Opzij juli / augustus by MIMM

OPZIJ N R .7/8 • 2 01 7 • 45 st e JAARGANG • € 6,99

FE MINISTISCH MAANDB LAD 4 .0

HEDY, HADJAR EN SUSAN

FACETTEN VAN HET FEMINISME 4.0

LILIANNE’S LEGACY

REPORTAGE KENIA

EN TERUG

LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT MARJAN VAN LOON / SHELL

OVER TURKS FRUIT, STERKE VROUWEN EN BIJNA EEN HALVE EEUW VRIENDSCHAP

PAUL & MONIQUE

FOTO: MET DANK AAN CAROLA RODRIGUEZ

FOTO: MARCEL KRIJGER

FOTO: WALTER KALLENBACH

prof. dr. Margriet Sitskoorn

Carola Rodriguez

KLANTENSERVICE Op opzij.nl/abonnementen kunt u zelf een abonnement nemen. Voor contact over abonnementen, bestellingen, wijzigingen en vragen kunt u mailen naar abonnementen@opzij.nl. Een jaarabonnement kost € 55,99 voor 10 nummers.

Cisca Dresselhuys

M AG

ACADEMY

| E | OPLAGE 70.000

de ‘Robotbaby trapt ie af ’ industriële evolut

IN NAZAR HOSE

s: Amerikanen ‘Geweldig nieuw !’ kunnen toch denken ÇOIS FILLON

FRAN ’ vindt economie ‘Franse ‘Thatcher verworvenheden’ belangrijker dan

PROF. DR. IRIS

SOMMER

zijn ‘Waarnemingen niet altijd waar’

(er zijn geen kosten aan verbonden)

in het ‘Een unieke kijk aut’ leven van een astron

magazine@speakersacademy.nl

FOTO: MET DANK AAN JACOBINE GEEL

Manon Ossevoort

Helga van Leur

Annemarie van Gaal

FOTO: MIRJAM STERK

FOTO: NICK VAN ORMONDT

FOTO: RIANNE BROEZE-NOORDEGRAAF

FOTO: CASPER RILA

FOTO: ENITH STENHUYS

Judith Osborn

FOTO: CARLI HERMES

Katinka Simonse (Tinkebell)

FOTO: RTV OOST

drs. Hedy d’Ancona

Barbara Barend

Medewerkers Erzsó Alföldy, Julie Blik, Branded Cinema, Asha ten Broeke, Corbino, Corné van Dooren, Fleur Feringa, Sofie van den Enk, Mieke de Haas, Nico Hofstra, Yvonne ten Kate, Rose Kelder, Tom Kellerhuis, Claudi Kessels, Lucette Mascini, Alies Pegtel, Mijke van Sanden, Sheila Sitalsing, Susan Smit, Vreneli Stadelmaier, Corné van der Stelt, Fieke Tissink, Voedingscentrum, Lisette Wouters, ANP Foto en The Interview People. Directeur/uitgever Hans van Brussel Distributie Aldipress Druk HaboDaCosta

speakersacademy.nl | 010-4333322

mr. Fatima Moreira de Melo

Marlies Dekkers

KUIPERS DR. ANDRÉ

Inspirerende sprekers en dagvoorzitters boekt u bij Europa’s grootste sprekersinstituut

FOTO: LONNEKE STULEN

FOTO: IRIS@DUTCHANDFAMOUS

2 prof. dr. ir. Ionica Smeets

FOTO: YPE DRIESSEN

FOTO: MET DANK AAN ASTRID JOOSTEN

Vivianne Bendermacher

LUGT

15:37 17-01-17 17-01-17 15:37

FOTO: MET DANK AAN TINKEBELL

STENHUYS ENITH STENHUYS © ENITH ©

JUBILEUMUITGAV

TI EIBEN PROF. DR. GUSZ

SJEIK IMRAN

EVERT JAAP

tie ‘Succes kan innova juist belemmeren’

FOTO: MARLIES DEKKERS

NO 23 UES ATTALI

JACQ voorkomen dat ‘Kan de wereld het slechte?’ we afglijden naar

RICHA gearriveerd in ‘De toekomst is ag’ het leven van vanda

Bestel de jubileumuitgave van ACADEMY© Magazine 2017

FOTO: ENITH STENHUYS

FOTO: WALTER KALLENBACH

Astrid Joosten

15DE JAARGANG DONK RD VAN HOOIJ

DAVID ICKE akt is het spel ‘Als de mens ontwa s uit’ van de machthebber

my.com | speakersacade

.indd 22 azine_2017.indd demy_Magazine_2017 Cover_Aca Cover_Academy_Mag

010 - 433 33 22

MAGAZINE

Myrthe Hilkens

COPYRIGHT Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de auteurs of rechthebbenden. De uitgever is niet aansprakelijk voor schade als gevolg van druk- en zetfouten. De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Zij die menen nog zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich wenden tot de uitgever. ABONNEMENTEN Een abonnement wordt tot wederopzegging aangegaan, tenzij anders vermeld. Opzeggingen kunnen UITSLUITEND schriftelijk worden doorgegeven, per post naar Opzij B.V., Abonnementenservice, Haagweg 4-H1, 2311 AA LEIDEN of per email naar abonnementen@opzij.nl.

drs. Jacobine Geel

PERSOONSGEGEVENS We maken u erop attent dat aan ons verstrekte persoonsgegevens zoals naam, (e-mail)adres en telefoonnummers worden opgenomen in het gegevensbestand van Opzij B.V.. Dit bestand is aangemeld bij het College bescherming persoonsgegevens door Opzij B.V., de verantwoordelijke voor uw gegevens. Uw persoonsgegevens worden gebruikt voor onze abonnementenadministratie, voor de uitvoering van met ons gesloten overeenkomsten en om u op de hoogte te houden van interessante informatie en aanbiedingen van producten en diensten, eventueel ook na beëindiging van uw abonnement. Coverbeeld Corné van der Stelt

drs. Mirjam Sterk

NR .7/8 • 2 017 • 45 ste JAARGANG • € 6,99 FE MINISTISCH MAAN D BLAD 4 .0

COLOFON Redactieadres Haagweg 4-H1, 2311 AA Leiden redactie@opzij.nl Hoofdredacteur Marianne Verhoeven Eindredactie Marleen Hogendoorn Vormgeving Emmely Pardon

I AZ

rmeren: onze ‘Economie transfo het complete artikel Zie pagina 18 voor

Aldith Hunkar

2017

EMY® MAGAZINE SPEAKERS ACAD

& Thomas Rauub er Sabine Oberh rol als rentmeesters’

OPZI

UITGELICHT CORBINO Fotograaf Martijn Corbijn, ook bekend als Corbino, gaat altijd op dezelfde manier te werk. Hij komt binnen, maakt een praatje, een grapje, nog een praatje, pakt zijn camera en bam! Voor deze OPZIJ maakte hij de portretten van Amber Brantsen en Marjan van Loon. Ook schoof hij als enige man aan bij het ronde tafelgesprek tussen de drie generaties feministen.

SUSAN SMIT Schrijfster Susan Smit publiceerde negen nonfictieboeken, vier romans, een verhalenbundel en een novelle. Maar interviewen kan ze ook. Voor deze OPZIJ zat ze zowel als interviewer als deelnemer aan tafel met Hedy d’Ancona en Hadjar Benmiloud om over de facetten van het feminisme te praten.

FOTO: PAUL DE GRAAFF

Elske Doets LL.M.

Hadassah de Boer

FOTO: ROY BEUSKER

mr. Inez Weski

mr. Naema Tahir

FOTO: GHISLAINE VINK

drs. Femke Halsema

Shay Kreuger

FOTO: MET DANK AAN ELSKE DOETS

FOTO: HUNK FOR MINISTERIE VAN BEELD

drs. Sabine Uitslag

FOTO: WALTER KALLENBACH

FOTO: MET DANK AAN ANNE-MARIE RAKHORST

FOTO: PETER VROON

FOTO: MET DANK AAN ANOUK VOS

Anne-Marie Rakhorst

FOTO: STEPHAN VANFLETEREN

Anouk Vos

COLOFON/UITGELICHT

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

EDITORIAL

ZUSTERSCHAP

o, op het moment dat ik dit schrijf is m’n eerste nummer als hoofdredacteur van OPZIJ klaar, op dit stukje na. Dat gaf me vannacht de tijd om de afgelopen periode nog ‘ns even na te lopen. Ja, slapen is sowieso een ding en als het adrenalinegehalte nog wat hoger is dan normaal, helpt zelfs met één oortje in luisteren naar een praatprogramma – is vaak toch meer voor de radio – of drinken niet meer.

W I N E E N W A A R D E B O N T.W.V. € 1 0 0 , - V O O R J O U E N JE VRIENDIN OF WIN 1 VAN DE 25 SYSTEM PROFESSIONAL GOODIEBAGS! Ve r t e l o n s o p Fa c e b o o k w a a ro m j i j e n j e v r i e n d i n d e z e w a a rd e b o n v e rd i e n e n e n wie weet ben jij de gelukkige winnaar! Deze actie geldt uitsluitend voor abbonementhouders van Opzij.

W W W. S J E N K E L S . N L I N S TA G R A M : S J E N K E L S K A P P E R S FA C E B O O K : S J E N K E L S K A P P E R S

E i g e n t i j d s e v o r m g e v i n g i n e e n o p e n r u i m t e m e t v e e l s f e e r, d a t i s d e s t i j l v a n S j e n k e l s . Pa s s i e v o o r h e t v a k , d e d i c a t e d p r o f e s s i o n a l s e n k w a l i t e i t t o t i n d e p u n t jes. In deze inspirerende omgeving word je vriendelijk ontvangen en kan je er op vertrouwen dat je haar in goede handen is. Sjenkels heeft in totaal elf filialen waar jij je haar kunt laten verwennen: Amsterdam, Delft, Rotterdam, Leiden, Den H a a g , V o o r b u r g , Z o e t e r m e e r, G o u d a , H a a r l e m , A r n h e m e n L e e u w a r d e n .

Het is voor mij buitengewoon eervol om in de schoenen te mogen stappen van grootheden als Hedy d’Ancona en Cisca Dresselhuys – passen niet, ik heb maat 42 – en hoe fijn is het dan ook dat ze beiden in dit feestelijke dubbeldikke zomernummer van de partij zijn. Hedy in een bijzonder gesprek met Susan Smit en Hadjar Benmiloud over feminisme 4.0 en over zichzelf. En Cisca op een andere manier. Het heeft me namelijk altijd verbaasd dat Langs de feministische meetlat, de indrukwekkende interviewreeks van Cisca waarin ze menig man een onvoldoende of zesplusje kon geven voor zijn emancipatiegehalte, werd geschrapt. En na een vragenrondje in mijn omgeving bleek dat ik bepaald niet de enige was die dit jammer vond. Dus daarom is vanaf dit nummer de Meetlat terug! In iets gewijzigde vorm, want we zijn vooral benieuwd hoe in meer of minder bekende bedrijven de gelijkheid tussen mannen en vrouwen wordt geregeld en hoe dat in de dagelijkse praktijk uitwerkt. Daar proberen we achter te komen door het interviewen van hun topvrouw of -man. En hoe fijn is het om zo’n reeks af te mogen trappen met de topvrouw

van Shell Nederland Marjan van Loon. Zij blijkt een behoorlijk geëmancipeerde man te hebben die Porsche rijdt. Nou heb ik ook een nogal geëmancipeerde man, hij doet boodschappen, kookt, wast, stuurt de hulp aan en staat ook nog letterlijk achter me qua werk, maar rijdt ook Porsche. Dus op basis van dit empirische onderzoek zou je de conclusie kunnen trekken dat Porsche-mannen buitengewoon geëmancipeerd zijn. Nou ja, zie maar. Kijken doen we ook naar Paul & Monique, al bijna een halve eeuw vrienden sinds het onvergetelijke Turks fruit. Een film die voor bijna alle betrokkenen de start was van een buitengewoon succesvolle carrière, en die voor wat betreft de lust en de bijbehorende vrolijkheid weemoedig stemt. Waar in de tachtiger jaren geen vrouw met bovenstukje op het strand te vinden was, zijn de meisjes van nu wat dat betreft een stuk preutser. Gelukkig hebben Paul en Monique daar, getuige de foto op de cover, geen last van. En waarbij Paul, bij mijn weten, de eerste man is op de cover van OPZIJ. En dan de reis naar Kenia, die ik in gezelschap van Liliane Ploumen mocht maken in het kader van het door haar geinitieerde fonds She Decides. Een hele bijzondere reis, niet alleen omdat het de laatste officiele reis was met het regeringsvliegtuig. Een Fokker 70, en voor de dochter van vader die zijn hele leven bij Fokker heeft gewerkt en waar de zilveren Friendship en Fellowshiplepeltjes in de thee hingen, een waardige gebeurtenis. Ik begreep wel waarom dit niet meer het meest handige vliegtuig is voor lange afstanden, qua benzine haal je het net tot aan Cairo en dan kun je ook niet voltanken omdat vanwege de hitte de

tank anders zou exploderen. Dus na een aantal tussenstops aangekomen in Kisumu, en vervolgens in een busje zonder noemenswaardige vering op behoorlijk kuilerige wegen – doe ik nooit meer zonder sportbeha bezocht Ploumen in hoog tempo en met ongelooflijke energie een flink aantal organisaties die zich bezighouden met family planning. Deze instanties worden zwaar getroffen door het stopzetten door Trump van 600 miljoen dollar aan subsidie. Met She Decides hoopt de demissionaire minister voldoende fondsen bij elkaar te krijgen om deze organisaties in de lucht te houden en de vrouwen en meisjes die anders geen toegang hebben tot voorlichting, anticonceptie of abortus te kunnen blijven helpen. Het zou mooi zijn als het door de VS geslagen financiële gat voor 2018 en verder gedicht kan worden door het mee te nemen in de begroting van de meer dan vijfitg landen die zich inmiddels hebben aangesloten bij She Decides. In het ronde tafelgesprek met Hedy, Hadjar en Susan kwam het woord ZUSTERSCHAP langs. Dat trof mij, en zeker de uitleg die Susan er aan gaf en die volgens mij door iedereen wel herkend wordt: je hoeft het niet met elkaar eens te zijn, maar je moet elkaar wèl helpen. En zo is dat. Marianne Verhoeven OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

120

INHOUD

126

Kunst & cultuur

Maatschappij & Wetenschap

DOLLE NANA’S Niki de Saint Phalle

102

INTERVIEW Marian Mudder

SAY WHAT?

CLAUDI’S KOPSTOOT

106

BOEKEN

ONZE WERELD Opmerkelijk nieuws

111

BOEKEN TOP 5

112

FILM & TV

LILIANNE’S LEGACY Ploumen in Kenia voor She Decides

113

TENTOONSTELLING

114

PODIUM

116

VAN OPZIJ Sabrina Starke

120

OP REIS Aarhus

44 44

EEN SLIMME MEID KRIJGT GEEN SPIJT Vreneli Stadelmaier

1000-en-1 ARABISCHE SCHEIDINGEN

VROUW IN DE WETENSCHAP Ineke Sluiter

Mensen

VOEDINGSWETENSCHAP De druppel en de gloeiende plaat

OPEN DOEK Amber Brantsen

BOOTLEVEN

COVERINTERVIEW Monique van de Ven & Paul Verhoeven

126

131

Eind score

VAKVROUW Vivienne Ypma - Kleine Komedie LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT Marjan van Loon / Shell RONDE TAFELGESPREK Facetten van het feminisme 4.0

MAN OVER VROUW Thomas Erdbrink

OPHEMELEN Sandra Reemer

DE BOEKEN

TOP 5

Columns 05

EDITORIAL

SHEILA SITALSING

SOFIE VAN DEN ENK

ASHA TEN BROEKE

MIEKE DE HAAS

111

Service 03

COLOFON

ABONNEE WORDEN

130

SHOPPING OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

SAY WHAT?

LISA WAS NOT

FACEBOOK anno 1575

SAY FOTO: KNVB MEDIA

WHAT? #ONSEK De poulewedstrijden van het Nederlandse elftal op het EK Voetbal voor vrouwen zijn allemaal uitverkocht. Het EK , op social media gebombardeerd tot #onsek, lijkt een grote hit te worden. Ons land is dit jaar de gastheer (of gastvrouw) van het kampioenschap en verwelkomt zestien teams, waaronder onze eigen Oranje Leeuwinnen. Wanneer ‘we’ spelen? Noteer in de agenda: op 16 juli tegen Noorwegen, op 20 juli tegen Denemarken en op 24 juli tegen België. De beste twee van elke groep spelen in de kwartfinales, daarna zijn de halve finales en de finale volgens het knock-outsysteem. De finale is 6 augustus en wij maken zeker een kans met sterspelers zoals Vivianne Miedema, Danielle van de Donk en Lieke Martens. Hup Leeuwinnen! 8

HAPPY

Psst psst…

De Amerikaanse Lynne Polvino was ontdaan toen haar zesjarige dochter thuiskwam van school met een bijzondere huiswerkopdracht. Haar dochter moest woorden kiezen die de tekst compleet maakten. Alleen was de tekst een beetje ongeëmancipeerd. Kijk zelf maar. Uit: Sophie Reinders De mug en de kaars

Polvino was erg verbaasd dat de school kinderen vertelde dat moeders die werken hun kinderen en gezin ongelukkig maken. Ze paste de opdracht aan en zette het op social media. Ze kreeg logischerwijs veel bijval.

Rotterdam gaat zogeheten ‘ lokboa’s’ inzetten op, nog zo’n mooi woord, ‘sishotspots’. De undercover stadswachten willen op deze plekken waar vrouwen vaak last hebben van seksuele intimidatie, de daders bekeuren. Per 1 januari 2018 wordt seksuele straatintimidatie in Rotterdam strafbaar. Een vrouw nasissen, achternalopen of lastigvallen kan maximaal 4100 euro kosten of drie maanden celstraf.

EERSTE?

DERDE!

“Dumoulin wint als eerste Nederlander de Giro d’Italia.” Hartstikke goed van Tom, maar in 2011, 2012 en 2014 was het toch echt Marianne Vos die het roze mee naar huis nam. En in 2015 ging de Nederlandse Anna van der Breggen er met de eindzege van de Giro vandoor, als tweede Nederlander dus. “Dumoulin wint als derde Nederlander de Giro d’Italia” was een betere kop geweest. Vos was overigens niet beledigd en zegt vaker mee te hebben gemaakt dat de vrouwentak in de sport weleens wordt vergeten.

Leraar van HET JAAR

FOTO: FACEBOOK

Vrouwen die in de Gouden Eeuw leefden onderhielden hun netwerk met vriendenboekjes, de alba amicorum. Het was een modeverschijnsel. Adellijke vrouwen uit de zestiende eeuw lieten familie en vrienden in de boekjes tekenen en gedichtjes, liedjes en spreuken schrijven. En mannen schreven erin om te flirten. Vergelijkbaar dus hoe wij tegenwoordig liedjes en afbeeldingen delen met onze vrienden op Facebook. Dat blijkt uit het promotieonderzoek van Sophie Reinders aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Het waren vooral jonge, ongetrouwde vrouwen die zo’n vriendenboekje bijhielden, zodra ze trouwden hielden ze zich bezig met de opvoeding van de kinderen en het huishouden.

Nikos Giannopoulos werd onlangs in de Verenigde Staten verkozen tot leraar van het jaar. Als beloning mocht hij een bezoekje brengen aan het Witte Huis en president Trump ontmoeten. Giannopoulos is openlijk homo en voelde zich verplicht Trump op zijn beleid te wijzen: “Ik wilde hem zeggen dat zijn beleid nu vooral slachtoffers maakt binnen de homogemeenschap.” Het bezoekje liep iets anders. Hij kreeg de National Teacher Award van een ambtenaar. De leraar mocht wel op de foto met Donald en Melania, maar hij mocht niet met hen praten. Om toch een statement te maken poseerde hij op de foto met een waaier. OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

SAY WHAT?

Claudi’s kopstoot

Bla bla bla “De enige kans die toeneemt, is de kans op meer geklets”, aldus David Bonderman, zakenman en bestuurslid bij vervoersbedrijf Uber. Vervolgens mocht hij het pand verlaten, voor altijd. Deze seksistische opmerking maakte hij nota bene tijdens een bespreking over de aanpak van seksisme binnen het bedrijf. Hij reageerde op een vrouwelijk bestuurslid dat opperde dat als er één vrouw in de raad van bestuur zit, de kans op nog een vrouw groter wordt. Bonderman heeft zijn excuses aangeboden en zei dat het een grapje was. Bij Uber hebben de afgelopen maanden meerdere topmannen het veld moeten ruimen vanwege seksisme.

ZELF KIEZEN?

FOTO: @FVDEMOCRATIE

In Rotterdam is een campagne gestart voor vrije partnerkeuze: In Nederland kies je je partner zelf. De gemeente wil duidelijk maken dat het normaal moet zijn om een partner te kiezen ongeacht ras, geloof of sekse. Posters van uiteenlopende zoenende stelletjes hingen door de stad. Femmes for Freedom ontwikkelde de campagne in samenwerking met een groep islamitische vrouwen. Hoewel de campagne goed bedoeld was, leverde het ook veel tegenstand op. Moslims zagen het als provoceren en vonden het beledigend.

love SLONSJES

Onze volksvertegenwoordiger Theo Hiddema zei in een interview met de Volkskrant dat vrouwen die ertoe doen zich nooit tot het feminisme willen bekeren. We citeren: “Feministen zijn allemaal slonsjes, die een verklaring zoeken voor hun eigen armzaligheid. In de Kamer heb ik het debat over GeenStijl meegemaakt. Wat een humorloze bedoening.” Vervolgens zakte het niveau dramatisch en citeerde hij laf een treurig stukje tekst van Komrij, wat wij hier nu niet nog een keer gaan doen. Want ja, humor is een kwestie van smaak. Laat ons dan maar lekker slonsjes zijn, met volksvertegenwoordigers van dit kaliber is dat nog keihard nodig. Look who’s talking. 10

Ook op de Rozenburglaan 26 is de feminisering van het onderwijs een veel besproken onderwerp. OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

ONZE WERELD

Parijs Anne Hidalgo, de burgemeester van Parijs, heeft deze maand een rapport in ontvangst genomen met aanbevelingen om van de hoofdstad een homovriendelijke stad te maken. En dan niet alleen voor de bewoners, maar ook voor LHBT-toeristen. In het rapport staan 52 aanbevelingen, waaronder het meer organiseren van homo-evenementen en veilige locaties waar homo’s elkaar kunnen ontmoeten. Sinds haar aantreden in 2014 wil Hidalgo van Parijs een aantrekkelijke metropool voor de homogemeenschap maken.

België Xavier Bettel is de minister-president van Luxemburg, en de eerste MP die openlijk homo is. Hij verschijnt vaak met zijn partner Gauthier Destenay. Bij een NAVObijeenkomt in België in juni poseerde Destenay met de andere partners van de wereldleiders schouder aan schouder tussen onder andere Melania Trump en Brigitte Macron. Mooi plaatje toch?

Den Haag

Philadelphia

Afgelopen maand was de eerste Pride Walk in Den Haag. De stoet, die liep van het Internationale Homomonument op het Malieveld naar de Grote Markt, vroeg aandacht voor seksuele diversiteit en homoacceptatie. Ook de nieuwe burgemeester van Den Haag, Paulien Krikke, liep mee.

Madrid In Madrid kun je voortaan homo- en heterostellen zien op voetgangersstoplichten. Er worden 288 van deze stoplichten door de stad neergezet. Initiatiefnemer is de burgemeester Manuela Carmena, ze tweette: “Een verschil maken kan soms ook met kleine details. Details die de diversiteit en de rijkdom van onze stad laten zien.” Het is een van de maatregelen die de stad neemt tegen machomannen. Ook geldt er een verbod op het zogeheten menspreading. In de bussen van het gemeentelijk busbedrijf is een icoon te zien van een wijdbeens zittend mannetje, vergezeld door een rood kruis. De gemeente geeft hiermee gehoor aan de oproep van een groep Madrileense feministen van Vrouwen in de Strijd en Gestresste Moeders die het zat zijn dat breeduit zittende mannen in het openbaar vervoer alle ruimte voor zichzelf opeisen. Ook een idee voor ons land?

FOTO: @FLOTUS

FOTO: @ MANUELA CARMENA

In de Amerikaanse stad Philadelphia zijn de kleuren zwart en bruin toegevoegd aan de regenboogvlag. De twee kleuren staan voor de erkenning van Queer PoC. “Met de extra kleuren willen we duidelijk maken dat iedereen in de homogemeenschap geaccepteerd is en dat er geen plaats is voor discriminatie”, aldus een van de initiatiefnemers. De nieuwe vlag werd voor het eerst gehesen aan de gevel van het stadhuis.

FOTO: @WHITEHOUSE

Opmerkelijk nieuws afgelopen maand.

Tokio De Olympische Spelen van 2020 in Tokio worden uitgebreid met vijftien nieuwe evenementen. Het gaat onder meer om gemengde estafettes bij atletiek (de vier keer vierhonderd meter) en zwemmen (de vier keer honderd meter wisselslag). Dat betekent dus dat mannen en vrouwen de estafettes zullen zwemmen of lopen. Het is voor het eerst dat het IOC zo’n besluit heeft genomen.

Saudi Arabië Melania Trump is inmiddels bij haar man in het Witte Huis ingetrokken. Tijdens een bezoek aan Saudi-Arabië prees ze de positie van de Saudische vrouwen. Ze tweette een foto van haarzelf te midden van werkneemsters in een servicecentrum van het concern General Electric. Er werken alleen maar vrouwen, want in Saudi-Arabië zijn de seksen in het openbaar gescheiden. De presidentsvrouw moedigde de vrouwen aan goed samen te werken en hun kinderen goed op te voeden. Ze gaf zelf aan een balans te zoeken tussen het moederschap en haar functie als First Lady.

Servië De Servische president Aleksander Vusic heeft de openlijk lesbische Ana Brnabic voorgedragen als nieuwe minister-president. Opmerkelijk, want in de Balkanstaat werd in 2014 een Gay Pride nog verboden. Ook noemt de Servisch Orthodoxe Kerk homoseksualiteit een ziekte. Als het parlement met haar benoeming instemt, wordt Brnabic de eerste vrouwelijke premier van Servië.

India Het Hooggerechtshof in India buigt zich over de flitsscheiding. Moslimmannen kunnen in het land met de drievoudige talaq (driemaal ‘ Ik verstoot je’ uitspreken) simpel van hun vrouw scheiden. Omgekeerd kan dit niet. Weegt de godsdienstvrijheid zwaarder of toch de gelijke rechten? Het is onderwerp van een fel debat in India. De drievoudige talaq is in de meeste islamitische landen allang afgeschaft. Het is nog niet bekend wanneer het Hooggerechtshof met een oordeel komt.

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

LNVH OPZIJ WISSELLEERSTOEL

COLUMN SHEILA SITALSING

VACATURE

Econoom Sheila Sitalsing (48) is freelance journalist en columnist bij de Volkskrant. Ze woont met haar man en twee kinderen in Delft.

Het Landelijk Netwerk Vrouwelijke Hoogleraren en OPZIJ lanceren profileringsleerstoel voor gendergerelateerd onderzoek ter bevordering van de doorstroom van vrouwen in de wetenschap. Daarom zijn we op zoek naar een BIJZONDER HOOGLERAAR voor de LNVH OPZIJ WISSELLEERSTOEL (min. 0,4 fte, 2 jaar) De leerstoel werd in 1997 ingesteld aan de Universiteit van Maastricht door het bestuur van de Stichting Opzij, samen met de redactie van Opzij en de directie van de Weekbladpers. De leerstoel is sinds 1998 door vijf achtereenvolgende hoogleraren bezet. In 2017 gaat de leerstoel in nieuwe vorm als LNVH OPZIJ Wisselleerstoel verder. Vrouwelijke wetenschappers (UHD’s) werkzaam bij een bij de VSNU aangesloten universiteit kunnen aanspraak maken op de leerstoel, en wetenschappers uit alle vakgebieden komen in aanmerking, mits hun onderzoek aantoonbaar gendergerelateerd is. De LNVH OPZIJ wisselleerstoel is in het leven geroepen om een impuls te geven aan de carrière van vrouwelijke wetenschappers in de hoogste echelons van de Nederlandse wetenschap. Daarnaast is de wisselleerstoel specifiek bedoeld om onderzoek naar gendergerelateerde thema’s te ondersteunen en zichtbaarder te maken. De leerstoel is onbezoldigd. Er is een profileringsbudget aan verbonden van €5.000 per jaar. De hoogleraar verricht haar werkzaamheden – onderzoek, onderwijs en publicitaire activiteit naar buiten – als werknemer van de eigen universiteit. Voor de start van de wisselleerstoel wordt een suggestie gedaan in het in te dienen leerstoelplan. De wisselleerstoelhouder dient echter zo spoedig als mogelijk in functie te treden in het betreffende academisch jaar. De leerstoel heeft het karakter van een wisselleerstoel, met als gevolg dat de bijzonder hoogleraar wordt benoemd voor een periode van twee jaar. De leerstoel dient (in principe) als opstap naar een gewoon hoogleraarschap, aansluitend op de wisselleerstoelperiode. De kandidaat-LNVH OPZIJ leerstoelhouder: • is een ervaren onderzoeker blijkend uit een promotie en hooggewaardeerde (internationale) publicaties; • is een (internationaal) erkend en gereputeerd deskundige en heeft overzicht over de ontwikkelingen binnen haar vakgebied; • beschikt over een up to date nationaal en internationaal netwerk; • is succesvol gebleken in het aantrekken van tweede en derde geldstroom; • heeft gevoel voor en is succesvol gebleken in de valorisatieaspecten (social impact) van onderzoek; • beschikt over goede communicatieve en sociale vaardigheden; • doet toonaangevend onderzoek naar een gendergerelateerd thema; • heeft de kwaliteiten om als ambassadeur voor de leerstoel op te treden. Het structuurrapport voor deze leerstoel is op te vragen bij het bureau van het LNVH (info@lnvh.nl – 030 600 1361) of online te bekijken via www.LNVH.nl. U kunt daar tevens terecht met vragen. Kandidaten wordt gevraagd te reageren voor 13 juli 2017. Graag ontvangt de commissie een CV, inclusief lijst van publicaties, een aanbevelingsbrief met een bevoegd verklaring van het College van Bestuur van de eigen universiteit, een Leerstoel Performance Plan (eigen leeropdracht met bijbehorende doelen) met beknopt budgetoverzicht (geheel max. 3 A4) en de namen van twee referenten. U kunt deze stukken – onder vermelding van LNVH OPZIJ wisselleerstoel + UW NAAM - sturen naar info@lnvh.nl.

SPILZIEK

eisjes van Nederland, wat zijn ze goed. Al een jaar of twintig laten ze de jongens hun hielen zien. Meer en vaker dan jongens volgen ze de hoogste onderwijsniveaus, maken ze hun opleidingen af met goede resultaten en zonder grote vertragingen. Dat merken we: vrouwen onder de 45 zijn inmiddels gemiddeld hoger opgeleid dan mannen. Daar gaan ze, die meisjes, met hun prachtige diploma’s onder de arm geklemd, al die bewijzen van vaardigheid, op naar een glanzende toekomst. Een zelfstandig leven waarin ze zich van niemand afhankelijk hoeven te maken, met hun eigen verdiende geld hun eigen keuzes financieren. Zou je denken. Maar nee dus. Ondanks de betere opleidingen en het opheffen van wettelijke beperkingen dankzij een eeuw vrouwenstrijd kiezen ook nieuwe generaties vrouwen voor thuisblijven of gedeeltelijk thuisblijven. Ja, ook nu nog. Ook al die meisjes die net uitgelaten hun schooltas buiten hebben gehangen aan een vlaggenstok, afstudeerborrels hebben gegeven, feestend en proostend hun leercarrière hebben afgesloten. Ze nokken er niet meteen mee. Eerst gaan ze werken, net zo vaak en net zo veel als jongens, zo blijkt uit de statistieken. Ze werken op hogere

niveaus en verdienen per uur meer geld dan hun mannelijke leeftijdsgenoten, met dank aan die glanzende diploma’s. Maar dan. Dan zijn ze een jaar of 26, 27 en dan gebeurt het. Ze nokken ermee. In de leeftijdscategorie 26 tot 30 jaar zit 15 procent van de vrouwen in de categorie ‘werkt niet, zoekt geen werk en volgt geen onderwijs’. Tegen nog geen vijf procent van de mannen, zo blijkt uit cijfers van het CBS. Nog eens vijf jaar later is het percentage niet-werken-niet-leren onder vrouwen verder opgelopen en onder mannen verder teruggelopen. Beleidsmakers die zich bezighouden met emancipatiezaken maken zich daar zorgen over - en terecht, want je kunt nog zoveel glossy’s vullen met bespiegelingen over vrouwen in de boardroom en nog zoveel actie voeren

voor bijstandsmoeders, maar als vrouwen die dat kunnen niet in hun eigen economische zelfstandigheid willen voorzien, wordt het nooit wat met het omverwerpen van het patriarchaat. De prangende vraag is natuurlijk: waarom? Waarom doen ze dit, waarom is emanciaptie in het onderwijs onvoldoende, waarom komt het niet ‘vanzelf’ goed, waarom wordt er zo spilziek omgegaan met gouden kansen? Welke cultuurpatronen en vrouwbeelden liggen hieraan ten grondslag die pas na generaties eruit gesleten zullen zijn, welke structurele obstakels die met beleid zijn op te lossen? Begin volgend jaar hoopt het Sociaal Cultureel Planbureau een antwoord op die vraag te hebben. Als ik er een slag naar moet slaan: het zal wel weer onze eigen schuld zijn. O

Daar gaan ze, met hun prachtige diploma’s onder de arm geklemd, op naar een glanzende toekomst OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

OPEN DOEK

DOOR NICO HOFSTRA BEELD CORBINO

OPEN DOEK

‘MENSEN, DIT BEN IK! Met passie en overgave ga ik u het nieuws brengen’ Via een stage op de binnenlandredactie van de NOS rolde ze in een baan als nieuwslezer en redacteur. Sinds anderhalf jaar is ze co-host van het NOS Radio 1 Journaal. Volgende maand maakt Amber Brantsen (27) de overstap naar televisie als presentator van het NOS Journaal. Haar eerste nieuwsuitzending is 7 augustus om 06.30 uur.

I AMBER BRANTSEN

s met het veroveren van deze baan een wens in vervulling gegaan? “Absoluut. Het is een droom die uitkomt. Dierenarts, stewardess, als klein meisje heb je vele dromen, maar ik kwam steeds terug bij die van journaalpresentator. Op de basisschool hield ik al spreekbeurten over het Journaal, deed ik mee aan voorleeswedstrijden én fantaseerde ik dat ik in Suriname op tv te zien zou zijn. Mijn moeder is Surinaams en ik heb veel familie in Suriname wonen. Het NOS Journaal wordt daar ook uitgezonden, vandaar dat dat voor mij altijd het ultieme doel is geweest. Ik vond het een leuk idee dat mijn familie mij het nieuws kon zien presenteren.” Je studeerde Bestuurskunde aan de Universiteit Leiden, een hele andere richting. “Dat klopt, ik ben ooit begonnen aan de studie Media en Cultuur met het idee om de journalistiek in te gaan. De opleiding was interessant, maar mij te theoretisch en het stond te ver af van het journalistieke. Ik ben gaan nadenken over wat ik wilde en ben toen overgestapt. Ik ben geïnteresseerd in het openbaar bestuur, de politiek, rechten, sociologie en dat komt allemaal mooi samen in de bestuurskunde. Naast die studie werkte ik als vrijwilliger bij de lokale omroep in Leiden. Ik was daar simpelweg binnengelopen en heb gezegd: ‘Hoi, ik ben Amber. Ik kan weinig, maar ben nieuwsgierig en ik wil graag van alles leren.’ Toevallig hadden ze iemand nodig voor het nieuws. Ik wist helemaal niet of ik kon

nieuwslezen, maar ik heb het er maar op gewaagd. Die houding heb ik altijd proberen te houden. Na de lokale omroep kwam de regionale omroep en na een stage bij de NOS kon ik hier aan de slag als nieuwslezer en redacteur. Wat sprak je zo aan in een baan in de media? “Ik ben graag bezig met nieuws en taal. Ik ben altijd nieuwsgierig geweest en kan moeilijk kiezen tussen onderwerpen. Als kind las ik weleens twee boeken tegelijk; een boek in elke hand, de keuze was onmogelijk. Nou, bij de NOS, waar het nieuws continu binnenstroomt, kan ik wat dat betreft mijn lol niet op. Als presentator heb je elk uur een deadline. Dat vergt snel denken en snel handelen. Die druk heb ik nodig. Het is heerlijk dat alles wat ik leuk vind in deze baan samenkomt.” Hoe ben je in deze functie gerold? “Ik zit nu drie jaar bij de NOS, waarvan anderhalf bij het NOS Radio 1 Journaal. Je kijkt eens om je heen, je praat met collega’s. En je onderzoekt wat je mogelijkheden zijn binnen de organisatie op de langere termijn. Dat heeft uiteindelijk geleid tot een screentest, waarin ik mocht laten zien of ik geschikt zou zijn als presentator van het NOS Journaal. Daar sta je dan als groentje, totaal onbekend met het presenteren voor een camera. En dan dagen wachten. Tot het verlossende telefoontje van de hoofdredacteur kwam: ‘Amber, we waren erg tevreden en willen heel graag dat je bij het presentatieteam komt’. Onwerkelijk, het moet nog steeds een beetje bezinken.” OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

OPEN DOEK

COLUMN SOFIE VAN DEN ENK Sofie van den Enk (36) presenteert Keuringsdienst van Waarde, is schrijver en treedt op als Amerikadeskundige. Ze woont met haar man, zoon en dochter in Utrecht.

REACTIE VERMOGEN ‘Het belangrijkste is om rustig te blijven en weten wat je moet doen als er iets misgaat’

Je collega-presentator Dionne Stax heeft ooit in een interview haar ongenoegen geuit over het feit dat ze open aanmerkingen krijgt over haar uiterlijk, iets waar je zelf straks ook mee te maken kunt krijgen. “Ja, dat is helaas de realiteit. Men kijkt naar je kapsel, naar hoe je make-up zit en wat voor kleding je draagt. Heb je met de rest van de redactie hard gewerkt aan een verhaal, interviews gehouden, research gedaan, beelden gedraaid, graphics gemaakt, gaat het nóg over de kleur van het jurkje dat je draagt. Serieus mensen, waar gaat dit over, denk ik dan. Maar je doet er niets aan, want de ene keer is dat jurkje te rood, de andere keer weer te blauw. Tv maakt je letterlijk zichtbaar, en dus kwetsbaar. Het liefst zou ik willen dat het altijd over de inhoud kon gaan, maar dat is niet de wereld waarin we leven. Ik heb dat losgelaten en probeer vooral mezelf te blijven: Mensen, dit ben ik! Met passie en overgave ga ik u het nieuws brengen.” Zie je tegen die eerste keer in beeld verschijnen op? “De zenuwen heb ik tot nu toe een beetje voor me uit 18

proberen te schuiven, haha! Ik krijg voldoende ruimte om me goed voor te bereiden, maar die eerste uitzending zal nooit de beste uit mijn carrière worden. Het belangrijkste is om rustig te blijven en te weten wat je moet doen als er iets misgaat. Echt bang ben ik niet. Ik denk juist steeds: wat een eer dat ik dit mag doen namens de NOS en dat ik nieuws mag presenteren dat met zoveel bloed, zweet en tranen door mijn collega’s is gemaakt. De druk die ik voel leg ik vooral mezelf op. Ik omarm het.” Heb je je hoogst mogelijke doel nu bereikt? “Als kind was dit mijn droom en opeens sta ik hier, maar ik moet het nog wel waarmaken. Ik ben totaal niet bezig met wat eventueel de volgende stap in mijn carrière zal zijn. Sterker nog, nog elke dag heb ik het gevoel dat ineens de telefoon kan gaan en ze me vertellen dat ze toch niet voor mij hebben gekozen. Dat het allemaal een foutje was, haha! Ik wil op dit moment vooral genieten en de kans krijgen te groeien in wat ik doe. Ik heb nog genoeg te leren als presentator van het NOS Journaal. En mochten ze me opeens bellen met het aanbod voor een eigen talkshow? Nee bedankt, ik ben hier nu op m’n plaats.” O

Zo ga je zwangerschapsdiscriminatie tegen” kopte de Volkskrant. Vrouwen en hun partners kunnen er zelf ook meer aan doen om die 43 procent van de vrouwen die hiermee te maken krijgt, terug te dringen. Om twee redenen sprong dat getal eruit. De eerste werd gedreven door mijn ego. Ik voelde mij niet meer zo volslagen origineel en uniek zijn is nu net iets dat ik hoog in het vaandel heb. Niet mijn mooiste kant geef ik grif toe. De tweede was nobeler. Het is zo’n hoog getal. Schrikbarend hoog; bijna de helft van de vrouwen die de baarmoeder inzet voor diens primaire functie, ondervindt daarvan consequenties van op de werkvloer. Het artikel zat vol praktische tips. Dat is wel mooi want alleen maar zeuren lost natuurlijk ook niks op. Een van de suggesties was dat je er vooraf over moet praten, als partners maar ook met je baas. Daar moeten vrouwen assertiever in worden - joe, we zetten ‘m erbij op de to-do-list. Ik kan me herinneren dat ik, zwanger van mijn eerste kind tijdens werk, vooral in de ontkenning bleef hangen. Wat nou bespreken? Niks van die zwangerschap laten merken, gewoon blijven knallen. Intuïtief voelde dat als hetgeen er van me verwacht werd. Een collega noemde het ‘onhandig’

dat ik in verwachting was. Een grote klus ging niet door. Iemand anders vroeg of ik er last van had. “Nee hoor, last? Voel me prima, gewoon wat dikker,” riep ik pittig, terwijl ik met een platte hand hard op mijn buik sloeg. Ik weet eigenlijk niet waarom ik dat deed, stoerdoenerij was het. Maar zulke domme stoerdoenerij. Je wil zo graag dat alles gewoon doorgaat, dat niemand er iets van merkt dat je op halve kracht functioneert. Die assertiviteit was er wel, maar in mijn onwennigheid stuurde ik ‘m de verkeerde kant uit. Nog uren voelde ik die buik en ik voelde me dubbel oenig; ik had mijn kind verloochend om indruk te maken en te doen alsof het er allemaal niet was. De opdracht om voor jezelf op te komen, terwijl je zelf nog bezig bent je nieuwe en aanstaande staat van zijn (moeder), is best een grote opdracht. Het vraagt je

ook consequenties te overzien die nog niet tastbaar zijn. Het zou geweldig zijn als dat lukte. Een vriendinnetje van vroeger verzuchtte laatst in mijn tuin dat ze toch wel graag iets meer zou willen werken dan die ene dag. “Maar ja, Dirk kan gewoon niet minder werken. Dan gaat dat echt ten koste van zijn kansen op die promotie.” En ineens dacht ik aan mijn eigen man, die in de bouwsector werkt en tegen alle protocollen in tegen zijn leidinggevende zei dat hij vier dagen zou gaan werken zodra hij vader werd. Na het nodige gesputter, verbazing en scepsis, plukt hij nu de vruchten van z’n stelligheid. Er zijn oudere collega’s die erkennen: “Groot gelijk, ik heb veel te veel gemist hoor, van de kinderen toen ze klein waren.” Als vrouwen dan wat minder werk missen terwijl ze klein zijn, komen we nog wel ergens. O

Een collega noemde het ‘onhandig’ dat ik in verwachting was OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

COVERINTERVIEW STYLING FLEUR FERINGA HAAR & VISAGIE ROSE KELDER/SJENKELS

DOOR TOM KELLERHUIS BEELD CORNÉ VAN DER STELT

COVERINTERVIEW

PAUL & MONIQUE OVER TURKS FRUIT, STERKE VROUWEN, BIJNA EEN HALVE EEUW VRIENDSCHAP EN HOE VERDER

Hij heeft een reeks van 250 buitenlandse interviews achter de rug naar aanleiding van zijn jongste en alom bejubelde rolprent Elle, dit jaar voor een Oscar genomineerd voor beste buitenlandse film. Hij woont alweer heel wat jaren in Hollywood, maar is af en toe ook gewoon in Nederland. Zij schitterde als actrice in vele belangrijke films en series, maar haar stormachtige carrière begon bijna 45 jaar geleden met hem met Turks fruit, naar het boek van Jan Wolkers. Een film die niet alleen nog steeds een recordaantal bezoekers op zijn naam heeft staan, maar waarmee ook zo’n beetje het vrije seksuele leven in Nederland begon. Al die jaren zijn Paul Verhoeven (78) en Monique van de Ven (64) bevriend gebleven. Paul, altijd gefascineerd door sterke vrouwen, vertelt in de weer te zijn met een nieuw Europees project, een film die zich in de veertiende eeuw afspeelt in een nonnenklooster. Monique: “Dan zal ik straks even een habijtje voor je aan doen, want ik ben een heel leuke non.” 20

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

COVERINTERVIEW

250

interviews geven: is dat niet wat teveel? Paul Verhoeven: “Ja, dat vond ik ook.” Monique van de Ven: “En door heel Europa en Amerika.” Paul: “Ik was in Canada, Engeland, Frankrijk, Duitsland, Italië, Spanje, België.” Je laatste film Elle wint weer zoveel prijzen en breekt overal door. Paul: “Kind of, maar het is een artistieke film, waarmee je alleen een bepaalde laag van de bevolking bereikt.” Elle kan volgens jou nooit een blockbuster worden? Paul: “Nee, dat kan helemaal niet. Dan moet je Superman versus Spiderman maken, dan lukt dat.” Eerst ben je Nederland ontvlucht, vervolgens heb je aardig carrière gemaakt in Amerika, toen uit Hollywood geschopt en nu toch weer zo’n geweldige Europese comeback. Dat is toch knap? Monique: “Hé, sorry hoor. Niet leuk dat je dat zo zegt. Daar ga ik meteen tegenin. Het is namelijk niet zo. Paul is niets en niemand ontvlucht en nergens uitgeschopt. Paul is zijn tijd vooruit. En hij heeft overal en gewoon gelijk gekregen.” Paul: “Daar heb ik uiteindelijk wel twintig jaar op moeten wachten, maar goed. Met Spetters heeft het geloof ik zo’n vijftien jaar geduurd voordat iemand van een gedegen Nederlands filmtijdschrift riep dat we daar misschien toch eens wat anders naar moesten gaan kijken.” Showgirls heeft ook na lang pas die cultstatus gekregen. Paul: “Dat lag nog veel moeilijker, want niet alleen de kritieken waren moordend, de mensen kwamen ook niet. Met die film heb ik, geloof ik, de slechtste kritieken van mijn leven gehad. Terwijl er toch veel bezoekers naar Spetters kwamen, dat was echt een succes.” 22

COVERINTERVIEW

Niet zo succesvol als Turks fruit, na decennia nog steeds ongeëvenaard. Paul: “Dat was natuurlijk een andere tijd: 3,3 miljoen bezoekers. Maar ik geloof dat de mensen niet meer in zulke getalen naar een film gaan, dat is nu bijna niet meer mogelijk, nee. Alhoewel: Gooische vrouwen had 2,3 miljoen bezoekers.” Ben jij trots op dat record? Paul: “Elk record zal sneuvelen.” Het houdt al bijna 45 jaar stand. Er zijn weinig records die zo lang standhouden. Paul: “Dat is waar. En fantastisch natuurlijk. Dat komt door… daar zit ze.” Alsof de duvel ermee speelt; exact op dat moment wordt Monique weggeroepen voor de visagie, want straks moeten ze samen in een fotoshoot. We praten met Paul even door over dat prille begin van de verfilming van Turks fruit uit 1973, naar de bestseller van Jan Wolkers. Paul: “We hadden het al een paar jaar eerder geprobeerd, met een andere producent, Gijs Versluys, in 1970, die vrij snel na verschijning van het boek de rechten had gekregen. Althans: volgens mij stond er niet veel op papier en was er een vage deal gemaakt met Jan Wolkers, die het script zou schrijven. Dat heeft hij tenminste geprobeerd. Wij hebben erbij gezeten dat hij zat te typen. Op een gegeven moment werd hij zo boos op zichzelf en op het hele verhaal dat hij het papier uit de typemachine trok, verfomfaaide en op de grond smeet. Je weet dat Jan op een soort wc-rollen tikte, en dus niet op losse pagina’s. Telkens als er weer zo’n heel lint van papier van boosheid op de grond terechtkwam, liep Gijs de hele kamer door in een poging te redden wat er te redden viel. Want het moest ook nog worden ingediend bij het Filmfonds. Maar op de een of andere manier heb ik het idee dat de deal die ze hadden niet goed in elkaar zat en dat Wolkers zich er gewoon uit heeft

teruggetrokken. Niemand geloofde in die tijd überhaupt dat dit boek te verfilmen was.” Vanwege het voor die tijd nog schandalige karakter? Paul: “Ook, maar het was ook vreselijk associatief geschreven. Heel springerig, van de hak op de tak. In film werkt dat niet, daar moeten gebeurtenissen over scenes worden verdeeld. Ik zou dat dus ook niet gekund hebben, en daarmee was het project eigenlijk weg, totdat twee jaar later, in 1972, Gerard Soeteman tegen mij zei: ‘Ik weet hoe ik het moet aanpakken.’ Soeteman had de scenario’s voor Floris en Wat zien ik geschreven en hij had eindelijk Turks fruit een keer gelezen, wat hij vanwege het succes van het boek tot dan toe had nagelaten, overigens een goede reden.” Jij vond het toch ook een prachtig boek? Paul: “Ja natuurlijk, het is een prachtig boek, zeer modern geschreven in die losse stijl. Zeker als je het vergelijkt met Couperus, Hermans of Vestdijk. Een buitengewoon losse stijl. Die eerste zin al: ‘Ik was aardig in de rotzooi terechtgekomen nadat ze bij me weggegaan was.’ Pats boem, so in your face.” Zag jij het als een tijdsbeeld dat je wilde verfilmen? Paul: “Nee. Zo heb ik heb er helemaal niet naar gekeken. Het was van die tijd, ook al speelde het tien of twintig jaar eerder. Het verhaal is uit de jaren vijftig, wij hebben het omgezet naar de jaren zeventig. Toen Gerard zei: ‘Ik weet hoe het moet’, zijn we naar Rob Houwer gegaan en hebben gezegd: ‘We willen dit verfilmen.’ Rob had net met Wat zien ik een giga-succes waarmee hij goed geld had verdiend, en dacht: nou ja, waarom niet? Zo duur zal die film niet worden, want het speelt eigenlijk gewoon in de huiskamer en op het strand. Er zitten niet veel grote en dure scènes in. Jan de Bont heeft de hele film met zo’n klein cameraatje, een Artifex, uit de losse pols gedraaid. Maar dat ding maakte een vreselijke herrie, dus je kon het

geluid niet gebruiken. Jan heeft het erdoor gedrukt dat we het geluid zouden opofferen ten aanzien van het beeld. Ik had in het begin nog de stijl van Wat zien ik in mijn hoofd. Maar Jan begon op de eerste of tweede dag al te schelden: we zouden toch een moderne film maken? Dat ging eerlijk gezegd zelfs zover dat ik naar Rob Houwer ben gegaan en heb gezegd dat Jan ontslagen moest worden. Want wat kregen we nou? Een opstand van de cameraman? Ik was nota bene de regisseur! En Rob zei: ‘Ja, inderdaad, dat kan natuurlijk niet. Maar zullen we er eerst eens over praten?’ Door het gesprek begreep ik dat ik fout zat en toen was het over.” Veel van de scènes in je latere films blijken gebaseerd op de avonturen van drie van je striphelden: Tom Poes, Dick Bos en Kuifje. Paul: “Bewust of onbewust, ja. Ik film gewoon zoals ik denk dat het moet. En wordt daarbij uiteraard door beelden van andere

ja, hoor, daar gaan we weer. Sommige critici gaan daar heel ver in, en dan vaak bezijden de waarheid. Bij mijn laatste film Elle kwam er met name allerlei commentaar vanuit feministische hoek, zowel pro als contra. Daar heb ik zelf helemaal niet aan gedacht. Ik heb helemaal geen feministische film willen maken. Ik heb überhaupt het woord feminisme niet in mijn hoofd gehad toen ik die film maakte.” Over de vrouwen in jouw films wordt vaker gezegd dat ze seks gebruiken als machtsmiddel. Paul: “Onder andere ja, maar ook als communicatiemiddel.” En, wordt er vaak bij gezegd: maar niet totaal on-feministisch. Paul: “Omdat seks natuurlijk hartstikke belangrijk is, nietwaar? Ik ben altijd verrast als mensen vragen: waarom gebruik je zoveel seks en geweld? Maar de hele mensheid hangt natuurlijk af van die baby’s. Als er niet geneukt wordt, stopt het toch? Die seks is gemaakt voor die baby’s. En niet andersom. Dat is

we ons daarvan vaak niet bewust. Uiteindelijk zijn we onderworpen aan de wetten van de evolutie.” En seks in films verkoopt natuurlijk ook. Paul: “Ik weet het niet. Tegenwoordig is er zoveel porno, dat je er in films eigenlijk niet meer mee hoeft aan te komen. Mensen willen dat ook helemaal niet.” Hoe zit het met de rol van de vrouwen in je films? Paul: “Dat hangt een beetje van het project af. De keuze voor Rutger en Monique in Turks fruit was natuurlijk fundamenteel voor het succes van die film. Toen de film af was en we hem nog niet vertoond hadden maar wel gemixt, waren we best tevreden over wat we hadden gedaan. Met name ook over de muziek. Maar we vonden wel dat we toch een vreemde film hadden gemaakt en hadden al helemaal niet gedacht dat dit nu dat enorme succes zou worden. Jan (Bosdriesz, de editor –red.) en ik hoopten dat de mensen het wel zouden

‘Ik ben altijd verrast als mensen vragen: waarom gebruik je zoveel seks en geweld? Maar de hele mensheid hangt natuurlijk af van die baby’s. Als er niet geneukt wordt, stopt het toch?’ kunstenaars of regisseurs of schilderijen geïnspireerd. Je hele culturele bagage speelt natuurlijk mee, meer dan Kuifje, Tom Poes en Dick Bos alleen. Want het is ook Tolstoi en Dostojevski en weet ik wie. En Hitchock en Fellini. En Rembrandt en Mondriaan.” Werd dat altijd opgepikt door critici? Paul: “Nee, alleen als ik het vertelde. Het is moeilijk te raden, natuurlijk. Maar meestal denk ik bij kritieken:

gewoon Darwin. De soort drukt zich door, zo blijkt de natuur in elkaar te zitten. Maar normaal gesproken zou je als mens toch niet zomaar op een ander gaan liggen? Als je te dichtbij op elkaar zit in de trein is het al vervelend. Laat staan gewoon boven op elkaar gaan liggen. Dat kan dus alleen maar omdat de soort door moet. En daarvoor werkt de seks. Omdat het ook lekker, spannend en leuk is om te doen. Maar eigenlijk gaat het om die baby, ook al zijn

accepteren wat we hadden gedaan. Hij is heel snel gesneden, want de dramaturgie van het verhaal is niet zo sterk. Het is een ontmoeting, er wordt geneukt, het loopt een beetje fout, er is ontrouw en dan gaat ze dood. Eigenlijk een heel simpel verhaal. Daarom is de film zo snel gemonteerd. We moesten steeds met iets nieuws komen om de mensen bij de film te houden. Dat de mensen steeds zouden denken: wat gebeurt er nou? Normaal houd je OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

COVERINTERVIEW

het publiek bij de les door ze continu te verleiden met de vraag: wat gaat er nu gebeuren? Bosdriesz heeft de film veel sneller gesneden dan ik hem gedraaid heb. En toen ik het zag dacht ik: veel beter.” Alles en iedereen uit Turks fruit heeft later naam gemaakt en zijn sporen verdiend.

BIOGRAFIE Paul Verhoeven (1938). Studeerde in Leiden wis- en natuurkunde en bezocht de Filmacademie. Zijn debuut vormt de korte film Eén hagedis te veel. Daarna regisseerde hij Floris, Wat zien ik, Turks Fruit, Keetje Tippel, Soldaat van Oranje, Spetters en De vierde man. Na Flesh & blood vertrok hij naar Amerika waar hij de zeer succesvolle Robocop, Total Recall en Basic Instinct regisseerde. In 1995 kwam Showgirls uit, het werd door recensenten afgemaakt en werd zijn enige flop. Verhoeven was wel de enige regisseur die zijn zeven Golden Raspberry Awards, prijzen voor slechtste films, persoonlijk in ontvangst kwam nemen. Terug in Nederland regisseerde hij Zwartboek, zijn eerste Nederlandstalige film in twintig jaar. In 2016 kwam Elle uit, deze Frans-Duitse film won de Golden Globe. Verhoeven is getrouwd met Martine Tours. Monique van de Ven (1952). Studeerde aan de Toneelschool in Maastricht, maar werd voordat ze haar diploma behaalde gecast voor de hoofdrol van Turks fruit. Daarna speelde ze nog in vele films en series, zoals: Keetje Tippel, Brandende Liefde, Een vrouw als Eva, Starsky and Hutch, De aanslag, Amsterdamned, Eline Vere, Lang leve de Koningin, Zadelpijn, Daglicht, Spangen en Dokter Deen. Ze won twee keer een Gouden Kalf: in 1985 voor haar gehele oeuvre en voor haar film in Romeo. In 2008 debuteerde ze als regisseuse met de verfilming van het boek Zomerhitte van Jan Wolkers. Van de Ven was getrouwd met cameraman en regisseur Jan de Bont, met wie ze in Los Angeles woonde. Daarna trouwde ze met acteur en scenarioschrijver Edwin de Vries. 24

COVERINTERVIEW

Paul: “Omdat het allemaal getalenteerde mensen waren, natuurlijk. Ook dat wisten we toen nog niet, zeker niet bij Monique. Ja, van Rutger wist ik het trouwens ook niet. Hij speelde in Floris een beetje een boerenlul die alleen zijn degen goed gebruikte, maar verder nooit iets begreep. Ik heb zelfs destijds

eens gezegd: dat kan toch geen Jan Wolkers zijn, deze uit de modder getrokken boerenlul in Floris? Vervolgens hebben we nog heel wat mannen laten komen voor die rol. Maar uiteindelijk bleek natuurlijk dat Rutger perfect was, beter dan wie ook. Gelukkig zagen we dat op tijd in.”

Monique is inmiddels uit de make-up en schuift weer aan. Wat was het eerste dat je dacht toen je Paul zag, Monique? Monique: “Toen ik Paul zag 45 jaar geleden? Ik zat nog op de toneelschool in Maastricht. En had van een vriendin gehoord over de cast voor Turks fruit. Dus daar zag ik hem

voor het eerst.” Paul: “Het is algemeen bekend, maar wij zouden die film maken met Willeke van Ammelrooy in de hoofdrol. We hadden dat beslist en het was haar min of meer beloofd. Maar er was geen contract. En Monique kwam eigenlijk binnen voor een van de andere rollen. Jan de

Bont zei meteen tegen mij: ‘Wat vind je van dat meisje? Zouden we haar niet even moeten proberen voor de hoofdrol?’ We waren beiden verrast en dachten: dat moeten we toch even gaan proberen. Dus hebben we aan Monique gevraagd of ze een paar scènetjes kon spelen.” Monique: “Ik ben meteen de hele dag gebleven. Om met al die mannen die voor de hoofdrol kwamen scènes te spelen.” Paul: “En tegen Monique zeiden we dat het handig was als ze even de tegenspeelster kon blijven. Want we zochten eigenlijk helemaal niet naar de hoofdrolspeelster, die dachten we al te hebben. Het was meer zo van: dit is interessant, dit moeten we proberen. Diezelfde avond kwamen Jan Wolkers, Rob Houwer en Gerard Soeteman naar de gemaakte opnames kijken. En toen zei Rob: ‘O, maar dat moeten we gewoon doen. Niemand kent haar, ze is negentien, hartstikke leuk. En Willeke kent iedereen.’ De beslissing is diezelfde avond gevallen. Alleen moesten we het ten aanzien van Willeke nog eerst netjes afhandelen.” Monique: “Ik kreeg een telefoontje of ik naar American kon komen om een contract te tekenen. ‘O, voor welke rol, voor welke rol?’ riep ik. En toen bleek het voor de rol van Olga.” In hoeverre speelt erotiek een rol bij dit soort dingen? Paul: “Dat moet je aan Jan de Bont vragen. Jan was verliefd op haar.” Monique: “Maar dat wist ik toen nog niet.” Paul: “Dat bleek later pas.” En hoe keek jij naar haar? Paul: “Wat een lekkere meid, zal ongetwijfeld door mijn hoofd zijn gegaan, maar als je aan het werk bent, sluit je alles natuurlijk uit, want daar heb je alleen maar jezelf mee. Ik had het best een keer met Monique willen proberen, maar die kans heb ik nooit gekregen. Zoals Monique weleens opmerkte: jammer dat we niet op elkaar vallen.” Monique: “Een heerlijke man ben je. Maar meteen na de film speelde mijn affaire met Jan. En ik moest me tijdens de film zo concentreren dat OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

COVERINTERVIEW

ik het niet door had.” Paul: “Het is mij ook totaal ontgaan.” Monique: “Ik wist het echt niet. Hij heeft het allemaal voor zich gehouden.” Paul was toch getrouwd? Monique: “En hij had net een baby.” Paul: “Mijn dochter Claudia was net geboren.” Die filmset was geen groot rollend matras?

COVERINTERVIEW

Paul: “Absoluut niet. Hoewel ik wel een of twee keer heb gezien dat Monique een interview deed en niet de moeite nam om nog iets aan te trekken.” Monique: “Echt waar?” Paul: “Ja, gewoon de borsten bloot, hoor. Zo was zij. Het was ook helemaal niet ostentatief. Meer zo van: ik loop tijdens het draaien toch de hele dag naakt, waarom nu niet dan?”

Paul en Monique na afloop van de opnames van Turks fruit in 1972

Monique: “Die set en de sfeer in het atelier was heel aangenaam en ongedwongen. En dus nooit van: oei, nu moet alles uit, helemaal niet.” Turks fruit was voor Monique haar absolute doorbraak, maar voor jou betekende de film ook veel. Paul: “Ja, want Wat zien ik werd natuurlijk toch gezien als een B-film. Die werd niet helemaal serieus genomen. En hij was ook niet zo

serieus. Met Wat zien ik kon je internationaal helemaal niets, en Turks Fruit draaide meteen in heel veel landen.” Na het succes van Turks fruit werd jullie bestaan drukker dan ooit. Zijn jullie nadien wel altijd contact blijven houden? Paul: “Jazeker, deze kleine heeft mij zelfs naar Amerika gehaald.” Monique: “Rutger en ik hadden een prijs gewonnen, we mochten drie weken naar Hollywood. Ik zei tegen Jan: ‘Ga leuk mee.’ Daar kwamen we meteen in clubje terecht van oudstudiegenoten van de filmacademie: René Daalder, die er toen al zat, Frans Bromet en ook Rem Koolhaas zat erin. Jan wilde dus heel graag blijven en kreeg meteen een filmaanbieding. Ik heb net de biografie gelezen van Tippi Hedren, echt smullen, daar komen Jan en ik behoorlijk vaak in voor. Het gaat over die tijd dat wij daar zaten, erg geestig allemaal.” Paul: “O, leuk.” Monique: “Ik zei dus: ‘Natuurlijk blijven we hier.’ We zaten op een ranch buiten Los Angeles en dat was niet echt glamoreus kan ik je vertellen. Ik reed dus elke dag op en neer naar LA om lessen te nemen. En toen zei ik op een gegeven moment tegen Paul en zijn

vrouw: ‘Waarom komen jullie niet hierheen?’” Paul: “Ik wilde eerst niet. Ik was er bang voor, ongetwijfeld speelde dat mee.” Waar was je bang voor? Je had toch inmiddels een megareputatie als regisseur? Paul: “Maar aan die reputatie had ik daar natuurlijk niks. Het gaat om de taal, om de cultuur, en daarop inspelen. En ik zat met allerlei restricties. Met de eerste film, Robocop, kon ik bijvoorbeeld aanvankelijk niet met Jan werken want dat mocht niet. Het was verboden. Omdat ik nog niet – zoals Jan - lid van een bond was. Maar Monique is heel erg blijven aandringen en uiteindelijk ben ik toch naar Los Angeles gegaan” Monique: “’Kom, het is leuk,’ riep ik, en we gaan eerst een huis voor jullie vinden.” Paul: “Dus toen ik voor het eerst in Amerika neerstreek, stond zij op LA-International Airport mij op te wachten.” Spraken jullie al goed Amerikaans? Paul: “Ja, Monique zat er al tien jaar. Ik zal nooit vergeten in die auto. Zij gebruikte een uitdrukking die ik toen nog nooit had gehoord: give me a break.”

Monique: “Haha.” En Paul kreeg later het verwijt dat hij met zo’n raar Amerikaans accent sprak. Monique: “Dat viel reuze mee. Jan was erger.” Paul: “Jan spreekt inmiddels bijna geen Hollands meer.” Ambieerde jij een Amerikaanse carrière? Monique: “Ja natuurlijk. Als het wat makkelijker was gegaan. Maar het was altijd een beetje negatief. Als ik voor een rol op ging, moest ik altijd horen: o my god, she has a Dutch accent. Ik moest altijd Russische spionnen spelen met vlechtjes in mijn haar. En als er dan eens mooie rollen waren gingen ze altijd naar Meryl Streep, zeer terecht hoor, achteraf. Maar in die tijd was het in Hollywood vooral eigen acteurs eerst en buitenlanders buiten de deur houden.” Paul: “Toen wij kwamen, dus tien jaar later, zat Reagan er nog net als president. Maar wij kwamen van 72 procent belasting plotseling in een systeem van slechts 35 procent. Ik weet nog mijn salaris voor Flesh & blood in 1983: 150.000 dollar. Maar de dollar stond op meer dan drie gulden. Dus er stond opeens 450.000 gulden op mijn rekening. Maar toen zat ik nog in Holland, dus betaalde ik

‘Natuurlijk ambieerde ik een Amerikaanse carrière, als het wat makkelijker was gegaan. Maar het was een beetje negatief. Als ik voor een rol op ging, moest ik altijd horen: o my god, she has a Dutch accent. Ik moest Russische spionnen spelen met vlechtjes in mijn haar’ 26

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

COVERINTERVIEW

er 72 procent over.” Monique: “Jezus, wat was dat een nachtmerrie zeg.” Paul: “De volgende film die ik maakte toen ik er woonde was Robocop, en toen zat ik in het 35-procentstarief. Ik had lang het gevoel dat het monopolygeld was, zoveel was het.” En een mooie Amerikaanse carrière rijker. Monique: “Zijn grootste kracht is

COVERINTERVIEW

keer na het draaien samen gegeten in Parijs, dat kon ook allemaal.” Heel anders dan die Hollywoodhectiek? Paul: “Nee, dat viel ook wel mee.” Monique: “Nederland was vroeger altijd erg qua draaien.” Paul: “Schandelijk ja zoals dat in de jaren zeventig en tachtig gebeurde.” Monique: “24 uur per dag, minstens.” Paul: “Wat? 36 uur! Ik heb een keer

haar hele leven.” Monique: “Zij is zijn minister van Sociale Zaken.” Paul: “Zij is veel socialer ingesteld dan ik.” Monique: “We hebben gewoon altijd contact gehouden. Dus als we elkaar even een tijd niet zien maakt dat niet uit. Het is allemaal zo vanzelfsprekend.” En niet stuk te krijgen? Paul: “Als we het kapot zouden

‘Die set en de sfeer in het atelier was heel aangenaam en ongedwongen. En dus nooit van: oei, nu moet alles uit, helemaal niet’ zijn authenticiteit en zijn fascinatie met zijn onderwerpen. Dat zie je nu weer aan Elle, daar komt het genie naar boven.” Paul is noodgedwongen naar Europa gegaan om eindelijk weer de films te gaan maken die hij wilde maken? Paul: “Dat is waar. En het feit dat ik met de Franse producent van Elle door wil. Daarom heb ik nu eigenlijk een Amerikaans project dat al een paar jaar in de maak was afgezegd. Want ik vind het komende Franse project veel leuker dan het Amerikaanse.” Monique: “En zie wat het je brengt.” Paul: “Dat ik voor mezelf kies.” Monique: “Dat is toch fantastisch?” Zeker op zijn leeftijd, hij loopt tegen de tachtig. Nog steeds zo werklustig? Paul: “Nou bijna, ik ben 78.” Monique: “En ik bijna 65. Dan ga ik met pensioen.” Terwijl ik nog niks aan jullie merk, qua vermoeidheid. Paul: “Nee, zoiets als dit is ook niet erg vermoeiend. Op een set staan is pas vermoeiend. En in Frankrijk valt het tegenwoordig erg mee: maximaal acht uur per dag. Dat is fantastisch. Je kunt echt uitrusten ’s avonds.” Monique: “We hebben zelfs nog een 28

36 uur achter elkaar gedraaid. Voor Soldaat van Oranje.” Monique: “Ik tekende een contract van 24 uur per dag zeven dagen per week. Daar werd ik bij Keetje Tippel aan gehouden tot Jan zei: we kunnen echt niet meer verder met haar, kijk naar haar ogen. Het kon echt niet meer, na twintig uur achtereen draaien. En toen kwam Rob op de set en hij zei: ‘Nee hoor, gewoon doordraaien.’” Paul: “Ja, ja, ik weet het allemaal. Maar ook dat is wel een beetje rechtgezet hier. En ik vond het toen ook heel normaal en dat de crew het aan mij verplicht was.” Monique: “We moesten dat allemaal voor jou doen.” Paul: “Ik dacht: we maken toch een film? We mogen blij zijn dat we dit mogen doen.” Hoe bijzonder is jullie vriendschap inmiddels? Paul: “Behoorlijk bijzonder. Dat heeft ook te maken met de mannen en de vrouwen inmiddels in onze families. En dat we een tijdje vlakbij elkaar hebben geleefd. En het ligt ook aan de twee vrouwen die er een beetje op gericht zijn en er ook moeite voor doen om de band te onderhouden. Martine doet heel veel van die dingen voor mij, eigenlijk al

willen maken, moeten we misschien nog een keer samen een film draaien. Nee, dit gaat niet meer kapot. Maar je kunt wel zeggen dat we samen iets gemaakt hebben dat de tijd aardig doorstaat.” Monique: “Dat kun je wel zeggen ja: 45 jaar nu.” Paul: “In Amerika lijkt de tijd toch sneller te gaan dan hier. Ik woon er sinds 1985. Al ruim dertig jaar, maar die voelen als tien. Nou ja, we zijn natuurlijk ook niet meer dan een zucht in kosmische zin. En wat mij jong houdt is dat ik steeds weer op dingen spring, waarvan ik niet weet of ik het wel kan.” Monique: “Dat is het leuke van jou: dat je elke keer weer een film maakt in net weer een ander genre.” Paul: “Zodat je eigenlijk nooit precies weet hoe je het moet doen. Ondanks de angst die dat met zich meebrengt, word je ook telkens weer opnieuw geïnspireerd. Het is telkens weer improviseren, maar dat betekent ook dat die hersenen goed moeten werken om de zaak onder controle te krijgen. Om grip op de situatie te krijgen. Dan moet die computer hier natuurlijk – wijst naar zijn hersenpan – twee keer zo snel schakelen. Maar dat houdt me wel van de straat.” O OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

REPORTAGE BUITENLAND

DOOR MARIANNE VERHOEVEN BEELD MIJKE VAN SANDEN

LILIANNEâ&#x20AC;&#x2122;S

REPORTAGE BUITENLAND

LEGACY

Demissionair Minister Lilianne Ploumen (55) steekt op de drempel van haar ministerschap met het fonds She Decides de door de maatregelen van Trump getroffen organisaties die vrouwen in ontwikkelingslanden helpen met gezinsplanning en veilige abortus een hart onder de riem. 30

REPORTAGE BUITENLAND

et haar werkervaring bij Foster Parents, Mama Cash en Cordaid en daarmee een echte vakminister, was het niet verwonderlijk dat Lilianne Ploumen de barricaden opging toen Donald Trump kort na zijn inauguratie begin dit jaar besloot de subsidie te korten op wat zo vrij heet ‘internationale gezinsplanning’. Door deze maatregel werd een streep gezet door een jaarlijkse bijdrage van rond de zeshonderd miljoen dollar voor organisaties die in ontwikkelingslanden vrouwen helpen met gezinsplanning en veilige abortus. De gevolgen zijn desastreus, want stopzetten van voorlichting leidt tot meer zwangerschappen en dus – onveilige – abortussen. Ploumen nam het initiatief om binnen Europees verband een gezamenlijk fonds op te richten, She Decides. Het initiatief werd direct door tientallen landen omarmt, en niet alleen binnen Europa maar ook internationaal door landen als Vietnam en Cuba. Bovendien werd er gul gegeven door organisaties als de Bill & Melinda Gates Foundation, twintig miljoen dollar, en een anonieme gift van een Amerikaan van vijftig miljoen dollar. Alles bij elkaar bijna tweehonderd miljoen, maar in een lopend begrotingsjaar is het niet haalbaar het volledige tekort te dichten. Ploumen is echter vol goede moed en hoopt dat met voldoende media-aandacht het financiële beeld voor 2018 weer kan worden rechtgetrokken. Reden voor een bezoek aan een aantal organisaties in Kisumu en Nairobi, Kenia. In Kenia ondergaan jaarlijks ruim 300.000 meisjes tussen de tien en negentien jaar een abortus. Allemaal illegaal, want abortus is formeel verboden. Voor ongeveer 45 procent van deze meisjes loopt dit verkeerd af, ze overlijden of raken ernstig verminkt. Veelal komen ze terecht bij de zogenaamde ‘mama’s’ die met behulp van drankjes, vervormde metalen kleerhangers of andere hulpmiddelen de zwangerschappen afbreken. Het is makkelijk om hier verontwaardigd over te doen, maar ook deze ‘mama’s’ doen het om de meisjes te helpen. Er is een flink aantal organisaties werkzaam die zich bezighouden met family planning door middel van het geven van voorlichting en het instellen van klinieken, waar naast algemene gezondheidszorg ook veilige abortussen worden gedaan. Ploumen bezocht in Kenia een van deze organisaties. In Kisumu, qua grootte de derde stad van Kenia en gelegen aan het Victoriameer, bezoeken we het Kimisu Medical and Education Trust. KMET is een Keniaanse NGO die sinds 1996 op het thema SRGR (seksuele en reproductieve gezondheid en rechten) werkt. Zij zijn actief met bijvoorbeeld een SRGR-training voor achtergestelde jonge vrouwen die worden opgeleid als peer educator en beroepsopleidingen voor jongeren. Ze bestaan ook uit een unit die microkredieten verleent en opleidingen verzorgt en er is een kinderopvangcentrum.

REPORTAGE BUITENLAND

In Kenia vinden vrouwen steeds vaker een goede baan en in de grondwet is vastgelegd dat bedrijven een vrouwenquota van dertig procent moeten hebben. Op dat gebied zijn zij verder dan Nederland. In de schaduw onder de bomen treffen we een grote groep mannen en vrouwen aan. Zij krijgen hier, op behoorlijk expliciete wijze, klassikaal seksuele voorlichting. Met behulp van een plastic modellen wordt het gebruik condooms gedemonstreerd. Het is opvallend hoe serieus en zonder lacherigheid de mannen samen met hun vrouwen hier zitten. Vanwege de hoge postnatale sterfte van vrouwen door bloedingen, heeft KMET een bijzonder inventief middel ontwikkeld. Een soort ballon, die na de bevalling kan worden ingebracht en worden opgepompt. In een van de ruimten in dit gebouw wordt dit instrument onder min of meer steriele omstandigheden ingepakt. Iets verder in dezelfde gang worden diverse opleidingen gegeven, van kapper tot schoonheidsspecialiste. In Nairobi gaat minister Ploumen naar Kibera, een van de grootste sloppenwijken ter wereld. Het aantal inwoners dat gecommuniceerd wordt, varieert nogal. Van het aantal officieel geregistreerde, te weten honderdzeventig duizend, tot het op ervaring gebaseerde aantal van ruim over de miljoen mensen. Hier heerst extreme armoede, er wordt gemiddeld minder dan een dollar per dag verdiend. Er is nauwelijks elektriciteit en schoon water is bijna niet beschikbaar. Kibera is een groot open riool, waar verkrachtingen meer regel dan uitzondering zijn en het aantal personen met HIV/aids hoog is. Scholing en medische zorg is voor de meeste inwoners niet beschikbaar.

Het is makkelijk om hier verontwaardigd over te doen, maar ook deze ‘mama’s’ doen het om de meisjes te helpen OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

REPORTAGE BUITENLAND

Hier bevindt zich een wijkcentrum van het Family Health Options Kenya (FHOK) en International Planned Parenthood Federation (IPPF). Het FHOK werkt via een groot aantal permanente klinieken, mobiele klinieken en jeugdcentra en geeft veel aandacht aan onderwijs en voorlichting en werd opgericht in 1962. Het FHOKÂ zorgt voor informatie over en toegang tot voorbehoedsmiddelen en HIV, levert pre- en postnatale zorg, nazorg bij abortus en verstrekt medicatie. Hier neemt Ploumen uitgebreid de tijd voor persoonlijke gesprekken met zowel artsen als hulpverleners en hulpzoekende vrouwen. De verhalen zijn schrijnend. Verkrachtingen zijn aan de orde van de dag. Als vrouwen â&#x20AC;&#x2122;s nachts naar de wc moeten, die zich altijd ergens centraal bevindt, is de kans op verkrachting bijna honderd procent. Dus dan doe je het maar naast je hutje.

In Kenia vinden vrouwen steeds vaker een goede baan en in de grondwet is vastgelegd dat bedrijven een vrouwenquota van dertig procent moeten hebben. Op dat gebied zijn zij verder dan Nederland 34

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

REPORTAGE BUITENLAND

Het verwarrende voor ons is dat verkrachting op zich ook niet als traumatisch wordt ervaren, zoals in Nederland en elders, zo vertelt Christine Lesso (27): “Je raakt eraan gewend.” Ze werd op haar zestiende verkracht door drie mannen en was vooral blij dat ze er geen HIV aan overhield. Maar wel een dochter waarvoor ze hoopt dat die het beter gaat doen dan zijzelf. Als laatste wordt een bezoek afgelegd aan het Ruben Centre Africa Alive (AA), een project in Mukuru kwa Reuben: een sloppenwijk gelegen net iets buiten Nairobi. Midden in deze sloppenwijk, die qua troosteloosheid en het ontbreken van kleur Kibera doet afsteken als een vakantiebestemming, ligt dit project dat in 2002 is opgericht en wordt gerund door de Australische broeder Frank O’Shea. Hij is een soort kruising tussen Moeder Teresa en Crocodile Dundee. Het is letterlijk een oase van hoop. Vrolijk geschilderde gebouwen en er heerst een orde, netheid en rust die bijna merkwaardig aan doet. In dit centrum is niet alleen een kliniek, maar ook een grote school en een ruimte voor jongeren gevestigd. De meer dan 350 leerlingen lopen en rennen hier trots rond in hun tweedehands

REPORTAGE BUITENLAND

schooltenues. Naast de reguliere lessen wordt hier op verschillende manieren aandacht en voorlichting gegeven aan met name jongeren over alle vormen van voorbehoedsmiddelen. Belangrijk is echter ook de aandacht voor sociale vaardigheden en de opleiding tot hulpverlener, die hier gegeven wordt aan slachtoffers van seksueel geweld die dankzij AfricaAlive een nieuwe start kunnen maken. De hier gevestigde kliniek is ook een algemene gezondheidskliniek, waar uiteraard naast alle reguliere fysieke problemen en ondanks de gelovige grondslagen waarop dit centre is gebaseerd, meisjes ook voor een abortus terecht kunnen. Tijdens ons bezoek liep een begeleidster in een t-shirt met een foto van Doutzen Kroes. De link was snel gelegd dankzij een hier opvallende want blonde verschijning. Christine van Buuren werkt in Nairobi en is regelmatig hier in Mukura kwa Reuben te vinden. AfricaAlive ontvangt jaarlijks €360.000 van dance4life in het kader van het ‘Samenspraak en Tegenspraak’ partnerschap ’Right Here Right Now’ en €440.000 (tot eind 2020) van Amref Flying Docters. Op verzoek van OPZIJ vertelt Christine haar persoonlijke verhaal.

Kibera is een groot open riool, waar verkrachtingen meer regel dan uitzondering zijn en het aantal personen met HIV/aids hoog is

Het verwarrende is dat verkrachting op zich ook niet als zo traumatisch wordt ervaren, zoals in Nederland en elders. Want: ‘Je raakt eraan gewend’ 36

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

REPORTAGE BUITENLAND

EEN GEZONDE TOEKOMST Christine van Buuren (28) woont en werkt namens dance4life sinds anderhalf jaar in Nairobi en schrijft programma’s voor AfricaAlive. In de zomer van 2016 begeleidde ik een kamp voor kinderen uit de sloppenwijken van Thika in Kenia. Hier kwam ik voor het eerst in aanraking met kinderen die op jonge leeftijd te maken hebben gehad met seksueel geweld. Ik woonde inmiddels al een half jaar in Nairobi, een veelzijdige stad in het warme hart van Afrika. Als je wil is Nairobi een plek waar je de twee kanten van de samenleving makkelijk gescheiden kan houden. Wanneer je je alleen begeeft in de upperclass buurten word je nauwelijks geconfronteerd met de hardheid dat het bestaan voor veel mensen in deze metropool met zich mee brengt. Mijn drive om iets concreets te kunnen doen was na het kamp meer dan ooit aanwezig. Maar hoe pak je iets op wat écht zoden aan de dijk zet? In gesprek met dance4life Nederland en hun toenmalige Afrikaanse partner organisatie AfricaAlive kwam de vraag of ik een empowerment curriculum voor tien- tot veertienjarigen wilde gaan schrijven. Het bestaande curriculum gericht op vijftien- tot achttienjarigen bleek in veel gevallen, gewild of ongewild, mosterd na de maaltijd. Uit onderzoek blijkt namelijk dat de gemiddelde leeftijd voor het eerste seksuele contact in Kenia op 12,4 jaar oud ligt, hierdoor groeide de behoefte om een nieuw curriculum te schrijven voor de jongere doelgroep tien tot veertien jaar. Voor de zogeheten peer educators ( jongeren die ervaringsdeskundigen zijn) mocht ik een nieuw, toereikend en energiek curriculum gaan ontwerpen met als doel om jongeren kennis te laten maken met sociale verhoudingen, gezonde relaties en gender gelijkheid. Ik startte vol goede moed en zag weinig beren op de weg. Dit veranderde echter al snel. Ik liep tegen wetgeving aan, de overheid bepaalt in Kenia welke curricula al dan niet gebruikt mogen worden op publieke scholen. Ik mocht proberen een gulden middenweg te vinden tussen de manier waarop ík jongeren zou willen empoweren en de overtuigingen van belangrijke groepen in Kenia. Zo bleek dat vanuit de overheid het woord ‘condoom’ niet letterlijk mag worden genoemd. Dit mag echter wel wanneer de leerlingen hier zelf mee komen. Het bespreken van condoomgebruik zou volgens de overheid namelijk kunnen aanzetten tot het hebben van seksueel contact op jonge leeftijd. In een maatschappij waarin het vaak nog taboe is om over bepaalde thema’s te praten is het logisch dat het verschil tussen feit en fictie soms een grijs gebied is. Ik wil met respect voor de overtuigingen van grote groepen in Kenia wel duidelijk maken dat je ook zwanger kunt raken als je staand seks hebt, dat wassen met Coca Cola niet helpt tegen soa’s en dat je als vrouw evengoed het gebruik van condooms met je partner bespreekbaar zou moeten kunnen maken. 38

Broeder Frank O’shea

‘Ik wil duidelijk maken dat je ook zwanger kunt raken als je staand seks hebt, dat wassen met Coca Cola niet helpt tegen soa’s en dat je als vrouw evengoed het gebruik van condooms met je partner bespreekbaar zou moeten kunnen maken’ Inmiddels worden de lessen op meerdere scholen in Nairobi, Kisumu en Siaya gegeven. De peer educators staan open om te leren en zetten zich geheel belangeloos in om de volgende generatie op een interactieve manier seksuele educatie te bieden. Mijn ervaringen neem ik voor altijd mee, en ik geloof in een toekomst waarin de Keniaanse jeugd steeds beter in staat is gezonde keuzes te kunnen maken. O Het is passen en meten. Het liefst zou ik vanuit mijn Nederlandse meer vrijgevochten denkbeelden nog veel meer thema’s aan de kaak willen stellen met jongeren. Ik heb echter gemerkt dat de overheid grote invloed heeft en dat wanneer zij niet instemmen met het curriculum er geen schijn van kans meer is om de doelgroep überhaupt te bereiken.

Dance4life werkt samen met jongeren werkt aan een gezonde toekomst. In veel landen wordt amper seksuele voorlichting gegeven aan jongeren. Ze hebben geen toegang tot condooms en anticonceptie en mogen zich vaak niet zonder toestemming van hun ouders op soa’s zoals HIV laten testen. Bovendien is de gezondheidszorg vaak niet goed op hen afgestemd en worden

rechten geschonden. Hierdoor lopen jongeren gezondheidsrisico’s zoals HIV-infecties, ongeplande zwangerschappen en seksueel geweld. Dance4life wil door middel van seksuele voorlichting in combinatie met muziek en dans jongeren betrekken. De organisatie motiveert hen om ook zelf in actie te komen. Bovendien worden de pijlers op overheden gericht om wetten te veranderen of juist door te voeren. Sinds de oprichting van dance4life hebben meer dan twee miljoen jongeren seksuele voorlichting gekregen. Van deze jongeren zijn er ruim achthonderd duizend zelf in actie gekomen als agent4change door kennis te delen met anderen of vrijwilligerswerk te doen In 2004 vond de eerste editie plaats in drie landen, en inmiddels is het Nederlandse project uitgegroeid tot een internationale organisatie dat actief is in bijna twintig landen verspreid over vijf continenten. OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

VAKVROUW

VIVIENNE YPMA IN 113 WOORDEN WERKT “Tegenwoordig vijftig uur in de week, dat is oké.” VERDIENT “6200 euro bruto per maand. Geld is geen drijfveer. Als eigen baas verdiende ik meer.” BETAALT DAARVAN “Mijn levensonderhoud. Ik kan doen waar ik zin in heb, zoals een weekendje naar mijn dochter in New York.” MOEILIJKSTE MOMENT IN CARRIÈRE “Toen Joop van den Ende mij op staande voet ontsloeg.”

VIVIENNE YPMA

PRESTATIE “Dat ik als zakelijk én artistiek leider kan beslissen om een voorstelling te maken omdat ik dat artistiek noodzakelijk vind. Ook als deze meer kost dan opbrengt.” DROOM “Mijn kennis van theater overdragen aan een volgende generatie producenten en theatermakers zoals ik hoop te gaan doen bij het NDSM-theater in Amsterdam.”

DIRECTEUR DE KLEINE KOMEDIE

VAKVROUW

DOOR LUCETTE MASCINI BEELD JULIE BLIK

Vivienne Ypma (58) is sinds 2006 directeur van De Kleine Komedie, een markant theater in het centrum van Amsterdam en voedingsbodem voor nieuw talent in cabaret en kleinkunst. Een genre dat het hoofdzakelijk zonder overheidssubsidie moet redden.

l vroeg in haar jeugd zag Vivienne Ypma dat het leven ook leed kan brengen. Haar ouders - haar vader was internist met een praktijk aan huis die haar moeder bestierde - kregen twee zoons die zwakzinnig waren. Zij werd één jaar na hen geboren. In die zin was ze de oudste van het gezin omdat haar broers verhuisden naar een instelling toen haar moeder zwanger was van haar zus. Vivienne was al jong gewend aan zelfstandigheid. “Mijn moeder was altijd in de weer met mijn broers. Mijn vader was veel aan het werk. Ze was blij dat ze mij had om mee te lullen.” Vivienne had een innige band met haar moeder. Als ze in een andere tijd geboren was, had ze vast een creatieve opleiding gevolgd, zegt Ypma. “Maar in de loop van haar leven vond ze toch een uitweg voor haar creativiteit. Ze maakte quilts voor overleden kinderen, bijzondere kleedjes waarin ouders hun kindjes konden wikkelen. Zelf heeft ze haar eigen zoons ook verloren.” De dochter van Vivienne, het 25-jarige topmodel Marte van Haaster, is wel naar de kunstacademie gegaan. “Dat heeft mijn moeder gelukkig nog net meegemaakt.” Een diepe band voelde ze ook met haar grootmoeder. “Een bijzondere vrouw. Ze trouwde met een man die ze kende maar nog nooit gezoend had. Haar ouders hadden gezegd: ‘Je bent 21 jaar, je hebt nog geen verkering. Dus wat gaat het worden, Jet?’ ‘Oh, ik vind Han Defoer wel leuk,’ had ze geantwoord. Die zat in Soerabaja. Haar ouders spraken met zijn ouders en nadat ze elkaar steeds intiemere brieven waren gaan schrijven, vertrok ze naar Nederlands-Indië.” Toen Vivienne ging scheiden had haar grootmoeder haar gezegd: “Bij ons was het ook niet altijd leuk, Vivienne. Er zijn jaren geweest dat we totaal niet gelukkig waren met elkaar. Maar we hebben elkaar altijd gerespecteerd en erkend dat we allebei een eigen leven hadden en daarnaast een leven samen.” Dat Ypma nu ruim tien jaar directeur van De Kleine Komedie is – na een carrière als manager van Paul de Leeuw, Het Oude Luxor - een theater in het centrum van Rotterdam - en een theater van Joop van den Ende in Amsterdam dat inmiddels ter ziele is – past in het patroon van de relaties waarin ze opgroeide. Haar ouders lieten haar vrij in haar keuzes hetgeen haar al jong zelfstandig maakte. “Ze vroegen me wel te OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

VAKVROUW

beargumenteren wat ik wilde. Daar luisterden ze naar. Als ze het er niet mee eens waren, dan zeiden ze dat.” Op een keer ging ze de fout in en haalde ze een streek uit met haar hartsvriendin, die ze kent vanaf haar vijfde toen ze in Enschede tegenover elkaar woonden en met wie ze als kind toneelstukjes maakte (Ellen Verbeek, die onder andere Cosmopolitan in Moskou opzette -red.). “We kregen geld van mijn ouders voor de trein om naar een vriendin in een andere stad te gaan. Maar toen besloten we om te gaan liften naar twee jongens op wie we verliefd waren. De eerste die stopte was een vriendin van mijn moeder, die mijn ouders natuurlijk belde.” Toen ze terugkwamen riepen haar ouders haar ter verantwoording. Ze zeiden: “Je hebt gewoon tegen ons zitten liegen.” Ze liftte nooit meer en wist: het gaat om de inhoud van je argumenten en daar kom je dan maar eerlijk voor uit ook, zodat erover gepraat kan worden. Bij De Kleine Komedie boekt Ypma artiesten die het publiek iets te vertellen hebben. “Dat hoeft niet altijd cabaret te zijn. De basis is dat iemand iets vertelt uit zijn of haar persoonlijke leven. En dan bedoel ik niet: ik heb een baby gekregen en oh, wat ben ik toch gelukkig. Nee, het verhaal moet abstracter zijn, zodat meer mensen zich erin kunnen herkennen. Het kan dan bijvoorbeeld gaan over de vraag in wat voor wereld die baby geboren wordt.” Ander voorbeeld: Sanne Wallis de Vries maakte een voorstelling naar aanleiding van een vakantie van haar moeder op Leros, een Grieks eiland. Daar spoelden vluchtelingen aan die via bootjes de overtocht naar Europa gewaagd hadden. “Ze hadden geen schoenen, omdat die kletsnat geworden waren. Dus ze hadden nieuwe nodig. Vrouwen waren ongesteld en hadden geen maandverband. Ze moesten zich wassen, maar er waren geen douches.”In dit geval diende de productie van Wallis de Vries een doel: geld ophalen voor douches en schoenen. Maar het gaat er volgens Ypma bij De Kleine Komedie áltijd om dat het publiek geconfronteerd wordt met wat er in de samenleving gebeurt. En dat de toeschouwers daar over nadenken en zich er een eigen mening over vormen. De Kleine Komedie is met vijfhonderd stoelen een middelgroot theater in Amsterdam dat voor een klein deel afhankelijk is van subsidie. Zes jaar nadat Ypma directeur werd, besloot de gemeente Amsterdam deze subsidie met een derde te korten tot vier ton per jaar. Ze ontsloeg niemand, maar vulde één vacature niet op. De twee ton die een gat in de begroting sloeg, vulde ze op door de verkoop van stoelen aan bezoekers, en één euro per kaartje extra te rekenen. “Normaal gesproken delen we de opbrengst van de kaartverkoop met de makers van het theater.” Maar in dit geval vroeg ze hen of De Kleine Komedie de opbrengst van die euro mocht gebruiken voor het opvullen van het begrotingstekort. Het waren zware jaren voor het personeel, zegt Ypma. “Iedereen moest harder werken, soms tegen overspannenheid aan omdat die acties om geld te werven 42

ook mankracht kostten.” Toch loopt het bedrijf achter De Kleine Komedie als een gesmeerde machine. “We hebben maar 17 fte’s, maar we zijn zeven dagen per week open en verdienen 84 procent van de inkomsten zelf. Dat kan doordat iedereen meerdere functies vervult.” Opmerkelijk is dat het merendeel van haar werknemers vrouw is. “Misschien heeft het iets met bezoldiging te maken. Je ziet tegenwoordig dat veel directeuren van theaters vrouw zijn. De salarissen in het bedrijfsleven liggen hoger. Mannen komen daar eerder op af, denk ik. Dat heeft meer status.” Mannen solliciteren natuurlijk ook bij haar. “Maar als een vrouw beter in haar werk is, neem ik haar aan.” Ypma regelt als directeur van De Kleine Komedie zowel de zakelijke als de artistieke organisatie tot in de finesses, om kwaliteit te leveren en oprecht en zorgvuldig te zijn. Ze was al door de wol geverfd als manager van Paul de

Leeuw, toen hij begon met zijn theater- en televisiewerk voor de VARA zoals met zijn show de Schreeuw van de Leeuw. Daaruit kwamen ook cd’s met muziek voort. Die verkochten zo goed, dat Ypma en De Leeuw besloten ze zelf uit te geven. “Dat hebben we toen op een goede manier in overleg met de VARA geregeld. Zij hadden daar miljoenen aan verdiend. Wij dachten: dat is gefundenes Fressen. Dat kunnen we zelf ook.” Vandaar ook dat het als een koude douche voelde dat ze, toen ze in 2004 voor Joop van den Ende werkte als directeur van zijn Theaterfabriek in Amsterdam-Oost, op staande voet ontslagen werd. Juist omdat ze haar zaken tot in de puntjes regelde. Onbegrijpelijk, zegt Ypma, was dat Van den Ende niet wilde uitleggen waarom. “Een gesprek daarover hield hij af.” Dat Van den Ende een grootheid is in de theaterwereld, boezemt haar geen angst in. “Nee, waarom? Ik ben als directeur van De Kleine Komedie naar de opening van

zijn DeLaMar theater gegaan en heb hem van harte de hand geschud. Maar ik vind het nog steeds van de pot gerukt dat ik er nooit met hem over heb kunnen praten. Kennelijk prevaleert zijn macht boven het zorgvuldig omgaan met de mensen die voor hem werken.” Maar Ypma kijkt niet om in wrok of woede, in tegendeel. Ze is gelukkig met haar werk voor De Kleine Komedie en de kansen die zij nieuw talent kan bieden. “Wij kunnen een theatermaker boeken met het risico dat de zaal maar voor de helft vol zit omdat hij of zij nog niet bekend is. De kosten daarvan betalen we van een voorstelling van een maker die wél bekend is en zorgt voor een uitverkochte zaal, zoals Youp van ‘t Hek. Zijn optreden faciliteert zo een beginnend Youpje. En dat is goed. De Kleine Komedie is een voedingsbodem voor talent en een kwaliteitsstempel voor jonge makers. Als wij ze boeken heeft dat een domino-effect: dan boeken andere theaters in het land ze ook.” O

‘De kosten daarvan betalen we van een voorstelling van een maker die wél bekend is en zorgt voor een uitverkochte zaal, zoals Youp van ‘t Hek. Zijn optreden faciliteert zo een beginnend Youpje’ OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT

DOOR ALIES PEGTEL EN MARIANNE VERHOEVEN

BEELD CORBINO

LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT Langs de feministische meetlat neemt maandelijks een Nederlands bedrijf de emancipatoire maat. Dit aan de hand van een persoonlijk interview - met hun topvrouw of â&#x20AC;&#x201C;man en afgezet tegen de benchmark. Met historische dank aan Cisca Dresselhuys.

MARJAN VAN LOON Marjan van Loon (51) is president-directeur van Shell Nederland en geldt als de invloedrijkste vrouw van het land.

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT

arjan van Loon is vanochtend om zes uur opgestaan, dat doet ze sinds kort iedere dag. Ze neemt deel aan een honderddaagse global competition hardlopen en ze heeft daarom een stappenteller die al haar passen bijhoudt. “Ik zit in een team hè, daarom kan ik me niet drukken.” Ze sport om fit te blijven niet omdat het nu zo leuk is. “Maar ik loop niet in mijn eentje, ik doe het met een vriendin, en maar kletsen. Dat is erg gezellig en het geeft ook veel energie.” Na het uurtje sporten, ontbijt ze met haar gezin. Dat wil zeggen; als haar man Robbert niet op reis is voor zijn werk, net als zij werkt hij bij Shell, hij bekleedt een senior managementpositie. Zoon Bas (17) woont nog thuis, dochter Anouk (21) studeert werktuigbouwkunde aan de TU Delft. Rond half negen stapt ze in haar auto naar haar werk. Ze schat dat ze drie avonden per week een werkverplichting heeft waardoor ze niet thuis eet. Haar kinderen zijn niet anders gewend dat haar man en zij beiden drukbezette banen hebben en fulltime werken. De zorg voor gezin en huishouden hebben ze altijd evenredig verdeeld. Dat ging bij haar thuis vroeger wel anders. Ze is de op een na jongste uit een gezin van vier meisjes en een jongen. Haar vader was leraar wiskunde op een lts, haar moeder huisvrouw. Op de middelbare school speelde ze met het idee om verpleegster te worden, maar een decaan moedigde haar aan exact te kiezen. Haar ouders, zegt ze, hebben haar nooit iets in de weg gelegd om zichzelf te ontwikkelen en ontplooien. Ze hadden geen vastomlijnde ideeën waaraan een vrouw moest voldoen. Bètavakken lagen haar en vervolgens ging ze als een van de zeldzame meisjes in die jaren scheikundige technologie studeren aan de TU Eindhoven. Op de universiteit leerde ze haar man kennen die net als zij, na hun afstuderen aan de slag ging bij Shell. Beiden voelden ze ervoor om naar het buitenland te gaan en in 1997 vertrokken ze als een zogenaamd ‘gasstel’ naar Australië. Ze kwamen als jong gezin met een dochter terecht in de outback in een gehucht van achtduizend mensen. Toen hun zoon zich tijdens de zwangerschap voortijdig aandiende, werd ze door de Flying Doctors in een vliegtuigje vervoerd naar de bewoonde wereld. Vrienden en collega’s karakteriseren haar als een besliste doorpakker die nooit gestresst is. Volgens zichzelf wordt ze gekenmerkt door een tomeloze nieuwsgierigheid en daaruit vloeit voort dat ze ook in haar werk openstaat voor steeds complexere en veeleisende problemen die ze wil oplossen. Maar dat ze ooit president-directeur van Shell Nederland zou worden, had ze naar eigen zeggen nooit verwacht. Geniet u van uw werk? “Ik vind dit echt een waanzinnige baan, alleen al omdat mijn werk zeer relevant is. Ik ben deels aangesteld om met Shell Nederland te kijken welke rol wij in de energietransitie kunnen spelen. Nederland staat voor de

LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT

enorme uitdaging om de uitstoot van CO2 te beperken, we willen dit ingrijpende transitieproces versnellen, en daarom pleit Shell voor een nationaal masterplan.”

maar één keer. Ik wil een heel gelukkig leven en als het mogelijk is, wil ik het allemaal: kinderen én een leuke baan.”

U draagt deze milieuvriendelijke boodschap veelvuldig uit sinds uw aantreden anderhalf jaar geleden. Hoeveel pijn doet het dan dat jullie onlangs op een zwarte lijst verschenen van de Zweedse bank Handelsbanken die vanwege olievervuilingen in Nigeria geen zaken meer met Shell wil doen? “Ik wijt het aan gebrekkige communicatie dat dit nu zo naar buiten is gekomen. Tegelijkertijd zijn er NGO’s die graag een ander beeld schetsen van ons dan gezien onze inspanningen in Nigeria terecht zou zijn. Je bent als groot bedrijf best zichtbaar en dus kwetsbaar. Ik zie dat ook als mijn taak hier in Nederland om beter te communiceren. Pas als Shell in het nieuws komt, reageren we. Maar we moeten dit omdraaien en eerder laten zien wie we zijn. Het is niet altijd simpel, maar ik hoop dat ik lastige nationale kwesties, zoals de onvrede over de overlast van de gaswinning in Groningen, in rustiger vaarwater kan leiden.”

Je zegt net dat vrouwen in jouw omgeving soms stopten omwille van de loopbaan van hun echtgenoot. Als fulltime werkende moeder in het buitenland was je hoe dan ook een uitzondering. “Ja, daar was ik me al vroeg van bewust. Toen ik naar Australië ging, werd ik seniorleider op een gasfabriek. Ik was toen dertig jaar. Een jonge vrouw die leidinggaf, was zeker in die cultuur down under uitzonderlijk, de mannen keken naar me met verbazing en bewondering. Ik wist dus al jong dat ik een vrouwelijk rolmodel ben. Of je wilt of niet, je bent het.”

U heeft voor de overlast van de aardgaswinning in Groningen uw excuses aangeboden tijdens een rondetafelgesprek in de Tweede Kamer. “Zeg maar ‘jij’ hoor.” Goed, jij hebt publiekelijk ‘het spijt me’ gezegd tegen de Groningers; heel ongewoon voor Shell. “Ik vind het belangrijk dat we praten over onze dilemma’s, dat we mogelijke fouten ook durven toegeven. Shell was altijd vrij gesloten, maar de deuren en ramen moeten open, ik probeer de cultuur om te turnen.” En ten bate van die nieuwe openheid ga je nu onder meer op de foto voor OPZIJ? “Ja, haha. Mensen plagen me daar wel mee. Ik ben van huis uit een techneut, ik had me als studente aan de TU nooit kunnen voorstellen dat ik voor tijdschriften en kranten zou poseren, dat mijn werk voor een belangrijk deel uit communicatie zou bestaan.” Las uw moeder OPZIJ? “Nee, mijn moeder niet, maar mijn studievriendinnen wel. Later in mijn loopbaan toen ik in het buitenland werkte, waren er wel expatvrouwen die OPZIJ lazen. Dat waren pittige types, hoewel sommigen zelf hun carrière hadden stopgezet om mee te gaan met hun man.” Heb jij het ervaren als een daad van emancipatie dat jijzelf carrière hebt gemaakt? “Nee, het kan mij niet aangerekend worden dat ik uit emancipatoire zendingsdrang werk. Ik heb het echt gedaan vanuit het idee: waar worden mijn gezin en ik het gelukkigst van? Ik heb altijd de gedachte: je leeft

Je zei eens dat jouw uitzending naar Australië cruciaal is geweest voor jouw carrière omdat je in dat land wel fulltime moest blijven werken. “Ik wilde heel graag een ander land zien, ik vond het avontuur heel mooi. Maar in Australië kon ik niet parttime werken, het argument was er eentje uit de oude doos: het bedrijf betaalde de huur van een woning voor werknemers en het was niet eerlijk als een parttimer in eenzelfde huis zou wonen als een

niet gelukkig van wordt.’ Hij zei bovendien dat ik de discussie niet eerlijk voerde. ‘Jij zegt dat er voor het gezin gezorgd moet worden, maar het is ook mijn gezin, het is ook mijn verantwoordelijkheid, ik wil ook voor de kinderen zorgen,’ zei hij. ‘Laten we samen om de tafel zitten om de beste oplossing te verzinnen als het zover is. Wij gaan dit buitenlandavontuur samen aan. Waarom zou je nu al water bij de wijn doen en je werk bij voorbaat opgeven?’” Wat een geweldig stimulerend advies van je man! Is hij geëmancipeerd opgevoed? “Absoluut niet. Toen wij verkering kregen, kon hij nog geen ei bakken. Zijn moeder legde aan mij uit hoe ik zijn kleren moest wassen. Maar ik heb van Robbert geleerd dat je moeilijke beslissingen pas moet maken op het moment dat je voor de keuze staat. Veel vrouwen hebben de neiging om aan de veilige kant van de lijn te blijven in plaats van gewoon maar eens te kijken wat er gebeurt.” Het zal best een gepuzzel zijn geweest om jullie carrières synchroon te laten lopen en op elkaar af te stemmen en tegelijk het gezin te runnen? “Het hielp dat we veel flexibiliteit hadden om onze agenda’s in te vullen, zodat we bijvoorbeeld niet tegelijk

‘Ik vind het belangrijk dat we praten over onze dilemma’s, dat we mogelijke fouten ook durven toegeven. Shell was altijd vrij gesloten, maar de deuren en ramen moeten open’ fulltimer. Dat ging eigenlijk voor ons niet op, wij waren een dualcareer couple, maar zo luidde destijds de standaardregel. Toen ik eenmaal in de directie zat, hebben we dat daar onmiddellijk aangepakt; als je als werknemer parttime werkt, dan betaal je inmiddels proportioneel een eigen bijdrage aan het huurhuis.” Maar je koos er welbewust voor om te blijven werken en niet om te stoppen? “Nou, voor we werden uitgezonden, heb ik wel met de gedachte gespeeld om mijn baan op te geven. Onze dochter Anouk was nog heel klein en ik genoot erg van het moederschap. Ik dacht: ik wil wellicht meer kinderen of ik ga een MBA doen, ik vind wel iets. Maar toen zei mijn man: ‘Ik ken jou een beetje, ik denk niet dat je je baan moet opgeven, want ik denk dat je daar

op reis waren. Er was iedere avond tenminste één ouder thuis bij de kinderen.” Heel bijzonder dat jouw man beschikt over een ego dat hij zijn vrouw een gelijkwaardige carrière gunt. “Dat is ook erg te waarderen, ik heb hem ook nog steeds, haha. Zeker in het begin werden wij wel met argwaan bekeken: arme gast, wat gebeurt daar nu in huize De Roos/Van Loon? Maar dezelfde mannen denken nu: hij kan ieder jaar zijn Porsche weer wat opwaarderen.” Niet iedere Nederlandse man kan er tegen dat zijn vrouw meer verdient dan hij. “Mijn man zegt dat hij er een rustig gevoel aan heeft overgehouden dat de financiële zorg niet alleen op zijn schouders terecht kwam. Hij redeneert: ik ga naar mijn OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT

‘Een jonge vrouw die leidinggaf, was zeker in die cultuur down under uitzonderlijk, de mannen keken naar me met verbazing en bewondering. Ik wist dus al jong dat ik een vrouwelijk rolmodel ben. Of je wilt of niet, je bent het’ werk omdat ik ervoor kies, het hóéft niet. Ik heb hetzelfde gevoel: ik ga werken omdat ik mijn baan leuk vind, want mijn man kan ook het geld verdienen.” Voor ons gesprek was Van Loon op een bijeenkomst van het Shell Womens Network. Toen zijzelf 28 jaar geleden begon, was zij een van de zeldzame vrouwen, maar inmiddels is een derde van de ruim tienduizend werknemers in Nederland vrouw. Niet gek, vindt Shell zelf voor een technisch bedrijf, maar de kunst is om de vrouwen vast te houden. Via het Womens Network levert Shell zelf een actieve bijdrage om vrouwelijk talenten te ontwikkelen een coachen. Schieten vrouwen er wat mee op om bij elkaar te kruipen, je moet het tenslotte toch vooral van mannen hebben? “Klopt, daarom betrekken we ook mannelijke collega’s erbij. Niet zozeer de top, daar zijn ze wel doordrongen van het belang van diversiteit. Maar bij het middenmanagement is nog een flinke slag te slaan

omdat het vrouwelijk potentieel niet altijd goed herkend wordt of omdat ze niet weten wat een vrouw nodig heeft. Daar praten ook de Shell-mannen onderling over. Niet iedereen natuurlijk. Maar als je er maar een paar bij hebt zitten, dan volgt de rest vanzelf, mannen zijn competitief genoeg.” Wat betekent dit vrouwennetwerk voor Shellvrouwen? “Vrouwen delen ervaringen en via mentorgroepjes gaan ze de diepte in te gaan. Ook bieden we ze een diversiteit aan rolmodellen. We ontdekten namelijk dat we veel ervaren dames uit het oog verloren, omdat ze aangaven dat ze niet meer zoveel uit het netwerk haalden. Dat waren precies dezelfde dames die op een gegeven moment bij Shell vertrokken.”

van tijd moeten ze met een nieuwe baan de breedte in. Deze dames keken naar de mensen boven zich en dachten: ik weet niet of ik dit wel wil. Ze konden zich niet identificeren met de personen uit de laag boven zich. Bovendien zat het ze bij hun job search dwars dat ze niet op de manier netwerken waarop mannen dat gewend zijn te doen.”

wel worden opgemerkt als ze geschikt zijn, ‘ze vragen me wel’. Natuurlijk mag je trots zijn op wie je bent, maar je moet je eigen carrière wel in je hand nemen en je moet aan je zichtbaarheid werken. We zijn er ons nu van bewust dat we vrouwen iets meer moeten nurturen, maar ook dat we ze een duwtje moeten geven zodat ze uit hun comfortzone komen.”

Wat is daarin het verschil tussen man en vrouw? “Mannen spreken gewoon af met een senior-manager voor een kop koffie. ‘Ik wil me even voorstellen, ik wil je vertellen wat ik allemaal gedaan heb.’ Dat zou een vrouw minder snel doen.”

Jij hebt zelf wel je vinger wel opgestoken toen je voorganger Dick Benschop aangaf dat hij ging vertrekken. “Ik kende Dick vanuit mijn post in Maleisië, daar hadden we allebei gewerkt. Ik kende zijn vrouw overigens beter, want wij zaten samen in een boekenclub. Maar goed, toen Dick president-directeur Shell Nederland werd, heb ik hem een mailtje gestuurd. ‘Proficiat, wat een ontzettend leuke baan. Ik struggle met de vraag wat ik een leuke baan vind, maar dit is nu een baan waarvan ik denk: dat zou ik ook wel willen.’ Toen schreef hij grappend terug: ‘Nou, dan is mijn opvolging meteen geregeld. Groetjes, Dick.’ Ik heb daar nog heel hard om moeten lachen. Omdat ik actief was in het Shell-vrouwennetwerk, heeft hij me later gevraagd om mee te helpen wat initiatieven te ontplooien. We kregen steeds meer contact en toen heb ik hem gevraagd om mijn mentor te worden. Ik worstelde met de kwestie wat mijn volgende stap moest zijn. En toen zei Dick: ‘Je

Mannen zijn proactief. “Mannen zijn vaak meer met hun carrière bezig. Dat werkt ook zo in de mannenwereld, een manager die een onbekende collega op bezoek krijgt die zich komt introduceren, vindt zo’n bezoekje grappig.” Waarom kijken vrouwen dit kunstje niet af? “Veel vrouwen vinden dit ongepast, ze voelen zich er ongemakkelijk bij. Ze redeneren praktisch: ik ben toch niet direct op zoek naar een nieuwe baan, ik ga mijn tijd niet verkwisten, hij zal wel denken: wat komt ze doen? Vrouwen gaan er vaak van uit dat ze

Waar lag dat dan aan? “Nou, wij verloren ze vooral omdat ze niet goed konden zien: waar hoor ik nu thuis? Ze waren high performers, groot geworden in een bepaalde lijn, maar na verloop

JOHANNA MARIA WILHELMINA VAN LOON NAAM: Johanna Maria Wilhelmina van Loon GEBOREN: 1965 in Helmond OPLEIDING: Scheikundige technologie, TU Eindhoven (19-1989) LOOPBAAN: In 1989 begon ze als chemisch technoloog op het Shell-hoofdkantoor in Den Haag, daarna ging ze naar de Shell raffinaderij in Pernis en vervolgens vertrok ze in 1997 als manager van een gasfabriek naar Australië. Vanaf 2005 leidde ze vanuit de Maleisische hoofdstad Kuala Lumpur de vloeibaar gasactiviteiten in Azië en het Pacifisch gebied. In 2007 keerde Van Loon terug naar Nederland als global manager LNG & Gas processing. Sinds 2016 is ze president-directeur van Shell Nederland. 48

OPMERKELIJK: Ze was verantwoordelijk voor de technische aspecten van Prelude FLNG, een drijvend complex dat aardgas omzet in vloeibaar gas. De Prelude is met bijna vijfhonderd meter de grootste drijvende gasfabriek ooit gemaakt, en zal ongeveer tweehonderd kilometer ten noorden van de kust van Australië worden gestationeerd, boven het gasveld Prelude. LAATST GELEZEN BOEK: Honolulu King FAVORIETE FILM: Intouchables FAVORIETE TV-SERIE: Floortje naar het einde van de wereld HOBBY’S: saxofoon, catamaran zeilen, hardlopen Marjan van Loon is getrouwd met Robbert de Roos, eveneens werkzaam bij Shell. Ze hebben een dochter (21) en een zoon (17). OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT

hebt toch al gezegd wat je wil. Ik denk dat jij te zijner tijd als opvolger moet solliciteren naar mijn baan. Ik reageerde van: Jeetje…” Een typisch vrouwelijke reactie. “Ik voelde me heel vereerd dat er aan mij werd gedacht ook al zou ik het waarschijnlijk toch niet worden.”

‘Ik weet dat ik een atypische kandidaat ben, want ik heb weinig ervaring met onder meer politiek. Maar dit lijkt me een geweldige baan en je kunt ervan uitgaan dat ik ontzettend gemotiveerd ben om de gaten te dichten in mijn kennis’ 50

Zeer bescheiden, zeker geen borstgeroffel. “Daarna ging er bij mij wel een lampje branden. Ik realiseerde me: ik coach vrouwen dat ze zelf meer initiatief moeten nemen, maar voor mezelf doe ik het niet. Ik heb toen ogenblikkelijk een kort mailtje gestuurd naar Ben van Beurden, onze CEO om mijn interesse kenbaar te maken en schreef: ‘Ik weet dat ik op de shortlist sta, ik weet dat ik een atypische kandidaat ben, want ik heb weinig ervaring met onder meer politiek. Maar dit lijkt me een geweldige baan en je kunt ervan uitgaan dat ik ontzettend gemotiveerd ben om de gaten te dichten in mijn kennis.’ Ik kreeg meteen een mailtje terug: ‘Wat fijn om jouw passie te horen, dit is wat we nodig hebben. Je bent een serieuze kandidaat, ik kom bij je terug.’” Het klinkt alsof je dat mailtje in een spontane opwelling hebt gestuurd, niet vanuit strategische overwegingen. “Ik heb nooit een vooropgezet carrièreplan gehad en het voelde inderdaad alsof ik de stoute schoenen had aangetrokken. Naderhand dacht ik: dit moet toch heel normaal zijn dat je even laat weten dat je geïnteresseerd bent in een baan?” Voeren vrouwen bij Shell ook slechtere salarisonderhandelingen dan mannen? Over het algemeen geldt immers dat vrouwen voor hetzelfde werk minder betaald krijgen en dat wordt deels veroorzaakt worden doordat ze niet hoog genoeg inzetten. “Shell is een technisch bedrijf, zeer gericht op processen, ik durf echt te zeggen dat vrouwen en mannen hetzelfde betaald worden. In de gasfabriek in Australië gaf ik leiding aan mannen die flink wat ouder waren dan ik en ook meer verdienden. Hoewel ik meer dan tevreden was met mijn salaris, snapte ik dat verschil niet. Ik heb het aangekaart, en toen kreeg ik het antwoord dat ik snel promotie had gemaakt - ik was relatief jong en mijn salaris paste binnen de bandbreedte van anciënniteit. Mij werd verzekerd dat ik ze echt wel zou inhalen.” In de beloning tussen man en vrouw zit binnen Shell geen enkel verschil. “Nou, ik heb wel gemerkt dat sommige vrouwen officieel vier dagen werken, terwijl ze op hun zogenaamde vrije dag thuis naar kantoor bellen en mailen. Toen ik ze daarnaar vroeg, zeiden ze dat ze liever een dag salaris inleveren, dan dat ze iedere vrijdag op kantoor worden OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

ABONNEE WORDEN

LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT

EINDSCORE verwacht. ‘Dat werkt zo niet,’ zei ik. ‘Als jij een volledige baan vervult, dien je een volledig salaris te ontvangen.’ Daarin moet je als supervisor ook coachen, door te verzekeren dat je thuis mag werken, dat er ruimte is voor flexibiliteit.”

+ 8 7

OPZIJ N R .7/8 • 2 0 1 7 • 4 5 s t e JA A RG A NG • € 6 ,9 9

N R .7/8 • 2 0 1 7 • 45 st e JA A RG A NG FE M I N I ST I S C H MA A N D BLA D 4 . 0

Als laatste: ben je wel of niet voor vrouwenquota? “We proberen al heel lang om vrouwen vanzelf door te laten stromen naar hogere managementfuncties, dat mag nog wel sneller gaan. Mannen moeten een beetje uit hun comfortzone worden gehaald en quota kunnen daarbij helpen. Als wij vinden dat er te weinig vrouwen op een afdeling werken, kijken we bijvoorbeeld bewust naar de functies die binnenkort vrijkomen en dan stellen we als eis dat er een vrouw op de shortlist dient te staan. Ook verlangen we van externe bureaus dat ze vrouwen aandragen als kandidaat voor al onze vacatures. We accepteren niet meer het antwoord: ‘We hebben overal gekeken, maar we kunnen ze niet vinden.’ In het algemeen is het zo dat wanneer je managers bewust maakt van ingeslepen gewoontes en duidelijk normen stelt, ze anders gaan kijken. We mogen het gebrek aan doorstroom van vrouwen niet exclusief het probleem van de vrouw maken, een vrouw kan het niet in haar eentje oplossen, het bedrijf moet dat doen. Tegelijkertijd moeten vrouwen leren om iets minder op veilig te spelen, dan kom je een heel eind.” O

Neem nu een abonnement* op de vernieuwde OPZIJ OPZIJ

Jij hebt al eens gezegd dat jezelf geen glazen plafond ben tegengekomen? “Ik heb inderdaad door kunnen stomen, maar ik had geen plan om aan de top te komen. Ik heb alle support vanuit Shell gehad, maar ik wil niet zeggen dat er geen moeilijke punten waren en ook niet dat er helemaal geen glazen plafonds bestaan, ik heb er persoonlijk alleen geen last van gehad.”

F E M I N I ST I S C H MA A N D B LA D 4 . 0

HEDY, HADJAR EN SUSAN

FACETTEN VAN HET FEMINISME 4.0

LILIANNE’S LEGACY

REPORTAGE KENIA

EN TERUG

LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT MARJAN VAN LOON / SHELL

OVER TURKS FRUIT, STERKE VROUWEN EN BIJNA EEN HALVE EEUW VRIENDSCHAP

PAUL & MONIQUE

EEN JAAR HALF VOO R

€ 29, 75

‘We proberen al heel lang om vrouwen vanzelf door te laten stromen naar hogere managementfuncties, dat mag nog wel sneller gaan’ 52

+ CADEAU!

een digitale tegoedbon van Bol.com van € 10

GA NAAR WWW.OPZIJ.NL en klik op de aanbieding De digitale tegoedbon kunt u op elk moment besteden bij elke aankoop bij Bol.com, u heeft keuze uit ruim 11 miljoen artikelen waaronder alle in Nederland verschijnende boeken. De digitale tegoedbon blijft drie jaar geldig. U ontvangt de digitale tegoedbon binnen twee werkdagen na ontvangst van uw betaling. U kunt uw tegoed ook aan een familielid, vriend of collega cadeau doen.

* Tenzij u tijdig schriftelijk opzegt wordt uw abonnement na afloop tot wederopzegging omgezet in een jaarabonnement. OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

RONDE TAFELGESPREK

FACETTEN VAN HET

FEMINISME

GEDREVEN, HARTSTOCHTELIJK EN STRIJDLUSTIG

RONDE TAFELGESPREK DOOR SUSAN SMIT BEELD CORBINO VISAGIE ROSE KELDER / SJENKELS

Nu een vierde golf zich voorzichtig aandient, praat Susan Smit met de grande dame van het feminisme, Hedy D’Ancona, en de nieuwe kroonprinses Hadjar Benmiloud over de condition féminine. Een driegesprek over wat het toen en nu betekent om een feministe te zijn. OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

RONDE TAFELGESPREK

et huis van expolitica en een van de oprichtsters van OPZIJ, Hedy D’Ancona, aan de Amstel, waar we ons op een zonnige zaterdagochtend verzamelen, is volgeladen met kunst, voornamelijk van haar echtgenoot Aat Veldhoen. Schilderijen en etsen bedekken de wanden en staan opgestapeld tegen de muren, beeldhouwwerken sieren de tuin, her en der liggen stapels boeken en tijdschriften. Het huis is doortrokken van leven – evenzeer van een rijk verleden als van een vol heden, want Hedy bekleedt nog altijd functies en heeft een volle agenda. Hadjar Benmiloud, een frisse verschijning met iets bedachtzaams over zich, loopt rond en bekijkt de kunst. De journaliste en oprichtster van feministisch online magazine Vileine noemt Hedy haar voorbeeld voor “hoe je als feministe in de politiek en media dingen kan bereiken en daarbij als persoon sympathiek en toegankelijk kan blijven.” Hedy op haar beurt werd al eens eerder op Hadjars werk gewezen. “Ik vind het mooi en belangrijk dat er na WOMEN Inc. weer een jongere generatie bezig is met het feminisme en zorgt voor een nieuwe onstuitbare golf,” zegt ze daarover, “althans dat hoop ik.” Hadjar: “Was je even bang dat het feminisme weg was?” Hedy: “Het leek de laatste jaren meer op een ondergrondse beweging waarover je weinig hoorde. Vrouwen leken zich ook niet of halfslachtig feministe te noemen, waarna er een relativering van dat begrip volgde. Als ik jou, Susan, de vraag stel of je een feministe bent, wat antwoord je dan?” Dan zeg ik volmondig: “Ja, natuurlijk.” Ik kom op voor mijn eigen soort en zie dat dit, zeker wereldwijd, nodig is. Hedy: “Dat is mooi om te horen.” Hadjar, in het manifest van Vileine schrijf je: “Wij zijn feministes, niet omdat we onszelf steeds zo noemen, maar omdat het vanzelfsprekend

RONDE TAFELGESPREK

is dat mannen en vrouwen gelijkwaardig zijn.” Wat vind je van de huidige mode om jezelf luidkeels feministe te noemen? Is dat goed nieuws of dreigt er een uitholling van het begrip? Hadjar: “Toen we het manifest schreven, anderhalf jaar geleden, was dit nog niet zo. Het feit dat popsterren als Lady Gaga en Beyoncé zich tegenwoordig feministe noemen maakt de vrouwenzaak voor veel jonge meiden toegankelijk. Ze worden zich er bijvoorbeeld van bewust dat ze kijken naar zoveel tv-series met sterke mannen in de hoofdrol en vrouwen in bijrollen. Feminisme light kan een goede instap zijn naar een hopelijk wat inhoudelijkere versie. Aan de andere kant zie ik grote modebedrijven die T-shirts verkopen met de tekst ‘activist’ of ‘feminist’ erop, gemaakt door onderbetaalde meisjes en vrouwen onder slechte omstandigheden. Het woord is cool, maar het betekent dan niets.” Als je Beyoncé bij haar concerten voor het in neonletters gespelde woord ‘feminist’ met haar bijna blote billen ziet draaien, vind je dat dan ongemakkelijk? Hadjar: “Dat is wat mij betreft nooit een probleem. Ik ken vrouwen die prostitué zijn en zich feministe noemen. Zolang het maar een eigen, bewuste keus is. Aan de andere kant heb ik er moeite mee dat het vrouwbeeld dat iemand als Beyoncé uitdraagt soms zo duidelijk is ingegeven door wat mannen aantrekkelijk vinden. In de clip van Who run the world wordt ze niet neergeschoten door het mannenleger omdat ze haar kleding uitdoet en haar borsten als wapens gebruikt. In hoeverre is het echte macht als je het alleen maar aan je uiterlijk ontleent?” Het is invloed door toch weer het object van begeerte te zijn in plaats van zelf te begeren, door de driften van mannen te manipuleren in plaats van zelf te handelen; ik vind dat niet bijzonder geëmancipeerd.

Hedy: “Je moet wel weten wat het begrip betekent als je jezelf zo noemt, anders is het onzin. Dat mensen er nu zo voor uitkomen is voor mij wel fantastisch. Jarenlang kreeg ik op de vraag of iemand feminist was een ‘Ja, maar’- antwoord.” Maar ik draag geen tuinbroek. Maar ik houd wel van mannen. Maar ik noem mezelf niet zo. Hedy: “Precies. Dat was voor mij teleurstellend aan Nederland toen ik in het Europees Parlement werkte en ook voorzitter van de vrouwencommissie was en tussen vrouwen zat die daar geen last van hadden. Ze kwamen uit Zweden, Denemarken, Engeland en Duitsland, waren ouder dan ik en zeiden nooit ‘Ja, maar’. Zij zeiden, ook al was het veel beter geregeld in hun land: ‘Ja, natuurlijk’.” Die terughoudendheid was lange tijd opvallend. Ik weet nog dat ik zo’n vijftien jaar geleden op 8 maart als journaliste de straat op ging om vrouwen te vragen wat ze van Internationale Vrouwendag vonden. Dat kon zo langzamerhand wel afgeschaft worden, vonden de meesten. Gesteld dat het in ons land wel klaar was met emancipatie, dan nog zou je verder kunnen kijken dan je eigen voortuintje. Het is immers Internationale Vrouwendag – in de wereld was en is nog genoeg te doen. Hadjar: “Misschien is het heel erg Nederlands om jezelf als vrouw stoer, onafhankelijk en vrijgevochten te vinden als je vindt dat feminisme niet meer nodig is en we niet moeten mekkeren.”

HEDY ‘Dat mensen er nu zo voor uitkomen dat ze feminist zijn is voor mij wel fantastisch. Jarenlang kreeg ik op de vraag of iemand feminist was een “Ja, maar”- antwoord’

Er komen steeds meer jonge mannen die zichzelf feminist noemen. In de wereldwijde demonstraties na Trumps ‘Grab ‘em by the pussy’ liepen veel mannen met borden, al dan niet met hun dochters aan de hand. Hedy: “In Amsterdam liep ik toen mee met een van de grootste demonstraties sinds lange tijd voor vrouwenrechten en daar zag ik inderdaad ongekend veel mannen. OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

RONDE TAFELGESPREK

Dat vond ik zo leuk.” Hadjar: “En toch. Mannen gaan óf jou uitleggen waarom feminisme niet meer nodig is óf ze vinden vrouwen geweldig en hun steun waard, want hun moeder is er ook eentje. Er is maar een kleine groep die echt weet wat het betekent om feminist te zijn.” Wat betekent het voor jou om feministe te zijn? Hadjar: “Voor mij betekent dat me bezighouden met drie dingen: seksueel geweld en geweld tegen vrouwen. Inkomensongelijkheid en gelijke kansen. En de subtiele conditionering, die ik misschien nog wel het ergst vind omdat hij zo giftig is, voor wat zogenaamd vrouwelijkheid en mannelijkheid is door wat we meekrijgen via de populaire cultuur.” Hedy: “Een feminist zijn betekent voor mij streven naar financiële en geestelijke onafhankelijkheid en de moed en kracht vinden om seksualiteit zodanig naar je hand te zetten dat je geen willoos object bent.” Voor mij heeft feminisme vooral te maken met de definitie van vrouwelijkheid, wat aan alles ten grondslag ligt. Je best doen om een onjuiste en beperkende bepaling van vrouw-zijn, in praktijk en theorie, te bevechten. Doordat ik historische romans schrijf, valt me zo duidelijk op dat pas als de ideeën over wat een vrouw geacht wordt te doen en te zijn veranderen, de rest kan veranderen. Hadjar: “Dan blijf je alleen nog zitten met het deel dat we hebben geïnternaliseerd; de opvattingen die in ons brein zijn geprint. Bijvoorbeeld liever aardig gevonden worden dan openlijk machtig en succesvol zijn omdat je dan een business bitch genoemd kan worden en eeuwig ongelukkig zult blijven in de liefde.” Hedy: “Alles wat macht heet te zijn is nog altijd gedefinieerd door mannen. Er zijn veel vrouwen op machtige posities die ineens mannelijk gaan praten en handelen omdat ze geen 58

RONDE TAFELGESPREK

ander model hebben. Dat is eigenlijk heel jammer. Ik denk dan altijd: als die vrouwen precies zo gaan doen als mannen, wat maakt het dan nog uit of er een man of een vrouw zit? Dat ze een jurk aan heeft?” Ik zie het als een tussenstapje. Natuurlijk adopteren sommige vrouwen dat in eerste instantie om zich staande te houden in het old boys network, maar uiteindelijk gaan we ernaartoe dat we daar op een vrouwelijke manier, whatever that may be, kunnen gaan zitten. Hedy: “Nou, dan vind ik het toch wel erg lang gaan duren allemaal. Mannen en vrouwen zijn niet hetzelfde. Ik geloof dat er zoiets bestaat als vrouwelijke eigenschappen, met de nodige uitzonderingen aan beiden zijden van het continuüm. Het punt is dat die eigenschappen, zowel door veel vrouwen als veel mannen, in belangrijke posities niet als een aanwinst worden gezien.” Wat zijn die eigenschappen dan volgens jou? Hedy: “Vrouwen zijn meesters in het combineren van taken. Ze zijn voorzichtiger, zo blijkt uit onderzoek naar beleggingsgedrag tijdens de crisis. Ze hebben meer aandacht voor detail. Ze hebben een ander contact met mensen waardoor het personeelsbeleid verbeterd kan worden. Ze hebben, ook over zichzelf, een prettig relativeringsvermogen. De continuing successtory van iemand met wie je praat vind ik helemaal niet interessant. Dat overmatige competitieve dat soms in succesvolle mannen zit, is stomvervelend en niet constructief.” Hadjar: “En we kunnen dwarsverbanden leggen en creatief en associatief denken. Nu moet dat alleen niet meer lastig, ingewikkeld en vaag gevonden worden.” Hedy, in 1968 richtte je met Joke Smit de feministische actiegroep Man Vrouw Maatschappij op. Dat moet een opwindende tijd zijn geweest.

Hedy: “Joke en ik werkten beide aan de universiteit, maar we kenden elkaar niet. Mij werd gevraagd om een stuk in De Gids te schrijven over het onbehagen van de vrouw. De echtgenoot van Joke stopte de tekst van een lezing die Joke had gedaan in mijn brievenbus en toen ik die las dacht ik: Dit is mooier en vollediger dan ik zelf kan bedenken. Ik stelde het voor bij de redactie en toen het stuk verscheen waren we verbijsterd door wat het losmaakte. Samen een club oprichten is een van de opwindendste dingen die ik sinds mijn jeugd had gedaan. Vlak daarna kwamen de Dolle Mina’s in het nieuws die waar wij voor stonden op een ludieke manier aan de orde brachten.” En de tweede golf was een feit. Hadjar: “Het is jaloersmakend hoe jouw generatie feministen destijds bij het stadhuis ging staan, al roepend tegen de bruid: “Doe het niet! Doe het niet!’” Hedy: “Wat natuurlijk rijkelijk laat was.” In het manifest schreef Joke Smit: “Als haar baby de box ontgroeit is, merkt een vrouw dat zij terechtgekomen is in een natuurramp die – maar dat weet zij nog niet – vier jaar zal duren. Het haar vertrouwde patroon van rechten en plichten verandert plotseling. Het merkwaardige is dat zo weinig vrouwen deze regressieperiode te boven komen.” Hedy: “Wij konden toen de enorme achterstand in onderwijsniveau en arbeidsparticipatie met cijfers aantonen. Op die punten is er veel bereikt. De generatie na ons dacht dat alles wel was geregeld, want er was ook nog de pil en de legalisering van abortus. Maar een belangrijk punt was de eerlijke verdeling van werk binnen- en buitenshuis. En dat is absoluut niet gelukt! Dit veroorzaakt dat er nog steeds een ongelijke machtsverdeling is omdat vrouwen toch in de eerste plaats zorgen

SUSAN ‘En natuurlijk zouden we het samen doen! Daarna bleek die ene papadag toch teveel en zat ik uiteindelijk bij de babyfoon te tikken’

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

RONDE TAFELGESPREK

voor het privédomein, of het nu hun kinderen of hun ouders zijn.” Helemaal eens. Ik merkte pas echt dat het anders is om een vrouw te zijn dan een man nadat ik mijn eerste kind kreeg. Daarvoor vond ik het logisch om op de universiteit te zitten en daarna evenveel of zelfs meer te verdienen dan een man. En natuurlijk zouden we het samen doen! Daarna bleek die ene papadag toch teveel en zat ik uiteindelijk bij de babyfoon te tikken. Hedy: “Ik zie wel dat mijn zoon en zijn generatiegenoten veel meer doen dan toen ik kleine kinderen had. Toen konden mannen echt nog geen plant begieten. En als er na hun werk nog een postzegel gekocht moest worden, dan liep hun hoofd al over. Nu zie ik veel jonge mannen met een kinderwagen lopen.” Hadjar: (lacht) “Maar ze krijgen wel applaus als ze dat doen.” Is er ruimte voor spiritualiteit in de vierde golf? In jouw tijd, Hedy, heetten de vrouwenhuizen nog wel eens Lilith, naar de mythologische eerste vrouw voor Eva, maar daarna leek het lange tijd verboden, want soft, om spiritualiteit met feminisme te combineren. Hadjar: “Toen ik veertien was las ik jouw boek Heks, Susan. De mogelijkheid van een vrouwelijke godin en heilige vrouwelijke seksualiteit sprak me aan. Het haalde ook de negatieve connotatie van hekserij af, maar toonde het als een natuurtraditie. Bij mij zit die hang naar het mystieke er wel, maar stiekem. Ik voel nog niet veel ruimte om ervoor uit te komen.” Hedy: “Ik interesseer me wel voor spiritualiteit en mystieke verhalen, maar het is niet mijn uitgangspunt.” En toch: alleen al het idee van een godin, of je het nu als sprookje accepteert of als een soort gnostiek, bekrachtigt vrouwen en meisjes al. Het idee van seksualiteit 60

RONDE TAFELGESPREK

en vruchtbaarheid zonder schaamte en zonde, verandert je blik op jezelf en de vrouw in de maatschappij. Hadjar: “Het grappige is wel dat de populairste zoekwoorden bij Vileine elke maand weer ‘menstruatie’, ‘magie’, ‘bloed’ en ‘volle maan’ zijn. Er is een artikel op de site dat daarover gaat en veel gelezen wordt.” Vanwaar dan die terughoudendheid om er meer aandacht aan te besteden? Hadjar: “Het is zo privé voor mij dat ik ervoor kies om daar voorlopig niets over te delen. Tussen de regels door is Vileines manifest gebaseerd op occulte principes; bij alles wat ik doe ligt daar de basis. Maar we hebben nog zoveel praktische dingen te doen binnen de mannelijke machtsstructuren, tegen seksueel geweld, bijvoorbeeld.” Dit kan vrouwen toch helpen? Hadjar: “Van binnen, ja.” Dat is waar persoonlijke kracht begint om je tegen dingen te weren. Op het geschilderde drieluik waar we net voor poseerden staan vrouwenfiguren die door archeologen zijn weggezet als ‘vruchtbaarheidssymbolen’. Maar wie zegt dat het geen scheppende godin was die ooit door iedereen werd vereerd? De mogelijkheid van een matriarchaat amuseert mij wel, al zou ik dat nu niet ambiëren, maar het helpt om me voor te stellen dat we ooit weer in het midden uitkomen. Hedy: “Bovendien zijn er ook Venussen gevonden die helemaal niet een zwanger of moederachtig voorkomen hadden.” Al bij de derde golf, midden jaren negentig, was er veel aandacht voor het vrouwbeeld en vrouwenrechten in nieuwe culturen in Nederland, door vrouwen als Naema Tahir en Ayaan Hirsi Ali. Is dat ook bij de vierde golf nodig? Hadjar: “Ik ben half Algerijns en half Nederlands, maar mijn grootmoeder

was feministischer dan mijn hele Nederlandse familie bij elkaar. Ik vind het lastig om een antwoord te geven op deze vraag. Want ja, natuurlijk is dat nodig, alleen is het nodig dat wij, Nederlandse vrouwen, moslima’s gaan bevrijden? De enige die een hoofddoek draagt in mijn familie is mijn Nederlandse moeder. En zij werd bespuugd en uitgescholden door andere Nederlanders.” Wat afschuwelijk. Is een hoofddoekje nou wel of geen teken van onderdrukking? Wat vinden jullie? Hadjar: “Ik denk dat het ongeëmancipeerd is om de keuze van andere vrouwen te willen beperken. Tegen een vrouw zeggen dat ze een hoofddoekje om moet is net zo onderdrukkend als wanneer je het van haar hoofd wilt trekken.” Hedy: “Ik denk dat het een fase is. In mijn middelbare schooltijd zaten er meisjes op christelijke scholen die geen lange broek aan mochten of anders met een jurk eroverheen. Dat is ook een vrij typische en beperkende dracht. Ik ga er maar vanuit dat meisjes met hoofddoeken het zelf willen. Ik voel wel weerstand als ik niets meer zie dan een opening met ogen, want ik vind wel dat je moet kunnen zien met wie je van doen hebt.” Als de gedachte achter een hoofddoekje is om mannen met je zwierige haar het hoofd niet op hol te brengen… Hadjar: “Nou, daar zijn meerdere academische interpretaties van.” Maar bij deze interpretatie denk ik altijd aan mijn kat. Toen hij vogels naar huis begon te slepen deed ik hém een belletje om, niet de vogels. Hadjar: “Als een andere cultuur probeert te beoordelen hoe het gesteld is met moslima’s, dan gaat het altijd weer over het hoofddoekje. Wat ik fijn zou vinden is als we ruimte zouden maken voor de vrouwelijke stemmen in de Islam. Er zijn vrouwelijke wetenschappers die de Koran interpreteren en de geschiedenis van de Islam duiden

HADJAR ‘De enige die een hoofddoek draagt in mijn familie is mijn Nederlandse moeder. En zij werd bespuugd en uitgescholden door andere Nederlanders’

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

RONDE TAFELGESPREK

en dan zie je hoezeer dat politieke patriarchaat alles naar de hand heeft gezet. Als we nou wat vaker naar moslima’s luisteren, in plaats van ze niet serieus nemen, dan helpen we ze daar veel meer mee. Er zijn in Nederland zoveel akelige patriarchaten die subsidie van de overheid krijgen.” Dus er moet meer geld en aandacht naar die vrouwenstem. Hedy: “De grote wereldgodsdiensten, ook het Christendom, het Jodendom en de Islam, zijn erg ongunstig geweest voor vrouwen en hebben een geschiedenis in vrouwenonderdrukking.” De mohammedaanse religies worden uiteindelijk altijd, zoals Karin Armstrong ook stelt, ingezet voor politieke doeleinden. Om macht te krijgen. Het is de meest efficiënte manier om mensen bang te maken of een beloning te beloven. Zullen we het tot slot nog even over seksualiteit en sensualiteit hebben? Wat vinden jullie van de cover van dit nummer? Hadjar: “Ik zie de eeuwige male gaze op de vrouw als iets negatiefs, maar het is leuk dat er in dit beeld gespeeld wordt met de machtsverhouding.” Hedy: “Een licht provocerende foto op een feministisch tijdschrift; er zal discussie over ontstaan, maar ik kan dat wel waarderen. Het is geen aanmoediging om iedere dame in haar tiet te grijpen. Je moet leren dat er los van seksualiteit ook erotiek bestaat en ironie, grappenmakerij.” “Het erotische is misschien niet langer taboe,” schreef Joke Smit, “het is in elk geval wel problematisch. Het is de angst om niet te beantwoorden aan de veronderstelde normen van zijn vriendenkring en de angst niet toe te komen aan iets waarvan iedereen verklaart dat het essentieel is.” Hadjar: “Er zijn corps verenigingen waar meisjes elke dag in hun borsten en kont gegrepen worden en geacht worden daar om te lachen. Je wilt niet de vrouw zijn die moeilijk doet. Veel vrouwen praten zichzelf aan dat ze dan vrijgevochten zijn en dealen dan 62

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

RONDE TAFELGESPREK

maar met alles in hun eentje achter gesloten deuren. Ondertussen liggen de verkrachtingscijfers hier veel hoger dan in de rest van Europa.” Geldt Jokes punt met de huidige seksualisering van de maatschappij niet meer dan ooit? Als ik met mijn dochtertje van zes door de stad fiets langs posters van halfnaakte vrouwen met enorme opgeblazen borsten dan vraag ik me af: wat doet dit met haar? Hedy: “Als we het hebben over onafhankelijkheid en zelfbewustzijn, zou elk meisje moeten leren dat ze nooit iets in bed moet doen waar ze geen trek in heeft. En dat als die jongen er niet veel van bakt je

ook gewoon aan kunt geven dat het anders moet in plaats van zeggen: ‘Dat was fantastisch!’” Hadjar: “Ik vind jullie gesprek heel mooi, maar nogal achterhaald. De realiteit van nu is dat een jongen je tijdens de eerste seks gewoon meteen begint te wurgen. De meest gezochte termen op internet op dit gebied gaan over het vernederen en pijn doen van een vrouw.” Hedy: “Dan is het tijd om meer solidariteit en verontwaardiging te tonen. Want met verontwaardiging begint hervorming.” En die verontwaardiging mis jij een beetje? De millennials zijn misschien meer individualistisch en minder

solidair dan de vrouwen in vorige golven waren. Alleen al het woord ‘zusterschap’, daar giechelen ze om. Maar ik houd van dat woord! Hedy: “Het moderne feminisme is misschien wel veel te gezellig en gezapig. Ik vind wel dat je mag lachen, want dat deden wij ook, ondanks dat de stereotypering was dat wij altijd boos en humorloos liepen te stampvoeten.” Hadjar: “Ik houd ook van zusterschap. In Vileines manifest schrijven we: ‘We hoeven het niet met elkaar eens te zijn, want dé vrouw bestaat niet en van meningsverschillen worden we alleen maar slimmer.’” O

U N TA M E D T R AV E L L I N G Where the world can’t find you…

BIOGRAFIE Hedy D’Ancona (1937) was lid van de Eerste Kamer voor de PVDA en heeft in het Europees Parlement gezeten. Ze was Staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en later Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur. Daarnaast was ze een van de oprichtsters van OPZIJ.

Susan Smit (1974) is schrijfster, columnist en spreekster. Ze schreef achttien boeken, waaronder historische romans als Gisèle en De eerste vrouw en non-fictieboeken als Wijze vrouwen en Hotel Hartzeer en schrijft vanaf dit nummer voor OPZIJ.

Hadjar Benmiloud (1989) noemt zichzelf ‘intersectioneel en intergalactisch feminist’. Ze schreef voor o.a. NRC, de Volkskrant en Viva, en werkte voor radio en televisie. In 2013 definieerde ze een nieuwe informele feministische golf met het online magazine Vileine.

Untamed Travelling is maatwerkspecialist in reizen naar Afrika, Azië, Noord-Amerika, Latijns-Amerika en Antarctica. Reist u met Untamed, dan kiest u voor hoge kwaliteit, uitgebreide kennis, persoonlijke service, kleinschalige accommodaties, professionele begeleiding en unieke reiservaringen. Met grote regelmaat reizen we naar onze bestemmingen om de laatste veranderingen persoonlijk te beleven. Zo kunnen wij u informeren en adviseren vanuit onze eigen ervaringen en kennis. Al meer dan 16 jaar.

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

COLUMN ASHA TEN BROEKE Asha ten Broeke (34) is wetenschapsjournalist en auteur van Het idee M/V en Eet Mij. Ze woont met haar man en twee dochters in Deventer.

JOUW NIEUWS UIT 13 KRANTEN IN 1 APP TOPICS, NIEUWS VOOR JOUW NIEUWSGIERIGHEID ✓ Alle inhoud van 13 kwaliteitskranten ✓ Handige leeslijsten met jouw favoriete onderwerpen ✓ Nu standaard bij een krantenabonnement Ontdek Topics, samen met je favoriete krant, nu 1 maand gratis

1 MAAND

GRATIS TOPICS + KRANT

topics.nl/gratis 66

GOED GESPREK OVER

POEP

chte dames praten niet over poep. Dat ontdekte ik een paar jaar geleden, toen een vrouwenblad me vroeg om een stukje te schrijven over een nieuw boek, Hap, slik, weg van Mary Roach. Dat gaat over eten en spijsvertering, en aangezien ik altijd dol ben op een smerig verhaal, begon ik vrolijk te tikken over kak. Over hoe Elvis op de wc stierf aan een hartritmestoornis, volgens Roach omdat hij keihard probeerde te poepen, maar dat niet lukte. Over hoe de helft van je ontlasting bestaat uit bacteriën. Over hoe onderzoekers die een fecestransplantatie voorbereiden de donorshit een keertje extra door de blender halen als er veel klontjes in zitten. Maar dáár zitten onze lezeressen niet op te wachten, mailde de redacteurvan-dienst geïrriteerd. Of ik niet wat leuke eet-weetjes had. Ik moest hieraan terugdenken toen ik onlangs een stuk las van schrijver Katie MacBride, op het blog The Establishment. Haar punt: praten over poep is een feministisch issue. En wel om twee redenen. Ten eerste omdat schijten – toch een vrij algemeen menselijke bezigheid – en vrouwen in de populaire cultuur moeilijk samengaan. MacBride vertelt over de film Bridesmaids, waarin de bruidsmeisjes in kwestie een lunch

eten die niet lekker valt, wat leidt tot braakfonteinen en strontvulkanen. Ik snap dat dit qua humor niet iedereens kopje thee is, schrijft MacBride, en dat is prima. Maar het commentaar dat onder meer een Rolling Stonerecensent had op deze scène riekt naar dubbele standaarden en seksisme. Hij schreef: “Om eerlijk te zijn, de enige keer dat Bridesmaids de weg kwijtraakt, is wanneer ze doen alsof het The Hangover is in drag. Kerels en goorheid passen beter bij elkaar. Wie wil bruidsmeisjes hun lunch zien opkotsen en hun broeken zien volpoepen?” De tweede reden die MacBride aanvoert is deze: in een samenleving waarin we blijven doen alsof alleen mannen weleens kakken, is praten over poep bijna onmogelijk voor bijvoorbeeld vrouwen met een darmziekte. Aandoeningen als prikkelbare darmsyndroom – met klachten als diarree of hele plotselinge aandrang die nauwelijks op te houden is – treffen vrouwen vaker dan

mannen. Maar als echte dames niet beren, hoe kunnen vrouwen die hier last van hebben dit dan bespreekbaar maken, of eerlijk zijn over welke voorzieningen ze nodig hebben? De besmuikte manier waarop we het nu over vrouwenshit hebben, biedt weinig ruimte voor zo’n goed drekgesprek. Neem de reclames van het buikyoghurtje Activia: die gaan eigenlijk over het voorkomen van dikke harde keutels, maar dat zal de fabrikant nooit zeggen. Hooguit wekken de commercials de suggéstie van poep, gesymboliseerd door lichtgekleurde bolletjes die door een schetsmatige darm zweven, en een vrouw die met een welgemanicuurde hand over haar navel wrijft om aan te geven dat alles weer helemaal koek en ei is van binnen. Ik ben blij voor haar, maar voor een goed gesprek over darmziekte en ander schijterig ongemak hebben we meer nodig: een einde aan het taboe op vrouwenpoep. O

Wie wil bruidsmeisjes hun lunch zien opkotsen en hun broeken zien volpoepen? OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

ESSAY PARTNERKEUZE

Een SLIMME meid krijgt geen SPIJT Sheryl Sandberg, COO van Facebook, zei het al: “De belangrijkste keuze die een vrouw moet maken in haar carrière is haar partnerkeuze.” Vreneli Stadelmaier, in 2015 ontvanger van de Joke Smit-prijs voor haar belangrijke bijdragen aan de vrouwenemancipatie, deed een onderzoek waar helaas geen al te vrolijk resultaat uit kwam. Vijftien procent van alle hoogopgeleide vrouwen tussen de veertig en de zestig jaar is niet gelukkig met haar partnerkeuze. Doorgerekend naar de totale populatie van hoogopgeleide vrouwen in die leeftijdscategorie betekent dat er 120.000 vrouwen liever een andere partner hadden gekozen. Dat moet beter kunnen. 68

DOOR VRENELI STADELMAIER ILLUSTRATIES CLAUDI KESSELS

ij ondervroegen zeshonderd vrouwen over hun ambitie. We waren nieuwsgierig hoe hun ambitie zich heeft ontwikkeld in de loop van de jaren en of ze, met de kennis van nu, andere keuzes gemaakt zouden hebben ten aanzien van hun carrière. Ook wilden we weten of ze informatie gemist hebben toen ze net aan hun carrière begonnen. Uit het onderzoek komt een beeld naar voren van vrouwen die behoorlijk ambitieus aan hun carrière beginnen, zo’n 65% geeft aan toen ambitieus tot zeer ambitieus geweest te zijn. Maar dat percentage loopt snel terug na hun dertigste. We denken dat dat te maken heeft met de realitycheck die dan volgt. Je carrière gaat niet zoals je gedacht had. Je wordt links en rechts ingehaald, je voelt je ondergewaardeerd, en met een gezin erbij overbelast. We weten uit onderzoek van Anna Fels, een Amerikaans psychotherapeute dat ambitie sterk beïnvloed wordt door succes. Hoe succesvoller je je voelt, hoe ambitieuzer je wordt. Als er dan op je werk dingen gebeuren waardoor je aan effectiviteit verliest waardoor je je gepasseerd of ondergewaardeerd voelt, heeft dat sterke gevolgen voor je ambitie. Vrouwen zijn onvoldoende voorbereid op wat er gebeurd in de ‘werkjungle’, zo blijkt ook uit het onderzoek. Vrouwen denken: als ik nu maar gewoon mijn best doe, dan komt het allemaal goed. Maar dat is niet zo. Vrouwen hebben vaak als ze met werken beginnen geen idee van de ongeschreven regels die in organisaties gelden. Ze weten niet dat organisaties, van oudsher het domein van mannen, zijn georganiseerd volgens de masculiene regels, die wij als vrouwen niet kennen. Wat er dus gebeurt, is te vergelijken met een potje voetballen: je doet mee, maar je weet niet dat je de bal niet mag vangen. Dan vang je de bal en dan ben je af. Als dat drie keer gebeurd vind je er geen zak meer aan en stop je ermee. In mijn boek Yes She’s Smart, Een slimme meid is op haar toekomst voorbereid leer ik jonge vrouwen onder andere de spelregels en het strategisch opereren. Een voorbeeld is de ongeschreven regel dat je zelf moet vertellen hoe goed je bent. Je moet zichtbaar succes uitstralen. Een vrouw gaat ervan uit dat anderen wel zien

ESSAY PARTNERKEUZE

hoe goed ze is. Dat gaat ze vooral niet zelf vertellen, dat is arrogant. En arrogant zijn, dat is voor veel vrouwen een schrikbeeld. Dus houden vrouwen hun mond en worden ze niet gevraagd voor een nieuwe uitdaging of een spannend project en dat is dan teleurstellend. Want haar collega, die minder geschikt is maar van de toren blaast hoe geweldig hij is, krijgt dat project wel. Wat vrouwen dus moeten leren is vertellen hoe goed ze zijn, zonder arrogant gevonden te worden. Met andere woorden: hoe zorg je ervoor dat iedereen die moet weten hoe goed jij bent, dat ook weet zonder dat je enorm gaat lopen bluffen (en je van jezelf walgt) en arrogant overkomt. Gelukkig kun je dat leren. Een andere spelregel van mannen is dat je pas af bent als de scheidsrechter het ziet. Zolang niemand het ziet mag je dus een beetje rommelen. Vrouwen hanteren de regel fout is fout, en daar moet je helder en transparant in zijn. Je snapt dat deze twee regels in de praktijk behoorlijk kunnen botsen. Vrouwen vinden mannen niet integer en mannen vinden dat vrouwen roomser dan de paus zijn en zeuren. In ons onderzoek geeft zestig procent van de vrouwen aan graag meer zelfvertrouwen gehad te hebben bij de start van hun carrière. En dat is niet zo raar, we weten dat zelfvertrouwen belangrijker is dan competentie bij het maken van carrière. Om hogerop te komen is het nodig zelfvertrouwen uit te stralen. Mannen zijn daar vaak beter in, vandaar dat je toch regelmatig incompetente mannen aantreft op belangrijke posities, haha! Dat zelfvertrouwen echt een ding is merk ik ook bij mijn theatercolleges over dat onderwerp. Vrouwen geven daar aan dat het ze echt belemmert in hun carrière. Ze gaan of te hard werken en streven naar perfectie, of ze vertonen vluchtgedrag en gaan uitdagingen uit de weg, maken zichzelf kleiner en onzichtbaar. Zeventig procent van de vrouwen geeft aan spijt te hebben van de beslissingen die ze genomen hebben ten aanzien van hun werk of privé. We hebben daar niet verder op doorgevraagd maar wel een vakje opengelaten waarin vrouwen een toelichting konden geven. Vijftien procent van de vrouwen in de leeftijd veertig tot en met zestig jaar gaf in dat vakje als toelichting dat ze spijt

Wat vrouwen moeten leren is vertellen hoe goed ze zijn, zonder arrogant gevonden te worden OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

ESSAY PARTNERKEUZE

hadden van de partnerkeuze. Vaak stonden daar dan teksten bij als: • “Hij dacht alleen maar zijn eigen carrière en ik moest maar opdraaien voor de kinderen”; • “Hij zei voor we kinderen kregen dat we het samen zouden gaan doen maar toen onze zoon er eenmaal was, kon dat zogenaamd niet, want dat ging niet samen met zijn werk” • “Ik had ooit een partner die vond dat zíjn baan het belangrijkste was, ook al waren we beide afgestudeerd aan de TU Delft. Ik zag dat anders, maar het impliceerde wel dat ik voor het huishouden zorgde en eventueel later ook voor de kinderen. Daarnaast leidde zijn baan de keuze voor onze woonplaats”; • “Hij heeft me nooit gestimuleerd om door te zetten. Toen het even moeilijk was op mijn werk zei hij ‘hou er toch mee op’. Toen vond ik dat heel fijn maar ik belandde wel thuis achter het aanrecht. En dat vond hij wel fijn, maar ik niet op de lange duur!”; • “Mijn ex is een narcist, als ik dat van te voren geweten had…” Hieruit rijst een beeld op van traditionele mannen. Mannen die het wel heel fijn vinden ‘een vrouwtje thuis’ te hebben. Die mannen bestaan nog steeds. Uit de emancipatiemonitor 2016 blijkt ook nog steeds dat als er een kindje geboren wordt, de man meer gaat werken en de vrouw minder. Gelukkig zijn er nu ook massa’s leuke moderne mannen. Ambitieuze en minder ambitieuze mannen die het leuk vinden een ambitieuze vrouw te 70

ESSAY PARTNERKEUZE

hebben. Die hun vrouw stimuleren en die bereid zijn ook zelf een stap harder te lopen voor haar carrière. Alleen, hoe vind je nou zo’n man? In mijn boek Yes She’s Smart heb ik een lijst met stellingen opgenomen die je zou kunnen bespreken met je husband to be. Overigens, ook leuk om te bespreken met de man met wie je misschien al wel twintig jaar getrouwd bent, of de vrouw met wie je je leven deelt. Hierbij wat voorbeelden van de stellingen. Voor sommigen misschien een open deur, maar lang niet alles is voor ieder stel een vanzelfsprekendheid. Je kunt ook de QR-code onderaan dit artikel scannen om meteen bij de online test te komen. • Ik vind dat je als man kostwinner moet zijn, anders ben je geen echte vent. • Als mijn partner graag (gedeeltelijk) wil stoppen met werken om voor het huis en kinderen te zorgen, dan juich ik dat toe. • Ik vind dat je als vrouw een andere band met je kinderen hebt dan als man, en dat je als vrouw de primaire verzorger bent. • Als we moeten kiezen tussen de carrière van mijn partner of die van mij, gaat mijn carrière voor. • Ik kan mij verheugen op kinderen, maar als ze nog zo klein zijn vind ik er niks aan. Een aantal vrouwen uit het onderzoek noemt hun partner ook een narcist. De Duitse arbeids- en organisatiepsychologe Birgit Weijer stelt dat mannen

zichzelf in het midden van hun universum plaatsen en degenen van wie zij houden en datgene wat zij belangrijk vinden vlak daarnaast. Vrouwen daarentegen hebben een wat socialere oriëntatie en plaatsen datgene waarvan zij houden en wat ze belangrijk vinden in het midden van hun universum. Voor mannen betekent dit dat zij eerst en vooral voor zichzelf zorgen, terwijl vrouwen eerst voor de ander (hun man en kinderen dus) en dan pas voor zichzelf zorgen. Dit zou je kunnen verwarren met narcisme, maar is het niet. Dit is het master of the universe-verschijnsel. Bij een man met narcistische trekjes moet je ver uit de buurt blijven, maar met een master of the universe-man kun je leven en afspraken maken. Die afspraken moet je dan wel zelf maken en handhaven, want anders delf jij het onderspit. Hij vindt eerst zichzelf belangrijk en dan kom jij en de rest van de wereld. Jij vindt eerst hem het belangrijkst, dan de rest van de wereld en dan pas kom jij. Met andere woorden: jullie beiden vinden allebei hem het belangrijkste in de wereld. Dat betekent dat jij degene bent die de concessies doet, en niet hij. Dat is geen fijne situatie maar als je dat weet, kun je daarop acteren. Ook waren er vrouwen in het onderzoek die dachten dat ze hun man wel konden veranderen. Of dat als hij eenmaal vader zou zijn, dat hij dan wel voor het kind zou willen zorgen. Zij gaven aan daarin teleurgesteld te zijn. Laat dat een les zijn voor ons allemaal: een man kun je niet veranderen. En een vrouw trouwens ook niet. De vraag die je zou kunnen stellen bij keuze voor een partner is: is er voldoende betrokkenheid voor mijn wensen, en kan ik leven met zijn/haar imperfecties? O

Vijftien procent van de vrouwen in de leeftijd veertig tot en met zestig gaf aan dat ze spijt hadden van hun partnerkeuze

YES SHE’S SMART Een slimme meid is op haar toekomst voorbereid Je bent afgestudeerd aan het HBO of de universiteit. Je hebt er veel geleerd maar niet of nauwelijks de soft skills die je nodig hebt in deze nieuwe fase van je leven. Vanaf nu gaat het minder om de inhoud en meer om alles eromheen, bijvoorbeeld impact maken, gezien worden, onderhandelen, slim optreden, work-life balance, en omgaan met stress. Dit boek gaat daarover, over je eerste indruk, jezelf presenteren, strategisch handelen en effectief zijn. Maar ook over de juiste partner kiezen, prioriteiten stellen en stressmanagement. Met dit boek leer je niet alleen de wereld waarin je werkt beter kennen, maar ook jezelf.

SCANNEN MAAR Via OPZIJ kun je de Equality Test online maken via je smartphone, gewoon op het strand of in je vakantiehuis met een goed glas wijn. Ga naar Yesshessmart.nl en meld je aan met code Opzij2017. Wil je de stellingen bespreken met je partner? Scan dan deze code met de QR-scanner op je telefoon.

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

DOOR DUNJA RAMADAN / SÜDDEUTSCHE ZEITUNG / THE INTERVIEW PEOPLE

REPORTAGE BUITENLAND

DUIZEND-EN-EEN

Arabische scheidingen Abu-Dhabi – Farah draagt haar lange zwarte haar los en onbedekt. Haar nagels zijn rood gelakt. En ze houdt van basejumpen (het springen met een parachute van een brug of gebouw of iets anders hoogs - red.) Ze is ook gescheiden en dat al weer negen jaar geleden. Haar dochter was toen pas elf maanden. Farah zelf was negentien en haar huwelijk had precies twee jaar geduurd.

arah straalt zelfvertrouwen uit en zegt dat ze openstaat voor een nieuwe relatie. Ze is het tegenovergestelde bewijs van het cliché dat leeft over Arabische vrouwen, van iemand die in een gedwongen huwelijk zit, onderdrukt wordt en een hijab draagt. Natuurlijk, er worden nog steeds huwelijken gearrangeerd in de Arabische wereld – wat niet verward moet worden met gedwongen huwelijken. Maar veel vaker dan in het verleden, en bovendien veel sneller, kunnen ongelukkige echtgenotes in dit deel van de wereld nu scheiden. Het scheidingspercentage in Abu Dhabi, de woonplaats van Farah, is het hoogste van de Verenigde Arabische Emiraten (VAE). Toen Farah in 2008 scheidde van haar man, liepen vier van de tien huwelijken op de klippen, een percentage dat gelijk staat aan dat van Duitsland. En in het dichtbevolkte Egypte eindigt ongeveer veertig procent van alle huwelijken binnen de eerste vijf jaar. Een halve eeuw geleden was dat nog slechts vier procent. Deze verandering is ook in de politiek niet onopgemerkt gebleven, zoals bewezen wordt door de Egyptische president Abdel Fattah al-Sisi, die onlangs een oproep deed om scheiden minder makkelijk te maken door meer ambtelijke obstakels op te werpen. Maar het is niet waarschijnlijk dat veranderingen in re-

gelgeving veel effect zullen hebben op deze trend, die immers het gevolg is van grote veranderingen in de samenleving. Rana, een vrouw van 27 jaar uit Riyadh, vertelt dat de druk op gescheiden vrouwen eindelijk aan het verminderen is. Zelfs in haar geboorteland Saudi Arabië, een ultra conservatief land, eindigt bijna dertig procent van de huwelijken in een scheiding. FAMILIEZAKEN Het huwelijk van Farah was er niet een uit liefde, maar werd gearrangeerd door haar ouders. Voor dit soort

huwelijken worden de familieleden ingezet als ‘makelaar’. Zij onderzoeken en waarderen de toekomstige echtgenoot op zijn financiële, psychologische en fysieke status. Als de familie zijn goedkeuring heeft gegeven, ontmoeten de toekomstige bruid en bruidegom elkaar in de ‘salon’, waar ze de kans krijgen elkaar een beetje te leren kennen. Natuurlijk niet te goed, natuurlijk. Want er wordt wel regelmatig een hoofd om de hoek gestoken met de vraag of er nog iemand behoefte heeft aan een kopje thee. Farah ging als maagd haar huwelijk in en had absoluut geen idee over seks. Haar ouders hadden er nog nooit met haar over gesproken en op school wordt ook geen voorlichting gegeven. Integendeel, op school wordt de meisjes geleerd hoe je je huishouden moet runnen en leer je koken en naaien. Ze was net zeventien en Farah was in de wolken met haar aanstaande. Hij zag er goed uit, was redelijk vriendelijk in de omgang en was na een grondige achtergrondcheck goedgekeurd door haar familie. Maar ze had nauwelijks een idee over wat een huwelijk inhield of wat ze kon verwachten. Eenmaal getrouwd had haar man geen bezwaar tegen het feit dat ze een opleiding ging volgen. Maar toen ze zwanger raakte, kwamen toch de traditionele waarden naar boven en realiseerde Farah zich dat zij haar man eigenlijk helemaal niet kende. Hij toonde zelden of nooit zijn gevoelens en daar kreeg Farah steeds meer last van: “Ik wilde een man die open en vrij met mij over zijn angsten, zorgen en verlangens kon praten.” Patriarchale maatschappijen dwingen ook mannen in een gedicteerde rol, en een van de belang-

REPORTAGE BUITENLAND

rijkste regels voor mannen in zo’n maatschappij is dat ze nooit, maar dan ook nooit een teken van zwakheid tonen. Al deze onderdrukte emoties veroorzaakten terugkerende conflicten, die er uiteindelijk toe leidden dat Farah uit

het huwelijk wilde stappen. Ze vroeg een scheiding aan, ondanks het feit dat de timing niet echt optimaal was: ze was net moeder geworden, was bezig haar studie communicatie af te ronden en had geen geld. Daarbij kwam dat ook haar vader ernstig ziek bleek. En toch, ze heeft nooit een seconde spijt gehad van haar besluit. GEBRUIK MAKEN VAN JE RECHTEN Er zijn tegenwoordig veel vrouwen en dan met name in de hogere klassen, die een scheiding aanvragen, vertelt Heba Kotb, een familie- en seks-therapeute in Egypte. Kotb studeerde eerst in Cairo en promoveerde later in Florida. Ze had een eigen televisieshow in Egypte van 2005 tot 2014, genaamd Grote Woorden. Hierin beantwoordde ze vragen over relaties en seks. Ten aanzien van scheidingen, is er volgens Kotb in de Arabische wereld een groot verschil tussen rijke en arme gezinnen. “Hoe hoger opgeleid de vrouw, hoe veeleisender en onafhankelijker ze is ten opzichte van haar man. Veel vrouwen vertellen me dat ze helemaal geen man nodig hebben, maar dat ze juist worden geremd in hun ontwikkeling door hem.” Terwijl in de armere gezinnen, waar de man z’n financiële verantwoordelijkheid probeert te ontlopen en simpelweg verdwijnt. De vrouw blijft alleen achter met de kinderen, terwijl de man niet eens officieel een scheiding aanvraagt, waardoor zij niet in staat is een nieuw huwelijk aan te gaan. Aanvankelijk was Farah’s familie niet gelukkig met haar keuze. Maar Farah kende haar rechten. Zelfs in Islamitische landen behoort scheiden tot de mogelijkheden, alhoewel er wel verschillende regels bestaan voor mannen en voor vrouwen. De man is makkelijker in staat een huwelijk te ontbinden, door simpelweg de woorden uit te spreken ‘jij bent gescheiden’. Een vrouw kan het huwelijk ontbinden door gebruik van het recht op de scheidings-slogan (khula in het Arabisch) en dezelfde woorden te gebruiken, maar is alleen dan geldig als de scheiding in gezamenlijk overleg wordt overeengekomen. In het geval van Farah was haar man niet van plan

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

REPORTAGE BUITENLAND

hiermee in te stemmen. En dus nam Farah het besluit om gebruik te maken van de talaq – een speciale vorm van scheidingsrecht voor vrouwen, waardoor een vrouw wel een formeel einde kan maken aan haar huwelijk maar wat betekent dat ze haar oorspronkelijke bruidsschat moet opgeven. Inclusief de geschenken die ze van haar man heeft gekregen, variërend van juwelen, huis en financiële middelen. Toen haar ouders zich realiseerden hoe vastbesloten hun dochter was om haar huwelijk te beëindigen, besloten ze om haar financieel te ondersteunen. Kotb ziet deze verandering bij de ‘ouder’-generatie ook als een teken des tijds. “Natuurlijk willen mensen liever geen scheiding, zeker niet als er kinderen bij betrokken zijn. Maar het is niet langer een sociaal taboe.” Farah’s ex-man huilde tijdens de zitting in de rechtbank en hij verklaarde haar niet te willen laten gaan. Daarom moest ook Farah haar complete bruidsschat bij hem inleveren. “Geld interesseerde me sowieso niet”, zegt ze. De scheiding werd formeel uitgesproken negen maanden na de rechtszitting. Daarna voelde Farah zich eindelijk echt vrij.

Als inwoner van de Emiraten en als gescheiden vrouw kreeg Farah huisvesting en een toelage van de staat

In Islamitische landen behoort scheiden tot de mogelijkheden, alhoewel er wel verschillende regels bestaan voor mannen en voor vrouwen Als inwoner van de Emiraten en als gescheiden vrouw kreeg Farah huisvesting en een toelage van de staat. Tegenwoordig heeft ze een managementfunctie bij de overheid en is een alleenstaande moeder van een dochter van negen jaar. “Ik wil dat mijn dochter eerst van zichzelf leert houden voordat ze van iemand anders gaat houden”, zegt Farah. “Ze moet niet trouwen om zich volwaardig te hoeven voelen. Ze moet begrijpen dat liefde iets geweldigs is, maar altijd aanvullend.” Soms mist Farah het gevoel van getrouwd zijn, maar niet haar huwelijk zelf. Toch gelooft ze nog steeds in het instituut van het huwelijk en zou zelf ook het liefst weer haar leven met een nieuwe man willen delen. “Ik wacht op de ware en oprechte liefde. Als die langskomt, zou dat super zijn. Maar zo niet, dan is het nog steeds beter om single te zijn dan alleen getrouwd op papier.” O

HAND GEMAAKT

Dunja Ramadan is journaliste voor de Süddeutsche Zeitung heeft zich gespecialiseerd in achtergrondverhalen rondom het Midden-Oosten. 74

VROUWEN IN DE WETENSCHAP

DOOR ERZSÓ ALFÖLDY BEELD JULIE BLIK

VROUWEN IN DE WETENSCHAP

PRIJSWINNEND innoveren

met de

oude Grieken

De prijzenkast van Ineke Sluiter (1959), hoogleraar Griekse Taal en Letterkunde aan de Universiteit Leiden, is goed gevuld. Een Spinoza-premie, de Prijs Akademiehoogleraren van de Koninklijke Akademie der Wetenschappen (KNAW) en als kers op taart de Zwaartekrachtpremie, waarmee ze onlangs 18,8 miljoen euro binnenhaalde voor onderzoek naar ‘verankering’ van innovatie. Vanzelfsprekend is zo’n succesverhaal voor een vrouw anno 2017 echter nog allerminst. De reden waarom Sluiter zich met Athena’s Angels inzet voor de positie van vrouwelijke wetenschappers.

aar komt je fascinatie voor de klassieke oudheid vandaan? “Ik heb een gymnasiumopleiding gedaan, daarna ben ik klassieke talen gaan studeren. Ik heb indertijd bewust voor zo’n diverse alfa-studie gekozen. Bij andere taalstudies houd je je namelijk alleen maar bezig met de taal en met de literatuur, maar bij klassieke talen is het aanbod aan vakken heel divers. Taalkunde, literatuur, oude geschiedenis, maar ook archeologie en filosofie. Wij zeggen wel eens: klassieke talen, dat is een microkosmos van de geesteswetenschappen. Mijn studie was aanvankelijk dus heel breed georiënteerd, maar vervolgens ben ik mijn focus gaan vernauwen en me gaan specialiseren in antieke ideeën over taal. In de oudheid had je namelijk ook grammatica-deskundigen, maar die schrijven daar heel anders over dan hoe wij dat nu doen. Ik denk dat ik van nature een generalist ben, ik vind heel

veel verschillende dingen leuk. Maar als ik meteen van alles was gaan doen, dan had mijn wetenschappelijk werk geen hart gekregen. Ik denk dat een generalistische studie voor de wetenschap ook niet werkt. Want waarin ben je dan uiteindelijk gespecialiseerd? Waarvoor zou je dan Ineke Sluiter bellen?” Ondertussen word je tegenwoordig geroemd om je grensoverschrijdende, multidisciplinaire kijk op onderzoek. “Ik ben ook pas later, in het kader van een postdoc-positie in Amerika in aanraking gekomen met een heel andere manier van kijken naar klassieke talen. En daardoor ben ik mijn onderzoek weer breder gaan trekken. Het ging nog steeds over de betekenis van taal in de antieke wereld, maar ik ben me toen ook in gaan lezen over dingen als: hoe zat het dan met de vrije meningsuiting en de democratie? Vraagstukken die voortkomen uit de huidige OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

VROUWEN IN DE WETENSCHAP

samenleving, en die heel anders werkten in de antieke wereld.” Wat kunnen wij van de antieke oudheid leren? “Neem nu het begrip ‘vrijheid van meningsuiting’. In het oud-Grieks bestaat er wel een woord dat wij traditioneel vertalen met ‘vrijheid van meningsuiting’. Maar eigenlijk is dat niet goed. Het betekent eerder ‘vrije meningsuiting’. Want dat hele idee van burgerlijke vrijheden dat wij nu hebben, dat hadden zij toen nog helemaal niet. Het was geen grondrecht. Het was gewoon iets dat je als Atheens burger deed. Als je een Atheens burger was, dan mocht je zeggen wat je dacht. Maar ze hoefden niet naar je te luisteren. Dat is een wezenlijk verschil met wat wij onder de term ‘vrijheid van meningsuiting’ verstaan. Wij hebben er tegenwoordig een compleet juridisch kader voor nodig om te definiëren wat wel en niet mag. Zoals haat-zaaien. Dat mag niet. En je mag ook niet discrimineren. Het is heel goed om aan de hand van een historische studie nog eens na te denken over principes uit je eigen tijd.. Zo heb ik een keer een Diesrede gehouden over religieuze minderheden. Hoe gaan wij daar als maatschappij mee om? Je kunt door het gebruik van bepaalde woorden dingen laten escaleren. Of juist de-escaleren. Zoals na de moord op Theo van Gogh, toen de Nederlandse regering al heel snel reageerde met: ‘Wij zijn in oorlog’. Maar zodra je zo’n taal uitslaat, ga je je daar ook naar gedragen. Want in een oorlogssituatie is opeens van alles geoorloofd, zoals gewapend optreden. Dat wordt ook duidelijk als je kijkt naar het taalgebruik in crisissituaties in de oudheid. In het echt, maar ook bijvoorbeeld in de Griekse tragedie. De analyse van zo’n gebeurtenis of verhaal wordt gemakkelijk geaccepteerd. Het is immers van lang geleden en er zijn geen heftige emoties meer mee verbonden. Maar je kunt vervolgens de manier waarop je over die zaken nadenkt, meenemen naar onze eigen tijd. Dus als je mij vraagt: wat kun je nu van de oudheid leren, zeg ik liever: wat kun je van de stùdie van de oudheid leren? Het antwoord daarop is: beter nadenken over je eigen wereld. Dat is uiteindelijk ook de taak van de geesteswetenschappen.” Je hebt onderzoek gedaan naar de normen en waarden in de oudheid en wat wij aan zulk onderzoek hebben in onze moderne samenleving. Leg uit. “Dat is een langlopend onderzoeksproject van de classici aan de Universiteit Leiden in samenwerking met de University of Pennsylvania dat hier heel goed bij aansluit. De ‘vrijheid van meningsuiting’, wij hebben daar tegenwoordig een wet voor. Die wet is in eerste instantie bedoeld om je te beschermen tegen de staat, om te zorgen dat de staat je niet in van alles mag beperken als burger. Niemand mag van tevoren bepalen wat je mag zeggen en wat niet. Want anders krijg je censuur. Maar toen wij in dat onderzoeksproject ‘vrije meningsuiting’ in de 78

VROUWEN IN DE WETENSCHAP

‘Ik denk dat ik ook wel geluk heb gehad. Dat ik altijd mensen, of eerlijk gezegd: mannen, om me heen heb gehad die me wel een kans gunden’ oudheid onderzochten, ging dat ook over de vraag: welke mechanismes ontwikkelen mensen om ervoor te zorgen dat ze toch kunnen zeggen wat ze willen?” De Zwaartekracht-subsidie die je onlangs hebt binnengehaald voor onderzoek naar ‘Anchoring innovation’, is niet alleen de belangrijkste Nederlandse onderzoeksubsidie. Het was überhaupt de allereerste keer dat die subsidie naar een alfa-onderzoek ging. “Het onderzoeksvoorstel is niet door mij individueel binnengehaald, maar door een onderzoeksteam, verenigd in OIKOS de landelijke onderzoeksschool van classici, ik was wel de hoofdaanvrager. Mijn Nijmeegse collega professor André Lardinois is verantwoordelijk voor de organisatie en de logistiek van het onderzoek, ik voor de wetenschappelijke kant.” Innovatie en oudheid: niet de meest voor de hand liggende combinatie. “Innovatie wordt doorgaans geassocieerd met technologie. Daar heb ik me ook enorm over verbaasd, toen het Topsectorenbeleid door de regering was geformuleerd. Dat stond helemaal in het teken van innovatie. En het was alleen maar gefocust op technologie, de bèta en biomedische hoek. Ik dacht: waar blijft de aandacht voor de culturele en menselijke factor achter innovatie? Wij classici zijn het gewend om naar een samenleving in haar totaliteit te kijken, om verschillende aspecten ervan te bestuderen en daar de samenhang tussen te zien. We zijn dus in een goede positie om te laten zien dat innovatie alle domeinen van het menselijk leven raakt, ook bijvoorbeeld, religie, literatuur of filosofie.

Wij bestuderen dus processen van innovatie en beschrijven die. Ook de rol van mensen daarbinnen: als mensen iets niet accepteren, dan gebeurt het namelijk gewoon niet.” Wat versta je onder het begrip ‘anchoring’? “Anchoring betekent letterlijk ‘verankeren’. Wil innovatie succesvol zijn, dan moet die verankerd zijn in wat al bekend is. Het besef van die relatie tussen het vertrouwde en het nieuwe is erg belangrijk.” Voorbeelden? “Kijk maar eens naar het schermpje van je mobiel, de gebruikte icoontjes. Een ouderwetse telefoon met een hoorn, zoals niemand die nog gebruikt, staat voor bellen, een gevouwen envelop voor een mail versturen, een gloeilamp voor licht, een ouderwetse ronde klok met wijzers voor de tijd en een moertje voor ‘instellingen’. Een ander voorbeeld: elektrische auto’s. In de eerste elektrische auto’s zit de aansluiting voor de stekker op de plek waar bij ‘normale’ auto’s de brandstoftank zit. Ook bij de invoering van de Euro in 2002 werd gebruik van gemaakt van dit mechanisme. De nieuwe Euromunten in de afzonderlijke Europese lidstaten

SPINOZAPREMIE 2017 VOOR HOOGLERAAR NEUROCOGNITIEVE ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE EN ATHENA’S ANGEL EVELINE CRONE DOOR ERZSÓ ALFÖLDY

fgelopen maand zijn de Spinozapremies 2017 bekend gemaakt tijdens Bessensap, de jaarlijkse manifestatie van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) en de Vereniging van Wetenschapsjournalistiek en – communicatie Nederland (VWN). Eén van de vier Spinozalaureaten, die uit 37 genomineerden zijn geselecteerd door een internationale commissie, is prof. Eveline Crone, hoogleraar Neurocognitieve ontwikkelingspsychologie aan de Universiteit Leiden. De Spinozapremie, ook wel de Nederlandse Nobelprijs genoemd, is de belangrijkste wetenschappelijke onderscheiding in Nederland met een daaraan verbonden geldbedrag van 2,5 miljoen euro. De prijs wordt sinds 23 jaar uitgereikt aan maximaal vier onderzoekers “die naar internationale maatstaven tot de absolute top van hun vakgebied behoren. De prijs is niet alleen bedoeld als eerbewijs, maar vooral als stimulans voor verder onderzoek,” benadrukte NWO-voorzitter Stan Gielen in zijn toespraak. Crone’s onderzoek richt zich op de werking van de hersenen van pubers. Zij geniet bekendheid door haar populairwetenschappelijke boek Het puberende brein uit 2008. Daarin zet zij het risicogedrag van pubers en jongvolwassenen af tegen allerlei positieve effecten van de volop in ontwikkeling zijnde hersenen, zoals een onovertroffen creativiteit en geweldige experimenteerdrift. Van het boek zijn bijna honderdduizend exemplaren verkocht. Crone toonde zich enorm verheugd met de prijs, waarmee ze nu in staat wordt gesteld om structureel vervolgonderzoek te gaan doen. Ze vertelt: “Onderzoeksubsidies zijn meestal bedoeld voor een periode van vijf jaar. Maar met dit bedrag kan ik echt flinke stappen maken. Wat zo bijzonder is dat je het vertrouwen krijgt van de NWO om daar iets goeds mee te doen. Nu kan ik de verdieping in. Dieper gaan graven en de verbindingen leggen. Zo kan ik eindelijk OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

VROUWEN IN DE WETENSCHAP

werden geslagen met aan één kant het Europese symbool, aan de andere kant het nationale symbool. Voor Nederland dus de kop van Beatrix en voor Duitsland de bekende Duitse adelaar. Daarmee kregen die munten toch een eigen nationaal tintje mee.”

de verbinding onderzoeken tussen risicogedrag enerzijds en de positieve aspecten van dat puberende brein verder anderzijds. Wat ik ook wil weten is: waarin verschillen jongeren nu van elkaar? Wie zijn die risiconemers? En zijn het misschien dezelfde jongeren die ook positieve dingen gaan doen? Maar ik wil me eveneens gaan verdiepen in interventies. Wat werkt nu en voor wie? Want het is geen kwestie van one size fits all. Je wilt ook weten: welke schoolmethode werkt bijvoorbeeld en wat past bij wie? Sommigen breken een lans voor vrij onderwijs. Maar de vraag is: voor wie werkt dat en voor wie niet. Het lijkt me superinteressant om daar nader op in te kunnen gaan. Ik kan niet wachten om aan de slag te gaan.” Met haar 41 jaar is Crone is overigens niet alleen de enige vrouwelijke Spinozawinnaar dit jaar - tegenover uitsluitend mannelijke Spinozawinnaars vorig jaar - maar ook één van de jongste laureaten ooit. Een opmerkelijke prestatie, al wordt bij de selectie van de laureaten “enkel gekeken naar de wetenschappelijke kwaliteit van het onderzoek en gelden diversiteit, leeftijd en gender níet als criterium,” aldus Gielen.

Zou een dergelijke begripsvorming ook niet handig zijn voor de acceptatie van duurzame innovatietechnologie? Zo vinden mensen zonnepanelen op hun dak ‘lelijk’. Eigenlijk willen ze gewoon de rode dakpannen die ze kennen. “Even ter verduidelijking: wij classici hebben niet de pretentie om allerlei moderne problemen op te lossen. Wij analyseren dingen en beschrijven wat wij zien. En we hebben een voordeel: we kunnen het begin en het einde van een historische periode overzien. Nu is het is zeker zo dat beleidsmakers daar baat bij zouden kunnen hebben. Maar het is geen marketing-machine, daar is het ook niet voor bedoeld. Als je ziet dat aan de anchoring veel zorg is besteed, dan heb je waarschijnlijk een veel grotere kans dat iets gaat lukken.” Jij hebt naast een Spinoza-prijs, de hoogste wetenschappelijke onderscheiding op persoonlijke titel in Nederland, ook de Prijs Akademiehoogleraren in 2016 binnengehaald, met een bijbehorend geldbedrag van een miljoen euro. En nu ook nog een Zwaartekrachtsubsidie à raison van 18,8 euro voor dit onderzoeksproject. Hoezo een glazen plafond? “Ik denk dat ik ook wel geluk heb gehad. Dat ik altijd mensen, of eerlijk gezegd: mannen, om me heen heb gehad die me wel een kans gunden. Want je moet wel mensen achter je hebben staan die je een kans willen bieden, door je voor te dragen voor een positie of door je te nomineren voor een prijs. Je kunt jezelf namelijk niet voordragen. En in die benoemingscommissies zaten

‘Dat je, zolang je niet je toga draagt, wordt aangezien voor de koffiejuffrouw. Dat je in officiële stukken automatisch wordt aangesproken met Dhr. Vrijwel al mijn vrouwelijke collega’s kunnen je dit soort verhalen vertellen. Discriminatie hoeft niet altijd openlijk te zijn’ 80

Crone is ook één van de vier vrouwelijke hoogleraren die in 2015 het initiatief Athena’s Angels heeft gelanceerd. Zij is de derde ‘Angel’ die een Spinoza ontvangt na Ineke Sluiter en Naomi Ellemers. Over succesvolle vrouwelijke wetenschappers gesproken! O

voornamelijk mannen. Dat geldt zeker voor mijn generatie.“ Heb je zelf ooit last ondervonden van seksediscriminatie? “Ik heb wel een keer meegemaakt dat ik ergens een belangrijke lezing moest houden, en dat een mannelijke hoogleraar de zaal binnenliep, zijn mannelijke collega’s een hand gaf en mij vervolgens alleen maar toebrulde: ‘Koffie!’. Maar dit soort verhalen kunnen vrijwel al mijn vrouwelijke collega’s je wel vertellen. Dat je, zolang je niet je toga draagt, wordt aangezien voor de koffiejuffrouw. Dat je in officiële stukken automatisch wordt aangesproken met ‘Dhr.’. En dat is nog maar het topje van de ijsberg. Discriminatie hoeft niet altijd openlijk te zijn. Dat was ook de reden waarom mijn drie collegaprofessoren Naomi Ellemers, Judi Mesman en Eveline Crone en ik twee jaar geleden Athena’s Angels hebben

‘Crone is de enige vrouwelijke Spinozawinnaar dit jaar, maar ook één van de jongste lauriaten ooit’ OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

VROUWEN IN DE WETENSCHAP

COLUMN FINANCE Mieke de Haas (53) is register controller en complience officer en gespecialideerd in virtual currencies. Ze woont met haar twee zoons in Amsterdam.

‘Die Nobelprijs voor een vrouw komt wel, daar ben ik van overtuigd’ opgericht, om dergelijke misstanden aan te kaarten. Wij kenden elkaar al goed en waren bevriend met elkaar. Dat het initiatief afstamt van vier Leidse hoogleraren, is dus een beetje toeval. Maar wij waren ook alle vier al succesvolle wetenschappers. Daardoor verkeerden wij in de positie dat wij zo’n initiatief konden opzetten zonder dat iemand zou kunnen denken dat het uit afgunst voortkwam.” Athena’s Angels verwijst naar de godin Pallas Athena, de godin van de wijsheid. Maar ook naar de serie Charlie’s Angels uit eind jaren zeventig, met drie sexy vrouwelijke detectives in de hoofdrol die, aangestuurd door hun onzichtbare mannelijke baas Charlie op de achtergrond, op hoge hakken en met een opgeheven pistool in de hand achter boeven aanrennen. Tongue in cheek? “Ja. Over verankering gesproken. Ook het beeld van die vier vrouwelijke silhouetten op website zijn bedoeld als grap, als referentie naar die belachelijke, seksistische serie. Toen wij twee jaar geleden Athena’s Angels hebben gelanceerd, waren daar veel mensen verontwaardigd over. Maar die naam trekt wel enorm de aandacht en blijft lekker hangen. Het is nadrukkelijk bedoeld als geuzennaam.” Wat hebben jullie ondertussen met Athena’s Angels bereikt? “Twee jaar geleden waren er een paar publicaties van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) en het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) met uitsluitend foto’s van mannen in wetenschappelijke functies te zien, en vrouwen hoogstens als student of assistent. Dat heeft ons aan het denken gezet. Wij zijn toen een zwartboek bij gaan houden met dat soort voorbeelden. En vervolgens hebben we Athena’s Angels opgericht en zijn we een website begonnen. We wilden daarmee ook een verzamelpunt hebben van wat er aan wetenschappelijk onderzoek over dat soort gender-issues bestaat. Wij hebben ook het initiatief genomen om honderd vrouwelijke hoogleraren extra te benoemen, ter gelegenheid van het Westerdijkjaar (vernoemd naar Johanna Westerdijk, de eerste Nederlandse vrouwelijke wetenschapper die honderd jaar geleden tot hoogleraar is benoemd aan de Universiteit Utrecht, EA). Daar hebben we minister Bussemaker achter gekregen. Wat je nu ziet is dat opeens allerlei vrouwen worden voorgedragen met 82

briljante cv’s. Die vrouwen stonden kennelijk voor die tijd niet zo op de radar. Het is allemaal een kwestie van bewustwording. Aan dat plan hebben ondertussen ook de VSNU en de afzonderlijke universiteiten zich gecommitteerd. Hun bijdrage is echt cruciaal. Zij hebben het grootste deel van de kosten van deze actie voor hun rekening genomen.” Ook het Landelijke Netwerk Vrouwelijke Hoogleraren (LNVH) zet zich in voor de positie van vrouwelijke wetenschappers. Wat doen jullie wat zij niet doen? “Wij werken veel samen. Zij doen super goed werk, zoals het zichtbaar maken van de achterstandspositie van vrouwelijke wetenschappers als het gaat om doorstromingskansen en het becijferen van inkomensverschillen tussen mannen en vrouwen. Zij trekken daarbij ook samen op met de VSNU en de afzonderlijke universiteiten. Maar wij hebben het voordeel dat wij niet zijn ingebed in welke structuur dan ook, waardoor we meer activistisch kunnen opereren.” De toenemende aandacht voor vrouwen in de wetenschap zie je de laatste tijd ook terug in de toekenning van belangrijke wetenschappelijke onderscheidingen en onderzoeksubsidies. Maar waarom hebben wij in Nederland nog steeds geen vrouwelijke Nobelprijswinnaar? “Met prijzen is het ook zo dat je moet worden voorgedragen, en dat het nog steeds voornamelijk mannen zijn die je kunnen voordragen. De huidige groep succesvolle vrouwen is nog altijd gesteund door succesvolle mannen. Die mannen moeten zich er dus bewust van worden dat ze ook een vrouw zouden kunnen voordragen. Dat zit niet altijd in hun systeem, maar ik denk dat dat langzaam maar zeker aan het veranderen is. Daarnaast zullen er geleidelijk meer vrouwen op die posities komen die meebeslissen. Wat betreft de Nobelprijzen: je vraagt het aan mij. Maar er bestaat nu eenmaal geen categorie voor de alfawetenschappen, of je moet boeken schrijven, literatuur. En andere takken van sport, waarin ze wel Nobelprijzen kennen, zoals economie en de bètawetenschappen, worden vooralsnog gedomineerd door mannen. Maar dat is aan het veranderen. Het gaat echt de goede kant op. Er lopen ook briljante vrouwelijke bèta-wetenschappers rond. Dus die Nobelprijs die komt wel, daar ben ik van overtuigd.” O

The people’s

MONEY

r is een revolutie gaande. Maar weinigen zien het. Doordat het verspreid is over de hele wereld hebben we het niet door. Want er groeit een nieuw financieel systeem dat nu al de omvang heeft van de economie van Canada. Nog geen negen jaar geleden lanceerde een anoniem genie, geïnspireerd door de wereldwijde crisis in de bankensector een nieuw financieel systeem. Als reactie op deze crisis bedacht hij een systeem dat onafhankelijk van banken of een centrale overheid kan werken en stelde dit open via het wereldwijde web. Daarmee is het van niemand. Ongrijpbaar, net als het Internet. Vanaf dat moment was het mogelijk om elkaar rechtstreeks geld te sturen, net zoals we gewend zijn om elkaar e-mails te sturen. In het Westen wordt bitcoin - want daar hebben we het over - omarmd door beleggers en mensen die geïnteresseerd zijn in de techniek erachter. In andere delen van de wereld vervult deze zogenaamde virtual currency een heel andere rol.

Hebben we in Nederland minstens twee bankrekeningen per persoon, wereldwijd zijn er 1,2 miljard mensen die geen bankrekening kunnen krijgen: de zogenaamde unbanked. Zij leven in dunbevolkte gebieden of hebben te weinig geld om interessant te zijn voor banken. Met hun mobiel – die inmiddels wel voor nagenoeg iedereen voor handen is - kunnen ze bij bitcoins waarmee ze elkaar onderling betalen. En net zo makkelijk ontvangen ze geld van familie, waar dan ook ter wereld. En natuurlijk zijn er ook partijen die dit systeem gebruiken om transacties te doen die verborgen moeten blijven. Dat is jammer, zeker omdat het misbruik van dit nieuwe systeem ruimschoots in de publiciteit is. Terwijl de mogelijkheden bij het zuivere gebruik onderbelicht blijven. Want je bent je eigen bank. Iedereen bewaart zijn eigen bitcoins en kan deze onderling uitwisselen. Daarnaast is het de eerste internationale valuta die niet aan één specifiek land gekoppeld is en daarmee onafhankelijk. Iedereen kan deelnemen aan het wereldwijde netwerk en daarom wordt bitcoin ook wel het geld van het volk genoemd. Maar niet onbelangrijk is het voordeel in de valuta zelf. Het is namelijk onmogelijk om geld bij te drukken. Het aantal bitcoins dat in omloop

komt is al definitief bepaald, wat het behoedt voor inflatie. Het gebruik neemt daardoor sterk af in landen met inflatiecijfers die gierend uit de bocht vliegen, zoals Argentinië en Venezuela. Maar ook dichterbij huis zoals Griekenland. Het concept van bitcoin is inmiddels al meerdere keren gekopieerd en er bestaan nu honderden virtuele valuta, elk met een eigen specifieke toepassing. Deze cryptocurrencies worden omarmd door beleggers, wat de recente koersstijgingen verklaard. Bitcoin is het echte geld van het volk. Je kunt zelf je eigen bank zijn, niets houd je tegen. Voor het eerst in de geschiedenis is het mogelijk om waarde over de wereld te verplaatsen, rechtstreeks en 24/7 met de snelheid van het Internet. Zonder tussenkomst van een overheid of instelling. En dat kan de manier van zakendoen, zowel nationaal als internationaal drastisch gaan veranderen. De koers van bitcoin is inmiddels al astronomisch gestegen en vooral diegenen die vanaf het eerste moment zijn ingestapt hebben hier duizelingwekkende winsten mee gerealiseerd. We zijn benieuwd hoe deze en andere virtual currancies zich gaan ontwikkelen. Maar een ding is zeker: the people’s money is niet meer te stoppen. O OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

VOEDINGSWETENSCHAP

DOOR CORNÉ VAN DOOREN

De DRUPPEL en de GLOEIENDE PLAAT

at wij eten heeft een grote impact op onze ecologische voetafdruk. Deze voetafdruk is de impact van ieders leefstijl op de aarde. De productie van voedsel neemt het grootste deel van onze totale voetafdruk in. Veel meer dan bijvoorbeeld vervoer. De productie van ons eten is ook

verantwoordelijk voor maar liefst twee derde van ons totale waterverbruik. Dat komt neer op 32 badkuipen per persoon per dag. En dan nog al die andere zorgen die eten met zich meebrengt. Een greep: CO2-uitstoot, ontbossing, verlies aan biodiversiteit, overbevissing. Maar door bewust te kiezen is de impact flink te verminderen.

Je best doen voor de aarde en dan te horen krijgen: wat je doet voor het milieu is maar een druppel op de gloeiende plaat. Aan de andere kant: er is maar één druppel nodig om een emmer te doen overlopen. En als iedereen zijn steentje (of druppel) bijdraagt, kunnen we wel degelijk iets veranderen. Naast korter douchen, de auto vaker laten staan en de telefoon niet in de lader laten zitten, is er ook veel te winnen op ons bord.

VOEDSEL: RUIM 30% VAN TOTALE VOETAFDRUK

WATER VOOR VOEDSEL: 32 BADKUIPEN PER DAG

Voedsel

23%

30%

Wonen Vervoer

21%

11% 15%

Goederen Diensten

EEN NIET ZO GEZONDE SITUATIE De impact van eten op het milieu is niet los te zien van niet de minste - vraag: Is er wel genoeg eten voor elke wereldbewoner? Bij een duurzame voedselvoorziening gaat het er namelijk ook om dat er op de lange termijn voldoende, veilig en gezond voedsel voor iedereen is. Hier is ruimte voor enig optimisme, want in principe is er voldoende eten beschikbaar om de huidige wereldbevolking te voeden. Als je uitgaat van wat mensen nodig hebben is de hoeveelheid energie (in kilocalorieën) een goede maat. Er wordt wat calorieën betreft meer dan voldoende eten geoogst. Maar in de hele keten van ‘veld’ tot ‘vork’ gaat ruim de helft verloren. Een groot deel van het eten dat voor mensen geschikt is, gaat naar dieren. Dit wordt maar voor een klein deel omgezet in vlees en zuivel. Een klein deel gaat naar andere toepassingen, zoals biobrandstof of medicijnen. Het blijft bizar dat de situatie wereldwijd inhoudt dat een deel van de mensen hongerlijdt en een ander deel last heeft van obesitas. 84

DE VOEDSELAFDRUK We kunnen door goed te kiezen wat we eten en wat we kopen, bepalen hoe voedsel wordt geproduceerd. Zo wordt niet alleen bijgedragen aan genoeg eten voor iedereen, maar ook aan het verminderen van de rest van al die problemen, zoals CO2-uitstoot (dat zorgt voor klimaatverandering) en ontbossing. Wanneer het specifiek om eten en drinken gaat noemen we de ecologische voetafdruk de voedselafdruk. Die voedselafdruk meten we in hectares. Daarin nemen we mee hoeveel land er nodig is om voedsel te verbouwen én hoeveel land in de vorm van bos er nodig is om de CO2uitstoot uit de rest van de keten te compenseren. Dus bijvoorbeeld CO2-uitstoot voor het maken van een fabrieksproduct en voor het vervoer van het eten weegt mee. Voor de voedselproductie van de gemiddelde Nederlander is 1,6 hectare landbouwgrond nodig, ofwel 2,5 voetbalveld. Dat is bijna het dubbele van wat er per aardbewoner beschikbaar is. Met wat simpele maatregelen is de voedselafdruk te verlagen en zelfs bijna te halveren. OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

VOEDINGSWETENSCHAP

ZES MAKKELIJKE MAATREGELEN OM JE VOEDSELAFDRUK TE VERKLEINEN Bij het milieu gaat het om het hele eetpatroon. Met deze zes tips zorg je voor een lagere voedselafdruk.

ADVIES

WINST TE HALEN IN %

Verspil zo min mogelijk voedsel, door op maat te kopen en te koken.

Voedselverspilling halveren: 12%

Eet minder rood (rund, varken) en bewerkt vlees. Neem in plaats daarvan peulvruchten, ongezouten noten en een keer duurzame vis. Neem niet meer zuivel dan nodig.

Een portie zuivel per dag minder: 15%

Eet niet meer dan nodig is. Laat vooral de ongezonde tussendoortjes staan

Fruit eten tussendoor in plaats van snacks: 5%

Drink zo min mogelijk frisdranken, vruchtensappen en alcohol en kies voor kraanwater, thee en koffie.

Eén glas alcohol per dag minder: 5%

Eet voldoende volkoren graanproducten, groente en fruit en kies milieuvriendelijke groente- en fruitsoorten door te letten op de herkomst en het seizoen.

Leuke ‘bijvangst’: duurzaam eten volgens deze maatregelen is ook nog eens gezond. Dat komt doordat je gezondheid baat heeft bij een meer plantaardig en minder dierlijk eetpatroon. Het verlaagt de bloeddruk en verkleint het risico op hart- en vaatziekten. En gezonde producten zoals groente, fruit en volkorenproducten hebben beduidend minder impact op voedselafdruk dan ongezonde sterk bewerkte producten, zoals alcohol, frisdrank en snacks. BIODIVERSITEIT De voedselafdruk geeft niet het totaalplaatje. Het verlies aan biodiversiteit meet je er bijvoorbeeld niet mee en wordt er ook niet mee opgelost. Want hoewel er tienduizenden producten in de supermarkten liggen, is de genetische variatie ervan erg beperkt. Het merendeel van de calorieën komt maar van een paar gewassen: tarwe, maïs, rijst, soja en suikerbieten. En ook binnen de gewassen is er weinig variatie. Zo zijn alle bananen die we eten van het ras Cavendish, maar deze wordt sterk 86

Eén dag per week geen rood vlees meer: 11%

Groente kopen van het seizoen: 3%

bedreigd door een schimmelziekte. Bovendien zorgt de teelt in tropische gebieden van onder andere banaan, soja, oliepalm en cacao, voor enorme gebieden waarop één soort groeit. En daarvoor is vaak soortenrijk regenwoud gekapt. Zestig procent van het verlies aan biodiversiteit komt door de productie van voedsel. Hoe eenzijdiger we eten, hoe eenzijdiger ons landschap wordt. Maar dat is ook om te draaien: hoe gevarieerder we eten, hoe meer biodiversiteit in de omgeving. Denk bijvoorbeeld aan oudere graangewassen zoals rogge, gerst en boekweit en aan de zogenaamde ‘vergeten’ Hollandse groenten. Veel variëren in de voeding eten is dus niet alleen goed voor de gezondheid, maar ook voor de natuur. De grootste problemen zie je bij palmolie, soja en vis. Palmolie zit in heel veel voedingsmiddelen. Doordat de ontbossing in de belangstelling staat, zijn er keurmerken gekomen die garanderen dat er geen nieuw bos gekapt wordt voor de teelt. Bijvoorbeeld het groene kikkertje van Rainforest Alliance voor koffie, cacao en bananen en het keurmerk RSPO Certified Sustainable Palm Oil. Het is

tegenwoordig verplicht om op producten te vermelden welke oliën en vetten gebruikt zijn. Voor soja is er een vergelijkbaar keurmerk: de Round Table Responsible Soy (RTRS). De meeste soja uit Argentinië en Brazilië wordt gebruikt voor veevoer, dus die worden ‘gegeten’ via vlees of zuivel. Producenten van sojaproducten letten steeds meer op een verantwoorde herkomst. Ze kiezen voor biologisch of soja geteeld in Europa. Niet alleen op land, maar ook in zee gaat biodiversiteit

verloren door wat er wordt gegeten. Dan hebben we het over overbevissing. Het is mogelijk om vissoorten te kiezen die niet overbevist zijn en waarvan de vismethode duurzaam is. Daarvoor kun je letten op het MSCkeurmerk of kijken in de VISwijzer. De zee herbergt nog heel wat culinaire verrassingen. DRUPPEL VOOR DRUPPEL Het mag duidelijk zijn: wat er op het bord ligt en niet wordt verspild doet er toe. O

PRODUCT

BROEIKASGASSEN (KG PER 100 GRAM)

Vlees (rund en varken)

2,793

Vlees (kip)

1,192

Kaas

0,793

Vis

0,636

0,491

Noten

0,319

Olie

0,218

Melkproducten

0,173

Bonen

0,132

Groenten

0,129

Graanproducten

0,127

Brood

0,101

Fruit

0,090

Aardappels

0,082

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

ZIJ & KUNST

DOOR FIEKE TISSINK

DOLLE

Nana’s Wie kent ze niet, de dolle Nana’s van Niki? Vrolijke, grote, bolle beelden van vrouwen. Dansend, springend, in beweging. Groot en klein, van textiel, polyester, papier-maché, gips of beton, maar altijd in knallende kleuren. Felgeel, knalrood, helblauw. Heerlijk zinnelijke beelden met volle, ronde billen en kleine hoofdjes. Ze werd er wereldberoemd mee, maar haar kunst werd niet altijd serieus genomen door critici. Te vrolijk wellicht? Tijd voor een nadere beschouwing van Niki de Saint Phalle en haar werk. 88

iki werd geboren in 1930 in Frankrijk als dochter van een bankier. Het gezin verhuisde toen zij drie was naar New York. Daar groeide ze op, had een moeizame relatie met haar ouders, trouwde jong en kreeg twee kinderen. Toen haar huwelijk niet langer stand hield ging ze in 1951 terug naar Europa, naar Parijs, waar ze met schilderen begon. Ze was autodidact. In 1955 ontmoette ze de Zwitserse kunstenaar Jean Tinguely met wie ze dertig jaar zou leven en werken. In de jaren zestig maakte ze voor het eerst naam met haar tirs of shooting paintings. Op een paneel bevestigde Niki voorwerpen die ze met een laagje gips bedekte. Aan de achterkant werden zakjes verf gemonteerd. Door met een jachtgeweer op de voorwerpen te schieten, liet Niki de werken ‘bloeden’: de verf droop over het witte gips. Eerst schoot ze zelf, gekleed in een maagdelijk wit pak. Later werden het happenings en kon het publiek participeren door zelf te schieten. Zo ontstond vanuit destructie een nieuw kunstwerk, gemaakt met de toeschouwers. Dat onverwachte was een belangrijk aspect bij deze kunstvorm: tijdens het schieten was immers niet duidelijk welke kleur verf er achter het voorwerp verstopt zat en hoe de verf over het oppervlak zou druipen. Toeval speelde een grote rol. Dergelijke schietpartijen, vaak samen met bevriende kunstenaars, werden regelmatig vastgelegd op film. Handig, want door deze performances te vertonen zette Niki zich op de kaart. Haar werk ging zo de wereld rond. Niki de Saint Phalle, de stoere vrouw met het dubbelloops jachtgeweer, die haar eigen werk aan flarden schiet. Fascinerend. Zelf zei ze erover: “Ik schoot op mannen, de kerk, de maatschappij, die vrouwen onderdrukten. Het werd een verslaving. Het schieten bevrijdde mij van diepe frustraties geworteld in het benauwende, rigide milieu van mijn jeugd. Het was een geweldig gevoel om op een schilderij te schieten en te zien hoe het veranderde. Het was opwindend en sexy, maar ook tragisch omdat we tegelijkertijd getuige waren van geboorte en dood.”

Jean Tinguely en Niki de Saint Phalle, Le Cyclope- la Tête, 1970, Museum Tinguely, Bazel.

Een vrouwelijke kunstenaar nader bekeken. Haar werk, haar leven en de waardering voor haar werk. Deze keer is dat Niki de Saint Phalle (1930-2002).

Gwendolyn, 1966, Bazel.

ZIJ & KUNST

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

ZIJ & KUNST

NANA’S Maar met haar Nana’s zou Niki pas echt naam maken. Voordat ze haar eerste vrolijke Nana schiep, vormden haar vrouwenbeelden vooral een aanklacht tegen het stereotype beeld van de vrouw als maagd, hoer en moeder. Zo maakte ze enkele meer dan levensgrote, spookachtige bruiden. Langzaam maar zeker veranderden haar vrouwen echter in de ronde, sterke Nana’s. In 1964 verschijnt haar eerste Nana, geïnspireerd door een zwangere vriendin, zo wil het verhaal. Vrolijke oermoeders zijn het, de rondborstige Nana’s. Niki zag de vrouw als bron van alles. De Nana werd het symbool voor de krachtige vrouw. Zelf zegt Niki: “Ik zie ze als voorboden van een nieuw matriarchaal tijdperk. Ze representeren de onafhankelijke, goede, vrijgevige en blije moeder.” Met de Nana-beelden maakte Niki een feministisch statement in de tijd dat de vrouwenbeweging in opkomst was. De ultieme Nana maakte ze in 1966, samen met haar partner Jean Tinguely en de Finse kunstenaar Per Olof

Ultvedt: Hon. In opdracht van het museum voor moderne kunst in Stockholm vervaardigd.. Hon was een reuzen Nana, liggend op haar rug met de benen gespreid. Op die plek zat de ingang: de bezoekers liepen door de vagina naar binnen. Binnen waren verschillende ruimtes met eettentjes, een aquarium, een glijbaan, een schilderijenwand en een melkbar, in een van de borsten van de Nana. Waarom moest een museum saai zijn, vroegen de makers zich af? Waarom zou een museum niet een interactieve presentatieplek kunnen zijn, een soort ‘cultuurstation’, geïnspireerd op de kermis? Hon werd een hit. De bezoekers stroomden toe. Na drie maanden werd echter de hele installatie vernietigd en verwijderd. Dat was altijd het plan geweest: een tijdelijke tentoonstelling die wordt opgezet en weer verdwijnt. Net als de kermis. Het hoorde bij de destructieve kant van de kunst van Niki de Saint Phalle en Jean Tinguely in die jaren. Tinguely zou hieraan vasthouden terwijl Niki juist de vrolijke kant van haar kunst ging benadrukken.

Niki de Saint Phalle, rechts in streepjestrui, in het Stedelijk Museum Amsterdam in 1962, met naast Jean Tinguely.

Niki de Saint Phalle, de stoere vrouw met het dubbelloops jachtgeweer, die haar eigen werk aan flarden schiet

Twee opblaas Nana’s uit 1968. 90

PARIJS Na Hon regende het opdrachten voor Niki de Saint Phalle, soms voor haar alleen, vaak samen met Tinguely en soms ook met andere kunstenaars. Toen Tinguely de opdracht kreeg om in Parijs, naast Centre Pompidou en bij het Muziekcentrum, een fontein te maken, ging hij alleen akkoord als zijn vrouw ook mee mocht werken. Samen ontwierpen ze zestien beelden voor de fontein. De zwarte, mechanische beelden zijn bedacht door Tinguely, de vrolijke, bontgekleurde vormen zijn uiteraard van De Saint Phalle. De muziek van Igor Stravinsky was de inspiratiebron: de grote vogel in de fontein is de Vuurvogel uit zijn balletmuziek. De beelden staan verspreid in de vijver en draaien en spuiten dan het een

lust is. Alsof ze een balletvoorstelling opvoeren. Dat was ook de bedoeling van het kunstenaarsduo: een feestelijke fontein, waar het plezier vanaf spat. En in tegenstelling tot Hon is deze fontein nog altijd te bewonderen. Neem er in de zomer een kijkje – ’s winters is de fontein niet in werking en licht het geheel er wat zielig bij. Maar in de zomer is het een spektakelstuk. WAARDERING In Toscane creëerde Niki haar levenswerk. Samen met Tinguely, van wie ze scheidde maar met wie ze wel levenslang bleef samenwerken, schiep ze hier een tuin met manshoge vrouwenbeelden en andere sprookjesachtige figuren, de Giardino dei Tarocchi. Hier OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

ZIJ & KUNST

woonde ze zelf lange tijd. Naast de groots opgezette beelden zette Niki ook een parfum op de markt waarmee ze enorm veel succes had. Niki en haar dolle Nana’s werden en zijn nog altijd een begrip. Rebelse Niki kreeg erkenning. Menig museum voor hedendaagse kunst heeft werk van haar in de collectie en er zijn talrijke tentoonstellingen georganiseerd rondom haar werk. Toch kleeft aan haar kunst en die van Tinguely nog weleens het imago van outsider-kunst. Maar dat kon haar niets schelen, zoals ze zelf ooit zei: “We zijn avonturiers in de kunst, en dan maakt het niet uit of iets er traditioneel uitziet of niet. We vonden het veel belangrijker om op straat via ons werk met een groot publiek te communiceren, zoals ook de functie van kunst was in de middeleeuwen. Veel moderne stadscentra zijn zo grijs en verdrietig. Toen ik in het station van München een Engel mocht neerzetten, kwamen er mensen op me af die die kleuren tussen al dat beton heerlijk vonden. Voor die mensen werk ik.’” Het zware beeldhouwwerk eiste wel zijn tol. Niki kreeg last van haar longen door het werken met polyester. Ze stierf op 71-jarige leeftijd in San Diego. Gelukkig blijft veel van Niki’s gedachtegoed springlevend door haar vrolijke, wulpse Nana’s. O

ZIJ & KUNST

Hon was een reuze Nana, liggend op haar rug met de benen gespreid. Op die plek zat de ingang: de bezoekers liepen door de vagina naar binnen

Stravinsky fontein in Parijs 92

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

BOOTLEVEN

SCHOON SCHIP

WONEN OP EEN VARENDE BOOT De trossen losgooien als je uit je werk komt en in slaap gesust worden door het klotsen van de golven. Voor deze drie vrouwen is dat de dagelijkse werkelijkheid.

DOOR LISETTE WOUTERS

WONEN OP EEN SCHIP Officieel mag je in Nederland niet op een schip wonen. Een adresregistratie is hier namelijk verplicht en je kunt je niet inschrijven op een varend schip. Op een aantal plaatsen wordt het wel gedoogd. Brigitte: “Ons schip ligt in een haven in Lelystad, de enige commerciële haven van Nederland waarvan de gemeente tolereert dat je er woont.” Ook Yvette staat officieel bij de gemeente ingeschreven. “Mijn thuishaven ligt in Rotterdam, er liggen hier meerdere boten die bewoond zijn. Het havenkantoor is ons adres.” De meeste scheepsbewoners staan echter ingeschreven bij familie of vrienden. Om die reden is het ook niet bekend hoeveel mensen er in Nederland op een schip wonen. Simone: “Ik sta nu ingeschreven in het vakantiehuis van mijn schoonouders. We willen wel graag een officieel adres, dus we zijn nu een vaste ligplaats aan het aanvragen in Leeuwarden.” Het belangrijkste verschil tussen een woonboot en een schip is dat een woonboot niet bedoeld is om mee te varen, hij heeft geen eigen motor. Daarnaast is een woonboot meestal aangesloten op water en elektriciteit, terwijl een varend schip vaak zelfvoorzienend is met een watertank, een gastank en accu’s aan boord.

‘N

ee dat is niet koud, ja het is een tiny house en nee het schommelt niet de hele dag’. Dat stond op de verhuiskaart die Yvette de Jong (40) vorig jaar de wereld in stuurde toen ze op een zeilscheepje ging wonen. “Mensen associëren water met kou, heb ik gemerkt. Daar wordt altijd als eerste naar gevraagd”, vertelt Yvette. “Ik heb een petroleumkachel aan boord dus het is er behaaglijk warm, kan ik je vertellen.” “Al mijn hele leven ga ik naar het water als ik onrustig ben. Het heeft voor mij iets magisch, ik word er kalm van. Toch had ik tot tien jaar geleden nog nooit gezeild - ik werd al misselijk op de boot naar Texel. Toen ik kennismaakte met de watersport, verlangde ik echter al snel naar een eigen bootje. Tegelijkertijd wilde ik kleiner gaan wonen zodat ik als eindredacteur minder in vaste dienst kon gaan werken en meer kon gaan freelancen. Toen ik vanuit het appartement van een vriend uitkeek op een haven, zag ik dat een deel van de schepen daar

BOOTLEVEN

bewoond was. Dat bracht me op een idee, zo kon ik mijn twee wensen combineren! Na twee jaar voorbereiding zette ik mijn huis te koop en ging ik aan boord van mijn scheepje Triskele. Triskele is een polyester zeilschip van 7.60 meter lang, gebouwd in 1980. Als ik ’s avonds na mijn werk de steiger op stap, voelt het niet alleen als thuiskomen maar ook als vakantie. Het helpt ook wel dat ik in een mooi Rotterdams havengebied lig met veel terrasjes en een paar enorme palmbomen. ’s zomers zit ik veel buiten, in de kuip. Vanuit de kuip loop je de kajuit in, waar een keukentje met een tweepits gasstel zit. Dat is best een uitdaging als je van koken houdt, maar toen mijn ouders met Kerst kwamen eten, wist ik ze toch een viergangendiner voor te schotelen. In het verlengde van de keuken staan een tafel en twee bankjes met wat bergruimte eronder. Daarnaast is een toilet en wat ruimte voor kleding. In de punt van de boot zit mijn bed. Een douche heb ik niet, maar in de haven zijn hele mooie publieke badkamers die keurig worden onderhouden. Eigenlijk heb ik woonruimte aan het water met zeven badkamers en personeel.

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

BOOTLEVEN

Voordat ik aan boord ging moest ik flink ‘ontspullen’. In mijn huis had ik een walk in closet, nu woon ik in een soort walk in closet. Ik vind het heerlijk om zo weinig spullen te hebben, het geeft me rust en vrijheid. De grootste luxe is natuurlijk dat ik kan gaan varen wanneer ik wil. Wonen op een schip kun je zo duur maken als je zelf wilt, maar voor mij is het een besparing. Ik heb geen hypotheek en ik betaal met mijn kleine bootje niet veel voor een ligplaats. Ik betaal nu per jaar wat ik voorheen in twee maanden aan woonlasten kwijt was. Daar komen nog wel wat onderhoudskosten bij, maar met een klein scheepje van polyester loopt dat niet zo hoog op als bij een boot van hout of staal. Er zijn mensen die het dom vinden dat ik als vrouw alleen

BOOTLEVEN

op een schip ga wonen, maar de meesten vinden het wel stoer. Ik sta mijn mannetje wel. Als ik ga varen neem ik wel vaak vrienden of familie mee, want ik heb nog net iets te weinig ervaring om bijvoorbeeld in mijn eentje ergens aan te leggen. Dat is een kwestie van oefenen en 2017 staat voor mij in het teken van gewoon dóen. In de toekomst wil ik namelijk veel meer gaan varen. Als ik straks volledig als freelancer werk, ben ik immers niet meer aan een locatie gebonden. Ik heb geen idee of ik nog ooit in een huis zal gaan wonen. Ik zeg wel eens gekscherend dat ik niet eens weet wat ik vanavond ga eten, laat staan dat ik weet wat ik volgend jaar doe. Ik leef nu. Zover ik vooruit kan kijken, houd ik het nog wel even uit met Triskele!”

YVETTE ‘In mijn vorige huis had ik een walk in closet, nu woon ik in een soort walk in closet’

ls kind was Simone Kippers (27) al dol op platbodems, de historische Nederlandse zeilschepen met een platte onderkant. Later koop jij ook zo’n schip, zei haar vader dan. “Dat ik er nu één gekocht heb verbaast me niet, maar dat ik er ook op woon, dat had ik nooit gedacht”, vertelt Simone. Met haar vriend Maarten Mannaerts woont ze op een 22 meter lange tjalk, een schip met een bolle kop en een bolle kont.” “Ik zeil mijn hele leven al. Vroeger gingen we vaak op vakantie of weekendjes weg met het zeiljacht van mijn ouders. Ze hadden ook een klein bootje van drie meter, daarin leerde ik zeilen. Vanaf mijn zestiende ging ik zelf bootjes huren om met vrienden te gaan zeilen en elke zomer werden de boten groter. Nu werk ik als bemanningslid op een charterschip, een schip voor toeristenvakanties. Vooral in het seizoen ben ik regelmatig een paar maanden van huis. Daarnaast maak ik producten van oude zeildoeken, zoals tassen, portemonnees en boekjes. Toen ik een paar jaar geleden op zoek was naar een eigen woning, dacht ik: waarom ga ik niet op een schip wonen? Het kostte me ruim een jaar om deze tjalk te vinden. In dat jaar ontmoette ik Maarten, die ook beroepsmatig vaart. Hij kon zich helemaal in mijn woonplannen vinden en al snel ontstond het idee om samen op het schip te gaan wonen. Sinds januari is het ons huisje. Het mooiste huisje dat ik me maar kan voorstellen. Ik geniet van de sfeer van ons huis, het heeft karakter. Het werd in 1914 gebouwd als vrachtschip en heeft sindsdien zijn eigen leven geleid. Maarten en ik benaderen haar soms ook als een personage. Als we weer eens over de rekeningen gebogen zitten, kloppen we op de wand en zeggen we: ‘Je bent weer goed in de watten gelegd, schatje.’ Ja, een schip heeft wel veel onderhoud nodig. ‘Koop een boot, werk je dood’ is een veelgehoord gezegde

in de zeilwereld. In aanschaf mag een schip dan niet zo duur zijn als een huis, als je al het onderhoud erbij optelt, kom je denk ik ongeveer op hetzelfde uit. Alleen heb ik voor dat geld liever een eigen schip dan een eigen huis. Toen ik dit schip in januari 2017 kocht, was het al ingericht als woonschip. In de roef, een kleine ruimte achter op het dek, staat mijn naaimachine. Vanuit de roef daal je af het ruim in. Waar vroeger de vracht vervoerd werd, vind je nu een zithoek met een bank, een keuken met een eethoek, een badkamer, een slaapkamer en een washok. Omdat het plafond al op 1.90 meter zit, voelt onze zeventig vierkante meter woonruimte wel wat kleiner dan een huis. Het meest van alles geniet ik van de vrijheid. Ik weet nog dat we in januari voor het eerst met ons schip gingen varen. We kochten haar op een werf in Leeuwarden en na een paar weken voeren we naar onze ligplaats in Franeker. We keken elkaar aan en voelden: vanaf nu kunnen we gaan en staan waar we willen en ons huis

SIMONE ‘We kunnen gaan en staan waar we willen en ons huis overal mee naartoe nemen’ OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

BOOTLEVEN

overal mee naartoe nemen. Wat een heerlijk gevoel! Sindsdien hebben we een paar maanden in Franeker gelegen en nu liggen we op een prachtig plekje midden in het dorp Heeg. Als ik hier de boot op stap, krijg ik meteen een vakantiegevoel. Overal om ons heen groeit riet en we zien de hele dag mensen in kano’s en kleine bootjes varen en watersportactiviteiten doen. Als we het hier weer gezien hebben, varen we gewoon naar een nieuwe ligplaats. Het enige dat ik soms mis, is een tuin. Die hebben we niet, al zijn we wel omgeven door natuur. Ik weet niet of ik nog ooit in een huis zal wonen, het zou kunnen dat ik in de toekomst behoefte krijg aan het comfort, al kan ik me dat nog niet voorstellen. Ik vind het wel prima om nog niet te weten wat de toekomst brengt. De komende jaren is dit schip in elk geval een blijvertje.”

ls het zonnetje ook maar een beetje schijnt zijn Brigitte van Wegen (43) en haar zoon Ingmar (10) buiten te vinden. “Op een schip ben je veel meer verbonden met de natuur dan in een huis. Als het regent hoor je dat en als het waait voel je dat”, vertelt Brigitte. Ze woont op een 119 jaar oude tjalk, een zeilend vrachtschip. “We worden ’s ochtends wakker met het gekwaak van jonge eendjes en genieten ’s avonds van de meest geweldige zonsondergangen. ‘Mooi hè, mam’, zegt Ingmar dan tegen mij. Dat zijn echt geluksmomentjes.” “Het leven op een schip is een leven van uitersten. Zo mooi en romantisch als het klinkt, is het ook. Maar het breekt me ook wel eens op. Ik ben namelijk constant aan het schuren, schilderen, slijpen en lassen om de boot te onderhouden en repareren. Dat kost niet alleen veel geld, ik zou die klustijd ook liever met mijn zoon doorbrengen. Vorige week kon ik geen spelletje met hem spelen omdat ik het toilet moest repareren. De slang van de toiletpot was losgeschoten, waardoor de inhoud van de pot op de bodem van mijn schip dreef. Ik moest letterlijk met mijn handen in de drek. Toen stond de wanhoop me wel even nabij. Toch weegt niets op tegen de enorme vrijheid die wonen op een schip met zich meebrengt. Als ik op vrijdagmiddag van mijn werk kom kan ik de trossen losgooien, de motor starten en de haven uitvaren. Dan gooien we ergens in de havenkom ons anker uit, of we varen een dagje naar Volendam, Enkhuizen of Hoorn. Op maandag voelt het echt alsof ik een week op vakantie ben geweest. Mijn ex en ik hadden een klein zeilbootje. Daarmee voeren we op een dag langs een binnenvaartschip in Zeewolde waar mensen op leken te wonen. We legden contact met ze en mochten even binnen kijken. We waren onder de indruk, het was helemaal niet klein of armoedig zoals we dachten. Dit wilden wij ook! Als starters op de woningmarkt waren we begonnen in een nieuwbouwwijk, maar dat was niet echt ons ding. In 2006 vonden we dit 98

BRIGITTE ‘Ik stond onder de douche met een hoofd vol shampoo, toen het water op was’ varend woonschip. Toen de relatie stukliep ben ik drie jaar van boord gegaan. Twee jaar geleden zijn Ingmar en ik weer op het schip gaan wonen. Het staat op mijn naam en ik vind het nog steeds fantastisch. Deze Groninger Boltjalk genaamd ‘Horizon’ is in 1897 gebouwd in Zaandam, de eerste schipper was een turfschipper. Na de oorlog werd dit het eerste charterschip van Nederland – een schip voor de betalende passagiersvaart. Toen wij het kochten vonden we onder in het ruim een doos met daarin alle logboeken van 1958 tot 1999. Die staan vol met berichten van de mensen die tochtjes hebben gemaakt met dit schip. Toen we de Horizon kochten vroegen veel mensen waar we aan waren begonnen. Eenmaal aan boord vinden ze het meestal toch wel leuk. Vriendjes van Ingmar reageren vaak verbaasd: ‘Kun je hier gewoon douchen? En hebben jullie gewoon centrale verwarming? Wat luxe!’ We hebben inderdaad centrale verwarming, maar die draait op diesel dus daar ben ik zo zuinig mogelijk mee. Eerst gaat de houtkachel aan, pas als het vriest draait de CV op volle toeren. Ik vind zelf dat we met

honderd vierkante meter leefruimte best ruim wonen. Ik blijf een vrouw, dus ik heb wel een paar dozen schoenen onder mijn bed staan, maar verder heb ik niet zoveel nodig. Het enige dat je zou kunnen missen op een boot, is het gemak dat je in een huis hebt. Als je een lichtknopje omzet gaat de lamp aan en als je de douchekraan opendraait komt er warm water uit. Dat is hier ook zo, maar het is minder vanzelfsprekend. Elektriciteit krijgen we via accu’s of walstroom, dat betekent dat we maar één stop hebben. Ik kan niet tegelijkertijd de wasmachine, de droger, de tv en de vaatwasser aanzetten. Ik heb ook wel eens in de douche gestaan met een hoofd vol shampoo, toen het water op was. Daar stond ik dan in mijn badjas met mijn ingezeepte hoofd bij de waterput, de slang aan te koppelen om de watertank bij te vullen. Dat gebeurt je maar één keer. Of ik ooit in een huis ga wonen? Ik kan niet in de toekomst kijken, maar de komende jaren hoop ik op een schip te blijven wonen en samen met Ingmar de zeeën en oceanen te verkennen.” O OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

KUNST & CULTUUR

Op eigen benen staan. Daar tekent zij voor.

Met onder andere

Het Liliane Fonds helpt haar met protheses en revalidatie. Helpt u mee? Lilianefonds.nl 100

BOEKEN

FILM & TV

• Marian Mudder • IJsheiligen • Tabé Java, Tabé Indië

• Girls • Maria • L’amant Double • Casa Romana • Les Fantômes d’Ismaël • Puck en Hans

KUNST

PODIUM

REIZEN

• De Parade • De Getemde Feeks

• Aarhus

OPZIJ I NR. 6 I 2017

101

KUNST & CULTUUR/INTERVIEW

DOOR NICO HOFSTRA BEELD CORBINO

KUNST & CULTUUR/INTERVIEW

Actrice en schrijfster Marian Mudder (59) kampte jaren met angst en paniekaanvallen en schreef hierover het boek Sofasessies, hoe therapie mij niet heeft geholpen en vooral waarom niet. Ze beschrijft hierin haar kruistocht langs reguliere psychotherapeuten en tal van alternatieve therapieën. “Niemand komt ongehavend uit de strijd, maar je maakt mij niet wijs dat we niet een stuk beter uit dat gevecht kunnen komen.”

“M

ijn boek komt voort uit een cruciaal moment tijdens een van mijn vroegere therapiesessies”, vertelt Marian Mudder die vanaf haar 28ste ruim twintig jaar van therapie naar therapie hobbelde. “De eindconclusie van een therapeut was: je moet jezelf maar als invalide beschouwen. De manier waarop ik indertijd werd afgeschreven vond ik te gek voor woorden. Die opmerking heb ik altijd onthouden en ben ik door de jaren heen steeds schandaliger gaan vinden. Daarom ben ik waarschijnlijk zo fanatiek geworden. Ik zal ze eens wat laten zien, dacht ik! Er komt een strijder in me los wanneer iemand me vertelt dat ik iets niet kan.” Je beschrijft in je boek tal van therapieën die vooral niet werkten. Wat ging er mis? “Ik begon met reguliere psychotherapie. Daar was ik snel klaar mee. Daarna ben ik dingen gaan doen als Speyertherapie, Primal Scream en Avatar. Dat is heus niet allemaal nutteloos gebleken, ik heb overal wel iets bruikbaars uitgepikt. Maar in de basis ging ik me er geen klap beter van voelen want ik bleef last houden van somberte en angsten. En met alle wijsheid van nu weet ik dat het belangrijkste aspect in veel therapieën wordt

OM VAN TE 102

houden

overgeslagen. Namelijk dat het moet gaan over zelfcompassie en zelfwaardering. Dat is het allerbelangrijkste. Alle angst komt voort uit de (onbewuste) angst dat er niet van je gehouden wordt, uit zelfafwijzing dus. In therapie ligt de focus voortdurend op wat er mis is gegaan in iemands leven en op het idee dat er iets gefikst moet worden, dat je niet goed bent zoals je bent. Terwijl waar het uiteindelijk om draait is jezelf leren waarderen precies zoals je bent, om vrede in en met jezelf te vinden. Pas dan gaat er een nieuwe wereld voor je open. Ik heb er jaren over gedaan om daar überhaupt achter te komen.” Wat heb je met dit boek willen aankaarten? “Dat er verschil bestaat tussen overleven en leven. Overleven gaat over watertrappelen en je best doen het hoofd boven water te houden. Kortom: angst. Leven gaat daarentegen over ontspanning en met vertrouwen in het leven staan. Dat wordt ons niet geleerd op school en vaak krijgen we dat (met de beste bedoelingen) ook niet in onze opvoeding mee. Er wordt je geleerd te presteren, hoe een succesvol consument te worden, maar wie je bent en hoe het leven in elkaar zit dat zoek je zelf maar uit. En precies daar lopen heel veel mensen op stuk. Ik denk dat het heel belangrijk is dat we daar aandacht aan gaan besteden. Meditatie of mindfulness in de klas zou al een

‘De eindconclusie van een therapeut was: je moet jezelf maar als invalide beschouwen. De manier waarop ik indertijd werd afgeschreven, vond ik te gek voor woorden’ OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

103

KUNST & CULTUUR/INTERVIEW KUNST & CULTUUR

KUNST & CULTUUR/INTERVIEW

goed begin zijn. Daar creëer je een betere samenleving mee. Wat mijn boek daaraan kan bijdragen? Ik zie het vooral als een leerzame wegwijzer. Ik heb een kronkelige weg afgelegd om te komen waar ik nu ben. Ik heb mijn verhaal opgeschreven in de hoop dat een ander misschien een paar obstakels kan overslaan en de binnenbocht kan nemen..” Heb je er ooit aan getwijfeld of er wel een oplossing voor je was? “Nee, Ik was ervan overtuigd dat ik niet op deze wereld was gekomen zonder dat er heling mogelijk was. We lopen op deze wereld allemaal met emotionele pijn rond. Niemand komt ongehavend uit de strijd, maar emotioneel herstel is mogelijk.” Je bent actrice geworden. Is dat niet een opmerkelijke keuze voor iemand die kampt met angsten? “Ik heb het mezelf inderdaad niet makkelijk gemaakt, maar ik geloof in facing your demons. Ik ben juist al die angsten onder ogen gekomen. De comfortzone lijkt een ideale plek, maar je komt er geen stap verder mee. De keuzes die ik maakte hebben me een ontzettend interessant leven opgeleverd. Acteren was voor mij een manier om met mijn gevoel in contact te komen. Ik werd gecast voor sterke, harde vrouwen. Het tegenovergestelde van wat ik in werkelijkheid ben. Ik was een ijskonijn waarachter een geheim leven schuilging. Het leek de ideale methode om me te handhaven in de wereld. Paniekaanvallen had ik niet op de set, maar altijd thuis. Ik heb me heel lang overal doorheen gebluft.” In je boek schrijf je over de keuze om geen moeder te worden. “Ik heb nooit kinderen gewild. Het is iets wat je van alle kanten krijgt opgedrongen. Het zaligmakende huwelijk en het krijgen van kinderen. Door het ontbreken van voorbehoedsmiddelen hadden vrouwen eeuwenlang geen keuze of ze wel of geen kinderen wilden hebben. Ik ben van de eerste generatie die dit zelf kon bepalen. Voor mij was het logisch en veel interessanter om een andere weg in te slaan. Ondanks die keuze had ik toch een bepaald beeld waar ik aan moest voldoen van mezelf. De drang om een goede partner te zijn was een reden voor mij om in therapie te gaan. Ik vond mezelf namelijk niet een vrouw om van te houden. Dat was overigens een betere titel voor mijn boek geweest: Een vrouw om van te houden. Voldoen aan dat beeld was in eerste instantie mijn voornaamste doel tijdens die sessies. Ik wilde mijn eigen weg gaan én voldoen aan de verwachtingen van mijn omgeving. Ik bevond me in een spagaat. Ik heb het idee dat met name mannelijke therapeuten heel weinig besef hebben van het wezen van de vrouw, hoe moeilijk veel vrouwen het vinden zichzelf te accepteren en onder welke druk ze staan van buitenaf. 104

Ik denk dat het voor mannen toch een ander verhaal is.” Vanaf september ga je met je solovoorstelling Sofasessies de planken op. Hoe gaat dat eruitzien? “Haha, ik wou dat ik het wist! Hoe we dat precies vorm gaan geven weet ik nog niet. Deze zomer zal dan ook vooral bestaan uit schrijfsessies met Koos Terpstra, mijn regisseur. Theater is immers wat anders dan een boek schrijven. Wel vind ik het mooi dat alles samenkomt op het toneel: het acteren, het schrijven en mijn interesse in psychologie. Naast de meer serieuze onderwerpen die ik wil aansnijden, zal de nadruk vooral liggen op humor. Bedenk wel, alleen op het toneel staan met mijn eigen materiaal is iets wat ik nog nooit gedaan heb.” Is dat een nieuwe angst die je moet overwinnen? “Zo zie ik het niet. De angsten die ik had waren irreëel,

‘Ik werd gecast voor sterke, harde vrouwen. Het tegenovergestelde van wat ik in werkelijkheid ben. Ik was een ijskonijn waarachter een geheim leven schuilging. Het leek de ideale methode om me te handhaven in de wereld’

daar was ik me altijd van bewust. Daar heb ik gelukkig geen last meer van. Dit is gewoon een spannende uitdaging. Ik weet helemaal niet goed wat ik allemaal in m’n eentje op het toneel kan. Het welbekende: ga ik het wel kunnen? Het grote verschil is dat ik nu weet hoe ik hiermee moet dealen. Ik heb geen vliegende stress of paniekaanvallen meer. Gezonde spanning is gelukkig te behappen. En laten we eerlijk zijn, er is niets leukers dan een nieuwe uitdaging.” Je wordt begin volgend jaar zestig, een kroonjaar, ga je het dan rustiger aan doen? “Haha, ik kan niet wachten joh. Ik moet er vreselijk om lachen. Hoe surreëel. Het klinkt cliché, maar ik voel me niet oud. Ik voel me leeftijdsloos en heb om de haverklap het gevoel dat ik aan een tweede of derde jeugd begin. En hoe gaan we die jeugd invullen? Ik hoop meer te gaan schrijven, reizen en op het toneel te staan. Ik ga de toekomst zonder angst tegemoet, ik ben onverschrokken!” O Marian Mudder - Sofasessies €17,99 (Ambo Anthos uitgevers )

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

105

KUNST & CULTUUR/BOEKEN

OOMEN STROOMT OVER

Francine Oomen - Oomen stroomt over €24,99 (Nijgh & van Ditmar)

Hoe is het om voor volwassenen te schrijven? “Heel plezierig! Ik kan nu helemaal

'los' gaan. Ik kan dingen onderzoeken en beschrijven op mijn eigen level. Dat geeft een groot gevoel van vrijheid.” Het is geen 'normaal' boek met verhalen, maar een met tekeningen, een graphic novel. Waarom koos je daarvoor? “Het is een totaal ander proces iets met je handen te maken, dan met een computer. Het komt van een andere plek. En het raakt bij de lezer ook een andere plek, denk ik. Ik heb de keuze niet bewust gemaakt. Nadat ik gestopt was met het Hoe overleef ikhoofdstuk, wilde en kon ik alleen nog maar tekenen. Dat voedde me en maakte me blij. Daar heb ik me door laten leiden, door dat gevoel. Dat was best spannend natuurlijk, want nieuw en zonder enige garantie. Maar daar is het meest te vinden,

volgens mij, op die plek waar geen garanties zijn, maar wel mogelijkheden.” Is het moeilijk om over persoonlijke onderwerpen te schrijven? “Soms... als het pijn doet, als er veel emoties omhoog komen, zoals bij het stuk over mijn moeder. Maar ik heb ontdekt dat als ik dat doe het juist opruimt en oplucht. De andere 'persoonlijke' dingen, zoals de bloederige toestanden, libido en de breinblubber- situatie, dat vind ik niet moeilijk. Eigenlijk was het heel leuk om dat in beeld te brengen.” Wat is de beste tip voor vrouwen die net in de overgang zitten en dezelfde klachten als jij destijds hebben? “Wees er open over, hou je niet groot. Laat je niet door de huisarts of

maatschappij (Thomas Pikety). Dit onderwerp raakt me heel persoonlijk, ook vanwege mijn eigen achtergrond en daar wilde ik iets mee in mijn werk.” Ook zelf weleens mee te maken gehad? “Klassenverschillen spelen een grote rol in mijn geschiedenis, in de familie en het gezin waarin ik opgroeide. Mijn ouders waren in feite afkomstig uit een andere sociaalmaatschappelijke klasse, hadden een groot verschil in opleidingsniveau en culturele bagage. Dat zorgde op termijn voor vervreemding binnen hun huwelijk en ook bij mij. Ik denk dat het me heeft geholpen om beide kanten te observeren en te begrijpen. Hun huwelijk hield geen stand, ondanks de grote liefde die ze ook voor elkaar zijn geweest. Die liefde, die vervreemding en die worsteling leidde soms tot ouderlijke onmacht. Teveel verdriet delen met je kinderen, bijvoorbeeld. Niet uit onwil of gebrek aan liefde, maar uit onmacht, onvermogen. Dat is een

groot thema in deze roman. Dat je het heel goed wilt doen, dat er veel liefde is, maar dat het toch verkeerd kan gaan.” Muziek speelt een belangrijke rol in het boek. “Muziek speelt een belangrijke rol in al mijn boeken maar IJsheiligen heeft min of meer een eigen soundtrack gekregen. Ik luister tijdens het schrijven niet naar muziek, dat leidt teveel af. Maar soms onderbreek ik het schrijven van een scène om naar een stuk muziek te luisteren dat bij de sfeer van de scène, de stemming van het personage past. Een adagio van Haydn, een snel jazznummer van Sonny Rollins. Een van de personages is een fervent tangodanser. Dat ben ik zelf ook jaren geweest, dus ook in dit boek (net als in twee eerdere dichtbundels) speelt die dans en die muziek een rol. Dat zal ook met het thema verlangen te maken hebben, tango is vleesgeworden verlangen. Het is de muziek van arme

Europeanen die naar Argentinië migreerden voor een beter leven, nooit meer terugkeerden en altijd bleven terugverlangen. Als vrouw dans je ook achteruit bij de tango, alsof je wilt blijven kijken naar iets dat je achterliet.”

rancine Oomen schreef veel kinderboeken, waarvan de boekenreeks Hoe over leef ik wel de bekendste is. Ze verkocht ruim drie miljoen boeken, die onder meer werden vertaald in het Koreaans, Zweeds, Hongaars, Duits en Tsjechisch. Ondertussen was ze oververmoeid, strandde haar relatie en moest er ook nog eens een nieuw boek af. “Ik was 52 en vond er geen bal meer aan om mezelf te zijn.” Het begon met breinblubber: de telefoon lag in de vriezer (en deed het nog), de huissleutels lagen in de wandelschoenen (logisch toch, je komt thuis, doet je schoenen uit en legt je sleutels erin) en de creditcard in de wasmachine (die deed het niet meer). Ze liep drie stappen en wist niet meer wat ze aan het doen was,

en als iemand op straat haar aansprak had ze geen flauw idee wie dat was. Ze durfde het tegen niemand te zeggen, want ze was bang om niet meer voor vol te worden aangezien en terecht te komen bij haar moeder op de gesloten afdeling van het verpleeghuis. Francine was bang, onzeker, labiel, boos en gespannen en had geen idee wat er aan de hand was. Het bleek de overgang te zijn. Maar de overgang begint toch pas als je niet meer menstrueert? Nee hoor, de peri-menopauze kan al eerder beginnen. Het boek, of eigenlijk graphic novel, illustreerde ze zelf en geeft met veel humor tips om met deze periode om te gaan.

Tonk woonde voor de research van deze roman zelf ook een jaar in Kiev.

gynaecoloog met een kluitje (receptje) het riet in sturen. Zorg goed voor jezelf in plaats van voor anderen. Doe waar je stiekem al zo lang van droomt, ook al zijn er geen garanties (beleg een vergadering met de beren op de weg). Kijk wat er onder je vloerkleed ligt en ga in therapie als daar ook maar enige aanleiding toe is. Tem je Tang en zoek je Kloek.” Wat heeft u met bramentaart? “Het voedt me, ik word er blij van. En ik maak 'm natuurlijk zelf! Ook met mijn handen.” Ligt u nog vaak wakker 's nachts? “Bij vlagen, ja. Maar Tang (mijn innerlijke slavendrijver en zeiksnor) teistert me niet meer, en dat maakt het wakker liggen een stuk minder onaangenaam.”

IJSHEILIGEN

otsende wereldbeelden in één familie, dat is het belangrijkste thema in IJsheiligen. Meindert heeft een halfbroer ergens op deze wereld rondlopen, maar daar praat zijn familie nooit over. Totdat zijn moeder ouder en vergeetachtig wordt en af en toe iets over hem vertelt. Meindert wil zijn oudere halfbroer gaan zoeken, want misschien komt hij er via hem achter wie zijn vader is. Hij vindt Erik, maar het is een totaal ander type dan hij. IJsheiligen is de tweede roman van Florence Tonk. In 2006 debuteerde zij met de dichtbundel Anders komen de Wolven, de tweede bundel Rijgen kwam uit in 2013. Haar debuut als schrijfster was in 2010 met Blijf bij ons, over een vrouw die met haar vriend verhuist naar Kiev. Ze kan er niet aarden en besluit alleen op het platteland te gaan wonen. Ze raakt steeds meer verbonden met de gemeenschap van het voormalig sovjetdorp en komt achter een duister geheim.

106

Ouderlijke onmacht, klassenverschillen en de krochten in de menselijke ziel zijn belangrijke thema’s in IJsheiligen. Wat heb je daarmee? Ik vind klassenverschillen een onderschat thema, hoewel de aandacht wel groeit. De mythe van de meritocratie, je kunt worden wie je wilt zijn ondanks je achtergrond, begint scheuren te vertonen. Van een dubbeltje naar een kwartje, mits je maar hard genoeg leert en je best doet, blijkt lang niet voor iedereen te werken. Dankzij onderzoek dat aantoont hoe lastig het is voor hoogopgeleide migrantenkinderen om een stage te bemachtigen, of het effect van het leenstelsel voor studiefinanciering waardoor steeds meer kinderen uit minder hoogopgeleide en welgestelde gezinnen besluiten om niet door te leren. Door het groeiende belang dat vermogen speelt bij succes in de

Florence Tonk – Ijsheiligen €18,99 (Nieuw Amsterdam)

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

107

KUNST & CULTUUR/BOEKEN

PSYCHOLOGISCH HANDBOEK VOOR DE NIET ZO PERFECTE VROUW

feest der herkenning. Zijn jullie zelf ook niet zo perfect? “Nee, natuurlijk niet! Niemand is perfect en dat is ook niet nodig. Francisca had haar scheiding graag willen voorkomen en Lisette vond het lastig om goed om te gaan met haar puberzoons (“vooral hun gehang, het gamen en social media gebruik maakten me soms wanhopig”). Om een beetje prettig te leven, is het wel zo fijn als je die imperfecties in jezelf kunt omarmen of in elk geval kunt aanvaarden. We hebben allemaal onze schaduwkanten en die horen erbij. Juist die imperfecties maken ons mens en verbinden ons met elkaar. Daarom is het ook zo belangrijk om over onze imperfecties te praten, kwetsbaar te durven zijn. Het geeft ons de kans op verdieping en verbinding; wat er vaak gebeurt is dat mensen je willen steunen en zich uitgenodigd voelen over hun eigen kwetsbaarheden te vertellen. Wat

egin veertig waren Francisca Kramer en Lisette Wevers toen ze op het idee kwamen om hun eigen zelfhulpboek te schrijven. Naar eigen zeggen niet meer jong en veelbelovend en allebei met mooie levenservaringen én dikke vette uitglijders. Het leven blijkt namelijk vol te zitten met meer en grotere uitdagingen dan dat je vroeger misschien dacht. Relatieperikelen, stress, seks, zelfvertrouwen, somberheid, verlies, werkellende – welke vrouw heeft hier niet mee te maken? Psychologisch handboek voor de niet zo perfecte vrouw is een wetenschappelijk onderbouwd boek dat met persoonlijke verhalen van de schrijfsters zelf en van vrouwen uit hun omgeving bepaald gedrag verklaart. Het handboek geeft inzicht, praktische tips en houvast en is een

ons uiteindelijk gelukkig maakt is verbinding.” Is het besef van niet zo perfect zijn moeilijk voor vrouwen? En voor mannen? “Veel vrouwen hebben een perfectionistisch kantje. Er kijkt altijd wel een innerlijke criticus mee die continu commentaar geeft bij alles wat we doen. Het is nooit goed en dus zijn we vaak bezig een betere versie van onszelf te creëren. Doodvermoeiend. Vrouwen hebben ook de neiging zich veel met andere vrouwen te vergelijken en zijn vaak erg bezig met wat anderen van hen denken. Gemiddeld genomen doen mannen dat minder.” Welke les heeft jullie het meest geholpen? Lisette: “Ik vond zelfvertrouwen het meest interessant. De les die ik leerde was dat we de werkelijkheid vaak gekleurd waarnemen. Als je veel zelfvertrouwen hebt, zie je dingen op zo’n manier dat je hoge zelfwaardering intact blijft. Ben je

onzeker, dan doe je vooral waarnemingen die dát bevestigen. Je gedachten over jezelf hoef je dus niet al te serieus te nemen. Ze zeggen vaak meer over je hoe jij naar je zelf kijkt dan over de realiteit.” Francisca: “Ik heb veel gehad aan het hoofdstuk over stress dat Lisette heeft geschreven. Zij is mindfulnesstrainer en weet daar veel vanaf. Ik ging door een zware periode en heb daardoor maandenlang slecht geslapen. Dankzij dit hoofdstuk kreeg ik meer inzicht over hoe stress werkt en welke processen het in stand houden. Door de inzichten en tips ging ik langzaam maar zeker weer beter slapen.” Komt er ook een boek voor niet zo perfecte mannen? “We zijn bang dat die zoiets niet kopen…” Francisca Kramer en Lisette Wevers Psychologisch handboek voor de niet zo perfecte vrouw €18,50 (Uitgeverij Brandt)

TABÉ JAVA, TABÉ INDIË

e zwarte bladzijden uit onze koloniale geschiedenis werden meestal overgeslagen. Maar toch gaan de jongere generaties hier steeds vaker vragen over stellen. Ronald Nijboer is de kleinzoon van een Indiëveteraan en behoort tot die generatie. In zijn boek geeft hij een levendige en objectieve, maar ook gevoelige weergave van de oorlog tussen Nederland en Indonesië. Je bent de kleinzoon van een Indiëveteraan, vertelde je opa over de oorlog? “Mijn opa, Evert-Jan Nijboer, heeft mij nooit iets over de oorlog in Indonesië verteld. Mijn vader heeft heel af en toe wel eens wat te horen gekregen, vooral op het einde van mijn opa’s leven, maar over het algemeen praatte hij er met niemand over. Anderen begrepen niets van wat hij had meegemaakt, zo vond hij.”

108

Wanneer besloot je om zijn verhaal op te schrijven? “Na de dood van mijn opa in 2008 vond de familie een hutkoffer met enorm veel materiaal uit zijn tijd als soldaat in Indonesië: dagboeken, brieven, foto’s. Mijn ouders namen het mee naar huis en ik begon eens in een dagboek te lezen. Het fascineerde me direct, want opeens veranderde mijn opa in een jonge jongen van 21 die vanuit een klein boerendorpje in Overijssel de wereld overvoer. Dat avontuur voelde voor mij als een spannend jongensboek. Eenmaal op Java kwam hij terecht in een gruwelijke oorlog. Ik begon zijn verhaal te onderzoeken, omdat ik wilde begrijpen waarom hij zich vrijwillig voor die oorlog had opgegeven en waarom hij de rest van zijn leven zou zwijgen over wat hij daar had meegemaakt.” Hoe ging je te werk?

“Ik begon de dagboeken en brieven te lezen uit nieuwsgierigheid naar mijn opa’s verhaal, zonder dat ik toen nog de intentie had er een boek over te schrijven. Ik raakte er zo door gegrepen dat ik de dagboeken en brieven begon te digitaliseren en het verhaal steeds meer ging onderzoeken. Ik ben in archieven gedoken en heb veteranen opgespoord die hem gekend hadden of die mij meer konden vertellen over specifieke acties. Ik reisde zelf naar Java om op zoek te gaan naar plekken die hij in zijn dagboeken beschreef. Zo probeerde ik zijn verhaal te reconstrueren, waarbij ik zijn verslagen constant vergeleek met andere bronnen.” Waarom weten wij zo weinig van deze oorlog? “Indonesië kreeg uiteindelijk de onafhankelijkheid en Nederland had een verloren oorlog gevochten. Dat

was niet iets om met trots op terug te kijken en in de decennia na de oorlog had de Nederlandse samenleving dan ook weinig zin om het er nog over te hebben. Daar kwam bij dat het Nederlandse leger zich niet altijd even correct gedragen had. Er waren op grote schaal oorlogsmisdaden gepleegd, maar dat wilde niemand eigenlijk weten. De Nederlandse overheid noemde het excessen en sloot het daarmee af. Inmiddels weten we dat het Nederlandse leger structureel oorlogsmisdaden heeft gepleegd en beginnen we er ook langzaam wat opener over te praten, maar eigenlijk hebben we zeventig jaar lang die zwarte bladzijde niet willen lezen.” Ronald Nijboer – Tabé Java, Tabé Indië €19,99 (HarperCollins Holland) Verschijnt 12 augustus. OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

109

KUNST & CULTUUR/BOEKEN

BOEKEN

HET HUWELIJKSPACT

et huwelijkspact is een psychologische thriller over het pasgetrouwde stel Jake en Alice. Op hun bruiloft ontvangen ze een mysterieus cadeau: een uitnodiging om deel te nemen aan een exclusieve, mysterieuze groep genaamd ‘Het Huwelijkspact’, beter bekend als Het Pact. De groep heeft als doel om je huwelijk intact te houden. Klinkt niet verkeerd, en daarom besluit het stel om mee te doen. Ze moeten zich aan een aantal regels houden. Altijd de telefoon opnemen als je partner belt

Michelle Richmond – Het huwelijkspact €19,99 (Prometheus)

HET LICHT DAT WE VERLOREN

et is 11 september 2001. Op deze historische dag ontmoeten de studenten Lucy en Gabe elkaar in New York en worden verliefd. Ze kussen elkaar voor het eerst op het dak van hun studentenhuis op de campus van Columbia University, met op de achtergrond de smeulende resten van de Twin Towers. Door deze dag komen hun levens in een stroomversnelling, de gebeurtenissen van de wereld dringen zich aan hen op. Gabe besluit om oorlogsjournalist te worden in het Midden-Oosten en daardoor voelt het stel zich

Tracy Chevalier – Opmerkelijke schepsels €19,95 (Uitgeverij Orlando)

gedwongen om uit elkaar te gaan zodat ze hun dromen kunnen najagen. Lucy en Gabe bouwen een nieuw leven op, ze vinden allebei een nieuwe partner. Toch blijven ze aan elkaar denken, over elkaar dromen, met elkaar praten, en blijven ze elkaar soms, als de omstandigheden het toestaan, opzoeken. Jill Santopolo was ook een student aan Columbia University New York op 11 september 2001. Ze schreef voornamelijk kinderboeken, Het licht dat we verloren is haar debuut in volwassenenfictie.

2 Jill Santopolo - Het licht dat we verloren €19,99 (Prometheus)

OPMERKELIJKE SCHEPSELS

et de vondst van fossielen van een onbekende dino, zet Mary Anning de wetenschappelijk wereld op zijn kop. Bestaande ideeën over de schepping van de aarde worden aan de kaak gesteld en het debat over de oorsprong van de mens wordt aangewakkerd. In de academische wereld, waar in de vroeg negentiende-eeuw vooral de mannen dienst uitmaken, wordt Mary geconfronteerd met vooroordelen en roddels. Ze vindt een onverwachte medestander in Elizabeth Philpot, die ook in de ban is van fossielen. In hun relatie weten ze een broos evenwicht

110

TOP 5

bijvoorbeeld en maandelijks een cadeautje geven. Alles gaat goed totdat een van de twee de regels overtreedt. Hun huwelijk verandert in een nachtmerrie. Richmond debuteerde in 2001 en schreef de New York Timesbestseller The Year of Fog. Het boek verschijnt in 27 landen en de filmrechten gekocht door 20th Century Fox.

te vinden tussen heftige loyaliteit en nauwelijks onderdrukte afgunst. Ondanks de verschillen in leeftijd en achtergrond komen Mary en Elizabeth tot de ontdekking dat vriendschap hun sterkste wapen is in de strijd om erkenning. De Amerikaanse Tracy Chevalier kennen we van haar roman Meisje met de parel, over het gelijknamige schilderij van Johannes Vermeer. Het boek verscheen in 39 landen en werd verfilmd. Chevalier schreef nog de romans Vallende engelen, De jonkvrouw en de eenhoorn en De laatste vluchtelinge.

4 5

Martje Haverkamp en Emilie Sobels - Babe, you got this. Een inspirerend boek voor jonge vrouwen met ambitie die er wat moois van willen maken. Ze gingen te rade bij een twintigtal succesvolle vrouwen onder wie Neelie Kroes, hoofdredacteur Sanne Groot Koerkamp en Hanna Verboom en vroegen hen om advies. Hoe werden zij succesvol in hun beroep, waar ging het mis en hoe blijven ze trouw aan zichzelf en hun idealen? Op basis van deze gesprekken geven de auteurs praktische tips over omgaan met druk en angst om te falen, werk plannen, jezelf laten zien en jezelf verkopen, maar ook over de balans tussen werk en privé. Babe you got this is een musthave voor iedere vrouw die aan haar carrière werkt. Simone van der Vlugt - Ginevra. De historische romans van Simone van der Vlugt zijn ongeëvenaard. Met haar boeken, opvallend vaak met krachtige vrouwen in de hoofdrol, weet ze de geschiedenis tot leven te wekken. Niet anders is dat in Ginevra, een liefdesverhaal dat is gebaseerd op een oude Italiaanse legende. Ginevra is een achttienjarig meisje uit een gegoede familie in het Florence van 1394. Als ze verliefd wordt op Antonio Rondinelli blijkt de liefde wederzijds te zijn. Vanwege zijn verlichte en gevaarlijke ideeën willen Ginevra’s ouders echter niets weten van een huwelijk. Ginevra en Antonio lopen samen weg maar worden ontdekt, waarop Ginevra wordt uitgehuwelijkt aan een oudere weduwnaar. Intussen heeft de pest Florence bereikt. Emelie Schepp - Post mortem. Het vervolg op de thrillers Memento en Narcotica. Ook in Post mortem draait het verhaal om officier van justitie Jana Berzelius. Een Iraanse vrouw wordt door haar dochter zwaargewond in haar woning aangetroffen. Ambulancebroeder Philipp probeert haar te redden, maar toch gaat het mis. Als er een tweede slachtoffer op dezelfde manier om het leven komt realiseert Philipp zich dat de moorden waarschijnlijk met hemzelf te maken hebben. Jana Berzelius leidt het onderzoek, maar heeft genoeg aan haar eigen problemen door de ontsnapping van Danilo, de man die als een van de weinigen Jana’s verleden kent. Ze ziet zich gedwongen om opnieuw de wet te overtreden en alles op het spel te zetten. Suzan Hilhorst - Sara en Liv. De kans dat een baby na een voldragen zwangerschap overlijdt, is 1 op 1000. Maar Suzan Hilhorst overkwam het twee keer. In dit autobiografische verhaal beschrijft ze hoe ze haar dochtertje Sara verloor aan een onbekende hartaandoening. Ze raakt opnieuw zwanger, maar de angst dat er weer iets gebeurt blijft aanwezig. Dan gebeurt het ondenkbare en overlijdt ook haar pasgeboren dochter Liv. Het bijzondere van dit tragische en ontroerende verhaal is dat het wordt verteld vanuit een wisselend perspectief, van de moeder en van Sara. M.J. Arlidge - Naar bed naar bed. Helen Grace, de heldin uit de populaire thrillerreeks van M.J. Arlidge, loste al diverse moordzaken op in de eerdere delen Iene miene mutte, Piep zei de muis, Pluk een roos en Klikspaan. Zelf maakte ze in haar leven ook al de nodige ellende mee. Maar als het lijk van een bekende gevonden wordt, komt alles wel heel dichtbij. Helen zwijgt over haar connectie met het slachtoffer uit angst dat haar privéleven op straat komt te liggen. Als er een tweede moord gepleegd wordt komt alles op scherp te staan en moet Helen kiezen: liegen of haar grootste geheim op tafel leggen. OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

111

KUNST & CULTUUR/FILM & TV

KUNST & CULTUUR/TENTOONSTELLLING

MEISJES

ind juli verschijnt het zesde en laatste seizoen van Girls op DVD. De serie, met een Emmy en twee Golden Globes bekroond, werd bedacht door Lena Dunham die ook de hoofdrol vertolkt. Girls gaat over de vriendinnen Hannah, Marnie, Jessa en Shoshanna die in New York wonen en die nog altijd achter de zin van het leven proberen te komen. Wie niet eigenlijk? Girls is

heerlijk herkenbaar, gênant en hilarisch en schetst een realistisch beeld over het leven van de vriendinnen: een vaste baan vinden, een stabiele relatie krijgen en gewoon je leven op orde. Op de DVD ook nog als bonusmateriaal een blik achter de schermen en favoriete momenten van de actrices.

WELKE TENTOONSTELLING

MARIA

PUCK & HANS – COUTURE LOCALE

CASA ROMANA

WAAR

Museum Catharijneconvent, Utrecht

Amsterdam Museum

Rijksmuseum van Oudheden, Leiden

Maria is onderwerp van iconen en schilderijen, manuscripten, sculpturen, tatoeages en videoinstallaties. Het zijn niet de minsten die zich door Maria lieten inspireren: Rubens, Rembrandt, Jan Toorop, Bill Viola, Jan Fabre.

Een overzichtstentoonstelling van het modeduo Puck en Hans. Kleding van dit label uit de jaren 70, 80 en 90: hip en stijlvol, tijdloos en speels, kleurrijk en zwart/ wit, sexy maar niet ordinair. Getoond wordt kleding uit de collectie van musea maar ook gewoon uit de kast van particulieren.

Hoe zag het dagelijks leven in een luxe Romeinse villa eruit? Wandel door geënsceneerde interieurs, met wandschilderingen en vloermozaïeken, vol servies, glaswerk, olielampjes, juwelen en portretten. Volg het leven van een Romeins echtpaar, van het ochtendritueel tot het slaapkamergeheim.

WAAROM

Maria is de meest afgebeelde vrouw ter wereld. Voor sommigen is ze een symbool, voor anderen een mens van vlees en bloed. Mens, moeder, mysterie, mythe. Maar mooi is ze.

Ze waren toonaangevend en hadden sinds 1974 een winkel aan het Rokin met altijd spectaculaire etalages. Hier verkochten ze behalve hun eigen kleding ook ontwerpen uit het buitenland. En dat was nieuw. Modeminnend Nederland kwam hier over de vloer.

Naast de Romeinse voorwerpen biedt het museum in deze tentoonstelling ook modern design, van Studio Job, Tjep., Piet Oudolf, Ruud van Empel en anderen. Een mooie mix van oud en nieuw.

WANNEER

T/m 20 augustus 2017 dinsdag t/m vrijdag van 10.00-17.00 uur, zaterdag en zonen feestdagen van 11.00 tot 17.00 uur. www.catharijneconvent.nl

T/m 3 september 2017 dagelijks geopend van 10.00-17.00 uur. www.amsterdammuseum.nl

T/m 17 september 2017 dinsdag t/m zondag van 10.00-17.00 uur. www.rmo.nl

Vanaf 26 juli verkrijgbaar

WAT

DUBBELLEVEN

hloé is een jonge vrouw die kampt met een depressie. Ze gaat in therapie en wordt verliefd op haar psycholoog Paul. De twee gaan samenwonen, Paul vraagt haar ten huwelijk en het lijkt alsof ze een lang en gelukkig leven tegemoet

gaan. Maar dan ontdekt Chloé dat haar geliefde een deel van zijn leven verborgen houdt voor haar. L’amant Double ging in wereldpremière op het Cannes Film Festival.

HOE ZIET IE ERUIT

Vanaf 3 augustus in de bioscoop

SPOOK

et zal je maar gebeuren: je partner is opeens weg. Het overkomt filmmaker Ismaël in Les Fantômes d'Ismaël. Zijn vrouw Carlotta is waarschijnlijk overleden, althans dat denkt hij. Hij probeert zijn leven weer op te pakken en krijgt een nieuwe relatie met Sylvia (gespeeld door Charlotte Gainsbourg). Maar dan staat

112

Carlotta na twintig jaar opeens weer voor de deur en komt zijn relatie met Sylvia onder spanning te staan. Ismaël besluit zich terug te trekken in zijn ouderlijk huis om daar voor eens en altijd zijn vroegere demonen onder ogen te komen. Nu in de bioscoop

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

113

KUNST & CULTUUR/PODIUM

PARADEPAARDJE De Parade is in weer ons land neer gestreken. Rotterdam is net afgelopen, maar Den Haag (Westbroekpark, van 7 juli tot en met 16 juli), Utrecht (Moreelsepark, van 21 juli tot en met 6 augustus) en Amsterdam (Martin Luther Kingpark, van 11 augustus tot en met 27 augustus) zijn nog wel te bezoeken. Op de Parade spelen zestig theater-, dans, mime- en muziekvoorstellingen in de theatertenten. De meeste voorstellingen zijn speciaal voor het festival gemaakt en dus alles hier te zien. We geven je wat tips.

Temmen

Shakespearetheater Diever speelt dit jaar De getemde Feeks. Het bekende openluchttheater in Drenthe brengt elk jaar een ander stuk van Shakespeare ten tonele. De getemde Feeks gaat over de dochters van een zakenman uit Padua: de wilde Katharina en de brave Bianca. Voor de beeldschone Bianca staan de huwelijkskandidaten in de rij, maar de vader besluit dat ze pas mag trouwen als haar oudere zus getrouwd is. Maar hoe kan Katharina ooit aan de man komen als alle mannen voor haar op de vlucht slaan? Dan verschijnt ene Petruchio en hij denkt dat hij deze feeks wel even kan temmen. De acteurs en actrices komen gewoon uit het dorpje zelf. Tip: neem een dekentje (en een fles wijn) mee. Shakespearetheater Diever – De getemde Feeks. Try-outs in juli en augustus. De première is op 16 augustus Meer informatie op: www.shakespearetheaterdiever.nl

Puur natuur

De 27ste editie van Noorderzon brengt nieuw werk van grootheden, oude bekenden en van jonge makers uit landen als Frankrijk, Australië, Cambodja, Noorwegen, België, Duitsland, Thailand, Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Zwitserland, Finland, Zuid-Afrika, Mozambique en Hongarije. Verhalen van over de hele wereld, maar dan verteld in Groningen. Het internationale kunstenfestival wordt gehouden in het Noorderplantsoen en op vele locaties in Grun. Wat dacht je van IJslandse zestienkoppige vrouwelijke hiphopcrew Reykjavíkurdætur (zie foto), de Australische jonge honden van Parcels, de Amerikaanse Parker Millsap met zijn rootsy geluid, de opkomende folkster Courtney Marie Andrews en een van de beste live brassbands ter wereld: No BS! Brass Band.

114

Maak van je shit een hit, zo heet de voorstelling van Mira van der Lubbe. Als ze te horen krijgt dat ze belast is met een borstkanker-gen besluit ze zich niet te laten kennen. Waar ze zich voorheen bij elke teleurstelling of tegenslag uit het veld liet slaan, komt er juist nu een ongekende kracht en energie bij haar naar boven. Ze werkt zich op tot beschermheilige aller borsten. Te zien in Utrecht en Amsterdam.

Tijd voor Boekentherapie, een literair programma over de genezende kracht van boeken. Boeken als medicijn voor de diverse ongemakken in het leven, maar bovenal als middel voor een gelukkig bestaan. Het publiek wordt op informatieve en humorvolle wijze therapeutisch aan de hand genomen binnen de letteren. Elke avond een gesprek met een Nederlandse auteur, zoals Hanneke Groenteman, Peter Buwalda, Francine Oomen en Ingmar Heytze. Te zien in Den Haag en Utrecht.

Mugmetdegoudentand

Een samenwerking tussen de Amerikaanse performer Baby Dee en zangeres Meral Polat. Baby Dee bewerkte haar harde muziek tot Sombersongs. De songs komen tot leven als Meral Polat ze zingt. Samen bezingen ze the belonging in a world where dark is allowed. Te zien in Den Haag, Utrecht en Amsterdam.

Wonderfeel, van 21 tot en met 23 juli Meer informatie www.wonderfeel.nl

Space

FOTO: FOPPE SCHUT

Noorderzon performing arts festival Groningen, 17 tot 27 augustus Meer informatie op: www.noorderzon.nl

Mira van der Lubbe

Literaire salon

Honderd concerten midden in de natuur. Dat is Wonderfeel in natuurgebied Schaep en Burgh in ’s-Graveland. Op deze derde editie zijn er optredens van nationale en internationale toppers zoals BartolomeyBittmann, DAAU, Joep Beving, Gabriel Prokofiev, Tomoko Mukaiyama, Cello8ctet Amsterdam, Christianne Stotijn, Hannes Minnaar, Jörgen van Rijen, Raphael Vanoli, ASKO|Schönberg, Busch Trio, Kinan Azmeh, The Windsor Consort en de Nederlandse Bachvereniging. Het Wonderfeel Festival Orchestra onder leiding van Johannes Leertouwer speelt werken van Beethoven, onder meer het Triple Concerto met het Van Baerle Trio en het Vioolconcert met soliste Simone Lamsma. Het buitenfestival brengt naast klassieke muziek ook muziekdocumentaires, poëzie, natuurexcursies en kinderactiviteiten.

Niets boven Groningen

KUNST & CULTUUR/PODIUM

Theatergroep SPACE richt de blik op de toekomst: de mens zoekt zijn toevlucht op Mars. Wordt de planeet straks een all inclusive toevluchtsoord voor de rijke één procent of durf jij samen met de makers de stap te wagen naar een nieuw begin? Wat doen wij Nederlanders als wij moeten vluchten? In dit what if scenario worden de rollen omgedraaid. Door je in te leven in de verhalen van vluchtelingen train je jezelf in weerbaarheid. Te zien in Den Haag, Utrecht en Amsterdam.

Ellen ten Damme

Inmiddels behoort Ellen ten Damme tot het Parademeubilair. In Je veux l’amour laat ze de chansons uit de dynamische twintigste eeuw herleven. Klassiekers van onder andere Jacques Brel, Edith Piaf, Yves Montand, Brigitte Bardot, George Gainsbourg, maar ook de latere hits. Aangevuld met eigen nummers. Op een manier zoals alleen Ellen ten Damme kan. Te zien (en te horen) in Den Haag, Utrecht en Amsterdam. OPZIJ I NR. 6 I 2017

115

KUNST & CULTUUR/VAN OPZIJ

DOOR MARLEEN HOGENDOORN BEELD BRANDED CINEMA

KUNST & CULTUUR/VAN OPZIJ

SABRINA STARKE Het wordt een drukke zomer voor Sabrina Starke (37): veel optreden en ook heel veel schrijven voor haar album dat volgend jaar moet uitkomen. De in Paramaribo geboren soulzangeres kwam naar Nederland toen ze pas zes maanden oud was. In Rotterdam begint ze als zangeres van een reggaeband, maar al gauw komt ze erachter dat 116

ze zelf liedjes schrijven met een gitaar veel leuker vindt. In 2008 komt haar debuutalbum uit: Yellow Brick Road. Inmiddels is ze dus bijna tien jaar bezig als zangeres, singer-soulwriter en producer. ‘Ja, wow, tien jaar alweer! Ik sta er vaak bij stil. Elk jaar kijk ik waar ik sta en maak ik plannen hoe ik verder wil. Ik ben blij met waar ik nu ben.’ OPZIJ I NR. 6 I 2017

117

at is je huidige gemoedstoestand? “Relaxed. Ik zit nu in mijn keuken aan de tafel en het zonnetje schijnt heerlijk. Ik ben chill.” Welk talent zou je willen hebben? “Ik denk iets creatiefs. Fotografie vind ik heel leuk. Ook ontwerpen is tof, kleding of art works. Zo’n soort talent zou ik wel willen hebben.” Wat is jouw definitie van geluk? “Geluk is voor mij dat je doet wat goed voelt. Ik doe dat natuurlijk op het podium, maar probeer ook zoveel mogelijk in het dagelijkse leven dingen te doen die goed voelen.” Wanneer was je op je gelukkigst? “Een paar dagen geleden was ik in Spanje om te schrijven voor mijn album. Ik houd heel erg van de natuur en ik was daar in een hele mooie omgeving. Elke ochtend dacht ik weer: wow! Ik werd wakker middenin de natuur en mocht aan mijn muziek werken. Het was een cadeautje, ik was daar heel gelukkig.” Wat zijn je dagdromen? “Momenteel werk ik heel veel. Ik droom daardoor van rust. Ik zou wel een week willen slapen en dan alleen wakker worden om te eten en dan weer verder slapen. Ik moet dat echt gewoon gaan plannen en vragen of mijn moeder voor mijn kinderen wil zorgen. Misschien kan het in de zomervakantie wel…” Als wie of wat zou je willen terugkomen in een volgend leven? “Ik denk als een boom. Bomen zijn magisch en ze kunnen wel honderden jaren oud worden. Of als een vogel. Een vogel kan vliegen, ik zou overal heen vliegen waar ik maar wil. Dat lijkt me heel mooi.” Wat is je meest opvallende eigenschap? “Wat bijna niemand weet van mij is dat ik heel handig ben. Ik heb gewoon geen man nodig om te verven, te behangen of om kasten in elkaar te zetten. Ik kan alles zelf. Dat heb ik van mijn vader, ik keek vroeger met hem mee als hij aan het klussen was.” Wie leerde je de belangrijkste les? “Mijn ouders leerden me om altijd onvoorwaardelijke liefde te hebben voor de kinderen. Ik heb een zoon van zes jaar en een dochter van twaalf jaar oud. Ik ben er altijd voor mijn kinderen. Ik zeg dat niet, maar ik doe het. Zo leren ze ook om naar andere mensen liefdevol te zijn. Je kunt het beste het goede voorbeeld geven, dan nemen je kinderen dat van je over.” Ben jij een feminist? “Onbewust wel, want I fit the profile. Ik denk veel na over het vrouw-zijn en over de positie van de vrouw. Maar het is niet dat ik letterlijk zeg dat ik een feminist ben. De positie van vrouwen is een belangrijk thema in mijn projecten. In 2015 bracht ik een album uit en op de hoes stonden naast mij 36 sterke, donkere vrouwen. Bekende en minder bekende vrouwen. Zoals Gerda Havertong, Zarayda Groenhart, Anousha Nzuma en Imanuelle Grives maar ook ondernemers en sociaalwerkers. Allemaal sterke vrouwen die me inspireerden en me kracht hebben gegeven. Mijn laatste nummer Ain’t I A Woman, is geïnspireerd op de beroemde speech van activiste Sojourner Truth. Zij

118

KUNST & CULTUUR/VAN OPZIJ

werd in het einde van de achttiende eeuw geboren als slavin, na haar vrijlating zette ze zich in voor de rechten van de vrouw en het afschaffen van de slavernij. De speech gaf ze in 1851 tijdens de Women’s Rights Convention in Ohio. Het verhaal heeft me diep geraakt, het gaat over geloof, vrijheid, eigenwaarde en mensenrechten. Zaken die nu nog steeds relevant zijn.” Wie bewonder je? “Ik bewonder mensen die ergens echt voor gaan. Dat kan van alles zijn, ook gewoon iets kleins en simpels. Ik heb veel respect voor topsporters en succesvolle zakenvrouwen en –mannen. Ik kijk naar series over hun levensverhalen, the story behind, ze offeren alles op om hun doel achterna te gaan. Bij deze mensen geldt altijd: je moet ergens doorheen zijn gegaan voordat je succesvol bent geworden.” Welke eigenschap vind je minder aan jezelf? “Ik ben heel perfectionistisch. In mijn muziek is dat een goede eigenschap, maar voor mijn persoonlijke leven is dat minder. Ik denk heel veel na voordat ik een keuze maak, dat zou wel wat minder mogen. Soms moet je gewoon doen zonder veel na te denken en als je dan valt, is dat niet erg.” En in anderen? “Bij anderen vind ik vooroordelen een slechte eigenschap. Als je geen idee of kennis hebt van een bepaalde groep mensen, vind ik niet dat je zomaar je mening kan uiten over hen. Bij iedere situatie waar een persoon zich in bevindt, is iets aan vooraf gegaan en daar heb je geen weet van. Mensen oordelen snel, dat vind ik moeilijk.” Wat is je favoriete reis? “Ik houd van backpacken in de natuur in Thailand of Afrika. Met mijn gezin, met mijn vriendinnen, maar ik

‘Ik heb geen man nodig om te verven, te behangen of om kasten in elkaar te zetten. Ik kan alles zelf. Dat heb ik van mijn vader’

zou dat best ook weleens in m’n eentje willen doen. Wat is je grootste angst? “Ik denk dat elke moeder hetzelfde zou zeggen: dat er iets ergs met mijn kinderen gebeurt.” Wat is je grootste prestatie? “Ik denk dat mijn grootste prestatie is dat ik altijd dichtbij mijzelf blijf. Ondanks successen en ondanks ups and downs. Als ik kijk naar hoe ik was toen ik twintig jaar oud was en nu, is er weinig veranderd. Ik ben wel zekerder geworden, maar verder ben ik eigenlijk hetzelfde gebleven: trouw aan mezelf.” Wanneer had je voor de laatste keer de slappe lach? “Pas nog, toen ik met een vriendin appte. Ze stuurde een video van een Afrikaanse vlogger, Maxim Bady, hij is heel droog. We kunnen zo om hem lachen.”Wat is de beste plek om te wonen? “Ik zei het al eerder: ik houd heel veel van de natuur. Ik ben op zoek naar een huis in de natuur. Ik houd ook heel veel van Rotterdam waar ik nu woon, maar ik zou ook in een kleiner dorpje kunnen wonen.” Wat is je dierbaarste bezit? “Eigenlijk niets. Ik zou zeggen: mijn kinderen, maar zij zijn niet mijn bezit. Ik geloof niet echt in bezit. Als ik naar een onbewoond eiland zou moeten waar mijn familie al is, dan zou ik de fotoalbums van mijn kinderen meenemen. Die wil ik nooit kwijt.” Wie zijn je helden? “Iyanla Vanzant, Nina Simone en natuurlijk Oprah Winfrey. Dat is echt zo’n powervrouw, ze inspireert zoveel mensen. Je kunt haar bijna niet niet leuk vinden. Mensen inspireren me als ze hun talent delen. Iedereen heeft wel iets wat hij of zij kan delen. Ik probeer ook mensen met mijn verhaal te inspireren. Niet bewust, maar door het te laten zien.” Wat waardeer je het meest in vrienden? “Eerlijkheid en er voor je zijn als het nodig is. Ik heb één beste vriendin en dat is goed. Ik heb een grote familie en de mensen van mijn band en management beschouw ik bijna als familie. Ik heb veel mensen om me heen, het zijn allemaal mooie mensen.” Wie of wat ergert je het meest? “Ik krijg echt de kriebels als ik in de rij sta, bij de kassa bijvoorbeeld, en mensen gaan heel dicht op me staan. Waarom doen ze dat? De rij wordt er niet korter op. Het heeft geen nut. Echt zo irritant. Heb geduld mensen!” Wat is je droom? “Een internationale carrière. Ik zou dan wel een rondje om de wereld willen maken.” Wat is je motto? “Live the life you love and love the life you live. Het gaat erom dat je het leven dat je altijd al gewild hebt, moet leven en daar moet je van houden. Dat doe ik ook. Omarm het leven waar je op dat moment instaat. En als het niet bevalt, doe er dan wat aan. Het is jouw keus hoe je met je leven omgaat en wat je eraan doet. Hoe ik aan die inzichten kom? Ik lees veel spirituele boeken en heb de nodige levenservaring. Er komt een moment in je leven dat je zo’n ‘aha-moment’ hebt. Een moment dat je beseft dat het leven uit keuzes maken bestaat.”

FOTO: KERN THOMPSON

KUNST & CULTUUR/VAN OPZIJ

Sabrina Starke treedt deze zomer onder andere op in Het Concertgebouw in Amsterdam en tijdens ReggaeRotterdam in Rotterdam. Meer informatie op www.SabrinaStarke.nl OPZIJ I NR. 6 I 2017

119

KUNST & CULTUUR/OP REIS

AARHUS

EUROPAâ&#x20AC;&#x2122;S CULTURELE HOOFDSTAD

Denemarken en in het bijzonder Kopenhagen zijn al sinds jaar en dag een favoriete bestemming voor een weekendtrip of een langer verblijf. Gek genoeg speelt Aarhus duidelijk de tweede viool. En dat terwijl deze stad minstens zoveel te bieden heeft. 120

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

121

KUNST & CULTUUR/OP REIS

arhus is de hoofdstad van Jutland en de tweede stad van Denemarken met ruim 300.000 inwoners. Deze universiteitsstad biedt alles wat we willen als het gaat om musea, restaurants, culturele evenementen en een fabuleus aan het water gelegen stadskern. Bovendien is Aarhus (spreek uit aorhoes) met meer dan 450 kilometer speciaal aangelegde fietspaden in de stad en de directe omgeving buitengewoon fietsvriendelijk. Maar de meest urgente reden om dit jaar nog richting Aarhus te gaan is het feit dat deze stad in 2017 Culturele Hoofdstad van Europa is. En hoewel al halverwege het jaar, biedt het speciale programma nog tal van bijzondere evenementen. Alle informatie hierover is te vinden op aarhus2017.dk. AARHUS CENTRUM Aarhus heeft mooi en compact oud centrum met talloze restaurants, cafés, grote en kleine designwinkels en warenhuizen met authentiek Deens design, waar wij hier alleen nog van kunnen dromen. Wijken die je niet mag missen zijn Quartier Latin, gelegen achter de Dom, Brunsbro, Jægerdsgåde en Stroget. NIEUWBOUW De afgelopen jaren heeft de kustlijn van Aarhus, dat direct aan zee ligt en een grote haven heeft, een immense verandering ondergaan. Er is een compleet nieuw stadsdeel ontwikkeld met een aantal indrukwekkende gebouwen. De oude containerterminal is een levendige wijk met culturele en sociale activiteiten geworden met werkplekken en zowel koop- als huurwoningen. De IJsberg, een zeer markant woningcomplex dat inderdaad aan een ijsberg doet denken, is een zeer indrukwekkende verschijning aan de horizon geworden. Ook is hier Dokk1 gevestigd. Dit enorme gebouw, dat precies klaar was voor de aftrap van de feestelijkheden ter gelegenheid van Aarhus Culturele Hoofdstad van Europa, wordt aangeduid als bibliotheek, maar is zoveel meer dan dat. Hier vind je niet alleen boeken, maar kun je ter ontspanning tussen het lezen of studeren door ook tafeltennissen, gamen, eten en drinken en je baby naar een opvang brengen. Bovendien fungeert het ook als stadhuis als het gaat om allerlei burgerservice zaken. Een bijzonder welkom wordt geheten aan elke baby die in het ziekenhuis van Aarhus wordt geboren door middel van het luiden van de gong – een zogenaamde tubular bell - in het hart van Dokk1. De stadsontwikkelaars zijn ook – terecht – trots op de enorme volledig geautomatiseerde parkeergarage die zich onder dit gebouw bevindt. Geen wonder dat deze bibliotheek is uitgeroepen tot de beste van de wereld. AROS Een van de meest opvallende en karakteristieke gebouwen van Aarhus is die waarin het moderne kunstmuseum ARoS

122

is gevestigd. Lopend door de stad is deze landmark een mooi oriëntatiepunt. Het museum heeft een zeer interessante vaste collectie en tentoonstellingsagenda, maar dat is niet de enige reden voor een bezoek. Dit adembenemende museum wordt namelijk gekenmerkt door een veelkleurige rondgang op het dak, met een diameter van maar liefst 52 meter. Deze regenboog cirkel is ontworpen door Olafur Eliasson en je moet er doorheen gelopen hebben. Het biedt en spectaculair en voortdurend wisselend uitzicht op de stad. Het is moeilijk voor te stellen daar voor de aanvang van de bouw van dit museum er flink wat weerstand was vanwege de veronderstelde ‘horizonvervuiling’ van deze bijzondere architectuur. MOESGAARD Dit Vikingmuseum ligt iets buiten Aarhus en heeft exposities over Denemarken en zijn inwoners van de Steentijd tot aan de Middeleeuwen. Ook dit gebouw is weer met de nodige architectonische aandacht ingebed in het heuvellandschap buiten Aarhus. Het rijst als het ware op uit de heuvel. Hier vind je ook het best bewaarde veenlijk ter wereld, de zogenaamde Man van Grauballe. Het museum werkt samen met het Instituut voor Prehistorische Archeologie, Middeleeuwse en Renaissance archeologie, etnografie en antropologie aan de universiteit van Aarhus. Naast artefacten bevat de etnografische collectie fotomateriaal, films en geluidsopnamen. OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

123

KUNST & CULTUUR/OP REIS

Op de heen- of terugweg, die je met goed weer prima op de fiets kunt doen, bevindt zich aan de ene kant van de weg direct het strand, terwijl aan de andere kant de herten zich vrij bewegen in de bossen. Met her en der wat zompige moerassen die doen denken aan Deense krimi’s. DEN GAMLE BY Den Gamle By, de Oude Stad, is een nationaal cultuurhistorisch museum en ligt in het centrum van de stad. Het museum ging in 1914 open voor publiek. Den Gamle By was het eerste openluchtmuseum met stedelijke huizen in ter wereld. De ambitie van dit museum is om alle delen van het vroegere leven te laten zien. Inclusief markten, kraampjes en alle bijbehorende interieurs. Het museum heeft een grote collectie kleding, meubels, ovens, speelgoed, zilverwaren, munten, porselein, muziekinstrumenten en meer. Er is er ook een wat moderner gedeelte ingericht, met interieurs van rond de jaren zeventig. Zo kun je zien hoe een radio/tv-winkel of de woningen er in 1974 uitzagen. Al deze gebouwen uit heel Denemarken zijn steen voor steen afgebroken en weer opgebouwd. Loop lekker rond, koop een ambachtelijk gemaakt broodje of krakeling bij de oude bakker en bezoek de botanische tuin. Living history ten voeten uit. In Den Gamle By bevindt zich ook het Danish Poster Museum. Hier zijn het hele jaar door bijzondere tentoonstellingen. DEENS DESIGN Denemarken is een relatief klein land, maar heeft een grote passie voor design. Het land heeft veel internationaal bekende ontwerpers gebracht die de mooiste bezienswaardigheden en producten hebben ontworpen. Een van de meest bekende namen in het Deens design is die van Arne Jacobsen, de ontwerper van zeer gewilde stoelen, in het bijzonder The Egg en The Swan. Georg Jensen was een Deense zilversmid die in 1904 zijn

KUNST & CULTUUR/OP REIS

eigen bedrijfje opzette. Oorspronkelijk kende de ontwerpen een Art Nouveau stijl, maar in de loop der jaren heeft het bedrijf zich ontwikkeld tot een luxueus lifestyle merk. Poul Kjærholm was een bekroonde meubelontwerper en hoogleraar aan het Deense Instituut voor Design tot aan zijn dood in 1980. Zijn stukken, zoals de Hammock Chair, worden over de hele wereld tentoongesteld. Fritz Hansen produceert nog steeds veel van zijn stoelen. Poul Henningsen, vaak aangeduid als PH, is een van de bekendste Deense lichtontwerpers. Zijn PH5 lamp en Artichoke lamp zijn populaire moderne items, ondanks dat ze al in de jaren vijftig werden ontworpen. ETEN EN DRINKEN Met 26 Michelin-sterren verdeeld over twintig restaurants en thuisbasis van ‘s werelds beste restaurant in 2010, 2011, 2012 en 2014, te weten restaurant Noma in Kopenhagen, is Denemarken op culinair gebied toonaangevend. Ook Aarhus laat zich wat dit betreft niet onbetuigd met restaurants als Frederikshøj, Gastromé en Domestic. Alle drie een Michelinster. Maar ook voor minder chique kun je hier uitstekend terecht en zijn genoeg gezellige pubs, cafés en restaurants waar je heerlijk kunt eten. Breng als een echte Deen een bezoek aan van de hotdogkraampjes of bestel tijdens de lunch het wereldberoemde smørrebrød, rijk belegd roggebrood of neem een snegl, het beroemde Deense koffiebroodje! Of ga naar Peter Gift, de oudste en meest authentieke pub van Aarhus in de wijk Brunsbro en bestel stjerneskud. PRAKTISCH Met de auto is het ongeveer achthonderd kilometer rijden naar Aarhus, maar een goed alternatief is een vlucht naar Billund, de KLM doet deze bestemming een paar maal per dag aan. O www.Aarhus2017.dk www.Visitdenmark.com www.Visitaarhus.com

ENKELE HOOGTEPUNTEN VAN DE ACTIVITEITEN DIE NOG GEPLAND STAAN DIT JAAR Aarhus jazz orchestra - Dreams of Rosenhøj Dreams of Rosenhøj is een musical gecombineerd met visuals. Het gaat over jonge mensen van verschillende culturen die dromen over hun toekomst. Jacob Buchanan is de componist van het stuk, hij koos ervoor om het te spelen in de wijk Rosenhøj, waar vooral immigranten wonen. Van 27 augustus tot en met 1 september in Aarhus Deborah Kelly – Venus Envy De Australische kunstenaar Deborah Kelly houdt zich bezig met ideeën over geslacht, macht en privilege. Met haar tentoonstelling Venus Envy herinterpreteert ze het centrale beeld van de westerse kunst: het vrouwelijke naaktmodel. Tot en met 3 september in het Kvindemuseet (het vrouwenmusem) International Children’s Literature Festival 39 van de beste Europese kinderboekenschrijvers onder de veertig jaar zijn uitgenodigd op dit festival. Anna Woltz en Gideon Samson vertegenwoordigen ons land. Ze praten over hun werk en daarnaast zijn er discussies en lezingen, maar ook voor kinderen zijn er genoeg leuke dingen te doen. Natuurlijk in de nieuwe bibliotheek bij Dokk1. Van 26 tot en met 29 oktober in Dokk1 Aquasonic - An underwater concert De artiesten van Aquasonic staan niet op een podium, maar springen voordat het concert begint in een glazen tanken vol met water, aquaria lijken het wel. Onderwater spelen ze met speciale instrumenten en dankzij bepaalde technieken wordt er ook gezongen. Een magisch onderwater concert. Op 24 en 25 november in Norddjurs

124

OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

125

MAN OVER VROUW

DOOR MARLEEN HOGENDOORN BEELD ANP

MAN OVER VROUW

‘De ECHTE feministen wonen in IRAN’ Thomas Erdbrink (41) is correspondent in Iran en werkt voor onder andere The New York Times, de NOS en Volkskrant Magazine. Vorig jaar presenteerde hij Zomergasten, momenteel is hij bezig met de nieuwe afleveringen van Onze man in Teheran, een programma over het land ‘waar niks mag, maar alles kan’. “We hebben al veel gedraaid, begin 2018 is het op tv te zien. Ik ben er wel nerveus over.” Aan OPZIJ vertelt hij over de belangrijkste vrouwen in zijn leven.

126

DE MOEDER “Het is niet echt origineel, maar mijn moeder is een belangrijke vrouw in mijn leven. Mijn moeder heet Enna en is nu 71 jaar oud. Voor iedere man geldt dat hoe de band is met je moeder invloed heeft op de manier waarop je met vrouwen omgaat. Ik woonde met mijn ouders en zusje in Leiden. Mijn vader werkte veel, mijn moeder was huisvrouw en voedde ons op. Ze werkte niet, maar was heel actief en betrokken. Zo zette ze met anderen een basisschool op, de Haanstraschool. De lesmethode op die school sluit aan bij hoe ik in het leven sta: openstaan voor anderen en problemen oplossen op een menselijke manier. Het was geen hippieschool hoor, ook al kon niemand lezen en rekenen na zes jaar, haha. Verder zette ze een kunstsociëteit op en gaf Italiaanse les. Ze was er altijd voor ons, daar werden we wel mee verwend. Ik denk dat ze het wel jammer vond dat ze niet werkte, maar dat compenseerde ze door maatschappelijk actief te zijn. Ik leerde van mijn moeder hoe belangrijk de gemeenschap is. Gelijkheid begint al op straat. Mensen vragen me weleens of ik ben veranderd sinds ik in Iran woon. Mijn antwoord is altijd: ja en nee. Ik heb me natuurlijk aangepast aan het land, maar de grondwaarden die ik van mijn ouders heb meegekregen zijn nooit veranderd. Door mijn moeder ben ik journalist geworden, ze vond dat altijd een belangrijk beroep. Mijn moeder was actief, sturend, opiniërend en ondernemend; dit was voor mij normaal en daardoor was ik op zoek naar zo’n soort vrouw. Ik zocht iemand met een sterke mening en die voor iets staat. Misschien niet altijd even makkelijk, maar dat is wel de vrouw voor mij. Na de scheiding van mijn ouders is mijn moeder een restaurant begonnen in Voorschoten. Na tien jaar stopte ze daarmee en nu geeft ze nog les aan statushouders. Ik ben door haar goed in talen geworden. Een andere taal leren is niet moeilijk, het verrijkt je leven. Ze bewaart al mijn artikelen uit de krant en zal de eerste zijn die tegen me zegt na een tv-optreden: ‘Je zag er niet uit!’. Ze is kritisch, maar dat vind ik een goede eigenschap. OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

127

MAN OVER VROUW

Of ze me mist? Ik ben al zestien jaar weg uit Nederland. Er zijn genoeg zonen die hun ouders misschien één keer per twee maanden zien, en dan wonen ze gewoon in Nederland. Ik denk dat mijn moeder daar wel aan gewend is. We bellen vaak, soms wel om de dag. Ik mis mijn ouders zelf juist wel meer. Ik besef dat de tijd eindig is, ik wil er voor hen zijn. Ik ben met een Iraanse vrouw getrouwd. Het was voor mijn ouders nooit een probleem dat ik met een vrouw van een andere cultuur ben. Problemen komen nooit door culturen maar door persoonlijkheden. Ik zie mensen als mensen, dat heb ik van mijn moeder geleerd. We kunnen ons goed verplaatsen in anderen, ik denk dat dit bij elk conflict de sleutel tot succes is. Mijn moeder is een echte dierenvriend. Mijn vrouw Newsha - ook een enorme dierenvriend - vond onlangs een zielige, uitgemergelde Perzische kat in een dierenwinkel hier in Teheran. Die hebben we aan mijn moeder gegeven. De kat is uitgegroeid tot echt een enorm beest.” DE VROUW Ik ben veertien jaar getrouwd met Newsha Tavakolian en ben trots op ons huwelijk. Het karakter van Newsha trok me meteen aan. Ze is kritisch, het is een vrouw met een eigen mening en een die haar eigen keuzes maakt. Zo’n vrouw past bij mij. We hadden meteen een klik, ze is

MAN OVER VROUW

anders dan haar leeftijdgenoten. En niet verrassend: ze heeft een goede band met mijn moeder. Ik leerde haar kennen tijdens de eclips in Iran in 1999, ik was daar voor werk en zij maakte foto’s. Recent vond ze nog de foto die ze toen had gemaakt van me, niet echt flatteus met zo’n brilletje op m’n hoofd. We raakten bevriend, na een tijdje kwam ze me opzoeken in Leiden. Ze feestte hard mee met de drie oktoberfeesten van mijn stad en toen wist ik: dit is de vrouw van mijn leven. In Nederland bestaan er echt misvattingen over vrouwen in Iran. Er wordt gedacht dat ze worden uitgehuwelijkt en alleen achter het aanrecht staan. Hier in dit land wonen juist de echte feministen. Ze hebben hier nog wat te knokken. De rechten tussen mannen en vrouwen zijn bijvoorbeeld niet gelijk. Als een vader overlijdt, gaat slechts een achtste van het huis naar zijn vrouw. De helft gaat naar de zoon en wat er dan nog overblijft is voor de dochter. Als een man wil scheiden, kan dit meteen. Maar als een vrouw wil scheiden moet ze met allerlei redenen hiervoor komen. Iran heeft vooral vrouwelijke studenten, en die doen het heel goed, maar vervolgens kunnen ze geen baan krijgen. Ik vind Newsha een voorbeeld voor velen. Ze is een bekende fotograaf en mensen kijken tegen haar op. Toen ik haar ontmoette, waren er in Iran misschien maar drie vrouwelijke fotografen. Nu zijn het er duizenden. Ze heeft hen geïnspireerd en het pad gebaand. Ze helpt graag

Newsha tussen Koningin Máxima en Koning Willem-Alexander toen zij werd onderscheiden met de Grote Prins Claus Prijs

andere mensen, net als mijn moeder eigenlijk, ze geeft gratis lessen fotografie en helpt vrouwen aan werk. Ik bewonder dat ze al die tijd haar integriteit heeft weten te bewaren. Dat is moeilijk in dit land waar ze mensen paaien of onder druk zetten. Ze is altijd zichzelf en onafhankelijk gebleven. Newsha is zachtaardig, puur en loyaal. Maar ik moet niet verwachten van haar dat ze me een kopje thee komt brengen. Nou, misschien als ik ziek ben. Maar dat vind ik niet erg, ik wil dat ze bereikt wat ze wil bereiken. Dat wil zij omgekeerd ook voor mij. En dan ga ik niet zeiken over eten, ik maak het gewoon zelf. Newsha is een hele goede fotograaf. Ze is aangesloten

‘Newsha is zachtaardig, puur en loyaal. Maar ik moet niet verwachten van haar dat ze me een kopje thee komt brengen. Nou, misschien als ik ziek ben’ bij Magnum Photos, het hoogste wat je als fotograaf kunt bereiken. Internationale musea hebben werk van haar aangekocht en ze won in 2015 de Grote Prins Claus Prijs. Ze werkt hard en reist veel. Maar ik houd natuurlijk van haar om wie ze is en niet vanwege haar werk. We proberen elke twee of drie maanden naar Nederland te gaan. Het valt Newsha op dat je in ons land door niemand wordt beoordeeld. Jezelf kunnen zijn, het zijn maar drie woorden, maar er gaat een hele filosofie achter schuil. Het viel mij in Iran juist op dat het tegenovergestelde gold: het draait erom wat anderen van je vinden. Je hebt geen sociaal vangnet, maar wel een familie. Je bent op hen aangewezen. Die mensen hebben een oordeel over je. Mijn posse is de familie van Newsha, we hebben een hele goede band. Verder heb ik natuurlijk ook collega’s en vrienden; ik woon hier al zo lang.” DE REDACTRICE “Toen ik stage liep bij NRC Handelsblad was er een vrouw op de redactie waar iedereen bang voor was. Het was Carolien Roelants, nu met pensioen maar dertig jaar lang de Midden-Oosten redacteur van NRC geweest. Ze schrijft nu nog columns voor die krant. Carolien is een sterke vrouw. Mensen dachten dat ze kortaf was en durfden niet echt met haar te praten. Ik voelde me meteen tot haar aangetrokken, op een

128

platonische manier dan hè. Ik praatte met haar, ze bleek helemaal niet kortaf te zijn en we bleken een zelfde interesse te delen: Iran en het Midden-Oosten. Ze heeft me vanaf dat moment alles geleerd en hielp me de juiste keuzes maken. Carolien reisde van oorlog naar conflict en interviewde zowel presidenten als rebellenleiders. Ze had een gezin met maar liefst vier jonge kinderen en wist alles te combineren. Die vier kinderen zijn goed terechtgekomen én haar huwelijk was ook nog eens goed. Ik vind haar een voorbeeldvrouw. Het is echt niet zo dat ik vind dat alle vrouwen met een

gezin moeten gaan werken. Ik merk wel dat vrouwen van nu regels maken voor zichzelf dat bepaalde dingen niet kunnen als je kinderen krijgt. Ik denk dat het wel allemaal kan. Carolien en ik hebben nog steeds contact, we bellen maandelijks. Ik ben dol op haar.” DE OPVOLGER “Ik ken Janine Abbring niet, maar ik heb wel een tip voor haar als nieuwe presentatrice van Zomergasten. Heb lol. Het is zo geweldig om met zes mensen drie uur lang te praten. Er is altijd zoveel gedoe over het programma, maar het is echt geweldig, je leert er veel van. Zorg dat elke minuut telt en vind het leuk. Het was een leuke baan, maar ik moest ermee stoppen omdat het anders veel te druk werd. Trump werd gekozen als president en er kwam veel druk op Iran. Ik werk voor The New York Times, heb een column in Volkskrant Magazine en draai tussendoor ook nog voor Onze man. Het was gewoon te veel en als ik niet zou stoppen zou ik een van die banen gedwongen verliezen. Als presentator had ik vorig jaar slechts één eis: ik wil drie vrouwen als gast. Eigenlijk wel vreemd, slechts een keer eerder in de 28 jaar dat het programma bestaat waren er drie vrouwelijke gasten. Ik kon natuurlijk niet vanuit een land dat bekendstaat om de gelijkheid terug gaan naar Iran en daar vertellen dat er meer mannen dan vrouwen in mijn programma zaten.” O OPZIJ I NR. 7/8 I 2017

129

SHOPPING

OPHEMELEN

ALLE BESPROKEN BOEKEN IN DIT NUMMER ZIJN TE KOOP VIA ONZE WEBSHOP

Over de doden niets dan goeds.

ROZE koffietafelboek Amsterdam kleurt roze in de maand augustus. Met de Gay Pride, de Drag Queens Olympics en de Hartjesdagen strijken lhbt’ers uit de hele wereld neer in onze hoofdstad. Fotografe Shirley Agudo was gefascineerd van alle uitbundige manifestaties en fotografeerde jarenlang de bezoekers van de festiviteiten. Het resultaat zie je in Amsterdam Shirley Agudo - Streethearts €29,95 (Uitgeverij Bas Lubberhuizen)

STRALINGSVRIJ slapen

SANDRA REEMER (1950-2017)

p 66-jarige leeftijd is zangeres en presentatrice Sandra Reemer overleden. Begin dit jaar werd bij Sandra borstkanker geconstateerd, waarna zij op 6 juni in het Antoni van Leeuwenhoekziekenhuis overleed aan de gevolgen. Geboren als Barbara Alexandra Reemer vluchtte zij op zevenjarige leeftijd met haar ouders van haar geboorteplaats Bandung, Indonesië naar Nederland. Op tienjarige leeftijd begon zij met gitaarspelen en een jaar later volgde haar eerste plaat. Vanaf 1966 vormde ze met Dries Holten het zangduo Sandra & Andres en verscheen zij als solozangeres verschillende keren op het podium van het Eurovisiesongfestival. Bekendheid verwierf zij tevens als presentatrice van programma’s als Showmasters, de Show van de Maand, en Wedden Dat..?. Jos Brink noemde haar in dat laatste programma steevast liefkozend ‘kroepoekje’.

Van 2005 tot 2005 vormde Reemer samen met Marga Bult en Sjoukje Smit The Dutch Divas, het nummer From New York to L.A. bereikte het trio de Mega Top 100. In 2006 werd zij benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. Tot 2015 hield ze zich bezig met haar eigen foundation om kinderen in ontwikkelingslanden te steunen om scholing te krijgen. Eerder dit jaar was Sandra nog te zien in het MAXprogramma Gouden Jaren, waarin zij terugreisde naar haar geboorteland. Tijdens de laatste uitzending vertelde zij haar reisgenoten over haar diagnose en bedankte via een videoboodschap op Facebook voor alle steun die ze had ontvangen. Reemer, tevens lid van het Comité van Aanbeveling van Roze Zaterdag 2017, streefde ernaar om op Roze Zaterdag 2017 een comeback te maken. Het bestuur van het evenement liet na haar overlijden weten: “Ze droeg de LHBT-gemeenschap een zeer warm hart toe en andersom is ze, mede als meervoudig deelneemster van het Eurovisie Songfestival, door velen van hen voor altijd in het hart gesloten.” O

We kunnen niet meer zonder ons mobieltje. We gebruiken hem om te bellen, te mailen en te fotograferen, en ook vaak ’s nachts als wekker. Maar wist je dat een smartphone straling geeft? En hoewel niet iedereen er last van hoeft te hebben (of erin gelooft), hebben onderzoeken aangetoond dat er een verband is met klachten zoals hoofdpijn, en slapeloosheid. Daarvoor is deze nachtconsole ontwikkeld, die de straling reduceert. Zo kun je gerust met je mobiel naast je bed in slaap vallen. En als je er niet in gelooft, gebruik je hem om je hamster in te begraven. Nachtconsole €69,95 via www.bedaffair.nl

COOLE foto’s Mooie vakantiefoto’s en filmpjes maak je met deze schokbestendige compactcamera van Nikon. In alle weersomstandigheden te gebruiken, en je schiet er zelfs onder water plaatjes mee. Voor avonturiers, actievelingen maar ook gewoon voor op de camping. Coolpix W300 van Nikon €479 130

OPZIJ I NR. 6 I 2017

131

#AUSTRIANTIME

het ‘je komt ogen te kort’ gevoel

Ervaar het hele verhaal: austria.info/austriantime-story 100