dan horen wat ze allemaal zeggen? Dat commentaar opvangen? “Ja, de architecten gaan een boek maken en vroegen mij een artikel te schrijven. Als titel heb ik een citaat genomen van Simone Weil, de Franse filosofe en activiste, zij schreef: aandacht is de mooiste vorm van vrijgevigheid. Dat vind ik iets heel moois. Wat ik nu zie gebeuren in het museum is dat mensen met aandacht kijken. Er zijn zo veel musea waar mensen als zombies doorheen lopen. Ik geloof dat ik kan zeggen dat dat hier gelukt is, en dat vind ik mooi.” Hoeveel uur per week zit je hier? “Veel! Ik heb een leven op hakken en een leven op laarzen. Ik hou heel erg van buiten zijn, ik ben echt een buitenmens. Daar haal ik veel uit. Even ademhalen en naar de lucht kijken vind ik echt heerlijk. Daarna duik ik er weer helemaal in. Ik weet niet, ik tel mijn uren niet.” Een leven op laarzen? ‘”Ja, ik heb twee zoons en een pleegzoon. De oudste is 22 en woont in Enschede. Hij heeft zijn middelbare school niet afgemaakt, en is daarna gaan reizen door Australië en Nieuw-Zeeland. Toen-ie terugkwam is-ie in de IT-sector gaan solliciteren en had ook binnen een paar maanden een baan. Nu is-ie professioneel nerd. Toevallig was die baan in Enschede. "Hij vindt het helemaal prima, en woont samen met z’n vriend. We hebben net een kat opgehaald dit weekend. De jongste, onze pleegzoon, is al heel lang bij ons. Die is nu veertien. Hij was zeven maanden toen hij bij ons kwam. Hij zit hier op de middelbare school in Leiden. De middelste zoon wilde al sinds-ie klein was boer worden. En dat is heel moeilijk, eigenlijk niet te doen. Maar toen konden we vijf jaar geleden, hier net buiten Leiden, een boerderij kopen, dus dat hebben we gedaan. Mijn vriend is muzikant en is ook maar boer geworden. Dus thuis heb ik een boerenleven.” Wat is jullie product? “Lakenvelders, een oud-Hollands runderras. Achter op het erf staat sinds juni een vleeswinkel. (Lachend) En ik ben al veertig jaar vegetariër.” Terug naar waarom we hier eigenlijk zijn. Kunstgeschiedenis is best een vrouwenstudie, en we zien dat het aantal vrouwelijke directeuren bij de wat kleinere musea aanzienlijk is, maar juist bij ‘de grote twintig’ achterblijft. “Toen ik kunstgeschiedenis studeerde, zei mijn opa op gegeven moment: ‘Hoeveel meisjes studeren daar nou eigenlijk bij jou?’ Ik zei dat er ongeveer honderd studenten

Feministische meetlat FOTO'S KARIN BORGHOUTS

waren, en van wie 95 vrouwen. Hij kon er niet over uit, want hij vond het zonde van zijn belastinggeld. Dat doet mij ook wel beseffen wat een enorme revolutie er al heeft plaats gevonden. Ik ken heel veel vrouwen zoals ik, die museumdirecteur zijn. Ik kan er zo tien noemen. Maar als we nou even kijken naar de grote musea – Rijksmuseum, Boijmans, Centraal Museum Utrecht – dan wordt het al een stuk dunner.” Wat natuurlijk ook niet helpt is dat bij het Stedelijk Museum in Amsterdam twee keer een vrouwelijke directeur niet al te goed is vertrokken en dat dan gelijk de ‘genderkaart’ wordt getrokken. Maar toen daar een mannelijke directeur na een flink financieel debacle vertrok, werd het niet aan zijn gender gekoppeld. “Ik vind ook dat we wat dat betreft in een heel spannende tijd leven. Aan de ene kant zijn er mensen die muren optrekken, omdat ze bang zijn dat ze anders iets moeten weggeven – bijna allemaal mannen. Aan de andere kant is er een emancipatiebeweging die zijn weerga niet kent, op alle niveaus. Van queer, tot vrouwen, overal. Die mensen laten zich echt niet meer terugduwen, die gaan echt niet meer terug in hun hok. Dat vind ik wel heel goed. Dat je je dan in die paradigmaverschuiving afvraagt wat goed is en wat je nu moet doen. Waar gaat het heen en wat is onze positie en onze rol? Dat vind ik wel spannend om over na te denken. Ik weiger om daar een soort slachtofferrol in te nemen. ‘O, ik ben een vrouw dus kennelijk is het niet voor mij weggelegd,’ of wat dan ook. Ik vind juist het tegendeel. Ik vind dat wij als vrouwen iets inbrengen wat ontbrak en wat superbelangrijk is. Veel meer verbindend en veel meer dingen in context en perspectief zien. Ook met oog voor de menselijke maat. “Op een gegeven moment werd ik benaderd voor de functie van museumdirecteur ergens in Duitsland. Dat was een jaar of vijf geleden. Toen zei ik nee, want mijn werk hier is nog niet af. Dus ik doe dat niet. Toen vroegen ze of ik hen kon helpen om goede kandidaten te vinden. Ik heb OPZIJ 2019

Feministische meetlat vijf vrouwen benaderd en ze zeiden allemaal gelijk nee – net als ik. Of ze zeiden ‘ik ga erover nadenken’, en dan was het alsnog nee. Toen was ik door mijn lijstje heen, en heb ik één man voorgesteld. Hij is het geworden. Ik dacht: jeetje, wat is dat toch? Die man denkt: wauw, een kans, ik pak mijn spullen en ben weg. Die denkt waarschijnlijk helemaal niet aan alle consequenties en wat-ie allemaal nog anders wil, of-ie er al aan toe is. Al die overwegingen die vrouwen wel hebben. Ik heb er geen oordeel over, dat ik het slecht vind van mezelf of die andere vrouwen. Maar ik constateer het wel.” Toen zei je nee, en nu? “Je moest eens weten hoe vaak mij wordt gevraagd ‘wat is je volgende stap?’ Dan is de impliciete aanname dat dat dus wel een groter museum zou zijn. Dat vind ik wel heel erg oude-mannencultuur. Ik zit er niet mee want het zijn dingen waarvan ik denk let it be, maar als je aan mij vraagt wat mijn ambitie is, dan ga ik je niet vertellen dat het mijn ambitie is om de directeur van een nog groter museum te worden. Maar wel dat het mijn ambitie is om een interessante plek te hebben in het leven waar ik me kan ontwikkelen. Waar ik mijn nieuwsgierigheid in kwijt kan. “Carrière plannen heeft ook een soort verbetering in zich. Ik hou er juist van om de opties open te houden, om te kunnen reageren op wat zich voordoet. Pure passie brengt je verder. Niet een sjabloon waar je in moet passen. Ik zat als kind voor de televisie met de Ted de Braakshow, met die grote snor. Daar stonden kandidaten op een podium en die moesten staven vangen die onverwacht boven hen loskwamen. Ik vond dat altijd superspannend. Dan zat ik echt helemaal mee te leven. Maar ik had toen ook al door dat de mensen die daar het meest ontspannen onder stonden, ze vingen. Mensen die daar echt stonden van ‘ik ga ’m pakken,’ die waren kansloos. Dat vind ik ook wel een metafoor voor het leven. Ik hou van balans. Je moet balans 42

Feministische meetlat hebben tussen ontspanning en drive. Uiteindelijk geeft dat je kwaliteit van leven. Als je dat voelt, dan kun je dat doorgeven aan anderen.” Je hebt voor je hier kwam twee grote manifesten geschreven. Als pleitbezorger voor de museale vernieuwing. “Dat was 2006, in mijn activistische periode, ik schreef het ‘Manifest

‘Pure passie brengt je verder. Niet een sjabloon waar je in moet passen.’

FOTO RONALD TILLEMAN

van mondige musea.’ Ik was toen conservator bij het Centraal Museum in Utrecht. Want ik dacht echt van: dit kan zo toch niet doorgaan? “Nu heeft iedereen het over mondige burgers, maar toen was dat eigenlijk nog niet zo helder. Ook niet wat de consequenties daarvan voor de museale sector zouden zijn. Dat was een hele goede periode, want ik was voortdurend bezig om daarover de degens te kruisen met alles en iedereen. Dat resulteerde uiteindelijk in het manifest, waarin de vragen gesteld werden: moet de museale wereld niet eens wat diverser worden? Moeten we ons publiek niet serieuzer gaan nemen?’” Musea waren nogal zendgericht. “Ja, het was echt command and control. Gewoon helemaal het oude model. Ik was toen, in 2009, ook bezig met een tentoonstelling over Indonesische kunst. Binnen het Centraal Museum zeiden collega’s tegen mij: ‘Dat moet je toch helemaal niet doen? Dat heeft toch helemaal geen kwaliteit?’ Dat westers etnocentrisme was zo sterk. Daar ben ik in dat manifest ook tegen van leer getrokken. En de zin OPZIJ 2019

Feministische meetlat die het meest resoneerde in het publieke debat was ‘dat musea bolwerken waren van westers etnocentrisme en mannelijk egocentrisme’. Nou echt, die hakte erin. Maar we legden wel de vinger op de zere plek toen, en als je nu kijkt hoe het debat zich verder heeft ontwikkeld sindsdien – ook met zo’n Gouden Eeuw-discussie heel recent.” Wat vind je daarvan? “Ik vind het heel dapper dat ze dat doen. Je ziet ook dat het veel losmaakt en dat ze daarna veel uit moeten leggen. Wat ik er jammer aan vind, is dat je er als museum moet zijn voor iedereen. Nu begrijpt een groot deel van de bevolking, het hele middensegment, het niet. Je mag het woord ‘Gouden Eeuw’ wel gebruiken, alleen moet je er wel een bijsluiter bij geven. En je moet je realiseren – en dat was ook ons commentaar vanuit de Lakenhal – dat de Gouden Eeuw als term belangrijk is als aanduiding van de eeuw van Rembrandt en zijn tijdgenoten. “Ik denk dat ik het zelf anders had aangepakt, maar ik zie het wel heel duidelijk als een symptoom van deze tijd. Als onderdeel van die paradigmaverschuiving die hoe je het ook wendt, of keert, gewoon doorgaat.” Hoe implementeer je dat hier in De Lakenhal? “Het is onze missie om mensen met nieuwe ogen naar het Leidse verleden te laten kijken. Een museum moet caleidoscopisch zijn in zijn perspectief. Daar zit een soort beweeglijkheid in. We zeggen ook altijd dat we heen en weer bewegen op de as tussen verleden en heden. In het museum hebben we de galerij van Leidens roem, maar je kunt ook zeggen galerij van Leidens vergissingen. Want je kunt zien hoe mythes zijn ontstaan over het verleden. Net als er een mythe is ontstaan over de Gouden Eeuw. Je kunt laten zien dat dat toen in die tijd paste, maar nu niet meer. Als het goed is kun je je publiek in stapjes meenemen door amusement, door een empathische blik. Dat is wel wat mij heel erg drijft. Dus niet het bevestigen van nationalisme, maar het laten zien hoe dat in de loop der geschiedenis zijn rol heeft gehad, waar dat mis is gegaan en wat dat betekent voor vandaag.” O

OVERWEGING De Lakenhal is een relatief klein museum met ongeveer 30 fte, waarvan het merendeel vrouwen. Er is een keurig beleid waarin wordt gestreefd naar meer mannen en diversiteit. In de museumwereld zijn de vrouwen in alle geledingen ruimschoots in de meerderheid. Geen wonder, want kunstgeschiedenis is een studie waar vooral vrouwen zich voor inschrijven. Maar met de opkomst van studies waarbij kunst en management gecombineerd worden, zoals ook op de Reinwardt Academie, neemt het aantal mannen toe. Grote uitzondering is het aantal vrouwelijke directeuren bij de grote musea, want waar bij de middelgrote en kleine musea de vrouwelijke directeuren de overmacht hebben, is het bij de grote top twintig niet zo goed gesteld. Dus de Lakenhal haalt op z'n sloffen een vette voldoende, maar die grote musea moeten qua directie en bestuur nog wel een flinke draai maken. Maar dat moet gezien het aanwezige potentieel ook goedkomen. 44

EINDSCORE 10

8+ 7

Abonnee worden

NEEM NU EEN ABONNEMENT VOOR

12x OPZĲ en ontvang een sjaal van Sjaalmania ter waarde van €89,95 CADEAU!

? 9

12x OPZIJ + SJAAL VOOR

€ 83,50

Materiaal: 8% cashmere, 47% merino wol, 30% viscose, 15% polyamide

LIEVER 6x OPZIJ VOOR €41,50?

Dan ontvangt u een bol.com cadeaubon t.w.v. €10,-

Keuze uit deze drie kleuren. Wil je meer kleur? Kijk en koop er dan zelf een bij sjaalmania.nl

GA NAAR OPZĲ.NL Deze aanbieding is geldig zolang de voorraad strekt. De eenmalige bezorgkosten bedragen €4,95. Het abonnement is tot wederopzegging en wordt na de actieperiode (12 nummers) verlengd met een jaar. Er geldt een opzegtermijn van drie maanden. Betalingsvoorwaarden en overige informatie zijn opgenomen in het colofon. OPZIJ 2019

Boardroom

doelgericht “Bij het Prins Claus Fonds zeggen we ‘cultuur is een basisbehoefte’. Cultuur is wie je bent en cultuur is je identiteit. Wie definieert jouw cultuur? Cultuur kan door jou gedefinieerd zijn, door geschiedenis, door je omgeving. Maar uiteindelijk is het jouw identiteit. En dat moet je respecteren.” In gesprek met Joumana el Zein Khoury (44), directeur van het Fonds. DOOR MARIAN N E VE R H OE VE N

ou je iets willen zeggen over hoe je je werk organiseert? Hoeveel mensen werken er, hoeveel mannen en hoeveel vrouwen? Al gok ik voornamelijk vrouwen? “Haha, we hebben één man op kantoor. We proberen het echt, maar het lukt niet.”

FOTO OMAR IMAM

Dat is wel echt iets van NGO’s en goede doelen: er werken voornamelijk vrouwen. En er zijn veel

vrouwelijke directeuren. “Ja, in de culturele sector zijn de vrouwen in de meerderheid. Bij het Prins Claus Fonds (PCF) zijn er sinds de oprichting drie directeuren geweest: allemaal vrouwen. Het is eigenlijk wel fijn. Ik weet niet precies waarom. Nou ja, ik denk dat ik het wel weet: vrouwen hebben meer affiniteit met kunst en cultuur en zo. Misschien ook omdat het minder goed betaalt. Ik weet niet of dat er wat

Boardroom mee te maken heeft. (lacht) “Dit jaar heb ik een Breakfast Club opgericht met collegadirecteuren, waaronder ook een aantal mannen. Heel informeel.” Hoe ben jij je op die stoel terechtgekomen? “Ik ben dertien jaar geleden voor het PCF naar Nederland verhuisd, toen nog als medewerker. Ik werkte als freelancer in Parijs in de ontwikkelingssamenwerking en fondsenwerving in de Arabische culturele sector. Ik had veel verschillende cliënten, waaronder het PCF. Toen was er een vacature waar mijn naam op stond. (lacht). Dat was in 2006.” Je hebt arts administration gestudeerd? “Ja, ik heb eerst rechten gestudeerd. Dat heb ik vier jaar gedaan, en heb ook altijd gedacht dat ik advocaat wilde worden. Dat was mijn droom vanaf mijn tiende. Een rare droom om te hebben, het is niet zo’n inspirerende droom. “Maar na vier jaar realiseerde ik me dat het gewoon niets voor mij was. Ik wist niet wat ik dan wel moest doen. Ik heb persoonlijkheidstesten gedaan, die meestal niet werken maar in mijn geval wel. Ik heb twee hele dagen van die testen gedaan en daarna zeiden ze: we hebben één heel specifiek iets voor ogen voor jou. Het is heel erg nieuw. We zien dat je van management houdt en dat je heel erg geïnteresseerd ben in kunst en cultuur: arts & management. Ik dacht oké: ik belde mijn vader en zei ‘ik heb mijn leven gevonden’! “Die studie heb ik afgerond in Parijs en daarna heb ik me aangemeld in New York, Columbia University, voor arts administration. Het was echt een ongelofelijk leuke studie. Ik kon bij elke faculteit terecht: ik deed business met de MBA studenten, ik deed kunstgeschiedenis bij de faculteit kunstgeschiedenis. Dat heeft echt mijn ogen geopend,

hoe die Amerikanen dingen doen. En al helemaal wanneer het om fondsenwerving gaat.” Want in Amerika verbinden ze graag hun naam aan grote donaties. Maar in Nederland doen we dat niet of nauwelijks. “Ja, ik kwam natuurlijk uit Frankrijk, en daar hadden we sowieso een hele andere situatie: daar ondersteunt de overheid de culturele sector veel meer. Dus dat was voor mij, met mijn Franse achtergrond, heel erg nieuw. Na Columbia ben ik teruggegaan. Ik wilde graag praktisch aan de slag met het liefst Arabische organisaties, want ik had me tijdens mijn studie echt op de Arabische wereld gericht. In 2006 kregen mijn man en ik ons eerste kind en mijn man had een baan aangeboden gekregen in Libanon en ik een baan bij het PCF. Dus het leek moeilijk kiezen. Maar toen brak in 2006 de oorlog uit in Libanon, dus zijn we naar Nederland gegaan. Ik ging toen bij het PCF over het grants and collaborations-programma, waar alle projecten binnenkomen. Het was echt fantastisch. Dat heb ik zeven jaar gedaan.” En toen toch weg bij het PCF? “Ik was echt klaar voor de volgende stap. Maar er was geen volgende stap bij het PCF, behalve de functie van directeur. En die was bezet. “Ik ben toen twee jaar directeur van de Lutfia Rabbani Foundation geweest en het was fantastisch dat ik feitelijk carte blanche kreeg en onder andere een groot evenement in het Vredespaleis mocht organiseren dat door minister Koenders werd geopend, wat veel gewicht in de schaal legde. “En toen kwam opeens de functie van directeur PCF weer op de markt. Het PCF was echt mijn eerste liefde. Als je eenmaal in het Fonds zit, is het heel moeilijk weer weg te gaan. Dus heb ik gesolliciteerd. Ik wist dat ik de baan aankon, maar ik wist niet zeker of ze me zouden kiezen omdat ik niet Nederlands was. Ik vond het dapper en waardevol om zo out-of-the-box te denken. Je woont in Den Haag, wat destijds makkelijk was omdat het fonds er toen ook nog zat. Waarom zijn jullie naar Amsterdam verhuisd? “Nou, wil je de officiële versie of de onofficiële versie? Zowel de vorige directeur als de voorzitter woonden in Amsterdam. Amsterdam had ons een prachtig kantoor aangeboden, het kantoor aan de Herengracht OPZIJ 2019

Boardroom

‘Het PCF was echt mijn eerste liefde. Als je eenmaal in het Fonds zit, is het heel moeilijk weer weg te gaan.’

waar we vandaag de dag nog zitten. Een prachtige locatie, met een goede prijs. Dus het was gewoon logisch om naar Amsterdam te verhuizen. We werden ook steeds meer financieel onafhankelijk van het ministerie van Buitenlandse Zaken en het jaar waarin we verhuisden zijn we ook gestart met de fondsenwerving.” Hadden jullie nauwe banden met het ministerie? “In de eerste tien jaar van ons bestaan bestond ons budget uit een gift van de overheid. We hoefden toen zelf helemaal geen fondsen te werven. We bestaan nu 23 jaar, dus we hebben dertien jaar gehad om ons aan te passen als organisatie en op eigen benen te leren staan. Maar daarvoor was het echt paradijselijk.” Hoe gaat het nu? “Het was nogal een proces. Het was echt wel moeilijk voor de organisatie om die ommezwaai te maken. Dat had veel consequenties: voor het bestuur, het soort communicatie, tot de financiële verslaggeving door de accountant. Op zo veel manieren. Maar uiteindelijk weten we nu hoe we fondsen moeten werven.” Ook dankzij je ervaring in Amerika wellicht? “We hebben een goede fondsenwervingsstrategie ontwikkeld en hebben ons op drie dingen gericht. Ten eerste op de individuele donateurs. Ten tweede op de samenwerking met andere organisaties, internationaal en nationaal. Ten derde op stichtingen en het ministerie van Buitenlandse Zaken. Dus nu werven we eigenlijk een groot gedeelte van ons eigen budget. Even iets anders: je noemde het bestuur. Want jij bent de directeur. Maar in Nederland ben je directeur-bestuurder met een raad van toezicht, of je hebt de directeur en dan het bestuur, dat eindverantwoordelijk is. “Ik ben directeur met een bestuur. Dat is interessant want veel stichtingen zijn aan het 48

veranderen naar het directeur-bestuurder format. “Wij hebben altijd een directeur en een bestuur gehad. Daar zal altijd wel wat verschil van mening zitten. Dat is normaal en vaak zelfs behulpzaam. We hebben de stap gemaakt van een niet-fondsenwervende organisatie, naar een fondsenwervingsorganisatie. In het begin bestond het bestuur voornamelijk uit wetenschappers, kunstenaars, allemaal georiënteerd op kunst. In een veranderende organisatie is het logisch dat er ook in het bestuur veranderingen plaatsvinden. Een bestuur moet divers zijn samengesteld en diverse kennis hebben, en je ook daadwerkelijk kunnen ondersteunen. “Ja. Dat is wat prins Claus ook echt wilde. Om zichzelf met die kennis te omringen. Toen we de omslag maakten, moesten we overstappen op een andere samenstelling van het bestuur. Er is ergens een gulden middenweg. Er is een punt waarop er te veel business is en te weinig cultuur. Toen ik begon vond ik dat er te veel zakelijk was. Ik was blij dat het bestuur dat ook vond. Toen hebben we echt gezocht naar een ander soort mensen voor het bestuur. Toen veranderden het niveau en de onderwerpen van de discussies ook gelijk. “Je moet sowieso als organisatie continue benchmarken en je aanpassen aan veranderende omstandigheden.” En je bent zelf ook bestuurslid, zoals bij het IDFA. “Het is grappig want ik zie ook hoe ik gelijk verander wanneer ik op de stoel van bestuurslid zit of op de stoel van directeur. Ik zie mezelf in een andere rol met een andere verantwoordelijkheid. Als lid van het bestuur van IDFA bijvoorbeeld zeg ik dingen waarvan ik denk ‘oh mijn god’, hoeveel weet ik daar nou echt van? Ik ga vier keer per jaar naar bestuursvergaderingen, ik krijg informatie gedurende het jaar, ik ga naar evenementen et cetera. Maar ik weet niets echt door en door. Om zo veel macht te hebben als bestuur en beslissingen te kunnen maken en verantwoordelijkheid te kunnen nemen, terwijl ze helemaal niet zo diep in het werk zitten. Maar het is goed om een orgaan te hebben buiten de organisatie, die scherp houdt los van de dagelijkse gang van zaken.” Ga je nog weleens naar Libanon? “Mijn ouders zijn nog steeds in Libanon. Zij zijn in 2003 teruggegaan, toen het allemaal goed ging. Sindsdien zijn ze daar. De ouders van mijn man wonen daar ook.” Heb jullie elkaar in Libanon ontmoet? “Nee, in Parijs, en ik had niet gelijk door dat hij ook uit Libanon kwam, waar we – ondanks dat onze ouders daar wonen – niet getrouwd zijn. Dit omdat je in Libanon geen gemengd religieus huwelijk mag sluiten. En geen van ons beiden wilde zich bekeren. “We hebben drie kinderen. Ik ben bevallen in Nederland, en dat – voor mij nog heel bijzonder – zonder ruggenprik. Dus we zijn een multicultureel en divers gezin.” O

NU IN DE WINKEL voor â&#x201A;¬6,95

Of via de webshop: pinda-magazine.nl

Voorpublicatie

in de geschiedenis Alies Pegtel Tot vijftig jaar geleden waren mannen historici. Ze bekeken het verleden met een mannelijke blik en projecteerden geregeld seksevooroordelen op het verleden. De komst van vrouwelijke historici heeft de geschiedschrijving op z’n kop gezet. Vrouwen onderzoeken het verleden met andere vragen en nieuwe onderzoekstechnieken. Zo diepen ze haar stem op uit archeologische resten en de archieven. OPZIJ-redacteur en historica Alies Pegtel schreef daarom Zij in de geschiedenis, een rondleiding door het verleden, waaruit wij het hoofdstuk over vrouwelijke oorlogsjournalisten mogen voorpubliceren.

et boek legt de mechanieken bloot waarmee vrouwen altijd een bijrol in de geschiedenis werd toegeschreven, terwijl dat geregeld ten onrechte was. Het klassieke geschiedverhaal is hiermee niet zomaar vervangen, maar het is hoog tijd dat vrouwen zich het verleden toe-eigenen. “Als westerse vrouw prijs ik mezelf gelukkig dat ik in deze tijd leef. Vrouwen hebben stemrecht, volgen onderwijs, mogen werken, hebben een keuze om te trouwen, hoeven geen kinderen te krijgen of het huishouden te doen voor hun echtgenoot aan wie zij juridisch onderworpen zijn. De emancipatie van de afgelopen eeuw is een geweldig succes. “Toch is dit een feministisch boek. Ik heb het geschreven met de bedoeling eraan bij te dragen dat vrouwen hun plaats in de geschiedenis hervinden. Ikzelf studeerde

geschiedenis in Amsterdam eind jaren tachtig. Er waren schat ik evenveel meisjes studenten als jongens, maar het viel me niet op dat vrijwel alle hoogleraren man waren en dat mannen onze studieboeken hadden geschreven. Ik ben pas laat feministisch ontwaakt. Want vrouwen schreven geen geschiedenis en maakten – in de ogen van mannelijke schrijvers – geen geschiedenis. Mannen bepaalden hoe vrouwen moesten leven en wat er van dit leven bewaard bleef. Dat was niet veel. En wat er was, werd niet erg serieus genomen. “Dit heeft tot op de dag van vandaag effect op hoe wij over vrouwen denken en wat wij van ze verwachten. Van de Romeinse matrona tot de hedendaagse Hollandse bakfietsmoeder loopt een ragfijne draad die zichtbaar wordt als we de historie vanuit vrouwelijk perspectief bekijken.”

Voorpublicatie

Martha Gellhorn

Hoofdstuk 12 - One of the guys Vrouwelijke journalisten aan het front Net als in de geschiedschrijving druppelden vrouwen aan het begin van de vorige eeuw de oorlogsverslaggeving binnen, zij het mondjesmaat. Tot dan toe was het maken van ‘a rough draft of history’, zoals de Amerikaanse Marie Colvin (1956-2012) haar werk als oorlogsverslaggever typeerde, in mannenhanden. Onder oorlogscorrespondenten heerste een ons-kent-onscultuur die op z’n zachtst gezegd vrouwonvriendelijk was. Meedogenloosheid, avontuurzucht, uithoudingsvermogen, kameraadschap – volgens de verslaggevers zelf waren het typische mannelijke eigenschappen waarover een succesvol oorlogsverslaggever moest beschikken. En vrouwen ontbeerden die helaas. Lilian Ducelle (1919-2013) was voor zover bekend de eerste vrouwelijke oorlogsverslaggever geboren op Nederlands grondgebied, in Nederlands-Indië. In 1945 trad ze toe tot de Regeringsvoorlichtingsdienst als oorlogscorrespondent en reisde met haar typemachientje en een kist boeken Java rond. Na de tweede politionele actie maakt Ducelle reportages tussen de snipers en landmijnen en stuitte ze op vermoorde Hollandse soldaten.

Zelf vond ze haar werk niets bijzonders, ze maakte geen onderscheid tussen man en vrouw. Wel karakteriseerde Ducelle zichzelf als ‘hondsbrutaal’ en ‘vrijgevochten’. In 1954 vertrok ze met haar man, net als zij journalist, naar Nederland waar zij samen het blad Moesson zouden oprichten, over en voor de Indische gemeenschap in Nederland. Veel beroemder nog is de Amerikaanse Martha Gellhorn (1908-1998), de grootste oorlogscorrespondent van de twintigste eeuw. In de ruim zestig jaar die ze actief was, coverde ze met gevaar voor eigen leven vrijwel ieder wereldconflict dat ertoe deed. Haar eerste ingrijpende ervaring beleefde ze tijdens de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939). Pas in 1991 bij het uitbreken van de oorlogen op de Balkan liet ze verstek gaan. Karakteristiek voor Gellhorns journalistieke aanpak was dat ze het front meestal links liet liggen en het achterland in trok om daar de verhalen op te tekenen. In tegenstelling tot het gros van haar mannelijke collega’s deed ze geen verslag van het verloop van een gevecht en andere legeractiviteiten, maar beschreef ze de lotgevallen van gewone mensen die plots OPZIJ 2019

Voorpublicatie Oriana Fallaci

D-day. De naam Hemingway wilde ze nooit meer horen. Ze vreesde al dat men haar zou gaan herinneren als ‘vrouw van’, en ondanks haar eigen wapenfeiten is dat soms ook het geval. De inmiddels wereldberoemde Martha Gellhorn woonde de laatste decennia van haar leven in Londen, waar ze zich omringde met jonge journalistes. Als ‘one of the guys’ had ze nooit veel op met het feminisme. Desondanks werd ze – ‘een excentriekeling’, zoals ze zichzelf noemde – een rolmodel voor vrouwelijke oorlogscorrespondenten.

verzeild waren geraakt in een oorlog. Hoewel ze al snel naam maakte met haar indringende human-interestreportages – als een van de eersten bezocht ze na de bevrijding concentratiekamp Dachau – was ze liever een man geweest. Als vrouw hoorde ze overduidelijk nergens thuis, vond ze zelf. Voor een bestaan in de schaduw van een man was de ambitieuze, rusteloze Gellhorn niet in de wieg gelegd. Zelf was ze de eerste om dit te erkennen. “lk ben niet zo’n huisvrouw,” schreef ze in 1940. Dit was net voor ze de scheiding aanvroeg van haar eerste echtgenoot, de befaamde schrijver Ernest Hemingway, met wie ze op Cuba woonde. Hun toch al onstuimige huwelijk explodeerde toen hij een opdrachtgever voor haar neus wegkaapte, en in haar plaats als correspondent afreisde om op 6 juni 1944 de invasie van de geallieerden in Normandië te verslaan. Een furieuze Gellhorn liet dit niet op zich zitten; zonder journalistieke accreditatie scheepte ze zich stiekem in op een hospitaalschip en maakte alsnog de betere reportage van 52

Gellhorn volgend zijn verscheidene vrouwen op zoek gegaan naar de verhalen achter de oorlogslinies. Een van hen was Marie Colvin (1956-2012) die op reis altijd een exemplaar bij zich had van Gellhorns bundel Face of War (1959). Colvin was ook bij leven al een legende, met het kenmerkende ooglapje dat ze droeg nadat ze in de burgeroorlog in Sri Lanka haar linkeroog was verloren. Net als de eveneens kettingrokende Gellhorn versleet Colvin een reeks foute mannen en was ze door al haar intense oorlogservaringen te rusteloos voor een leven in vredestijd. In 2019 verscheen A Private War, een film over haar leven, dat in 2012 tragisch eindigde in de Syrische stad Homs terwijl ze aan het werk was. Hoewel dit naar schatting de vierde Hollywoodproductie was over een vrouwelijke oorlogscorrespondent – de afgelopen decennia verschenen tientallen films over mannen – illustreert de film de toegenomen aandacht voor vrouwen in de oorlogsjournalistiek. Ook de compromisloze Italiaanse journaliste Oriana Fallaci (1929-2006) – steevast met sigaret op de foto – zorgde ervoor dat meisjes gingen dromen van een baan als

Voorpublicatie

journalist. Als eerste vrouw drong ze door tot tal van wereldleiders die ze kritisch ondervroeg. Vanaf de frontlinie versloeg ze oorlogen in Vietnam, Cambodja en Libanon. Net als Gellhorn en Colvin had ze een ongelukkig privéleven en ook haar turbulente ervaringen op dit vlak schreef ze van zich af. Over haar grote liefde voor een Griekse rebel schreef ze Een man (1981) en over het kind van hem dat ze tot haar grote verdriet verloor Brief aan een nooit geboren kind (1975). Het werden haar beroemdste boeken. Als geboren individualiste had zij net als Gellhorn niets op met het feminisme. Maar Fallaci, die opgroeide in een verzetsgezin tijdens de Tweede Wereldoorlog, was intuïtief tegen iedere vorm van onderdrukking. Ver voordat BBCcorrespondente Sue Lloyd-Roberts (1950-2015) verslag deed van het wereldwijde geweld tegen vrouwen in haar bundel De oorlog tegen vrouwen (2016), trok Fallaci de wereld over om vrouwen over hun situatie te bevragen. In De nutteloze sekse (1961) schreef ze dat een vrouw het slechtst af was in de ‘afschuwelijke’ islamitische landen in het Midden-Oosten. Daar was ze minder waard dan een kameel en moest gehuld gaan in een ‘lijkwade’, de boerka. Tijdens een interview met ayatollah Khomeini in Teheran rukte ze in 1979 pardoes haar chador af, ‘dit stomme middeleeuwse vod’. Khomeini verliet hierop de kamer, maar kwam later terug. La Fallaci bleef consequent in haar kritiek op de islam. Na de terroristische aanslagen van 9/11, die ze van nabij meemaakte in haar huis in Manhattan, werd haar kritiek zo radicaal dat velen haar beschouwden als islamofoob. Dat ze werd veroordeeld om de felle kruistocht die ze voerde tegen ‘de lafheid’ van Europa om zich te weren tegen wat zij zag als een doelbewuste Europese invasie van de islam, kon haar als zeventiger niet schelen. ‘Ik open mijn grote mond en ik zeg wat ik denk.’ Op het einde van haar leven kreeg Fallaci nog bezoek van de afvallige Somalische moslima Ayaan Hirsi Ali (1969), voormalig Kamerlid van de VVD, die haar strijd tegen de islam inmiddels vanuit haar nieuwe thuisland Amerika was gaan voeren. Sinds de Golfoorlog in de jaren negentig waar ook Fallaci nog verslag van deed, zijn vrouwelijke oorlogsreporters geen zeldzaamheid meer. Het omgekeerde is het geval: in het Midden-Oosten zijn vrouwelijke buitenlandverslaggevers tegenwoordig in de meerderheid. In Arabische landen is het voor een man cultureel vaak ongepast om lokale vrouwen aan te spreken. Het is er volgens de huidige Volkskrant-correspondente Ana van Es (1985) daarom voor een vrouwelijke verslaggever gemakkelijker om te werken. Met een hoofddoek om valt een vrouw ook nog eens minder op, in onveilige gebieden een voordeel. O

Alies Pegtel - Zij in de geschiedenis, wat mannen nooit vertelden €12,50 (Walburg Pers) OPZIJ 2019

Reportage Buitenland

IN DE BAK

in AlbaniĂŤ

Xhulie en Jola 54

Reportage Buitenland

“A Xhulie en Jola

Albanië telt maar één vrouwengevangenis: Ali Demi. De meeste vrouwen komen hier terecht uit armoede; ze zitten vast voor bedelen, drugskoerierschap of prostitutie. Door de nog altijd aanwezige corruptie binnen het rechtssysteem is het voor veel vrouwen lastig om een eerlijk proces te krijgen. Ze kunnen geen advocaat betalen en de advocaten die ze toegewezen krijgen door de staat komen vaak pas op de dag van de zitting opdagen. Hierdoor is de situatie voor vrouwelijke gedetineerden lastig en hebben ze vaak geen sociaal of financieel vangnet die hen kan helpen. Een blik achter de tralies. D O O R PA U L I E N B A K K E R F O T O G R AF I E B E R N A D E T D E P R I N S

ls ik had gestudeerd, had ik hier misschien niet gezeten,” zegt Lola (33). “Dan had ik meer geweten en zou ik veel later trouwen. Eerst naar de universiteit, dan een baan vinden, mijn familie helpen aan een beter huis. En dan pas trouwen.” Lola had graag literatuur gestudeerd, maar toen haar jongere zus een relatie bleek te hebben, huwde haar vader Lola snel uit aan een neef. Ze was achttien. Het stel ging bij zijn ouders wonen en ze kregen een zoontje. Lola ging zelfs van haar man houden. Maar het ging mis nadat Lola beviel van een tweede. Het jongetje stierf na twee maanden – wiegendood zegt ze zelf, maar haar schoonouders klaagden haar aan voor moord. “Mijn man zei: ‘Zeg niets in de rechtbank, we hebben het geregeld met de rechter.’ Ik was getraumatiseerd en toen ze me vroegen om de papieren te tekenen, deed ik dat.” Lola zit een straf uit van zestien jaar en acht maanden. Haar man is inmiddels hertrouwd. Vrouwen in Albanië krijgen, door een opeenstapeling van factoren, lange straffen. Om te beginnen: een op de drie kan geen advocaat betalen. Een advocaat van de staat krijgt veertig euro voor een zaak en komt vaak pas opdagen in de rechtbank. Ten tweede hebben de vrouwen vaak niet het geld om politieagenten of de rechterlijke macht om te kopen. Iets wat veelvuldig gebeurt in Albanië. In een poging de corruptie tegen te gaan, worden momenteel alle rechters door de mangel gehaald OPZIJ 2019

Reportage Buitenland en moeten ze aantonen hoe ze aan hun inkomsten zijn gekomen. Tot nu toe blijkt slechts een magere veertig procent ‘schoon’ te zijn. Ten derde: als vrouwen eenmaal vastzitten, voldoen ze vaak ook niet aan de voorwaarden voor vervroegde vrijlating. Net als in Nederland bestaat wettelijk het recht om bij goed gedrag na het uitzitten van twee derde van de straf vrij te

Laatst kwam de vrouw van mijn broer langs en zei tegen mij: ‘Als je vrijkomt, zorgen we dat je snel weer trouwt.’ Toen zei ik: Ho! Nee. komen, maar in Albanië moeten gedetineerden daarvoor met een advocaat terug naar de rechter. Die beoordeelt of het kan: of de vrouw een stabiel thuisfront heeft, met een baan en een huis. Na een jarenlange celstraf is dat vaak niet meer het geval. Oud-gevangenisdirecteur Marinela Sota, zelf een veertiger, zegt: “We zijn een door mannen gedomineerde samenleving. Soms nemen vrouwen ook de schuld op zich voor daden die zijn verricht door hun man. Dat doen ze doordat ze laagopgeleid zijn en vanwege de culturele druk. Ze zijn niet gewend om voor zichzelf op te komen.” Sinds Albanië in 1990 het communisme losliet, een paar jaar na het overlijden van dictator Enver Hoxa, en de transitie naar democratie begon, zijn het vooral laagopgeleide vrouwen die terecht komen in Ali Demi, constateert Sota. “We hebben een strenge strafwet, maar je kunt criminaliteit niet alleen met straffen tegengaan. Wat we nu veel zien zijn economische misdaden die voortkomen uit armoede. In 2000 hadden veel vrouwen in de gevangenis hun middelbare school afgemaakt, nu zie je dat steeds minder.” 56

Ook Vera (42) werd op haar achttiende uitgehuwelijkt. Vera’s man was twee keer zo oud als zij. Hij dronk en sloeg haar. Het geld dat ze in een schoenenfabriek verdiende – 120 euro in de maand – moest ze aan hem afstaan. Ze kregen twee zonen maar in 2013, toen hij haar voor de zoveelste keer sloeg, was het genoeg. “Hij sloeg me zo hard dat ik van het balkon van de tweede verdieping ben gesprongen en in het ziekenhuis belandde.” Ze werd opgenomen door de nonnen en vroeg een scheiding aan. Een jaar later belandde ze in de gevangenis na een anonieme klacht: ze zou vrouwen hebben aangezet tot prostitutie. Ze kreeg vier jaar. Geweld in relaties speelt een grote rol in Albanië. In een net verschenen onderzoek van UNDP (United Nations Development Programme)onder 3400 huishoudens vertelde een op de drie vrouwen op het moment van het interview te maken te hebben met geweld in hun relatie. 47 procent van de vrouwen meende dat men enige mate van geweld in een relatie te accepteren heeft. Oud-gevangenisdirecteur Sota geeft tegenwoordig college aan de Universiteit van Tirana, de hoofdstad van Albanië. Ze verliet het gevangenissysteem toen de politieke druk haar te groot werd; steeds meer beslissingen werden op het ministerie genomen en kwamen voort uit partijpolitiek. Ze was niet vrij om haar mening te geven. “Zonder vrijheid kun je jezelf niet uitdrukken. Als je jezelf niet uitdrukt, begrijp je jezelf niet echt. Het is een proces – als je kunt praten, kun je je eigen ideeën ontwikkelen.” Voor Lola kwam die vrijheid juist pas toen ze in Ali Demi terecht kwam. “Buiten was ik getrouwd, ik was onderdanig aan mijn man, gaf niet snel mijn mening. Hier vond ik een ander deel van mijzelf. Ik reflecteer op mezelf. Ik heb geleerd dat ik sterk ben en dat ik van binnen een optimist ben. Laatst kwam de vrouw van mijn broer langs en zei tegen mij: ‘Als je vrijkomt, zorgen we dat je snel weer trouwt.’ Toen zei ik: Ho! Nee. Ik ga eerst werken, dan een huis kopen. Straks als ik vrijkom, ga ik mijn eigen leven leiden.” De overgang naar buiten is nog niet zo makkelijk, merkte Vera, die Lola voorging. “Mensen beoordelen je. Ik heb dat allemaal achter me gelaten, maar dat is de mentaliteit die me hier gebracht heeft.” Ze deed binnen vriendschappen op voor het leven. “De dag dat ik vrijkwam schaamde ik me. Ik kon niet van mezelf houden; ik wist niet waar ik heen zou gaan. Een vriendin uit de gevangenis nam me in huis en daar heb ik de eerste vijf maanden gewoond.” Toen Dorie met verlof mocht en haar familie in het buitenland was, wachtte Marsela, die al eerder vrijkwam, op haar. Dorie (32) kreeg ruim zeven jaar voor het smokkelen van 44 kg wiet: “Ik deel nu een kamer met een schizofrene vrouw die het hoofd van haar man met een bijl in tweeën gehakt heeft. Ik geef haar altijd haar zin, natuurlijk. Ik wil haar niet boos maken. Ze krijgt nu goede medicijnen,

Reportage Buitenland ALBANIË: VAN COMMUNISME NAAR DE EUROPESE UNIE Tijdens de Tweede Wereldoorlog kwam Albanië, gelegen op de Balkan, onder communistisch bewind te staan. Na de ineenstorting van het communistisch regime volgden in 1991 democratische verkiezingen. Sinds 2009 is Albanië bezig met de toetreding tot de Europese Unie. Maar dat valt nog niet mee. Het land kampt nog altijd met corruptie en wijdverspreide, georganiseerde criminaliteit. Justitiële hervorming en democratisering van de overheid werden daarom een pijler voor het lidmaatschap van Albanië. Tijdens een stemming van de Europese Commissie in juni 2018 over het lidmaatschap van Albanië stemde de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken, Stef Blok, tegen. Volgens hem schendt Albanië nog steeds de Kopenhagen-criteria. Deze criteria voor toetreding tot de Europese Unie zijn bijvoorbeeld het hebben van een

stabiele rechtsstaat en democratie, een goedwerkende markteconomie en het implementeren van de weten regelgeving van de EU. Het is niet goed gesteld met gendergelijkheid in Albanië. Zo laten cijfers van de United Nations Development Programme (UNDP) zien dat meer dan de helft van de Albanese vrouwen weleens slachtoffer geworden is van huiselijk geweld. Ook wordt nog altijd verwacht dat vrouwen thuisblijven om voor de kinderen te zorgen in plaats van dat zij toetreden tot de arbeidsmarkt of gaan studeren na het afronden van de middelbare school. De werkloosheid in het land hoog, vooral onder vrouwen, en het gemiddelde maandsalaris is laag: men verdient tussen de tweehonderd en vijfhonderd euro per maand. Overwegend armoe troef dus.

Lidja kookt voor Albana OPZIJ 2019

Reportage Buitenland Haar familie woont nog steeds in Italië, maar buiten stond exgedetineerde Marsela haar op te wachten. “Ze zei: ‘Stop met piekeren, alles komt goed.’ Dit zijn de jaren dat ik een gezin had kunnen stichten. Een baan vinden. Mijn leven op poten had kunnen krijgen. Waarom heb ik al deze jaren verspild? Straks begin ik bij nul. Als je vrij bent, komen dingen niet naar je toe. Mensen hebben een oordeel over je. Dat ben ik inmiddels wel gewend, ik trek me er niets meer van aan, maar krijg ik wel kansen? Ik zie mensen die veel van me houden en toch niets voor me kunnen doen.” Lidja belandde door een vriendin in de gevangenis; ze heeft nu alleen nog ‘stukjes vriendschap’ met Albana.

We brengen nu 24/7 met elkaar door, dat heb ik niet eerder met een vriendin gedaan.

Dori op verlof met Marcela

maar als ze die niet neemt, weet ik niet wat er gaat gebeuren.” Toen haar familie naar Italië vertrok kwam Dorie, omdat ze geen visum had, al op haar vijftiende op zichzelf te wonen. “De gevangenis maakt je gek,” zegt ze. "Je bent hier nooit alleen en de hele dag krijg ik te horen: doe dit, doe dat. Ik blokkeer en kan het wel uitschreeuwen. Maar ook dat recht heb je niet.” Dorie komt over een halfjaar vrij en kreeg een proefverlof. 58

Lidja (33) kreeg twaalf jaar voor fraude. Ze werkte naast haar studie in een bar. Een bezoeker raakte geobsedeerd door haar en gaf haar steeds grotere cadeaus. “Hij ging rechtstreeks geld op mijn bankrekening storten.” Toen ze zes miljoen lek op haar rekening had staan – 45.000 euro – werd ze bang. “Ik vroeg hem te stoppen. Hij bleef me bellen en berichtjes sturen. Waar ben je? Wat doe je?” Ze vertrok naar Tirana, maar een paar jaar later kwam ze erachter dat haar beste vriendin zijn telefoonnummer van haar had gestolen, zich voor Lidja uitgaf, en, bewerend dat ze leukemie had, hem nog steeds geld afhandig maakte. Ze zitten nu vast in dezelfde gevangenis, maar praten niet meer met elkaar. Echt een beste vriendin heeft Lidja sindsdien niet meer gehad, maar ze gaat wel om met Albana (48). “Er is niemand die haar hier komt opzoeken. Ze is arm en ze is eerlijk. Het kost me niets om haar koffie te

Reportage Buitenland geven. Nu het Ramadan is, heb ik gezegd dat ik voor haar zal koken. Ik ben voorzichtiger geworden. Ik zit hier omdat ik eens te veel gedeeld heb met iemand van wie ik dacht dat ze een vriendin was.” Albana zit een straf uit van zeven jaar omdat ze haar nichtje zou hebben aangezet tot prostitutie. Buiten verdiende ze haar brood met het inzamelen van plastic. “Iedereen hier heeft zijn eigen issues,” zegt ze. “Ik drink mijn koffie het liefst alleen. Dan geniet ik er meer van. Ik heb hier wel stukjes vriendschap. Niet een hele. Ik weet niet waarom.” Xhulie en Jola leerden elkaar binnen kennen en hadden nog niet eerder zo’n innige vriendschap gehad. Jola (23): “Ik dacht eerder echte vriendschap te hebben gehad, maar nu merk ik dat dat niet zo was. Toen ik hier kwam, hebben mijn vrienden me nooit meer gebeld of opgezocht.” Ze zit een straf uit van bijna zeven jaar voor het met een mes bedreigen van haar date – het was zelfverdediging zegt zij; ze deed het uit jaloezie beweerde hij. Xhulie (27) is moeder van drie kinderen en kreeg bijna zeven jaar voor het commercieel doorverhuren van drie appartementen. “We brengen nu 24/7 met elkaar door, dat heb ik niet eerder met een vriendin gedaan. Ik heb me ook niet eerder zo geopend. We zitten hier vast en onze problemen gaan niet weg. Maar je moet echt iets overwinnen om je open te kunnen stellen. Er zijn altijd anderen die je in de gaten houden. Hier zie je beste vrienden ruzie met elkaar krijgen, elkaars geheimen op straat gooien, om het twee dagen later weer goed te maken.” Xhulie was voor Jola een grote steun, toen in 2018 op het laatste moment een aangekondigde amnestie niet doorging. Jola: “Ik was in alle staten. We huilden allebei en Xhulie troostte

Marcela op verlof met Dori

me. Stom vond ik mezelf toen, want zij had haar kinderen, en ik huilde alleen maar voor mezelf. Maar ze omhelsde me – en even voelde het alsof ik alsnog amnestie gekregen had.”

De gedetineerden hebben zelf een pseudoniem gekozen om herkenning te voorkomen. Deze publicatie is mede tot stand gekomen door bijdragen van Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten, Free Press Unlimited en het Matchingsfonds van De Coöperatie. Met dank ook aan gevangenisdeskundige Jan van den Brand en tolk Oltjona Beleshi. O OPZIJ 2019

Opinie Boerka

BOERKA VERBOD

OPZIJ-redacteur Alies Pegtel, is verrast dat veel feministen tegen het boerkaverbod zijn. Alies – voor de duidelijkheid: feminist in hart en nieren – vertelt ons waarom zij, samen met nog veel meer feministen, vóór het boerkaverbod is. De spanning tussen vrijheid van religie, emancipatie en artikel 1 in de grondwet. DOOR ALI ES P E G T E L

“M

am, je bent een racist!” Mijn zoon van dertien kan niet geloven dat ik voor het boerkaverbod ben. Ik leg hem uit dat ik geen racist ben, maar een feminist en dat de gelijkheid van vrouw en man mij voor alles gaat. Nog bijkomend van het verwijt van mijn zoon vertel ik hem dat een moslima zich in ons land helemaal niet van top tot teen hoeft te verhullen om haar geloof te belijden. Gelukkig niet. Mannen en vrouwen hebben het recht om precies hetzelfde gekleed te gaan. Ik vertel hem dat een boerka voortkomt uit een conservatieve religieuze

Kaouthar Darmoni (1968), directeur Atria, geboren in Tunesië.

Ze is moslima, studeerde aan de Sorbonne in Parijs, gender en media en heeft een dansschool. In Nieuwsuur 2019: Een vrouw draagt een nikab zodat haar schoonheid wordt bedekt en een man niet opgewonden raakt. Nou, laat die man maar leren met zijn libido om te gaan! Hij moet respect voor jou hebben. Als vrouw moet je niet de verantwoordelijkheid overnemen van mannen omdat die zich niet kunnen beheersen. De nikab is een vorm van onderdrukking van de vrouw. Bedoeld om vrouwen weg te cijferen uit de maatschappij, om een soort 'ghosts' van ze te maken.

ideologie die vrouwen geen enkel recht geeft, maar wel de plicht om haar lichaam buitenshuis te bedekken. Ik zie hem glazig kijken. Ik ben op mijn beurt een beetje geschokt. Waar haalt hij het vandaan dat ik racistisch ben omdat ik tegen boerka’s ben? Heeft hij dat soms op school opgevangen? Wordt daar dan niet verteld dat vrouwen en mannen voor de wet gelijk zijn? En dat dit geen vanzelfsprekendheid is, maar dat de seksegelijkheid in de vorige eeuw keihard is bevochten? In mijn ogen werpt het dragen van boerka’s, vrijwillig of niet, ons terug in de tijd. Het mag dan om een klein groepje vrouwen gaan, ik vind het belangrijk om de boodschap af te geven dat dit religieuze gewaad indruist tegen de vrijheden die de emancipatiestrijd ons heeft gebracht. Want net als in moslimlanden zoals Afghanistan en SaoediArabië waar vrouwen verplicht een

Opinie Boerka sluier dragen, zaten burgermeisjes eind negentiende eeuw hier ook opgesloten in huis. Het was ongepast om zonder mannelijke escorte naar buiten te gaan, en het was ook niet zonder gevaar. Loslopende vrouwen werden beschouwd als hoeren. Vrouwenkiesrechtsstrijdster en arts Aletta Jacobs werd na een bezoek aan een patiënt ‘s nachts eens belaagd door een handtastelijke agent die sneerde dat ze erom vroeg als ze zich zo laat in haar eentje op straat waagde. Haar medestrijdster Johanna Naber, oprichter van het Internationaal Archief van de Vrouwenbeweging, had als tiener geen eigen huissleutel en mocht alleen onder begeleiding van haar broer de deur uit. Beiden werd geleerd hun ogen bescheiden neer te slaan en te zwijgen als mannen het woord niet tot hen richtten. Voor vrouwen en mannen gold een dubbele moraal die ook ten grondslag ligt aan het dragen van een boerka. Vrouwen moeten hun lichaam bedekken tegen de wellustige blikken van mannen, moslimmannen mogen dragen wat ze willen. Dat doen ze ook, voor hen meestal geen traditionele djellaba, maar sneakers, baseballpetjes en jeans. De boerka is niet zomaar een zwarte lap stof, het is een gewaad dat hoort bij een onderdrukkend patriarchaal systeem dat draait om beheersing van de zedelijkheid van vrouwen. Het is wat mij betreft een attribuut dat uitdrukking geeft aan de rechteloosheid en ongelijkwaardigheid van de vrouw,

Cisca Dresselhuys (1943), journalist,

oud-hoofdredacteur van OPZIJ. Boerka, hoofddoek, hoed en pruik: weg ermee. Bij zowel de hoofddoek als de boerka speelt dezelfde kwestie, namelijk: vrouwen dragen hiermee een kledingstuk dat door religieuze leiders – mannen – bedacht is. De achterliggende gedachte: vrouwen moeten zichzelf bedekken, zodat ze mannen niet op ‘slechte’ gedachten brengen. Vooral het haar, dat beschouwd wordt als een van de grootste sieraden van de vrouw, moet in de buitenwereld bedekt zijn. Alleen de eigen man mag haar (zijn bezit) vrij van verhullende kleding zien. Over de hoofddoek zeiden veel feministes vroeger dat we daar niet moeilijk over moesten doen, het was maar een lapje stof en hadden wijzelf er geen vijftig jaar over gedaan ons vrij te vechten? Inderdaad. En dus zouden moslima’s er net zo lang over moeten doen? Zij zouden niet mogen profiteren van onze strijd en we zouden ze daarbij niet mogen helpen? Ik heb dat altijd een redenering gevonden die getuigt van een stuitend gebrek aan solidariteit. Toen ik 2001 als hoofdredacteur van OPZIJ verklaarde geen redactrice met een hoofddoek aan te nemen, waren de rapen gaar. Ik vond zo iemand geen goede vertegenwoordigster van een feministisch blad. Ik steunde liever moslima’s in hun strijd tegen onderdrukkende kledingvoorschriften. En natuurlijk kreeg ik toen te horen dat vrouwen bij de SGP nog hoeden dragen en bij de orthodoxe joden een pruik, allemaal om het haar te bedekken. Maar omdat vrouwen in die kringen zich daar toen en nu nog aan onderwerpen, wil dat niet zeggen dat wij de boerka – vele malen erger dan hoed of pruik – zouden moeten accepteren. Elk kledingstuk dat een vrouw draagt, zogenaamd uit vrije keuze, maar in feite voorgeschreven door religieuze leiders, is een vorm van onderdrukking, die wat mij betreft afgewezen moet worden.

omdat ze als individu geen plek mag innemen in de openbare ruimte. Zoals mijn collega Renate van der Zee het uitdrukt: “De boerka wist vrouwen uit.” Mijn zoon ziet dat anders, hij vindt dat iedereen moet dragen wat hij of zij wil. Ik weet trouwens niet of de zoons van boerka-dragende moeders dit met hem eens zijn. Zou hun geleerd worden dat vrouwen in minirok met blote benen evenveel respect verdienen als gesluierde vrouwen? Maar dat vrouwen zelf moeten weten of zij een boerka

Mona Eltahawy (1967), Egyptisch-Amerikaanse journalist en publicist. In Hoofddoek en maagdenvlies,

Waarom het Midden-Oosten een seksuele revolutie nodig heeft (2015): We mogen vrouwen niet offeren op het altaar van de politieke correctheid of in naam van de strijd tegen de machtige en steeds groter wordende rechtervleugel in landen waar moslims als minderheid leven. Ik vind het teleurstellend dat de linkervleugel in Europa zwijgt en niet verklaart: een verbod op de nikab heeft alles te maken met vrouwen-rechten; we strijden tegen een ideologie die niet gelooft in vrouwenrechten. [...] Waarom dat stilzwijgen terwijl sommige van onze vrouwen in het zwart verdwijnen ofwel vanuit identiteitspolitiek, ofwel vanuit gehoorzaamheid aan het salafisme. De nikab staat voor de bizarre verheerlijking van de verdwijning van vrouwen. Hij plaatst een vrouw die haar gezicht verbergt, die zichzelf uitwist, op een voetstuk en bestempelt haar verdwijning tot toppunt van vroomheid.

OPZIJ 2019

Opinie Boerka

Joke Smit (1933-1981), journalist, politicus en feminist. Haar artikel ‘Het onbehagen bij de vrouw ‘geldt als begin van de tweede feministische golf in Nederland, in Er is een land waar vrouwen willen wonen (1979): Een sluier staat voor het recht op verstoting, voor geïnstitutionaliseerde jaloezie tussen vrouwen, voor het wegsnijden van erotische verlangens, voor vormen van apartheid die hopelijk minder gewelddadig zijn dan in Zuid-Afrika, maar vermoedelijk nog dieper ingrijpen in het leven van mensen, voor een stelsel van onderhorigheid dat vervolgens benoemd wordt als de waardigheid van de vrouw.

het moeilijk hebben. “Ze willen deze arme vrouwen tegemoetkomen en hebben daarom begrip voor hun religieuze denkbeelden over de scheiding van de seksen. Dat is een paternalistische houding, want waarom zouden moslims zielig zijn?” De Amerikaans-Egyptische feminist Mona Eltahawy droeg als tiener jarenlang een hijab, het Arabische woord voor barrière of afscheiding. Ze weet als geen ander dat vrouwen zich om allerlei redenen sluieren. Sommigen doen het uit vroomheid, anderen om hun identiteit als moslim uit te dragen, weer anderen om niet lastiggevallen te worden op straat of om te rebelleren tegen het Westen. Maar in een land als Iran valt er niets te kiezen, daar is een hoofddoek verplicht. Renate van der Zee is er voor haar werk geregeld en ze zegt dat haar Iraanse contacten niets begrijpen van de kritiek van Nederlandse feministen op het boerkaverbod. “Ze snappen niet hoe vrije vrouwen in het Westen de deur open kunnen zetten naar normalisering van zoiets vrouwvijandigs als een boerka. Ik vind deze opstelling uit politieke correctheid ook een klap in het gezicht van alle vrouwen wereldwijd

dragen of niet, is de breed gedeelde overtuiging van progressief Nederland. Tot mijn opperste verbazing wijzen de meeste feministen de boerka niet af, Amina Wadud (1952), hoogleraar Islamstudies in maar verdedigen ze het gewaad hardop Richmond, Virginia (VS), in de NRC 2017: Het is een en hartstochtelijk. Vrouwenorganisaties misvatting dat het dragen van de hijab, het Arabische woord vergeleken in NRC de boerka met voor hoofddoek, een gebod is in de islam. Dat woord komt abortus: een kwestie van ‘baas over eigen niet eens voor in de Koran. vrouwenlijf’. Ze bestempelen het verbod als een heksenjacht. Een reeks academici aan de universiteit van Nijmegen noemt in een die enorme risico’s nemen in de strijd tegen bedekking.” gezamenlijke verklaring het boerkaverbod seksistisch. De Iraanse feministe Masih Alinejad verwijt Europese Hoe kunnen ze dit nu stellen? Het is wat mij betreft de vrouwen ook een gebrek aan solidariteit. Ze richtte in wereld op z’n kop. 2017 de WhiteWednesday-beweging op, die vrouwen in Auteur en Volkskrant-columnist Elma Drayer denkt Iran aanmoedigt om op woensdagen witte haarbanden dat een groep linkse Nederlanders meent dat moslims te dragen uit protest tegen de verplichte hoofddoek en dit op social media te delen. De Witte Woensdag-campagne is zeer succesvol en daarom neemt de repressie toe. Vorig jaar werden 112 vreedzaam protesterende vrouwen gearresteerd, velen kregen lange gevangenisstraffen en Elma Drayer (1957), werden gemarteld. Hun advocaat, Nasrin Sotoudeh, werd schrijfster en columniste, in Verwende veroordeeld tot 38 jaar cel en 148 zweepslagen. prinsesjes (2010): Alinejad, die in New York woont, vindt dat Europese Elke moslimhoofddoek, hoe vrijwillig of politica’s meer zouden moeten doen om hun Iraanse modieus ook omgeknoopt, verspreidt zusters te steunen. Bij officiële bezoeken zouden ze niet hetzelfde bericht: ik leg mijzelf als vrouw klakkeloos een hoofddoek moeten dragen, maar ze beperkingen op, omdat mannen om mij zouden de hijab op z’n minst ter sprake kunnen brengen. heen worstelen met hun libido. Ik zing een In een filmpje zegt ze dat veel Europeanen redeneren dat toontje lager omdat mannen een het nu eenmaal de Iraanse cultuur is om een hoofddoek probleempje hebben met hun te dragen: “Maar dat is het niet: het is een machtsmiddel lusthuishouding. De islamitische van orthodox-religieuze leiders om via de lichamen van hoofddoek betoont de diepe angst voor al vrouwen uit te dragen dat Iran een islamitische staat is.” wie een vagina bezit. Om Alinejad het zwijgen op te leggen, werden eind september haar broer en twee verwanten opgepakt. 62

Opinie Boerka

Jolande Withuis (1949) sociologe, feministe en schrijfster, in De vrouw als mens (2006):

Moslimfundamentalisme is seksefundamentalisme [...] ‘Goede’ vrouwen hebben sluiers en zijn thuis; ‘slechte’ vrouwen lopen onzedig gekleed op straat en werken [...] Een van de dringendste argumenten tegen het massaal dragen van hoofddoekjes is dan ook dat dat de wereld voor vrouwen die er geen dragen onveiliger maakt. Er gaat een intimiderende werking van uit. Aparte mannen- en vrouwenwerelden leveren vrouwen geen bescherming op maar haat.

en draagt dit luid en duidelijk uit. Dat is niet ongevaarlijk, De keiharde represailles van het want inmiddels wordt ze daarom bedreigd door een conservatieve Iraanse regime laten moslimextremist, die zijn dreigement filmde en op internet zien dat de hijad geen onschuldig plaatste. Ze heeft lapje stof is, maar aangifte gedaan. voor veel meer De islamitische staat. Amnesty partij NIDA neemt International Seyran Ateș (1963), advocaat en boerkadraagsters berichtte er moslimfeministe geboren in Istanbul, in bescherming onmiddellijk over. Turkije, in de Volkskrant 2017: Nikab of en heeft beloofd Maar een paar boerka hebben niets met religie te maken. boetes te betalen weken eerder Het zijn politieke symbolen van van vrouwen die nam Amnesty onderdrukking. het verbod negeren het nog op voor en wel openbare boerkadraagsters gebouwen betreden en noemde het of het openbaar vervoer. Ook tegen hen heeft Femmes for Nederlandse boerkaverbod een Freedom aangifte gedaan. Musa: “NIDA noemt zichzelf een schending van de mensenrechten. emancipatiebeweging, maar we hebben ze niet gehoord bij Is dat niet een onmogelijke spagaat? andere moslimvrouwenkwesties zoals genitale verminking, Woordvoerder Emile Affolter vindt economische zelfstandigheid, huwelijkse gevangenschap van niet: “Wij staan op het standpunt of seksuele zelfbeschikking. Ik sta niet toe dat ze onze dat vrouwen de vrijheid moet hebben emancipatie saboteren.” O om te dragen wat zij zelf willen. Ook een boerka of nikab.” In de Tweede Kamer werd eind september gedebatteerd over handhaving van het boerkaverbod. Mij viel het op dat geen enkele keer werd opgemerkt dat de boerka ingaat Oriana Fallaci (1929-2006), Italiaanse journaliste, publiciste en tegen de gelijkheid van vrouw en schrijfster. Ze werd beroemd door haar interviews met wereldleiders man. Boerkaverdedigers noemen zoals de dalai lama, Henry Kissinger, de sjah van Perzië, ayatollah het verbod een ‘pestwetje’ om een Khomeini, Willy Brandt, en Moammar al-Qadhafi. In Vrouwen... in haar paar honderd moslimvrouwen wisselend lot (1960): dwars te zitten, afkomstig uit de Ruwweg de helft (van de miljoenen inwoners in Pakistan) bestaat uit koker van islamofoob rechts. En vrouwen, die achter de dikke mist van een sluier leven. Eigenlijk is het meer zo kan het gebeuren dat als je dan een sluier, het is een laken dat haar van top tot teen bedekt als een voor het boerkaverbod bent, je lijkkleed om haar te onttrekken aan de nieuwsgierige blikken van ieder die automatisch wordt geplaatst in het niet haar echtgenoot, een kind of een impotente slaaf is. [...] kamp van de vrouwonvriendelijke, Er is veel zon in de landen van de islam - een witte zon die verblindt maar de rechtse, racistische, islamofoben. mohammedaanse vrouw ziet hem nooit. Haar ogen zijn gewend aan het Zelfs als je zelf moslima bent, donker, als de ogen van een mol. Uit het donker van de moederschoot komt zoals Shirin Musa, voorvrouw van zij in het donker van het ouderlijk huis, daarna in het donker van de echtelijke Femmes For Freedom, die strijdt woning en ten slotte in het donker van het graf. En in al dat donker merkt voor verbetering van de positie niemand haar op. van migrantenvrouwen. Zij vindt de boerka een misogyn gewaad OPZIJ 2019

Column Etchica Voorn

L IE

BL I

Etchica Voorn (1963) is talentcoach, auteur en blogger. Ze won in juni 2018 de OPZIJ literatuurprijs voor haar autobiografie Dubbelbloed. Ze woont met haar man en zoon in Amsterdam.

ZACHT KADETJE

et is een fietsritje van vijf minuten naar het Tropenmuseum, waar Colson Whitehead – de auteur van The Nickel Boys - geïnterviewd zal worden. Ik hoop nog een kaartje te bemachtigen ook al stond op de website triomfantelijk uitverkocht! De nieuwe roman van Whitehead wordt in alle recensies de hemel in geprezen. Het verhaal over tieners die een straf uitzitten op een tuchtschool in Florida speelt zich af in het tijdperk van de Jim Crow-rassenwetten in Amerika. Het is zo’n boek dat mij aantrekt, maar waar ik tegelijkertijd bang voor ben vanwege de gruwelijkheden die er ongetwijfeld in staan. Een groepje mensen staat al te wachten voor het museum. Een vrouw met vlechtjes zwaait naar me. Ik heb geen idee wie ze is, maar begroet haar net zo amicaal en vraag of ze soms ook op de bonnefooi is gekomen. “Nee, ik sta op de gastenlijst.” Ze spreekt Engels met Amerikaanse tongval. Haar toon verraadt dat je niet zomaar op die lijst terechtkomt. Ik vertel haar hoe nieuwsgierig ik ben naar de schrijver en vooral naar zijn schrijfproces. Een andere vrouw onderbreekt ons gesprek en vraagt: “Bent u die schrijfster van dat boek Dubbelbloed?” Ik knik bevestigend en schenk haar een dankbare glimlach. Onmiddellijk betrekt het gezicht van de Amerikaanse vlechtjes. “Oh my… is that you… I have an issue with that.” Op felle toon vervolgt ze: “It’s so colonial thinking!” Ze werpt een misprijzende blik op me. De onverwacht harde toon raakt me. Nog in de sferen van de andere kant van de wereld ben ik als een zacht

kadetje. Sinds een paar dagen ben ik teruggekeerd van mijn reis naar Nieuw-Zeeland en Rarotonga. Met weemoed denk ik aan de vele inspirerende ontmoetingen. Ik mis de warme gesprekken met oude én nieuwe vrienden, hun nieuwsgierige vragen, de ernst gemixt met humor. De speelse communicatie die je aan elkaar uitserveert als een kleurige cocktail en naar hartenlust samen oplepelt. Mijn avontuur begon in Christchurch op het Zuidereiland. De stad die een discutabele bekendheid geniet door haar aardbevingen en een gek die recentelijk zijn wapens leegschoot in een moskee. De gebeurtenissen hebben nog dagelijks een enorme impact op de stad en haar bewoners. Kale plekken waar ooit kantoren stonden. Een lange witte herdenkingsmuur strekt zich uit langs de glasheldere kronkelige Avon River. De namen van de mensen getroffen door de zware aardbeving in het witte steen gebeiteld. Door de hele stad liggen hoopjes bloemen als eerbetoon aan de slachtoffers van de shooting. Een toeristentram reed door een glamourachtige, nieuw opgetrokken winkelstraat en kraste rondjes om de verwoeste kathedraal, een gapende wond in het midden van het centrum. Er heerste een sfeer van ingetogenheid. Zelfs het verkeer leek te fluisteren, terwijl de bussen en auto’s op normale snelheid door de straten zoefden. Het was alsof men behoedzaam op kousenvoeten liep, geen ruchtbaarheid wilde geven aan het feit dat men de rampen wél had overleefd. Onwillekeurig stond ik regelmatig stil en hield mijn adem in. Met bewondering zag ik hoe vastbesloten men

werkte aan de wederopbouw, de hoeveelheid pubs en eettentjes, stadsmuren beschilderd met kleurige portretten en wanden beschreven met hoopvolle gedichten. Aan de Cathedral Square - tegenover de kapotte kathedraal - staat een gloednieuw imponerend gebouw: de Openbare Bibliotheek. Het veelzeggende Turanga pronkt met grote letters op de voorgevel. Maori voor foundation. Tijdens een roadtrip ontmoet ik Ralph. Zijn vader is Maori, zijn moeder Engels. We raken in gesprek. Hij vertelt over zijn Maori-Engelse cultuur. Ik vertel hem over mijn SurinaamsNederlandse cultuur en mijn boek. Verbazing en blijheid tekenen zijn gezicht. Hij slaat zich op de benen van plezier: “Doubleblood, so much better than halfcast! This is ‘uplifting’!” Hij komt voor mij staan, pakt teder mijn handen en sluit zijn ogen. Zachtjes drukt hij zijn neus tegen mijn neus. Met zachte stem begint hij te vertellen: “Dit is onze traditionele begroeting en onze manier om dank uit te spreken. De hongi staat voor verbinding van het heilige deel in ons, van jou en van mij.” Zijn beide handen heft hij naar zijn hoofd waar de heiligheid kennelijk in besloten ligt. Hij vervolgt: “We zijn allemaal met elkaar verbonden als mens én door moeder aarde. Dit brengen we tot uiting door onze neuzen en voorhoofden tegen elkaar aan te drukken.” Ik kijk naar ‘de vlechtjes’ met het donkere gezicht op onweer. Ik wil haar zeggen dat we allemaal verbonden zijn met elkaar, wij, mensen! Maar voordat ik mijn neus op de hare kan drukken is ze al uit het zicht verdwenen. O

De grootste quality film collection van Nederland

4 M A AN DEN O N B E PE R K T FI L M S kijken bij e e n Opzij-jaar abonneme nt! Ga naar op voor me zij.nl er info

Kijk onbeperkt naar de allermooiste kwaliteitsfilms. Met CineMember heb je onbeperkt toegang tot de grootste quality film collection van Nederland; meer dan 600 kwaliteitsfilms kun je onbeperkt streamen voor maar â&#x201A;Ź9,99 per maand. Kijken waar en wanneer je maar wilt. Via web en app. Op tablet, desktop of mobiel. Of je nu thuis op de bank zit met je tablet of stiekem op je telefoon tijdens een rustig uurtje op je werk, CineMember kijk je overal.

Ga naar www.cinemember.nl

OPZIJ 2019

Gezondheid

Het duurt Het is voor vrouwen nog steeds moeilijker om goede medische zorg te krijgen dan voor mannen. Gebrek aan kennis over de medische verschillen tussen vrouwen en mannen is een belangrijke oorzaak. Er wordt steeds meer over bekend, en er wordt regelmatig over gepubliceerd – zoals eerder in OPZIJ - maar de ontwikkelingen gaan niet zo snel als je zou willen. “Er is nog steeds weerstand tegen dit onderwerp.” D OOR RENAT E VA N D E R Z E E I LL UST R AT IE S L IZ E P RIN S

“V

rouwen hebben rare hartklachten en die klachten zitten meestal tussen de oren.” Dat kreeg Angela Maas te horen tijdens haar opleiding tot cardioloog in de jaren tachtig. “Ik ben daar eerst in meegegaan,” vertelt ze. “Ook ik heb vrouwen uitgelachen om hun klachten. Maar op een gegeven moment werd een patiënte heel kwaad op mij. Ze zei: ‘Ik heb klachten, u heeft mij onderzocht, maar u geeft geen goede antwoorden!’ Zij was de zoveelste waarbij ik moest vaststellen dat ik het niet wist. Ik dacht toen: het kan niet

Gezondheid

te lang... zo zijn dat ik mijn hele loopbaan lang geen goede antwoorden kan geven op de vragen van vrouwelijke patiënten.” De rest is geschiedenis. Maas werd de eerste hoogleraar cardiologie voor vrouwen, begon een speciaal vrouwenspreekuur en mede dankzij haar weten we nu dat vrouwen andere hartklachten hebben dan mannen en dat die niet tussen de oren zitten. De cardiologie loopt voorop als het om kennis over de medische verschillen tussen vrouwen en mannen gaat. Maar artsen uit talloze andere vakgebieden weten daar nog onvoldoende van. Daardoor zien ze ziektes bij vrouwen niet of te laat en behandelen ze deze niet adequaat. Het is een ongemakkelijke waarheid: vrouwen krijgen moeilijker goede medische zorg dan mannen.

“D

e mannelijke patiënt is altijd de norm geweest,” zegt Angela Maas. “Bij vrouwen was er vooral aandacht voor de voortplantingsorganen en de borsten – want wij vrouwen zijn immers op aarde om baby’s te krijgen. De gezondheidszorg ontwikkelde zich volgens het stramien van de mannelijke patiënt. En dus zijn er nog steeds allerlei ziektebeelden bij vrouwen die we niet goed snappen omdat we ons daar te weinig in hebben verdiept.” Volgens Maas is er een goede reden waarom vrouwen andere hartklachten hebben dan mannen: het onderliggende ziektebeeld is anders. “Vrouwen hebben veel minder vernauwingen in de kransvaten – en die geven de OPZIJ 2019

Gezondheid

En die klachten noemen mijn vakbroeders atypisch, want de mannelijke klachten zijn de norm. Maar het zĳn karakteristieke klachten voor vrouwen!

typische mannenklachten zoals druk op de borst. Je ziet bij vrouwen veel vaker vaatkramp. Dat geeft andere klachten. En die klachten noemen mijn vakbroeders atypisch, want de mannelijke klachten zijn de norm. Maar het zijn karakteristieke klachten voor vrouwen! Wij moeten echt van die term ‘atypisch’ af.” Maas vindt dat de ontwikkelingen op dit gebied niet zo snel gaan als ze zouden kunnen gaan. “De jonge generatie cardiologen wordt nog steeds opgeleid met de mannelijke patiënt als norm. Er is nog steeds geen verplichte opleidingsmodule over de vrouwelijke patiënt. Er is nog steeds weerstand tegen het onderwerp. Het is makkelijker om te praten over ziektebeelden dan over verschillen tussen vrouwelijke en mannelijke patiënten. Daar heeft men het liever niet over.”

“H

et is een systeemfout,” zegt reumatoloog Irene van der Horst-Bruinsma. “In mijn vak zijn we niet gewend na te denken over de vraag of bepaalde ziektes bij mannen en vrouwen op dezelfde manier ontstaan, op dezelfde manier verlopen en of de medicatie wel even effectief is.” Van der Horst is sinds vorig jaar hoogleraar man-vrouwverschillen in reumatische ziekten aan het Amsterdam UMC. “Toen ik me in dit onderwerp ging verdiepen, verbaasde ik me steeds meer over

onze kortzichtigheid,” vertelt ze. “Ook op het gebied van industriële vormgeving is nooit nagedacht over bijvoorbeeld de vraag of autogordels voor vrouwen misschien op een andere plek zouden moeten zitten of dat een bots-proef anders zou kunnen uitwerken op vrouwen. Ik ben voor gelijkheid van mannen en vrouwen op sociaal niveau, maar biologisch zijn er gewoon keiharde verschillen en daar mogen we onze ogen niet voor sluiten.” Van der Horst is gespecialiseerd in de ziekte van Bechterew, een vorm van reuma die werd beschouwd als voornamelijk een mannenziekte. Lange tijd dacht men dat die tien keer zo vaak voorkwam bij mannen, maar dat blijkt nu drie keer zo vaak te zijn. “Het gevolg is dat Bechterew bij vrouwen vaak laat herkend wordt,” legt ze uit. “Waardoor artsen te laat met behandelen beginnen en sommige vergroeiingen niet kunnen voorkomen. Ik zie vrouwelijke patiënten met heel ernstige vormen van die aandoening. Terwijl veel van mijn collega’s denken dat bij vrouwen die ziekte wel meevalt.”

en ander punt waar meer aandacht voor moet komen, is dat vrouwen pijn anders ondergaan dan mannen, vindt Van der Horst. “Vrouwen ervaren meer pijn dan mannen. En dan roepen artsen dat vrouwen meer klagen. Maar vrouwen hebben een hogere dichtheid van pijnreceptoren dan mannen. Oestrogeen zorgt bovendien voor een lagere pijndrempel, terwijl testosteron de pijndrempel juist verhoogt. Dat zijn fysieke verschillen die maken dat vrouwen meer pijn voelen. Dus het probleem is niet dat vrouwen klagen, maar dat de oorzaken van de pijn onvoldoende worden behandeld. In mijn vakgebied is daar wel discussie over. Ik hoor nog steeds: ‘vrouwen hebben altijd pijn, dus daar kunnen we niets mee’.” Van der Horst merkt dat het idee dat vrouwen en mannen op medisch vlak van elkaar verschillen ‘geen breed gedragen concept is’. “Ik moet mijn mannelijke collega’s soms overtuigen,” zegt ze. “Daarom is het een goede ontwikkeling dat er steeds meer vrouwelijke wetenschappers komen. Die hebben hier meer oog voor. Helaas ligt het percentage vrouwelijke hoogleraren (20,9 procent, red.) in Nederland nog steeds ver onder het streefpercentage en het percentage klinische hoogleraren ligt nog lager.”

rouwen hebben niet alleen andere klachten, ze reageren ook anders op medicijnen. Zo ontdekte Van der Horst dat de medicatie voor de ziekte van Bechterew minder effect heeft bij vrouwen dan bij mannen. Vrouwen hebben ook veel meer last van bijwerkingen. Want ze zijn lichter dan mannen, hebben een hoger vetpercentage, hun maag-darmkanaal verwerkt medicijnen anders en soms scheiden de nieren ze langzamer uit. De standaarddosering, die uitgaat van een man van zeventig kilo, kan te hoog zijn voor een vrouw. Angela Maas schrijft haar vrouwelijke patiënten vaak een lagere dosering cholesterolpillen voor, omdat ze veel

Gezondheid meer last hebben van bijwerkingen. “En dan krijg ik het verwijt dat ik vrouwen niet volgens de richtlijnen behandel. Maar de richtlijnen zijn vooral gebaseerd op de mannelijke patiënt.” De gevolgen kunnen ernstig zijn, als niet bekend is dat vrouwen anders op bepaalde medicatie reageren. In de Verenigde Staten ontstond bijvoorbeeld ophef over het slaapmiddel Zolpidem, toen bleek dat er veel auto-ongelukken werden veroorzaakt door vrouwen die dit middel hadden gebruikt. Onderzoek wees uit dat vrouwen het slaapmiddel veel langzamer afbreken dan mannen. Dus als ze ‘s ochtends in de auto stappen om naar hun werk te gaan, is de slaappil onvoldoende uitgewerkt. In Amerika bestaan nu roze doosjes met een lage dosis Zolpidem voor vrouwen en blauwe doosjes met een hogere dosis voor mannen. Maar in Europa vond de registratieautoriteit dat niet nodig. Dus gebruiken Europese vrouwen nog steeds dezelfde dosis als mannen – die te hoog is.

schade zou kunnen oplopen. “Bovendien zijn vrouwen door al hun hormoonschommelingen een veel minder homogene onderzoeksgroep. Dat betekent dat je meer patiënten moet testen om te kunnen aantonen dat je medicijn effectief is. En meer patiënten testen kost meer geld,” zegt Visser. Ze heeft onderzoek gedaan naar ernstige bijwerkingen van geneesmiddelen op vrouwen en mannen. Zo ontdekte ze dat vrouwen vier keer zo vaak in het ziekenhuis worden opgenomen vanwege bijwerkingen van plaspillen. Ook komen vrouwen veel vaker in het ziekenhuis terecht vanwege bijwerkingen van digoxine, een geneesmiddel bij hartfalen. “Daar moeten richtlijnen voor komen, zodat de huisarts weet dat hij aan vrouwen een lagere dosering moet voorschrijven,” zegt ze. Plaspillen en digoxine zijn ontwikkeld in het tijdperk dat medicijnen voornamelijk onder mannen werden onderzocht. Nieuwe geneesmiddelen worden gelukkig ook op vrouwen getest. Visser: “Maar je moet ook het effect van medicijnen op vrouwen en mannen apart bestuderen, dat is net zo belangrijk. Heeft die bloeddrukverlager evenveel effect op vrouwen als op mannen? En als er verschillen zijn, moet je dat in de bijsluiter zetten. Dat begint nu eindelijk te komen.”

erschillen tussen vrouwen en mannen zijn niet er niet alleen als het gaat om lichamelijke ziekten maar ook bij psychische aandoeningen. Psychiater Sandra Kooij, een autoriteit op het gebied van ADHD/ADD, maakt zich sterk voor meer aandacht voor meisjes en vrouwen met

“B

ijna alle geneesmiddelen die voor 2000 op de markt zijn gekomen, zijn in de ontwikkelingsfase alleen getest op mannen,” vertelt epidemioloog en apotheker Loes Visser. Zij zet zich onvermoeibaar in voor meer kennis over de verschillende effecten van medicijnen op vrouwen en mannen. “Pas eind jaren negentig zijn er internationale richtlijnen gekomen die stellen: alle geneesmiddelen moeten getest zijn op de mensen voor wie ze bedoeld zijn. Dat betekent dat een antidepressivum dus moet worden onderzocht op een groep patiënten waarvan twee derde vrouw is, omdat twee derde van de depressieve patiënten vrouwelijk is. In Amerika zijn die richtlijnen omgezet in wetten, maar in Europa vindt men dat helaas niet nodig.” Ze legt uit dat geneesmiddelen van oudsher niet werden getest op vrouwen uit angst dat de vrouw zwanger kon zijn en de baby dan OPZIJ 2019

Gezondheid die stoornis. “Want die wordt bij meisjes vaak niet gezien. ADHD is altijd beschouwd als iets dat alleen bij jongens voorkomt, omdat het alleen maar bij jongens is onderzocht. Maar het aantal meisjes dat die stoornis heeft, is veel hoger dan altijd gedacht. Huisartsen weten dat niet. Dus als een moeder met haar dochter op het spreekuur verschijnt en zegt: ‘ze is zo dromerig en kan niet meekomen op school’, dan denkt de dokter niet aan ADHD.”

Lilianne Ploumen werkt nu aan een nota over de relevantie van sekse in de gezondheidszorg. Die gaat dit najaar naar de minister. Dat ADHD bij meisjes niet gezien wordt, komt volgens Kooij ook omdat ze andere symptomen hebben. Ze zijn vaak minder druk en proberen meer dan jongens sociaal wenselijk gedrag te vertonen. “Je krijgt dan een iets aangepaster, geremder kind dat uit alle macht probeert te voldoen aan de verwachtingen. Jongens lopen harder uit de bocht. Bovendien hebben meisjes met ADHD vaker last van angst of depressies, terwijl jongens meer agressief of opstandig gedrag laten zien. Dus die krijgen sneller hulp. Want als je niet lastig bent, word je niet geholpen. Daar komt het bot gezegd op neer. En als de dokter zegt dat het niet bestaat, kom je ook nergens. Dat is het drama.” Kooij is al jaren bezig financiering te krijgen voor onderzoek naar ADHD en vrouwelijke hormoonschommelingen. Een heel belangrijk onderwerp, zegt ze, want vrouwen met ADHD hebben daar ernstig last van. “Ze hebben vaker premenstruele depressies met heftige symptomen, zoals enorme woedeaanvallen en 70

zelfmoordgedachten. Ze zitten dan emotioneel echt aan de grond. Dat zeggen ook hun partners: ik moet uit de buurt blijven, want anders krijg ik een tik of ontstaat er enorme ruzie. Dat is heel belastend voor zowel die vrouwen als hun gezinnen. En het bedreigt niet alleen hun relaties, maar ook hun werk – want je baas waardeert het natuurlijk niet als je plotseling een woedeaanval krijgt. Vrouwen met ADHD hebben ook veel vaker ernstige postnatale depressies en kunnen veel last krijgen van stemmingswisselingen tijdens de overgang,” vertelt ze. “Doordat vrouwen vanwege hun hormonen lange tijd buiten beschouwing zijn gelaten bij onderzoek, hebben we een achterstand in kennis over het vrouwelijke functioneren en aandoeningen bij vrouwen. Het is de hoogste tijd om daar iets aan te doen.”

elukkig gebeurt dat. Drie jaar geleden trok de regering bijvoorbeeld twaalf miljoen uit voor onderzoek naar gezondheid van vrouwen. Dat was mooi, maar het is hoog tijd voor een nieuwe impuls. PvdAKamerlid Lilianne Ploumen werkt nu aan een nota over de relevantie van sekse in de gezondheidszorg. Die gaat dit najaar naar de minister. “Ik ben optimistisch,” zegt Irene van der Horst. “Op veel verschillende plekken beginnen nu balletjes te rollen. Maar we hebben nog wel veel te doen.” Ook Angela Maas is optimistisch. “De Europese cardiologenvereniging heeft nu voor het eerst een vrouwelijke voorzitter die voortvarend te werk gaat. Zij zet zich er bijvoorbeeld voor in dat de medische richtlijncommissies niet steeds weer bestaan uit het old boys network. Ze is de spelregels aan het veranderen. Er is wereldwijd iets in beweging en dat zie ik als een spin off van #MeToo. We pikken het niet meer dat vrouwelijke patiënten met een kluitje in het riet worden gestuurd. Wij willen een betere positie voor vrouwelijke artsen en een betere positie voor vrouwelijke patiënten.” O

KUNST & CULTUUR

Met onder andere

BOEKEN

FILM/TV

KUNST

REIZEN

• Lichter dan ik • Marks of Pride and Beauty • en verder...

• Jasperina de Jong • Klaartje Quirijns • Juliette Binoche

• Helende kracht • Museum De Lakenhal • Naturalis

• Sicilië

OPZIJ 2019

Kunst & cultuur Interview

GEVARIEERD programma Benieuwd geworden naar de nieuwe voorstelling van Kreutzer vs Kreutzer van Orkater met het Amsterdam Sinfonietta en waarbij ook Gijs Scholten van Aschat, Leopold Witte en Anniek Pheifer (1977) betrokken zijn, hebben we een afspraak met Anniek. Kreutzer vs. Kreutzer, naar de novelle van Tolstoj, is zo ongeveer het tegenovergestelde van het RTL-programma Foute vriendinnen, en de actiethriller Bumperkleef, die eind oktober in de bioscoop te zien is. Voor die laatste film moet Anniek ook interviews geven: de Veronica-gids is ons die morgen dan ook voor geweest. D O O R M A RIA N N E VE R H O E V E N F O T O G R AF I E C O R B I N O

Kunst & cultuur Interview

k weet niet of het onaardig klinkt, maar als je naar je carrière kijkt, valt het op dat er eigenlijk helemaal geen lijn in zit. “Oh! Dat klinkt helemaal niet onaardig. Ik vind het zelfs wel leuk klinken. Ik ben blij dat er geen lijn in zit. Want dat zou betekenen dat je ook snel zou kunnen denken: o nee, dat is niets voor Anniek. Ik hoop dat ik de dingen die ik leuk vind om te doen en waarvan ik denk dat ik ze goed kan zo vaak mogelijk kan doen. Ik hou van serieus intensief toneel, dat heb ik lang gedaan. Maar muziek en komedie vind ik ook heel belangrijk, net als in arthouse-films spelen. Dus ook om mezelf fris en scherp te houden, om nieuwe generaties te ontmoeten, nieuwe regisseurs, andere ideeën te krijgen, wissel ik graag af. Soms denk ik weleens: zou ik niet een lijn uit moeten zetten, een carrièreplan hebben? Of een punt hebben waar je je ambitie op richt en komt dan ook niet dat waar je op focust naar je toe. Nu kijk ik gewoon naar waar ik voor benaderd word en denk: Ja!! Leuk!! Yes!! Dat wil ik wel. Zoals nu bij Kreutzer.” Je gaat er wel elke avond in dood. “We zijn nog niet begonnen met repeteren, dus hoe we dat in beeld gaan brengen… Schiet-ie raak? Het zijn twee verschillende kanten van het verhaal die net anders verteld worden, anders geïnterpreteerd kunnen worden. Ik vind het best spannend, maar daar zeg ik ja op! Met die zin en die opwinding kom je vaak heel ver en krijg je een carrière met een gekke lijn.” OPZIJ 2019

Kunst & cultuur Interview Ja, en bij Foute vriendinnen. “Ja, dat was een gek uitstapje. (Lacht) En past niet echt. Maar dat komt geloof ik omdat ik als mezelf daar ben. Dat doe ik eigenlijk nooit, maar nu wel omdat ik Tina, Annemarie, Jelka en Ilse zo leuk vindt. Het was eerder een gek idee waar je ja op zegt in een groepsapp, dan dat het echt een carrièremove was.” Ik vond je behoorlijk onaardig, hoor. Ik had echt medelijden met de slachtoffers. Dus als je nu zegt: dat deed ik als mezelf… “We lieten ons als vriendinnen een beetje meeslepen, maar Foute Vriendinnen detoneert. Absoluut.” En dat terwijl je in de Volkskrant hebt gezegd dat je eigenlijk niet met vrouwen wil samenwerken, omdat het al snel een slangenkuil is. “Maar weet je voor welke rubriek dat was? ‘Duivelse dilemma’s’! Dan wordt er gevraagd: wil je met een man of een vrouw werken? Wil je door rood licht rijden of een snelheidsboete? Dus er valt niet zoveel te nuanceren. Je móet iets kiezen. Ik heb daar destijds ook via Twitter commentaar op gekregen. Mensen die zeiden: hoe kun je dat nou doen? Het is een lollige rubriek, maar als ik kan nuanceren of m’n eigen antwoord kan geven, dan is het simpel: ik werk het liefst met leuke mensen, of ze nu man of vrouw zijn. Dat maakt me geen bal uit.” Maar je koos toch voor de mannen. “Ja, dat is waar. En je ziet wel dat zo’n interview dan steeds weer gequote wordt. Ik heb ook weleens gezegd in een interview dat ik niet jaloers was op een bepaalde rol van een bepaalde actrice omdat ik dat gewoon niet in m’n talentenbank had zitten. Omdat ik niet denk dat ik dat kan. Daarom ben ik niet jaloers. En dat wordt dan uiteindelijk in een blad: Anniek Pheifer niet jaloers, met een hele gemene foto van mij erbij. Waardoor het leek alsof ik heeeel jaloers was op haar. “Maar er zijn genoeg mannen waar ik niet mee wil werken, omdat ik het gewoon vervelende mensen vind.”

In een interview met Maria Goos heb je gezegd dat je toneelspelen een romantisch vak vindt. “Romantisch als in het ouderwetse, rondtrekkende circus. Het kan heel romantisch zijn als je met een fijne cast een soort circusleven hebt tijdens een productie. Maar ja, je denkt ook weleens: pffff mag dit voorbij zijn. Op dagen dat je ergens moet optreden en lang in de auto hebt gezeten, er geen verwarming is in de kleedkamer en maar tweehonderd man in de zaal… dan is er niets romantisch aan. Soms is het gewoon… saai. Zoals elke baan.” En dan kom je wel weer thuis in je mannengezin. “Ik vind dat eigenlijk wel prettig, hoewel ik er soms ook helemaal gek van word. Dan denk ik jongens, wat een energie! Ik wil dat jullie nu rustige dingen doen en in míjn energie gaan zitten. Maar ja, het is zo, zo zijn de jongens in mijn gezin. Er zullen vast ook jongens zijn die veel rustiger zijn. “Sowieso begint elke dag met een wedstrijd tussen die twee. Wie is er het eerste met wat dan ook, het maakt niet uit: ‘Ik heb m’n boterhammen al gesmeerd.’ (Lacht) Ze moeten beuken, maar het stopt ook weer. En het begint ook weer. Op een onbewaakt ogenblik. Het knalt echt heftig, maar ze kunnen niet zonder elkaar.” Heb je iets met zusterschap? Is voor OPZIJ een thema. “Als je bedoelt zusterschap in de zin van helpen, collegiaal gezien, dan heb ik niet het gevoel dat ik in de positie ben om anderen de bal toe te spelen of te helpen. Hoewel, dat is niet waar. Ik heb net in een productie tegen de regisseur gezegd dat hij naar een meisje dat ik heel leuk en goed vond moest gaan kijken. “Ik ben nu met collega-actrice Jacqueline Blom van plan een beetje extreme, gekke voorstelling te maken, waarbij we zelf bepalen wie de kostuums gaat ontwerpen en het decor. En dan denken we toch: we hebben liever een jong aanstormend talent, of een leuke vrouw, dan weer iemand die al naam heeft gemaakt of man is. Dus ja, ik

KREUTZER VS. KREUTZER Samen met Orkater brengt het Amsterdam Sinfonietta het verhaal van de Kreutzersonates van Beethoven en Janácek op het podium. Gijs Scholten van Aschat bewerkte een scenario van Laura Wade voor dit muziektheatrale programma. Met Anniek Pheifer en Stefan Stokebrand onder regie van Leopold Witte. Kreutzersonate is de ophefmakende novelle die Tolstoj eind negentiende eeuw schreef, waarin een treinreiziger 74

aan een medepassagier het relaas vertelt van zijn leven en zijn mislukte huwelijk. Uit jaloezie had hij zijn vrouw vermoord omdat hij vermoedde dat zij een verhouding had met een violist met wie zij Beethovens negende sonate voor viool en piano, de Kreutzer Sonate, speelt. Beethoven droeg de hondsmoeilijke sonate op aan zijn bevriende, Franse violist Rodolphe Kreutzer, die de sonate echter nooit gespeeld heeft. De crime passionel intrigeerde Leoš Janácek,

die het op hoogst oorspronkelijke wijze scène voor scène verklankte in zijn eerste strijkkwartet en het de titel Kreutzer meegaf. Amsterdam Sinfonietta maakt samen met Orkater de muziektheatervoorstelling Kreutzer vs Kreutzer waarin beide echtgenoten hun verhaal doen. Wat is er precies gebeurd, en was er eigenlijk wel sprake van overspel? Tolstoj veroordeelt in deze novelle een huwelijk dat alleen op seksuele aantrekkingskracht berust.

Kunst & cultuur Interview ANNIEK IN 117 WOORDEN Anniek Pheifer studeerde in 2000 af aanTheaterschool in Amsterdam. Ze was verbonden aan het Nationale Toneel. Voor haar acteerprestaties ontving ze in 2006 en 2009 de Guido de Moorprijs. In 2015 ontving zij de Mary Dresselhuys-prijs. Pheifer speelde in diverse televisieseries als Celluloid Blues, In de Vlaamsche Pot, Baantjer, Russen en Trauma 24/7, In de Praktijk, Westenwind, Grijpstra & De Gier, en Jiskefet en Foute vriendinnen. Films waarin ze te zien is zijn onder andere Zinloos, Costa!, Ik ook van jou, Hotel Heimwee, Het Schnitzelparadijs, Mocro Maffia en binnenkort Bumperkleef met Jeroen Spitzenberger. Pheifer is getrouwd met acteur René van Zinnicq Bergmann met wie zij twee zoons heeft.

weet niet of dat zusterschap is, want ik help ook jongens. Misschien ben ik meer voor sisterhood, brotherhood, menhood.” “Hoewel ik tegenwoordig ook wel vaker denk: doe eens een vrouw! Als je kan kiezen en als ze even goed zijn: doe dan die vrouw. Er zijn meer dingen dan alleen winstgevendheid. Het gaat om sfeer en noem maar op. Als de winst niet uitmaakt, kun je op andere terreinen wel winst boeken. Misschien smaakt het wel beter als je er meer ingrediënten aan toevoegt. Sinds je weg bent bij het Nationale Toneel heb je tijd voor nieuwe dingen. Want wat staat er behalve

Kreutzer vs Kreutzer en je toneelproject met Jacqueline Blom nog meer op stapel? “Ja, eerst Bumperkleef, die vanaf eind oktober in de bioscoop draait. En helaas zit ik niet in Mocromaffia deel II. Ik hoopte op flashbacks zodat ik nog terug kon komen in dit vervolg, want ik ging dood aan een terminale kanker. “Verder ben ik dus sinds een jaar freelance actrice en ik hoop dat er allemaal leuke dingen op m’n pad komen. Dat is af en toe wel onzeker – oeh er is nog niets voor het voorjaar – want je moet wel geld verdienen. Maar ik moet er maar op vertrouwen dat het wel goed komt. Bij het Amsterdams Toneel had ik altijd gewoon werk. Maar ja, toen kon ik ook weer een heleboel dingen niet doen die ik wel leuk vond. En nu wel.” O OPZIJ 2019

Kunst & cultuur Boeken

n Lichter dan ik duikt Dido Michielsen (1957) in haar familiegeschiedenis. Deze roman, die voor een groot deel geïnspireerd is op het leven van haar betovergootmoeder, speelt zich af op het Java van 1850 en vertelt het verhaal van een jonge vrouw die haar eigen weg probeert te vinden in een wereld gedicteerd door traditie en sociale hiërarchie. Terwijl Isah opgroeit in het kraton – het vorstenverblijf – in Yogyakarta, komt ze voor een moeilijke keuze te staan: het pad dat haar moeder voor haar heeft uitgekozen, of een onzeker maar vrij bestaan met een Hollandse man? Om uithuwelijking te voorkomen, loopt Isah weg uit het kraton en weet ze een Hollandse officier te strikken. Als njai, een inlandse vrouw met een status tussen dienstbode en geliefde, krijgt ze met hem twee kinderen. Een leven met minder zekerheden dan ze hoopte. Lichter dan ik is ook een spiegel van Nederlands-Indië. “De klassieke Indische letteren zijn bijna allemaal door Nederlanders die in het toenmalige Indië woonden geschreven,” zegt Michielsen. “Ik miste de blik op de geschiedenis door de ogen van een inheemse vrouw. Met name de status van njais

Dido Michielsen – Lichter dan ik is een onderbelichte kant van de geschiedenis, en dat terwijl zeker de helft van de Hollandse mannen met een njai samenwoonde, waar dus ook een flink aantal kinderen uit voort is gekomen. De njai is in feite de oermoeder van de Indische Nederlander van gemengde komaf. Dit boek is een monument voor deze vrouwen. Ze zijn dikwijls weggestuurd, hun kinderen werden afgepakt omdat ze dan betere christenen konden worden.”

toch de ommezwaai naar fictie gemaakt. “Het heeft me altijd zo dwars gezeten, die realiteit,” vertelt ze. “Je moet altijd checken, dubbelchecken.” Juist als roman is het verhaal volgens haar universeler: “Uiteindelijk werd het een eerbetoon aan al dit soort vrouwen die altijd maar naar de achtergrond geduwd worden.”

De familiegeschiedenis van Michielsen is de basis van haar roman. “Mijn werkkamer is nu een soort museum van Nederlands-Indië met overal foto’s. Ik heb heel veel foto’s van mijn familieleden, en al die mensen keken mee terwijl ik aan het schrijven was,” zegt ze. “Ik heb het gevoel alsof ik in een soort traditie ben gaan staan van mijn eigen familie.”

Lichter dan ik is een krachtig testament van een veranderende wereld en een eigenwijze vrouw die daarbinnen haar eigen plek probeert te vinden. Michielsen maakt ruimte voor het verhaal van vrouwen die generatieslang zijn vergeten en wier verhalen achterwege zijn gelaten om plaats te maken voor de Hollandse vertelling. Het is niet het Nederlands-Indië van de Hollanders, maar juist dat van de Indische en Indonesische vrouwen wat Lichter dan ik vastlegt. O

Hoewel Lichter dan ik begon als een non-fictiewerk, heeft Michielsen

Dido Michielsen – Lichter dan ik €21,99 (Overamstel Uitgevers)

Kunst & cultuur Boeken

en verder... KAART VAN CANADA Een bundel van veertien indrukwekkende verhalen over menselijk verlangen. Kaart van Canada, genomineerd voor de Man Booker International Prize, geeft een kijkje in de veelzijdigheid en nuance van wat we begeren. Dorthe Nors – Kaart van Canada €18,50 (Uitgeverij Podium) HET DAGBOEK VAN RENIA SPIEGEL In haar dagboek vertelt de Joodse Renia over het leven tijdens de oorlog in de getto van Warschau, kalverliefde en haar eerste kus. Drie jaar na het begin van het dagboek, als ze net achttien is, wordt Renia doodgeschoten. Zeventig jaar later wordt haar dagboek uit de kluis gehaald en wordt Renia’s verhaal gedeeld met de wereld. Een kijk in het leven van een normaal meisje in een abnormale situatie. Renia Spiegel - Het dagboek van Renia Spiegel €22,99 (HarperCollinsHolland) P.S. VAN LIEFDESPOST TOT HATEMAIL: DE 150 OPMERKELIJKSTE NEDERLANDSE BRIEVEN Van de dreigbrief die Mohammed B. bij het lichaam van Theo van Gogh achterliet, Annie M.G. Schmidt, Sylvana Simons, Aaf Brandt Corstius, Jasperina de Jong tot Jan Wolkers: dit boek bevat de 150 meest belachelijke, belangrijke, ontroerende en grappige brieven. Samen vertelt deze collectie de geschiedenis van Nederland. Jet Steinz – P.S. Van Liefdespost tot hatemail: de 150 opmerkelijkste Nederlandse brieven €39,99 (Uitgeverij Podium)

VROUWEN EN KINDEREN EERST Aan de hand van dagelijkse scenario’s blikt Els Kloek – de vrouw achter 1001 Vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis en 1001 Vrouwen in de 20ste eeuw – terug op de geschiedschrijving van gender, etniciteit en emancipatie. Op speelse manier geeft ze kritiek op ‘de canon’ en geeft ze antwoord op de vraag hoe vrouwen eeuwenlang uit de geschiedenisboeken zijn gelaten. Els Kloek – Vrouwen en kinderen eerst €17,50 (Uitgeverij Vantilt) DE KLEINE DE BEAUVOIR: HAAR BAANBREKENDE DE TWEEDE SEKSE SAMENGEVAT De feministische klassieker van De Beauvoir is zeventig jaar na de eerste publicatie nog steeds actueel. Vuijsjes samengevatte versie van het meesterwerk is een handig overzicht voor oude én nieuwe feministen. Marja Vuijsje – De kleine De Beauvoir: Haar baanbrekende De tweede sekse samengevat €11,99 (Uitgeverij Atlas Contact) WOLF: DERTIEN ESSAYS OVER DE VROUW Met bijdrage van dertien vrouwen probeert Wolf antwoord te vinden op de vraag: wat maakt de vrouw? Van dagelijkse thema’s tot existentiële vragen; deze bundel bekijkt het vrouw-zijn zonder conclusies te trekken. Maartje Laterveer – Wolf: Dertien essays over de vrouw €19,99 (Uitgeverij Atlas Contact) MOEDER AF Wanneer een vrouw een hersenbloeding krijgt, kan ze niet meer communiceren en moeten haar dochters voor haar zorgen. Wanneer ben je moeder af, en is dat ooit het geval? Dit tedere boek werpt een blik op een familie, moederschap en liefde. Fen Verstappen – Moeder af €19,99 (Das Mag Uitgevers) OPZIJ 2019

Kunst & cultuur Boeken HOGERE NATUURKUNDE Wanneer haar grootmoeder overlijdt komt Ellen Deckwitz erachter dat zij als enige haar levensverhaal heeft gehoord. Door haar eigen familiegeschiedenis, en dat van andere mensen met wortels in voormalig Nederlands-Indië, schetst ze in Hogere Natuurkunde een portret van een conflict dat nog steeds invloed heeft op miljoenen Nederlanders. Ellen Deckwitz – Hogere Natuurkunde €21,99 (Uitgeverij Pluim) ZIJ ZEI

ALLE VERHALEN Een overdonderend overzicht van het oeuvre van de grande dame van de Braziliaanse literatuur: Clarice Lispector (1920-1977). Een imposant repertoire van meer dan veertig jaar in één boek. Clarice Lispector – Alle verhalen €39,99 (De Arbeiderspers)

Kantor en Thowey, beide journalisten voor de New York Times, schreven in 2017 een stuk over het seksuele wangedrag van Harvey Weinstein, dat uiteindelijk resulteerde in de #MeToobeweging. In dit indrukwekkende boek blikken de twee journalisten terug op het journalistieke proces dat voorafging aan hun met een Pulitzerprijs bekroonde, invloedrijke artikel. Imposant, indrukwekkend en belangrijk.

DE MOOISTE TIJD VAN ONS LEVEN

Jodi Kantor en Megan Thowey – Zij zei €22,99 (uitgeverij Atlas Contact)

Claire Lombardo – De mooiste tijd van ons leven €24,99 (Uitgeverij Signatuur)

Gelijk na de verschijning stond de debuutroman van Lombardo op de New York Times Bestsellerlijst. Dit sprankelend familieportret volgt vier zussen en hun onderlinge rivaliteit na het uitkomen van een lang bewaard geheim. Lombardo’s werk speelt zich af op de dunne lijn tussen liefde en afkeer voor onze eigen familie.

MARKS OF PRIDE AND BEAUTY In dit indrukwekkende boek vraagt de Nederlandse Brandwonden Stichting aandacht voor mensen die met (on) zichtbare littekens leven. Middels portetten en persoonlijke verhalen laat het boek kwetsbaarheid én doorzettingsvermogen zien. Het is een voorzetting van het gesprek over hoe het is om met littekens te leven. Belangrijk voor wie met én voor wie zonder littekens leeft. Wie zich via brandwondenstichting.nl/opzij aanmeldt als donateur voor de Brandwonden Stichting, ontvangt gratis een exemplaar van het bewaarmagazine. Jan van Beijnhem – Marks of Pride and Beauty €42,50, waarvan €17,50 naar Stichting Kind & Brandwond gaat. Verkrijgbaar via mpb.photo

Kunst & cultuur Film/tv

Jasperina de Jong

F O T O A N P K I P PA

Jasperina: Op eenzame hoogte

n het Nederlands medialandschap is Jasperina de Jong, cabaretière, musicalster, zangeres lang een household name. Tot ze in 2002 van het toneel verdwijnt en met pensioen gaat. Ze verkiest een kluizenaar-achtig bestaan in de Achterhoek boven het heftige leven op de planken, waarna we amper meer iets van haar vernemen: interviews en publiciteit mijdt ze zoveel mogelijk. Hoe mooi is daarom de nieuwe film Jasperina: Op eenzame hoogte van Simone de Vries, waarin Jasperina, nu 81 jaar, eindelijk weer grotendeels zelf aan het woord is, afgewisseld met archiefbeelden. Een prachtig portret van een vrouw die vastbesloten was om op de bühne haar plek te veroveren. Die carrière begon in 1960 toen ze werd aangenomen bij cabaretgroep Lurelei, en dat net na een afwijzing door de grote Wim Kan omdat haar zangkunst nog niet voldoende zou zijn. Met Lurelei, waar ze haar man Eric Herfst ontmoet, maakt het grote publiek kennis met Jasperina, Pien voor bekenden. Ze speelt show na show en ontpopt zich langzaam tot de koningin van het Nederlands cabaret. Haar oeuvre kenmerkt

zich door gevatte teksten met een ironisch randje, vaak geschreven door Guus Vleugel. Geen heilig huisje was veilig voor het duo. Klassiekers als Roll another one (de non), Callgirl en A bah, a bah, abortus waren net zo controversieel als aanstekelijk. In april 1987, twee jaar na het overlijden van haar man, sprak OPZIJ haar. “Ik wilde niet met de puinhopen blijven zitten omdat het zo mooi staat voor de buitenwereld

om verdriet te hebben,” zegt ze over het oppakken van haar eigen leven na Eric’s overlijden. “Mensen denken vaak dat het mooi is om jezelf weg te cijferen. Dat is niet mooi, het is stom.” Deze resolute, nuchtere houding is bijna dertig jaar later nog steeds typerend en zichtbaar in dit mooie portret van Jasperina.

Jasperina: Op eenzame hoogte is vanaf 7 november te zien in de bioscoop. O OPZIJ 2019

Kunst & cultuur Film/tv

Klaartje Quirijns

Your

mum and dad They fuck you up, your mum and dad. They may not mean to but they do – zo klinkt de opening van Klaartje Quirijns’ nieuwe film Your Mum and Dad, waarin wordt ontleed wat bewust of onbewust wordt doorgegeven van generatie op generatie.

“J

e brengt altijd dingen over van jezelf die niet altijd even makkelijk zijn voor de volgende generatie, en dat zit gewoon heel erg mooi in dat gedicht,” zegt Quirijns over de keuze om de film te beginnen met Philip Larkins They Fuck You Up. Door de camera op zichzelf en haar goede vriend Michael te richten, bevraagt Quirijns de geheimen, trauma’s en dromen van

hun ouders. Terwijl ze de trauma’s van haar eigen moeder onderzoekt, vraagt Quirijns zich af wat zij zelf doorgeeft aan haar twee dochters. De film stelt ongemakkelijke vragen, waardoor je als kijker er niet aan ontkomt ook naar jezelf te kijken. “Ik denk dat het voor mij het belangrijkste is dat mensen mij vergeten, Michael vergeten, en op de een of andere manier naar zichzelf kijken,” zegt Quirijns.

Your Mum and Dad is geen luchtige film. Sterker nog, het is bij vlagen een ongemakkelijke zit. Terwijl je een kijkje krijgt in de familiegeschiedenis van Quirijns en Michael, word je als vanzelf gedwongen hun ervaringen te relateren aan je eigen leven. Vragen over ouderschap en hoe de kijker zelf omgaat met de vormende ervaringen van hun eigen ouders zijn onontkoombaar. Waarbij juist de verhalen waar niet over gesproken wordt – de

Kunst & cultuur Film/tv

pijnlijke en moeilijke herinneringen – de focus zijn van Quirijns’ nieuwe werk. Quirijns, wiens vader vertrok toen ze jong was, vraagt haar moeder naar het verdriet dat zij met zich meedraagt. Het overlijden van haar eerste kind, de oudere zus van Quirijns, is een onbesproken hoofdstuk uit haar leven. Toch focust de film juist op dit verdriet, waarbij het ongemak van Quirijns’ moeder pijnlijk duidelijk is. “Ik had dat nooit gedaan als ik geen camera had gehad,” zegt Klaartje. “Ik denk omdat voor mij het filmen een soort dwangmiddel is voor mezelf om iets open te breken wat ik normaal nooit zou hebben opengebroken.” “Ik ben de dochter van mijn moeder, ik ben de moeder van mijn dochters – maar ik ben ook filmmaker,” zegt Quirijns, die het ongemak in haar film beaamt. “Ik denk dat iedereen in zijn of haar familie issues of geheimen heeft waar niet over gepraat

wordt, en dat dat dus enorm ongemakkelijk is.” Juist dit bespreekbaar maken is volgens Quirijns het meest belangrijke in een relatie: “Of dat nou oma-kind, dochter-moeder of moeder-dochter is.” De eerlijkheid waarmee Your Mum and Dad vragen stelt zonder te pretenderen overal antwoord op te verschaffen, is bewonderenswaardig en Quirijns doorbreekt daarmee dapper het stilzwijgen van trauma en verdriet. Your Mum and Dad is vanaf 8 oktober te zien in de bioscoop. O

Klaartje Quirijns (1967) is een Nederlandse filmmaker en journalist. Momenteel woont ze in Londen met haar gezin. Eerder maakte ze Anton Corbijn Inside Out, The Dictator Hunter en Peace vs. Justice. Ze won meerdere prijzen waaronder de juryprijs tijdens het Festival International du Films des Droits de l’Homme in 2008. Ook ontving ze speciale nominaties tijdens het International Documentary Film Festival Amsterdam 2007 en Movies That Matter 2007. OPZIJ 2019

Kunst & cultuur Film uitgelicht

Juliette.

Vanaf het moment dat Juliette Binoche (1964) met haar ontwapenende en fragiele uitstraling internationaal doorbrak naast Daniel Day Lewis in The unbearable lightness of being, is ze voortdurend aan het filmen geweest. Het uitstekende Celle que vous croyez draait in de bioscopen en er staat nog veel meer met haar op stapel. Maar we kijken graag naar wat oudere films met Juliette â&#x20AC;&#x201C; in plaats van de zoveelste serie te bingewatchen.

Kunst & cultuur Film uitgelicht

ls dochter van een Franse kunstenaar en regisseur en een Poolse actrice en lerares, groeide Binoche op in Parijs. Hoewel ze bij het grote publiek voornamelijk bekend is als actrice, is Binoche een multi-talent. In een interview met The Guardian in 2017 vertelt ze: “Toen ik veertien was stond ik voor een dilemma. Ik hield van schilderen, maar ook van het theater. Mijn moeder had een vriendin die ook een schilder was. Ik vertelde haar over mijn dilemma. Ze maakte een poster voor me waarop stond: Juliette: kies ervoor om alles te doen!” Deze wijze woorden heeft Binoche in acht genomen. Zo was ze in 2008 te zien in de dansvoorstelling In-i met Brits-Bengaalse choreograaf en danser Akram Khan. In datzelfde jaar bracht ze het boek Portrait in Eyes uit. Dit boek bestond uit schilderijen van de hand van Binoche: ze portretteerde verschillende regisseurs. Haar zus, Marion Stalens, maakte de documentaire Juliette Binoche – Sketches for a portrait (2009) over de productie van het boek. Binoche kwam voor het eerst bij het Franse publiek in beeld in 1985 met Rendez-vous, geregisseerd door André Téchiné. De film was een succes en won een César voor beste regie op het Cannes Film Festival in datzelfde jaar. Een jaar later waagt Binoche zich voor het eerst aan een Engelstalige film: The Unbearable Lightness of Being, een enorm internationaal succes met geweldige recensies. Toch richt ze zich daarna weer voornamelijk op de Franse filmwereld, en dat terwijl Steven Spielberg haar een rol aanbood in zowel Jurassic Park als Schindler’s List– maar Binoche wees eigenzinnig de

rollen af in , naar wat later niet onverwacht bleek, de twee kaskrakers. In plaats daarvan verscheen ze in Trois couleurs, een drieluik van de Poolse regisseur Krzysztof Kieslowski, bestaande uit Trois Couleurs: Bleu (1993), waarmee ze een ze in Cannes een César won en een Gouden Leeuw uit Venetië mee naar huis nam. Met haar rol in The English Patient continueerde ze het prijzencircus en ontving onder meer een Oscar voor beste vrouwelijke bijrol. Daarmee werd ze de tweede Franse actrice die een Academy Award won. Alleen Simone Signoret ging haar voor in 1960. Binoche heeft ondertussen meer dan 75 filmtitels op haar naam staan, veelal Franse of Europese producties die lang niet allemaal de Nederlandse bioscopen hebben gehaald. Dit jaar verscheen Binoche ijzersterk in Celles que vous croyez. Een drama met een mooie spanningsboog, waarin vijftiger Claire zichzelf na een gestrand huwelijk weer moet herpakken. Geen nieuw thema, wel verrassend uitgewerkt. Een film over liefde, ouder worden en zelfacceptatie, naar de gelijknamige roman van Camille Laurens. Deze film draait nog in een aantal bioscopen, maar is ook on demand te bekijken. Binoche haar meest recente film La Vérité (The Truth) geregisseerd door Hirokazu Kore-eda, ging in augustus 2019 in première tijdens het filmfestival in Venetië. In de eerste film die Kore-eda buiten Japan maakt vertolken de twee grandes dames van de Franse film, Juliette Binoche en Catherine Deneuve, een moeder-dochter duo in een elegant familiedrama. Het is nog niet duidelijk wanneer deze film in Nederland te zien zal zijn. O

Alle films uit Film uitgelicht zijn te zien bij CineMember. OPZIJ 2019

Kunst & cultuur Film uitgelicht

NOG MEER VAN BINOCHE...

À coeur ouvert (An Open Heart)

Ma Loute (Slack Bay)

Elles

A Thousand Times Good Night

2012, Marion Laine De relatie van Mila en Javier, beide hartchirurg, komt op z’n kop te staan wanneer Mila zwanger blijkt te zijn. Terwijl Javier naar de fles grijpt, drijven ze steeds verder uit elkaar.

2011, Malgorzata Szumowska Wanneer journalist Anne een prostitutiering gerund door studentes najaagt, raakt ze verstrikt in het verhaal. Binoche speelt de journaliste met overgave; terwijl de journaliste zich verliest in haar onderzoek, verliest de kijker zich in Binoche’s acteerkunst. 84

2016, Bruno Dumont Wanneer in de zomer van 1910 toeristen verdwijnen, wordt het duo Machin en Malfoy op de zaak gezet. Terwijl ze het hechte strandplaatsje op z/n kop zetten op zoek naar de dader, komen de detectives voor een nog groter mysterie te staan.

2013, Erik Poppe Juliette Binoche schittert als oorlogsfotograaf Rebecca in A Thousand Times Good Night. Het gezin van Rebecca en haar man Marcus, gespeeld door Nikolaj Coster-Waldau, bezwijkt langzaam onder de druk van het gevaarlijke werk van Rebecca.

Kunst & cultuur Film uitgelicht GLORIA

en onze online selectie

2013, Sebastián Lelio Paulina García de zilveren beer won voor beste actrice. Wanneer Gloria, 58 jaar oud en tien jaar gescheiden, besluit niet alleen te willen blijven, ontmoet ze Rodolfo. Terwijl ze aan hun toekomst samen proberen te werken, krijgen ze te maken met een ex-vrouw en kinderen. Eerst deze film zien en daarna Gloria Bell, de remake met Julianne Moore uit 2019.

20TH CENTURY WOMEN

WADJDA

2016, Mike Mills In het vrijgevochten California van de jaren zeventig probeert een alleenstaande moeder, gespeeld door Annette Bening, haar zoon op te voeden. Heerlijk tijdbeeld.

2012, Haifaa Al-Mansour De eigenwijze Wadjda probeert ze haar weg probeert te vinden in het conservatieve Saudi-Arabië. Wanneer ze haar zinnen heeft gezet op een groene fiets, doet ze alles om hem te kunnen kopen – ook als dat betekent dat ze zich naar rigide normen moet schikken.

THE IRON LADY 2011, Phyllida Loyd De Britse premier Margaret Thatcher kijkt terug op haar leven: van een bewogen politieke carrière tot een roerig gezinsleven. Op briljante wijze vertolkt Meryl Streep de Iron Lady. LA VIE D’ADÈLE ook verschenen onder de titel Blue is the Warmest Color 2013, Abdellatif Kechiche De jonge, volkse Adèle wordt tot haar eigen verbazing verliefd op de vrijgevochten, artistieke Emma. De verschillende milieus en ook dezelfde sekse is niet nieuw, de manier waarop Kechiche het verhaal vertelt wel. Met Adèle Exarchopoulos en Léa Seydoux.

CONTINUER ook verschenen onder de titel Keep Going 2018, Joachim Lafosse Alleenstaande moeder Sybille grijpt in deze western de laatste kans om de band met haar gewelddadige, rondzwalkende zoon te herstellen op een tocht te paard door Kirgizië. De impact is heftig dankzij sterke rollen van Virginie Efira, als vrouw die wordt verscheurd tussen haar onafhankelijke karakter en de wens om een goede moeder te zijn, en Kacey Mottet-Klein als de verwarde tiener die beter met paarden overweg kan dan met mensen. VISAGE VILLAGES

UNA MUJER FANTÁSTICA ook verschenen onder de titel A Fantastic Women 2017, Sebatián Lelio Marina, een transgendervrouw, verliest haar partner aan een hartaanval. In de nasleep van zijn overlijden wordt ze geconfronteerd met vooroordelen en verdriet. Daniela Vega speelt de hoofdrol op krachtige en indrukwekkende wijze.

ook verschenen onder de titel Faces Places 2017, Agnès Varda en JR In deze documentaire bezoeken regisseur Agnès Varda en kunstenaar JR Franse dorpjes om de locals te portretteren. Op basis van verhalen en persoonlijke ervaringen versiert het duo de bezochte plekken, waarbij ze een ode brengen aan de dorpsbewoners. OPZIJ 2019

Kunst & cultuur Musea

FOTOGRAFIE HAMID SARDAR

In deze OPZIJ extra aandacht voor de stad Leiden. Omdat hier OPZIJ gevestigd is. Omdat hier twee musea onlangs na jarenlange renovatie heropenden. Omdat hier mooie tentoonstellingen georganiseerd worden. Daarom dus.

#feminist

In het Groninger Museum liep uw redacteur dit shirtje tegen het lijf. â&#x201A;Ź25,groningermuseum.nl

HELENDE KRACHT WAAR? Museum Volkenkunde, Leiden WAT? Magische buidels vol geneeskracht, mantels van sjamanen, amuletten, sierraden met betekenis, videoâ&#x20AC;&#x2122;s met verhalen over rituelen, kunstwerken rondom het thema genezingstradities, van Damien Hirst, Remy Jungerman, Joseph Beuys en Marina Abramovic. WAAROM? Omdat ieder mens naar geluk streeft en gezond wil zijn. Voor miljoenen mensen zijn deze genezingspraktijken van belang, maar voor velen blijft het abracadabra. Voor iedereen is deze tentoonstelling interessant, want tradities en gebruiken worden uitgelegd, verhalen verteld, over winti en sjamanen, over de geneeskrachtige werking van planten. Voor elk wat wils. WANNEER? Tot en met 5 januari 2020. volkenkunde.nl

WAAR? In Leiden WAT? Na een intensief vernieuwingsproces van tien jaar, is onlangs De Lakenhal weer feestelijk geopend. Het museum opende in 1874 voor het eerst de deuren, werd in 1920 uitgebreid en is nu, na restauratie en uitbreiding, klaar voor de toekomst. WAAROM? Het was de hoogste tijd. Er was veel achterstallig onderhoud en ook de collectie was niet op orde. Het vernieuwde museum is een zorgvuldig samengesteld Gesamtkunstwerk. Er worden zeven kernverhalen gepresenteerd: Het Beleg en Ontzet van Leiden, Leiden als bakermat van de Gouden Eeuw, Leiden Universiteitsstad, Devotie in de Middeleeuwen en Renaissance, Zeven eeuwen Leids laken, Verzamelaars in de 18e eeuw en De moderne tijd. Een achtste verhaal is daaraan toegevoegd: dat van het museumgebouw zelf, het grootste collectiestuk. In de nieuwe vleugel is plek voor tentoonstellingen. WANNEER? Geopend van dinsdag t/m zondag van 10-17.00 uur. lakenhal.nl 86

FOTOGRAFIE RONALD TILLEMAN

MUSEUM DE LAKENHAL VERNIEUWT

Kunst & cultuur Musea

Leids laken

Uit de winkel in de Lakenhal: Nieuw Leids Laken, exclusieve wollen stoffen, per strekkende meter en de DIY-pakketten waarmee je zelf aan de slag kunt. Ontwerpers Christie van der Haak, Mae Engelgeer, Edwin Oudshoorn, Claudy Jongstra en Petra Blaisse | Inside Outside creëerden elk een unieke stof. Nieuw Leids Laken is nergens anders te koop. lakenhal.nl

tote bag

Deze tote bag is te koop voor €7,50 in het Groninger Museum en in de bibliotheek van ATRIA in Amsterdam. Wat een wijze vrouw was Els Borst. groningermuseum.nl

HET NIEUWE NATURALIS WAAR? Naturalis in Leiden WAT? Naturalis is het nationaal onderzoeksinstituut op het gebied van biodiversiteit en is hét natuurhistorisch museum van Nederland. En niet zo’n kleintje ook: de collectie bestaat uit ruim 40 miljoen objecten, van insecten tot de opgezette stier Herman, van zeewier tot het skelet van Trix de T. rex. Spectaculair, zeker nu het museum vernieuwd is. WAAROM? Naturalis was uit zijn jasje gegroeid. Het grootste deel van de collectie werd elders bewaard en er was te weinig ruimte om al dat moois te tonen en te onderzoeken. Neutelings Riedijk Architecten hebben het nieuwe Naturalis, met gebruik van de oude gebouwen, vormgegeven en omgetoverd tot een groot centrum waar collectie, onderzoek en museum samenkomen. Ook de inrichting van het museum is vernieuwd. Hier wordt het verhaal van de natuur verteld op een spannende manier, met aandacht voor de voorwerpen in hun context. Hoogste tijd om weer eens naar Naturalis te gaan, leuk voor jong en oud. WANNEER? Dagelijks geopend van 10.00-17.00 uur. naturalis.nl

Buitenkant van het gebouw, nieuwbouw door Neutelings Riedijk Architecten OPZIJ 2019

Kunst & cultuur De Reismeiden

Barok,

badplaatsen & de brute schoonheid van

SICILIË

“Ik, Rosaria Schifani-Costa, weduwe van agent Vito Schifani richt me tot de mensen van de maffia en dat zijn zeker geen christenen. Weet dat ook voor jullie de mogelijkheid van vergeving bestaat. Ik vergeef jullie, maar jullie moeten op je knieën.” Deze emotionele woorden sprak de toen 21-jarige weduwe Rosaria in een overvolle kathedraal tijdens de begrafenis van haar man. Hij was één van de lijfwachten van onderzoeksrechter Falcone, die in mei 1992 tijdens de grootste aanslag ooit door de Siciliaanse maffia om het leven kwam. Falcone was de elfde onderzoeksrechter die 88

werd vermoord door de maffia, en de impact was enorm. Haar speech vormde het keerpunt voor de Siciliaanse maffiawereld. Een aantal maffiosi ging inderdaad door de knieĂŤn en zocht samenwerking met de politie. De VPRO heeft hier een prachtige documentaire over gemaakt. Al even geleden uitgezonden, maar nog steeds te zien via vpro.nl/programmas/speeches/7. Maar SiciliĂŤ is nog heel veel meer dan de oorsprong van de maffia, zoals de Reismeiden uit vele ervaringen weten. Guarda! OPZIJ 2019

Kunst & cultuur De Reismeiden

icilië is het grootste eiland in de Middellandse Zee en heeft iets meer dan vijf miljoen inwoners. Het bijzondere van Sicilië is dat hier vele eeuwen aan cultuurgoed bewaard zijn gebleven. Feniciërs, Grieken, Romeinen, Arabieren en Normandiërs: ze hebben allen hun sporen nagelaten. We verblijven dit keer aan de oostkant van het eiland, bij het kleine, aan zee gelegen dorpje Brucoli, tussen Catania en Syracuse. Een prima uitvalsbasis om veel van het eiland te zien.

2 3

Baroksteden Op 11 januari 1693 werd Sicilië getroffen door een allesverwoestende aardbeving. Meer dan 60.000 mensen kwamen om en meer dan zeventig steden en dorpen werden vernietigd. Het epicentrum van de aardbeving lag aan de oostkust. De destijds snel en groots aangepakte wederopbouw heeft een aantal prachtige steden opgeleverd in een stijl die bekend zou worden als Siciliaanse barok, met prachtige okergele gebouwen, elegante vormen en uitbundige decoraties.

Het centrum van deze baroksteden is Noto, met de kathedraal van San Nicolò. Het honingkleurige gebouw schittert prachtig geel in het zonlicht, maar kleurt vuurrood bij zonsondergang. Naast het bezoeken van de kathedraal is het goed slenteren door de knusse straatjes en over de verschillende pleinen. Voor het mooiste uitzicht over de ‘gouden’ stad beklimmen we met plezier de steile trappen. De andere grote barokstad is Syracuse, aan zee gelegen. Het mooiste deel van Syracuse ligt op het schiereiland Orygia. Met nauwe steegjes, marmeren pleinen en schitterende kerken. Een van de mooiste pleinen is het Piazza del Duomo. Dit marmeren plein wordt omringd door statige stadspaleizen en vanaf de zonnige terrassen heb je ongehinderd uitzicht op de Duomo, met haar barokke façade dé blikvanger van Syracuse. De rest van de stad is een stuk minder sfeervol. Het archeologische park, met het Griekse amfitheater, bevindt zich een stukje buiten Ortygia. Hier bevindt zich ook het Oor van Dionysius (Orecchio di Dioniso), een grot waarvan de ingang met een beetje fantasie de vorm van een oor heeft en die gebruikt werd als gevangenis. Volgens de overlevering kon heerser Dionysius door de uitstekende akoestiek precies horen wat de gevangenen tegen elkaar zeiden. Taormina Iets noordelijker vinden we Taormina, een van de meest populaire bestemmingen van het eiland. Hoewel altijd redelijk druk is het hooggelegen centrum zeker de moeite waard. Vanaf de vele terrassen heb je een prachtig uitzicht over de kustlijn, en loop je nog iets verder door naar boven, dan tref je daar het Griekse theater. Dit theater, waarvandaan je een prachtig uitzicht op de Etna hebt, is drie eeuwen voor Christus gebouwd en wordt nog steeds gebruikt voor concerten. Een flink stuk lager liggen de stranden van Taormina, die je makkelijk met de kabelbaan kunt bereiken.

Kunst & cultuur De Reismeiden Tempelvallei We maken een dagtocht richting de zuidkant van het eiland naar de tempelvallei, iets buiten Agrigento gelegen. Deze vallei heeft archeologische schatten en zeven tempels die dateren tot ver voor Christus. De drie mooiste en best bewaarde tempels staan in het oostelijke deel – zoals Tempio di Hera. Hoewel beschadigd door aardbevingen, staat de structuur van de indrukwekkende tempel nog overeind. De Tempio della Concordia staat niet ver hiervan af, deze tempel is de inspiratie geweest voor het UNESCO-logo en staat sinds 1997 op de UNESCO-werelderfgoedlijst. Turkse trappen (Scala dei Turchi) Ten westen van Agrigento ligt het strand Scala dei Turchi. Na de hitte in de tempelvallei kun je hier goed de zee in vanaf de getrapte kliffen van witte kalksteen. Over de herkomst van de bijnaam Turkse Trappen doen verschillende verhalen de ronde, maar wel allemaal met piraten, waar dan ook vandaan. Het gesteente is glad en daarom aangenaam om op te hangen, zonnen, eten en drinken en de zonsondergang op af te wachten.

Villa Romana del Casale Die zonsondergang laten we deze keer voor wat ie is, en gaan op de terugweg langs de Villa Romana del Casale, vlak bij Piazza Armerina. Deze villa staat bekend om de prachtige mozaïekvloeren uit de laatRomeinse tijd. De Villa is een van de populairste attracties van Sicilië en het kan dan ook druk worden. Omdat ter bescherming van de mozaïeken de villa met plexiglas overdekt is, kan het zeker in de zomer door een combinatie van zon en veel mensen, erg warm worden.

OPZIJ 2019

Hoi An

kunst & cultuur De Reismeiden Dit alles is het echter allemaal waard, want de mozaïeken behoren tot de grootste en mooiste uit de klassieke oudheid. Ze zijn vervaardigd door Noord-Afrikaanse mozaïekkunstenaars. Bijzonder zijn de afbeeldingen van sportende vrouwen die een tweedelige outfit dragen, een bikini dus. De villa werd tijdens de verovering door de Normandiërs grotendeels verwoest (1061-1091) en wat er over was raakte bedolven tijdens een aardbeving. De villa werd gevonden in 1881, maar werd pas in de jaren vijftig helemaal opgegraven. Op onze terugweg passeren we tot onze verbazing een enorme shoppingmall: Sicilia Outlet Village in Agira. In the middle of nowhere en een parkeerplaats waar zo drieduizend auto’s op kunnen. Gezien de hitte van die dag laten we de hier alom aanwezige airco z’n dienst bewijzen.

En natuurlijk de Etna Vanaf een groot deel van Sicilië kun je deze nog steeds actieve vulkaan zien liggen en pruttelen. De Etna

is met vijf actieve hoofdkraters een van de meest actieve vulkanen ter wereld. De laatste jaren zijn er geregeld uitbarstingen, waarvan de grootste in 2001 zo’n 24 dagen duurde. Wij slaan een bezoek dan ook over. Net zoals we deze keer niet naar Palermo zijn geweest. Maar dat is niet erg: wij komen zeker terug. Praktische informatie Vooral in de zomermaanden gaan er dagelijks veel vluchten rechtstreeks naar de twee grote luchthavens bij Palermo en Catania. Natuurlijk kun je ook met de auto de ruim tweeduizend kilometer afleggen – als je de tijd hebt. Als je die auto niet bij je hebt, huur er dan een. Vaak wat oudere modellen dan gebruikelijk, maar dat heeft ook zo z’n charme. Je kunt met dagtochten veel van wat we hier hebben beschreven bezoeken. Het klimaat is altijd beter dan bij ons, dus van vroeg in het voorjaar tot laat in het najaar zeker een aanrader. Hou er alleen rekening mee dat wanneer je aan de oostkust zit, in het najaar de zon achter de bergen wel al heel vroeg – rond vijf uur – weg is. O

1. Piazza del Duomo, Syracuse 2. Kathedraal van San Nicolò, Noto 3. Bikinimeisjes, Villa Romana del Casale 4. Taormina 5. Tempelvallei 6. Kustlijn, Taormina 7. Inktvissalade, Taormina 8. Turkse trappen (Scala dei Turchi) 9. Amfitheater, Taormina 10. Noto

van eindeloos werk zoeken naar direct succes boeken.

Werk zoeken voelt soms als een baan op zich. Gelukkig ben je met een online profiel bij ons direct vindbaar voor werkgevers en krijg je automatisch relevante banen toegestuurd. Zo zetten we alles op alles voor jouw baan.

vind jouw baan op nationalevacaturebank.nl

OPZIJ 2019

Man over vrouw

UIT DE

KUNST

Natuurlijk gaan we in dit Rembrandt-

jaar naar het Rijksmuseum in Amsterdam en al helemaal omdat Rineke Dijkstra ons dankzij Night Watching – nog tot begin december te zien - een verrassende nieuwe kijk op de Nachtwacht geeft. Met als afsluiter een bezoek aan Rijks, het restaurant van het Rijksmuseum waar Joris Bijdendijk (35) sinds de opening alweer vijf jaar executive chef cuisine is. En met succes, hij wordt niet voor niets gezien als een van de grootste culinaire talenten van Nederland en is inmiddels een Michelin-ster rijker. Bijdendijk, ook als signatuurchef verbonden aan restaurant Blue op Schiphol, opent in oktober restaurant Wils, vlak bij het Olympisch Stadion. Daarnaast heeft hij net de nummer 1 kok van de wereld, Mauro Colagreco van Mirazur uit het Franse Menton over de vloer gehad. O ja, en ondertussen is zijn kookboek al aan de derde druk toe en is er ook nog servies van zijn hand te koop. D O O R M A RIA N N E VE RH O E V E N

eb je het allemaal nog een beetje in de hand? “Nou, mijn vrouw, Elsa, zit nu in Senegal voor een dag of tien. We hebben twee zoontjes en normaal als Elsa er is hebben we al hele schema’s, maar nu is het echt wel even aanpoten. Kijk, zo zie dat eruit.” (Joris laat op zijn iPhone indrukwekkende kleurenschema’s zien.) “De kinderen worden van oppas, naar moeders, naar vriendinnen overgeheveld. Ik ben natuurlijk de hele dag aan het werk." Je zegt ‘natuurlijk’. Ook niet ’s morgens ofzo? “’s Morgens ben ik er wel, ja. Ik begin om negen uur, dus vanmorgen om zeven uur opgestaan, terwijl ik om twee uur naar bed ging. Ontbijtje gemaakt, douchen, nog wat dingetjes en dan de ene naar school en de andere naar de oppas. Ze zijn drie en vier, Jasha en Samuel. Gisteren zei mijn moeder: ‘Ik kom wel bij je slapen, want dan kan ik je helpen.' Maar dan ben ik ook een beetje trots, en ik dacht dat is heel lief, maar ik moet het ook in m’n eentje kunnen. M’n vrouw zou het ook in haar eentje kunnen. “Elsa werkt ook in de horeca, in Café Caron. Met kinderen en een vrouw in de horeca blijft het jongleren. Zij begrijpt het wel en zeker als Française. Ik ben haar in Frankrijk tegengekomen en we zijn al bijna acht jaar samen nu. Mooi toch?!” Het restaurant is zeven dagen open. Werk je ook zeven dagen? “Nee, dat niet, ik werk in principe vijf dagen van ’s morgens negen tot ’s avonds laat. En vaak zijn die andere dagen toch ook nog wel een beetje ingevuld met activiteiten die uit m’n werk voortvloeien. “Ik ben weliswaar niet de eigenaar van dit restaurant, maar zo voelt het wel. Dat is het Rijksmuseum met de Vermaat Groep. Met de Vermaat Groep kan ik ook Wils, m’n nieuwe restaurant bij het Olympisch Stadion, openen. Ik heb veel met het Rijksmuseum te maken, dat zijn echt mijn collega’s: we doen het samen. We proberen alles op elkaar af te stemmen. Rijks moet het culinaire verlengde zijn van het museum.” En blijf je nog hangen na het servies, wat de meeste horecamensen wel doen? “Dat heb ik vroeger natuurlijk wel gedaan, een biertje

F O T O PA U L T O L E N A A R

Man over vrouw

Man over vrouw drinken na afloop. Maar anders red ik het niet. Ik vind het wel gezellig hoor, en in Frankrijk dronk ik elke avond wel echt meer dan een biertje. Ik weet niet hoe ik dat deed, maar als ik nu letterlijk één biertje drink, ben ik de volgende dag echt als een vaatdoek. Ik drink nu doordeweeks niks, eh, probeer ik. En in het weekend als ik met het gezin ben, mag ik graag een fles wijn openmaken. Die koop ik dan zelf. We zijn deze zomer met een camperachtig ding via Annecy, naar Bra in Noord-Italië gereden, waar we flink hebben ingeslagen. Toen verder naar Slovenië – is ook een heel interessant wijnland – waar om drie uur ’s nachts, en maar twee minuten van waar we moesten zijn, een hert van driehonderd kilo voor onze camper sprong. Die gooide een beetje roet in het eten. We waren net de nacht daarvoor ingeregend in een truffelbos. Dus toen we eindelijk uit het bos getakeld waren, dachten we: we gaan naar Slovenië! Laten we direct flink goede wijn inslaan, hebben we dat gehad en dan gaan we daarna echt lekker onderuit zitten in Slovenië, en toen boem! Het is echt levensgevaarlijk. Als je in volle vaart tegen zo’n beest van een paar honderd kilo aanrijdt: dat is als een betonnen muur. Wij gaven eigenlijk maar een klein

‘Ik ben niet meer dan een boer, maar ik krijg het podium en die boer niet. Niet Geert van der Kaa, mijn kippenboer.’ tikje, maar de hele voorkant was gewoon ingeduwd. Zesduizend euro schade. De kinderen vonden het geweldig: avontuur! En dan staat er in de verzekeringspapieren in de kleine lettertjes dat je overal voor verzekerd bent, behalve als je een wild dier aanrijdt. Dus toen konden we geen wijn meer kopen in Slovenië.” 96

Bijdendijk vertrok na zijn eerste ervaring, die gelijk zes jaar duurde bij Ron Blaauw, op goed geluk maar vastbesloten op zijn 23ste naar Frankrijk om zich daar verder te ontwikkelen. Vastbesloten in de zin dat hij minimaal bij tweesterrenrestaurants in de keuken wilde werken. Dat lukte hem wonderwel, en het zegt veel over zijn ambitieniveau. “Ik heb letterlijk overal aangebeld. Achteraf klinkt het wel leuk, maar ik was toen heel onzeker. Ik raad het iedereen aan om zo uit je comfortabele positie te komen, je wordt er rijker van.” En kwam je daar alleen maar mannelijke chefs tegen? “Nee, in Frankrijk zijn wel meer mannelijke chefs dan vrouwelijke, maar er werken best wel veel vrouwen in de keuken. In Nederland is het wel minder, we hebben hier Margo Jansen en Margo Reuten, gek hè? Het is een door mannen gedomineerde wereld.” Hoe is de verhouding in Rijks ongeveer? “Ik probeer wel zoveel mogelijk vrouwen aan te nemen, want ik vind het belangrijk voor de sfeer, en vrouwen zijn vaak een stuk georganiseerder. Ik hou van een vrouwelijke touch in de gerechten.” In welke restaurants kom je graag? “Ik ga zelf vaak maar een of twee keer naar een restaurant. Ik heb natuurlijk een paar zaken waar we vaker komen, lekker dichtbij en dan voel je je op je gemak. Ik woon om de hoek bij Rijsel, daar eet ik graag, en hotel V op de Fizeaustraat, dat zijn gewoon lekkere plekjes. “Maar echt chique restaurants zoals dat in Menton, daar kun je maar één keer per jaar naartoe. Dan moet je je wel een beetje voorbereiden, net als wanneer je naar een concert gaat. Dan laat je je drie, drieënhalf uur entertainen.” Wie hebben je geïnspireerd? “M’n ouders. Koken en eten hadden een belangrijke plek in ons leven: het moment dat iedereen samenkomt, dat is denk ik wel de belangrijkste functie van eten en drinken naast nourir, het voeden, zoals de Fransen zeggen. Aan tafel eten heeft een hele sociale functie en dat was bij ons in het gezin ook. Dat waren mooie momenten. Mijn vader en mijn moeder kookten alle twee; niet professioneel maar echt lekker, zoals je bij Rijsel eet. Beetje Franse keuken. M’n ouders zijn denk ik best trots op me. Best bijzonder, want ik ben maar kok, toch?” Waarom zeg je dat? “Wij maken gewoon bordjes eten en we krijgen zo ontstellend veel aandacht. Daar hebben we geluk mee en dat is leuk, maar het feit dat ik hier met jou nu zit, dat zegt genoeg. Want een boer, die is net zo ambachtelijk bezig als ik.”

Daar zijn toch ook hele programma’s over? “Haha, ja, dat is echt anders. Er is geen Michelingids voor boeren. De waardering voor boeren en hun producten is nog ver te zoeken in Nederland, hoor. In Frankrijk is dat een ander verhaal. Daar heb je elk jaar de uitreiking voor de beste pure producten. Er zit echt een gat tussen de boer en de burger in Nederland. Dat vind ik een probleem. Ik bedoel: noem jij eens vijf tomatenboeren, ken je ze bij naam en toenaam? Ik denk het niet. Maar je zult waarschijnlijk wel vijf chefs kunnen noemen. Ik ben niet meer dan een boer, maar ik krijg het podium en die boer niet. Niet Geert van der Kaa, mijn kippenboer.” Nu wel even. “Haha, maar het is toch zo? Zonder goede producent ben ik gewoon een clown in een grijs pakje. Als ik niet die topkippen, die toptomaten krijg en die bietjes, dan ben ik helemaal niets waard, kan ik niets lekkers maken. Dus de waardering voor boeren moet een lift krijgen en die voor servicemedewerkers ook. “Ik denk dat de kok relatief te veel aandacht krijgt, dat is uit balans geraakt. Ook ten opzichte van het service- of bedieningspersoneel. Niet dat ik dit soort interviews vervelend vind, maar het is heel lastig om goed bedieningspersoneel te krijgen en ik denk dat dat misschien wel een gevolg daarvan is. Iedereen wil kok worden, wij kunnen wel zes restaurants vullen, maar we staan 2-0 achter aan de andere kant.” Dienstbare beroepen staan in Nederland niet heel hoog in aanzien. “Ik vind dat heel jammer. Bediening is vaak een baantje dat je naast je studie doet en geen vak meer. En in Nederland moet iedereen maar universitair aan de slag, masters halen, en ondertussen zijn we met z’n allen

hoogopgeleid en wie gaat dan nog het handwerk doen? Niet dat ik tegen studeren ben, hoor. Het is met de nieuwe studiefinanciering natuurlijk wel een stuk minder vrijblijvend geworden. Ik heb volle bak bijgeleend en ik leefde hartstikke riant. Achteraf denk ik: dat was toch helemaal niet nodig geweest. Nu moet ik tot m’n veertigste afbetalen. Het is inmiddels relatief goed te doen, maar dat lenen ging ook wel erg makkelijk.” OPZIJ 2019

Man over vrouw Hoe ga je je tijd verdelen tussen de restaurants? “Je vaste gasten verwachten eigenlijk dat je er altijd bent. Dus dat wordt veel heen en weer fietsen. Rijks hier blijft de prioriteit, tenminste als er al prioriteiten zijn.” Jamie Oliver opende ook steeds meer restaurants, maar die zijn wel onder uitgegaan. Ga jij niet te hard? “Ik vind Jamie Oliver waanzinnig en het is heel jammer van die restaurants, maar hij heeft voor zichzelf wel goed gezorgd. Hij heeft een hele andere stijl dan ik, maar wauw, wat heb ik een respect voor hem en wat zou ik graag een fractie van zijn succes willen hebben. De impact die hij heeft gehad op hoe mensen eten en hoe gemakkelijk hij het doet lijken, hij is gewoon een megatalent. Dat kan ik helemaal niet. Ik denk veel te ingewikkeld. Hij doet gewoon: baf!” Hoe laad jij je op? “Ik ren in het Vondelpark na m’n werk. Dat is een heerlijke uitlaatklep. M’n doel is elk jaar de Dam tot Damloop te doen, alleen dit jaar zat ik in Barcelona en eerlijk gezegd had ik ook iets te weinig getraind. En verder laad ik op door gewoon lekker met m’n kinderen een dag spenderen. Daar word ik heel ontspannen van.” Is de beleving van vrouwelijke of mannelijke gasten anders? “Bepaalde dingen die je serveert zijn wel mannelijk of vrouwelijk. Een groepje van zes mannen zal al gauw zeggen: o lekker, dikke plakken ribeye van de barbecue. In Wils, naast dat we daar op open vuur koken, hebben we een hele fijne vrouwelijke keuken, dat is voor de lunch een plek waar je je als dame heel prettig voelt. Echt ideaal om lekker te gaan lunchen met vriendinnen. 98

Wat maak je dan voor ons? “Ik zou – als ik het voor het zeggen had – een mooie salade maken met sperziebonen, perzik en amandelen die ik lekker allemaal heb gegaard in de boter met een beetje tijm en een beetje citroensap.” En wat drinken we daarbij? “Een frisse riesling, een glas champagne kan altijd of een glaasje komboecha, die we speciaal voor Wils hebben ontwikkeld, als je het alcoholvrij wil houden.” We kunnen niet wachten. O

I O JULIE BL

FOT

Carin Gaemers (1958) is onze meest invloedrijke vrouw 2017. Maandelijks houdt ze ons bij de les.

Take care Carin Gaemers

KERNVRAAG

e politie belt of je je kind wilt komen ophalen. Na schrik volgt boosheid. Gelukkig is er geen misdaad begaan en er zijn geen slachtoffers, maar formeel heeft je kind de wet overtreden. Zo hebben jij en je man jullie kinderen niet opgevoed. Ze weten wat goed en fout is en wat in onze maatschappij wel en niet is toegestaan. Dus geef je ze de vrijheid die ze nodig hebben om de wereld te ontdekken. Dan komt het zelfverwijt. Hebben we de teugels te vroeg te ver laten vieren? We werken allebei wel erg veel, hadden we er toch meer bovenop moeten blijven zitten. Goede familie en echte vrienden binden jullie op het hart dat er met je kind niks mis is en dat jullie als ouders heus niet hebben gefaald. Uiteindelijk ebben boosheid, twijfel en zelfverwijt weer weg. Je kind heeft een harde levensles geleerd en maakt zo’n fout niet nog een keer. Op je werk heb je er alleen met een enkele betrouwbare collega over gesproken. Je weet, dit komt wel weer goed. Behalve als je de eerste vrouwelijke burgemeester van Amsterdam bent. Het is bij de beesten af, wat Femke Halsema is overkomen. In de media en op straat vierden tegenstanders van recente beleidsvoornemens van B&W een ranzig feestje. Terwijl een onhandige zoon en een nog veel onhandiger partner natuurlijk niets zeggen over de geschiktheid van Halsema als burgemeester. Er is harder op haar ingehakt dan wanneer zij een man was geweest. Die stelling durf ik wel aan. Zelfs tijdens de gemeenteraadsvergadering eind september moest tijd worden ingeruimd voor de zoon, de partner en het (nep)wapen. Ook al schudde de stad op zijn grondvesten

vanwege de moord op strafrechtadvocaat Derk Wiersum en had maar één vraag op de agenda moeten staan: hoe voorkomen we dat het hier een narcostaat wordt. Dit was bij lange na niet de enige keer dat ik vertwijfeld het hoofd schudde over zoveel gebrek aan gevoel voor prioriteit. Diezelfde week vond de klimaattop in New York plaats. Iedereen met een beetje gezond verstand heeft inmiddels wel in de smiezen dat het er nu op aankomt dat regeringen eindelijk eendrachtig maatregelen nemen die hout snijden. Toch ging het in de media en in gesprekken tot ziekmakend toe over de verbeten uitstraling van Greta Thunberg. Natuurlijk kun je forse vraagtekens zetten bij ouders die hun zestienjarige dochter de ruimte geven om deze positie te verwerven. Niettemin vind ik het klimaatvraagstuk een stuk urgenter. Eveneens in die week presenteerde de commissie Remkes het rapport over de stikstofcrisis. De conclusie: we moeten erkennen dat dit land te klein en dichtbevolkt is voor onbegrensde economische activiteiten. Ook hier gingen de meeste commentaren niet over de kern, maar over het voorstel een deel van de veestapel op te doeken en over - o wat een ramp - het beperken van de maximumsnelheid. Deze samenleving blinkt uit in het wegkijken van de wezenlijke problemen. Dat gaat ons opbreken. In het onderwijs en de langdurige zorg is de kwaliteit in de afgelopen twintig jaar aantoonbaar achteruitgegaan. Politie, rechtbanken, belastingkantoren en UWV hebben te weinig mensen in dienst om hun taken naar behoren te verrichten. De arbeidsmarkt is duurzaam ontwricht door lage lonen en flexwerk. Als de volbloed neo-liberaal premier Rutte zegt dat het niet klopt dat cao-lonen niet stijgen terwijl de winst bij bedrijven tegen de plinten klotst, dan weet je dat het echt goed mis is. Twee decennia lang hebben overheid en werkgevers zoveel mogelijk kosten en risico’s toegeschoven naar burger en werknemer. Onze collectieve voorzieningen zijn uitgehold. Op pensioenen moet worden gekort. Dan helpt het niet als we stug blijven doen alsof het over de hele linie prima gaat en er alleen hier en daar wat bijgestuurd moet worden. Lees Groter denken, kleiner doen van Herman Tjeenk Willink er maar op na. Volharden in ontkenning betekent dat deze combinatie van ongunstige factoren vandaag of morgen keihard ontploft. Ik gok op de komende verkiezingen. Al zou het me niet verbazen als het al eerder gebeurt. En dan maar hopen dat het niet verkeerd uitpakt. O

1928

In 1928 betekenden de Olympische Spelen in Amsterdam de internationale doorbraak van de vrouwensport. Van de 3000 olympiĂŤrs waren er 274 vrouw, een primeur in die tijd...

2019

In 2019 wordt het Olympisch Stadion Amsterdam bestuurd door een tweehoofdige vrouwelijke directie. Een primeur in deze tijd... Het Stadion is, naast een unieke sportlocatie, uitgegroeid tot de Venue of a Lifetime, waar u kunt vergaderen in een moderne en historische setting, een presentatie kunt houden, een product kunt lanceren of een teambuildingdag kunt organiseren, inclusief catering en sportclinics. Bel of mail voor meer informatie of een brochure.

VENUE OF A LIFETIME

www.olympischstadion.nl

evenementen@olympischstadion.nl (020) 305 44 00