OPZIJ Februari / maart 2019 by MIMM

OPZIJ FEMINISTISCH MAGAZINE 4.0

NR .9 • feb /mr t 2 01 9 • 4 6st e JAARG ANG • € 6,99

ZEVENTIG JAAR NA DE BEAUVOIRS DE TWEEDE SEKSE

de vrouw als

lustobject

IN DIT NUMMER Susan Smit, Janice Deul, Milou Deelen, Ellen Laan, Ricky Koole, Leo Blokhuis, Petra Stienen, Lakshmi, Rahaf Mohammed, koele Mutti Merkel en nog veel meer JULIA WOUTERS

GEEN VROUWENPARTIJ, GEWOON SAMENWERKEN

OPROEP De vrouwenbibliotheek van wijlen mijn levensmaatje Nanny de Vries bevatte 750 delen, Engelstalige standaardwerken over feminisme en vrouwengeschiedenis, talrijke kleine pocketboeken, Engelstalige feministische en lesbische tijdschriften, groot en klein, in opslag 15 hoge verhuisdozen met boeken en tijdschriften in totaal. Die verbleven 2 volle jaren in de opslag van Editions Rodopi in Amsterdam en nog geen half jaar in die van Uitgeverij Aspekt in Soesterberg totdat een schenkingsbestemming gevonden werd, en wel de nog lege bibliotheken van de op 2 september 2014 gestichte algemene Akademya Mezopotamya te Qamishlo en de daarmee nauw verbonden feministische Yekitya Star Akademya in Rimelan (district Jazira van het Koerdische Rojava in Noord-Syrië). In de laatste week van december 2014 werd in Qamishlo een overeenkomst gesloten dat in totaal 1000 boeken in containers naar beide bibliotheken zouden worden verstuurd vanuit Nederland door het comité Koerdistan vrij!. Tot nu toe kon aan deze verplichting worden voldaan met drie achtereenvolgende zendingen van respectievelijk 110, 160 en 150 boeken en tijdschriftenafleveringen. Helaas bleken evenwel in januari 2015 de 15 dozen met 750 delen uit Nanny’s vrouwenbibliotheek uit de opslag verdwenen te zijn, verduisterd heet dat in juridische termen heb ik begrepen van politie, recherche en Openbaar Ministerie.

Als gastdocent aan beide academies doe ik hierbij een dringende oproep aan allen die in het bezit zijn van tweedehands Engelse, Duitse en Franse boeken en tijdschriften op het gebied van de archeologie, (vrouwen)geschiedenis, sociologie en subtropische landbouw (de onderwijsterreinen van onze twee academies) om deze in de achterbak van hun auto te laden en af te leveren aan mijn adres Prins Hendriklaan 9B te Baarn. Mijn telefoonnummer voor het maken van een afspraak is 0652645062. Op de volgende zendingen wordt in Qamishlo en Rimelan met smart gewacht: Dear Dr. Best, I hope you are alright, I am speaking for Akademya Mezopotamya. It is very kind of you to help us, in this very hard situation, we appreciate it deeply. What we want to say is that about two hundred books we received from you but upon what you said it is about one thousand books. So we want to be sure that books have not got lost. Please let us know about the rest of the books. We are looking forward to hear from you. Please accept our deep respect. Sincerely Yours, AKADEMYA MEZOPOTAMYA Team.

Literatuur: Thomas Schmidinger, Krieg und Revolution in Syrisch-Kurdistan – Analysen und Stimmen aus Rojava, 3. Auflage, mandelbaum kritik & utopie, wien 2015

OPZI

Colofon/Uitgelicht

F E M I N I S T I S C H M AG A Z I N E 4 . 0

NR .9 • feb 201 9 • 4 6 ste j aargan g • € 6 ,9 9

KLANTENSERVICE Op opzij.nl/abonnementen kunt u zelf een abonnement nemen. Voor contact over abonnementen, bestellingen, wijzigingen en vragen kunt u mailen naar abonnementen@opzij.nl. Een jaarabonnement kost € 42,75 voor 6 nummers. COLOFON Redactieadres Witte Singel 103 2313 AA Leiden redactie@opzij.nl Hoofdredacteur Marianne Verhoeven Eindredacteur Noémi Prent Art Director Emmely Pardon

Medewerkers Julie Blik, Stephanie Borgers, Asha ten Broeke, Burbie, Cole Burston/ANP, Corbino, Merlijn Doomernik, Carin Gaemers, Marleen Hoogendoorn, Felix Huygen, Annemarie Oster, Sander Pardon, Alies Pegtel, Matteo Perini, Lize Prins, Robin de Puy, De Reismeiden, Irene Schoenmacker, Sheila Sitalsing, Fieke Tissink, Paul Tolenaar, Marjolijn Uitzinger, Etchica Voorn, Julia Wouters, Renate van der Zee. Directeur/uitgever Hans van Brussel Distributie Aldipress Druk HaboDaCosta COPYRIGHT Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de auteurs of rechthebbenden. De uitgever is niet aansprakelijk voor schade als gevolg van druk- en zetfouten. De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Zij die menen nog zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich wenden tot de uitgever. ABONNEMENTEN Een abonnement wordt tot wederopzegging aangegaan, tenzij anders vermeld. Opzeggingen kunnen UITSLUITEND schriftelijk worden doorgegeven, per post Perfect Groep B.V., Inzake OPZIJ, Karel Doormanweg 41, 3115 JD Schiedam. Of per email naar abonnementen@opzij.nl. PERSOONSGEGEVENS We maken u erop attent dat aan ons verstrekte persoonsgegevens zoals naam, (e-mail)adres en telefoonnummers worden opgenomen in het gegevensbestand van Opzij B.V.. Dit bestand is aangemeld bij het College bescherming persoonsgegevens door Opzij B.V., de verantwoordelijke voor uw gegevens. Uw persoonsgegevens worden gebruikt voor onze abonnementenadministratie, voor de uitvoering van met ons gesloten overeenkomsten en om u op de hoogte te houden van interessante informatie en aanbiedingen van producten en diensten, eventueel ook na beëindiging van uw abonnement.

UITGELICHT NOÉMI PRENT Eindredacteur Marleen Hogendoorn geeft het stokje door aan Noémi. Marleen blijft gelukkig nog wel schrijven voor OPZIJ. Noémi is inmiddels gesetteld op de redactie in Leiden. Wanneer ze niet in de weer is voor OPZIJ, houdt ze zich waarschijnlijk bezig met het eten van kaas, het maken van (verre) reizen of speelt ze gitaar met haar – geheel uit vrouwen bestaande – hobbybandje.

IRENE SCHOENMACKER “Irene Schoenmacker (1988) is journalist en schrijft onder meer voor NRC, Trouw en NU.nl. Ze studeerde Cultuurwetenschappen in Nijmegen, waar Simone de Beauvoir een van de behandelde denkers was. Verfrissend, in een curriculum dat toch grotendeels uit mannen bestond. Haar ideeën, haar positie als schrijfster en haar vermogen een eigen identiteit te behouden waren radicaal anders dan gebruikelijk in die tijd en maken haar een fascinerend persoon. Die bewondering overstijgt decennia en haar standpunten over de vrouw als tweede sekse zijn ook nu, zeventig jaar later en in het licht van #metoo, actueler dan ooit.” OPZIJ 2019 NR. 9

MIJN VERHAAL IS DE BETOVERENDE EN OPENHARTIGE AUTOBIOGRAFIE VAN EEN VAN DE MEEST INSPIRERENDE VROUWEN VAN NU. OVER EEN DOODGEWONE VROUW DIE EEN BUITENGEWONE REIS HEEFT MEEGEMAAKT. KLEURRIJK, EERLIJK EN INTIEM.

‘HET BOEK SNIJDT DOOR DE ZIEL.’

• • • • NRC HANDELSBLAD w w w. h o l l a n d s d i e p. n l

Editorial Marianne Verhoeven

KENT U DIE UITDRUKKING?

eventig jaar geleden, in 1949 publiceerde Simone de Beauvoir haar inmiddels wereldberoemde essay De tweede sekse. Met als belangrijkste boodschap: een vrouw is niet autonoom, maar wordt gezien in verhouding tot de man. Ze is hierdoor altijd de andere sekse: de tweede. Dat Simone zo’n beetje altijd in één adem genoemd wordt met Jean-Paul Sartre, bewijst zeker haar toenmalige gelijk. Dit jaar zullen we voor elk nummer een rondetafelgesprek organiseren over de belangrijkste thema’s uit haar boek en we onderzoeken hoe actueel haar stellingen nog zijn. We trappen af met

Milou Deelen, Susan Smit, Janice Deul en Ellen Laan die over ‘De vrouw als object’ een bijzondere middag met elkaar hadden, zie niet alleen het schriftelijke verslag maar ook de prachtige foto’s die Paul Tolenaar van hun samenzijn maakte. Hierna volgen nog onder andere de thema’s werk, ouderdom en politiek. Ouders die kinderen de schuld geven van de slechte opvoeding die ze zelf hebben gegeven. Kent u die uitdrukking nog? Daar moest ik afgelopen tijd steeds aan denken in de discussie rond de verruiming van het kinderpardon. En wel als tegenstanders hiervan het hadden over het traineren en jarenlang rekken door middel van beroepsprocedures, waarbij ouders en – nieuw! – ook opeens de advocaten de schuld kregen en de onbetrouwbaarheidskaart kregen toegespeeld. Het is niet bepaald de eerste keer dat we erover schrijven in ons blad en ook op onze website hebben we er regelmatig over geschreven; hoe mooi zou het zijn als er nu

daadwerkelijk na twintig jaar inderdaad een enorme verkorting van de procedure voor verblijfsvergunningen komt. En dat er een beetje vaart gemaakt wordt, want anders hebben we over een paar jaar weer een nieuwe groep kinderen, die hier zo geworteld en vertrouwd is, dat een nieuw ‘talkshow-pardon’ nodig is. Ook alweer zo’n nieuw begrip. En waarbij

Ouders die kinderen de schuld geven van de slechte opvoeding die ze zelf hebben gegeven de media de schuld krijgen van de politiek. Omdat we aandacht besteden aan een misstand die door diezelfde politiek is veroorzaakt? Misschien zou dit topic een plaats kunnen krijgen op een partijoverstijgende agenda, die die door vrouwen voor de volgende verkiezingen moet worden opgesteld. Naar het voorbeeld van het Kamerbreed Vrouwen Overleg, dat begin jaren tachtig goede zaken deed. Julia Wouters houdt hiervoor een warm pleidooi in dit nummer; want weet u hoe vaak het woord ‘vrouw’ voorkomt in het hoofdstuk over emancipatie in het huidige regeerakkoord? Nul keer! Dus laten we dat eens oppakken. O OPZIJ 2019 NR. 9

14 18

Maatschappij & Wetenschap

SAY WHAT?! NL

KOPSTOOT

SAY WHAT?! WERELD Opmerkelijk nieuws

OPEN DOEK Bureau Clara Wichmann - Anniek de Ruijter

POLITIEKE VUIST

REPORTAGE BUITENLAND Spanje - Vrouwenvissers

64 56

REPORTAGE BUITENLAND Saoedi-Arabië - Rahaf Mohammed BOARDROOM Willemijn Maas en Bercan Günel

Eind score 7

Mensen 18 38

RONDETAFELGESPREK De vrouw als lustobject

ZUSTERSCHAP Petra Stienen

LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT Aegon 3

PORTRET Angela Merkel

MAN OVER VROUW Leo Blokhuis

Kunst & Cultuur 72

INTERVIEW Ricky Koole

BOEKEN

FILM

TENTOONSTELLING

VAN OPZÄ² Lakshmi

OP REIS Vietnam

Columns 05 17 29 37 49 98

EDITORIAL SHEILA SITALSING ETCHICA VOORN ASHA TEN BROEKE ANNEMARIE OSTER CARIN GAEMERS

Service 03 35

COLOFON ABONNEE WORDEN OPZIJ 2019 NR. 9

SAY WHAT?! #Paarse tuinbroek Ronald Molendijk wierp ons allemaal even honderd jaar terug in de tijd met zijn uitspraken aan de desk van RTL Boulevard. Hij mocht namelijk als ‘muziekdeskundige’ uitleggen waarom er minder vrouwen in de Top 2000 staan. Wij zeggen: Practice what you preach.

A P FO

GILAD COH

Op maandagavond 11 februari zijn beide awards door minister Ingrid van Engelshoven en NPO-voorzitter Shula Rijxman in Instituut Beeld en Geluid uitgereikt tijdens een feestelijk event ter gelegenheid van tien jaar Vrouw in de Media Awards.

Januari, traditiegetrouw de maand van de lijnende vrouwen (en mannen). De sportschoolabonnementen waren niet aan te slepen. Linda de Mol wijdde er zelfs haar januarinummer aan (‘Eten is het nieuwe roken’) en ook actrice Victoria Koblenko en visagist Nikkie de Jager deelden hun verloren kilo’s met de wereld. En op de OPZIJ-redactie werd in januari geen druppel gedronken.

Saoedi-Arabië-expert Annemarie van Geel is winnaar van de aanmoedigingsprijs de You Go Girl Award 2018. Annemarie is regelmatig te horen in de Nederlandse media. In 2018 over het nieuws uit Saoedi-Arabië, waar na dertig jaar strijd Saoedische vrouwen eindelijk mogen autorijden. Veel media-aandacht kreeg ook haar proefschrift over gender segregatie in Saoedi-Arabië en Koeweit.

AGE PHOTO

#DryJanuary

Cardiologe Janneke Wittekoek, specialiste op het gebied van vrouwen en hart- en vaatziekten is winnaar van de Vrouw in de Media Award 2018. Janneke Wittekoek was genomineerd voor de landelijke award als een van de vrouwelijke deskundigen die zich in 2018 het beste in de media heeft geprofileerd. De jury koos unaniem voor Wittekoek omdat zij in haar vele optredens voor radio en tv, kranten en andere media op heldere wijze het belang voor aandacht voor de hartklachten van vrouwen blijft benadrukken. Klachten die bij vrouwen zich vaak anders uiten dan bij mannen. Zoals ook uitgebreid in het vorige nummer van OPZIJ is beschreven.

Het Instagramaccount Zeikschrift stelt ongelijkheid en stereotypes op speelse wijze aan de kaak. Achter de pagina schuilt de 27-jarige Madeleijn van den Nieuwenhuizen. Al roerend in haar cappuccino – waar ze steevast video’s van maakt – spit ze door de Nederlandse media. Van een racistisch artikel over een nagelsalon van Aziatische Nederlanders tot een opiniestuk over Jamie Li’s ‘Sexy, but tired. But sexy’, ze legt haar volgers met nuance en humor uit waarom sommige teksten not done zijn.

FOTO

Volgtip!

HEBBES!

Influencer Famke Louise is uitgeroepen tot Dom Bontje van het jaar. Ze draagt niet alleen bont, ze zou er ook nog ‘trots over zingen’ en zo geeft ze een ‘verkeerd signaal aan de jeugd af’, schrijft Bont voor Dieren in het juryrapport. Met 815.000 volgers op Instagram kan het inderdaad geen kwaad om het goede voorbeeld te geven.

Dom Bontje

KOPSTOOT

En zo stond Lilian Marijnissen eind januari opeens op #1 als het gaat om vertrouwen in fractievoorzitters. OPZIJ 2019 NR. 9

Say what?! de wereld

Schotland land

De Schotse ex-premier Alex Salmond wordt verdacht van negen aanrandingen en vervolgd voor twee pogingen tot verkrachting. Salmond ontkende tijdens de eerste zitting alle aanklachten. Hij was zeven jaar lang premier van Schotland, tot september 2014.

Nederland

Verenigde Staten

Scheermerkgigant Gillette ging viraal met een campagne waarin toxic masculinity aan de kaak gesteld wordt. In de advertentie worden mannen opgeroepen verantwoordelijkheid te nemen voor elkaars gedrag. Naast veel lof oogstte de advertentie ook kritiek – deze was vooral van mannen afkomstig.

SaoediSaoedi-Arabië

In Saoedi-Arabië worden vrouwen voortaan in ieder geval per sms ingelicht over hun scheiding. Hoe raar het ook klinkt: dat is positief nieuws voor de vrouwen in het land. Tot voor kort was het namelijk zo dat mannen konden scheiden zonder medeweten van hun vrouw. Hierdoor waren vrouwen niet op de hoogte van hun rechten en liepen zij onder andere hun alimentatie mis. 10

De Amerikaanse r&b-zanger R. Kelly – die van I Believe I Can Fly en Ignition – ligt onder vuur naar aanleiding van de documentaire Surviving R. Kelly, waarin slachtoffers van de zanger over zijn seksueel misbruik spreken. In april staat een concert van de nu omstreden zanger gepland in Nederland. Duizenden mensen hebben een petitie getekend tegen het optreden van de 52-jarige zanger. The Box, waar het concert plaats moet vinden, zegt mogelijkheden te onderzoeken om het concert af te blazen.

Say what?! de wereld Opmerkelijk nieuws afgelopen maand.

GrootGroot-Brittannië

De Spice Girls kunnen rekenen op een flinke dosis kritiek. De vrouwengroep lanceerde recentelijk een kledinglijn waarvan de opbrengst ten goede zou komen aan Comic Relief, een liefdadigheidsinstelling die zich inzet voor gelijkheid. Nu blijkt dat deze kledinglijn deels gemaakt is door – veelal vrouwen – die onder erbarmelijke omstandigheden werken in Bangladesh.

Iran

Twee Iraanse mannen moeten zes maanden de cel in omdat zij hebben gepleit tegen de voor vrouwen verplichte hoofddoek in Iran. Niet alleen vrouwen, maar ook steeds meer mannen gaan hiertegen in protest. Een van de gearresteerde mannen was in het bezit van buttons met de tekst: ‘Ik ben tegen de verplichte hijab’.

India

Duitsland

Heel Berlijn krijgt voortaan vrij op 8 maart Internationale Vrouwendag. Dat heeft het deelstaatparlement van Berlijn besloten. Zowel mannen als vrouwen hoeven die dag niet te werken. Het was een idee van de Berlijnse burgemeester Michael Müller. Berlijn is de eerste Duitse deelstaat waar Internationale Vrouwendag officieel geldt als vrije feestdag.

Onrust in India, want twee ‘vruchtbare’ vrouwen wisten de Sabarimala-tempel in Zuid-India binnen te komen. Vrouwen tussen de tien en vijftig jaar oud zijn hier volgens priesters en conservatieve hindoes niet welkom. Menstruerende vrouwen worden vanuit het hindoeïsme als onrein bestempeld en mogen daarom geen religieuze rituelen uitoefenen. De actie van de twee vrouwen leidde tot protesten. OPZIJ 2019 NR. 9

Open doek

DOORZETTERS Een uitkering voor zwangere vrouwen die als zelfstandige werken, keuzevrijheid in de geboortezorg, het verkiesbaar stellen van vrouwen bij álle politieke partijen, veiligheid van borstimplantaten en het behoud van je geboortenaam. Zomaar wat belangrijke onderwerpen waarvoor Bureau Clara Wichmann strategische rechtszaken aanspant. Anniek de Ruijter (1982) werd in 2009 voorzitter van het bestuur van de stichting en is sinds kort directeur van het bureau. D OOR M AR LEE N H OG E N D OORN B E E LD R O B I N D E P U Y

ullie meest recente zaak is die voor het verkrijgbaar stellen van de overtijdpil bij de huisarts. De Bovengrondse protesteerde met ontblote buiken om jullie te steunen. De Dolle Mina’s van nu. “Ja, goed, hè? Ik hoop dat het demonstreren weer terug gaat komen. Door middel van een goede demonstratie kun je zaken agenderen en duidelijk maken. De Bovengrondse is een belangrijk activistisch platform van feministen. Wij waren bezig met die zaak en zij wilden aandacht genereren voor dit issue. Zo van: hier gebeurt iets, dit is belangrijk. We werkten solidair samen. We zoeken meestal de samenwerking op met andere vrouwenorganisaties. Voor deze rechtszaak werkten we samen met Women on Waves, een organisatie die zich specifiek bezighoudt met abortus, en wij ondersteunen dan op het juridische vlak. Ieder heeft zijn specialisme en eigenlijk willen we allemaal hetzelfde; namelijk een meer rechtvaardige samenleving.” Wat voor onderwerpen speelden er in het begin van jullie oprichting? “Veel onderwerpen van toen spelen nu nog, of weer, maar dan anders. Toen gingen er ook veel zaken over zelfbeschikking over je lichaam. Er was een discussie over abortus en anticonceptie. Financiële zelfstandigheid, werk en zorg. En veiligheid: verkrachting binnen het huwelijk bijvoorbeeld is in Nederland sinds 1991 strafbaar gesteld mede dankzij de werkgroep van toen. Wij werken binnen een aantal thema’s die juridisch heel relevant zijn voor de positie van vrouwen in de samenleving: het combineren van werk en zorg, veiligheid, reproductieve rechten, vertegenwoordiging en seksistische stereotypering en beeldvorming in de media en in reclames. Die vijf thema’s speelden toen en nu nog steeds.”

Is er dan zo weinig veranderd sinds de jaren tachtig? “Jawel hoor, er is ontzettend veel veranderd. In die tijd was er heel veel wetgeving gewoon niet. Er was bijvoorbeeld nog geen wet op de gelijke behandeling en er moesten nog veel rechten bevochten worden: stalking en de positie van zwangere vrouwen op werk. Na de jaren negentig leek er een tijd te ontstaan voor het feminisme waarin er een soort van bezinningstijd kwam omdat er zoveel was bereikt, er zoveel rechten waren bevochten. Voor ons betekende dat dat we ook moesten nadenken op welke manier je nog steeds met het recht en met rechtszaken ervoor kon zorgen dat de maatschappelijke positie van vrouwen ook echt verder kon verbeteren. Maar er ligt nog zoveel werk. “Nu is de positie van vrouwen op heel veel gebieden nog niet gelijk. Het recht is zeker een belangrijk middel om daarin verandering te brengen. We moeten bestaande rechten waarborgen, en ervoor zorgen dat het geïmplementeerd en uitgevoerd wordt. Daarin zie ik een volgende opdracht voor ons: doorpakken op wat er al allemaal is gewonnen, en zorgen dat we daarop verder bouwen.” Minister De Geus van het CDA noemde de emancipatie in 2003 al voltooid. “Ja, hij vond dat alle relevante rechten waren verworven en dat we moesten stoppen met zeuren. Maar echt, je kunt de rechten wel hebben, maar het moet nog wel worden uitgevoerd. Je moet in je dagelijkse leven ook voelen dat het wat uitmaakt. Wat heb je er anders aan? De positie van vrouwen nu is gelukkig al heel veel beter, maar zeker nog niet goed genoeg.” Jullie adviseren en ondersteunen strategische rechtszaken, waarom is dat? “Als je een rechtszaak voor een individuele vrouw hebt gewonnen, en dan met name door een uitspraak van de

Open doek

OPZIJ 2019 NR. 9

Open doek hoogste rechter, dan heeft dat impact voor alle vrouwen die daarna komen. Met strategische rechtszaken kun je voor jurisprudentie zorgen. We steunen in principe zaken waarvan we denken dat de impact van algemeen belang is, niet alleen voor het individuele geval maar voor meer vrouwen.” Hoe komen jullie aan je zaken? “Vrouwen benaderen ons, maar ook advocaten. Je kunt ons altijd bellen of een bericht sturen met een kwestie waarvan je denkt dat dit voor veel vrouwen geldt. Advocaten komen bij ons als ze zien dat een bepaalde zaak veel voorkomt in hun praktijk. Dan denken ze: we gaan deze zaak doen met Bureau Clara Wichmann om ervoor te zorgen dat het een grotere zaak wordt die impact heeft. Net als Wanda de Kanter en Bénédicte Ficq, die de juridische strijd zijn aangegaan met de sigarettenproducenten: dat is ook een strategische rechtszaak. We hebben een commissie met strategisch juridisch adviseurs, die beoordeelt alle aanvragen en kijkt hoe we van een zaak een strategische rechtszaak van maken. En we procederen ook zelf.”

genoeg. Je zaak moet kloppen bij wat je wil binnenhalen. Als dat niet zo is, dan moet je er niet aan beginnen of stoppen. Maar in principe willen we doorzetten.” Zou je dan enkele jaren later wel weer verder kunnen met de zaak? “Ja dat kan. Nu bijvoorbeeld met de kwestie rondom hoofddoeken, daar willen wij over procederen. Er is een uitspraak geweest van het Europese Hof van Justitie waarin werd gezegd dat als een vrouw een hoofddoek draagt en ze heeft met klanten te maken, je haar mag ontslaan als werkgever, als ze haar hoofddoek is gaan dragen nadat ze in dienst is getreden. Wij vinden dat die uitspraak heel slecht is, want als je een moslimman bent dan heb je dit probleem niet. Het is een inherent intersectioneel probleem: je bent vrouw en religieus en je kunt ontslagen worden, maar als religieuze man weer niet. Het is de religie en het vrouw-zijn samen, dat ervoor zorgt dat je in een slechtere arbeidspositie verkeert. En dat was dus een uitspraak van de hoogste rechter van Europa. Alle nationale rechters moeten deze uitspraak volgen. Nu is er in Nederland nog geen zaak voorgekomen waarin een rechter hierover uitspraak moet doen. Wij gaan nu na: moeten we deze casus voorleggen om te kijken hoe de nationale rechter hiermee omgaat of niet? De rechter kan deze uitspraak strenger interpreteren of minder streng. Als hij minder streng is, dan winnen we er wat mee. Maar als hij strenger is, dan is dat heel slecht voor de positie van moslima’s in Nederland. Ons doel is dat de rechtspositie van vrouwen beter wordt. Aan deze zaak zitten veel risico’s waar we echt goed over na moeten denken. Maar wij hebben wel ook altijd veel vertrouwen in de rechterlijke macht in Nederland. Er liggen heel wat prachtige principiële uitspraken van rechters in ons dossier.”

‘Net als Wanda de Kanter en Bénédicte Ficq, die de juridische strijd zijn aangegaan met de sigarettenproducenten: dat is ook een strategische rechtszaak’

Het lijkt wel een kenmerk van strategische rechtszaken dat ze heel lang duren. “Ja, soms wel veertien jaar. Met zo’n zaak gaat het vaak om jurisprudentie, om nieuwe handvatten voor het recht. Dan moet je vaak doorprocederen tot aan de Hoge Raad of tot aan het Europese Hof voor de Rechten van de Mens. “Bij de zaak over de zwangere zelfstandigen gingen we van de rechtbank naar het gerechtshof naar de Hoge Raad. En toen weer terug, nu naar de bestuursrechter, in beroep en uiteindelijk ook naar de afdeling van de Raad van State. Dus zijn we eerst privaatrechtelijk tot aan de hoogste rechter gegaan en vervolgens bestuursrechtelijk tot aan de hoogste rechter. Dat duurde veertien jaar dus, maar het lukte wel.”

Een kwestie van een hele lange adem. “Natuurlijk denk je weleens dat je er klaar mee bent. Maar we beginnen niet zomaar aan een rechtszaak en we laten ons ook goed adviseren. We gaan nooit over een nacht ijs. Verliezen is niet leuk en soms word je er weleens moedeloos van. Maar dan is het van: ja, we hebben nu eenmaal die stap gezet, we hebben op het principe gelijk en het recht moet ook gaan over rechtvaardigheid. Er zijn ook weleens situaties waarin dit te risicovol is. Als iets verkeerd uitpakt, kan het zo’n impact hebben. Of onze zaak is niet sterk genoeg of de feiten zijn niet sterk 14

Jullie bestaan 35 jaar. Wat zijn de hoogtepunten uit de geschiedenis van het Clara Wichmann Instituut? “Qua rechtszaken waren dat wel de SGP-zaak en de zaak voor zwangere zelfstandigen. In 2010 oordeelde de Hoge Raad dat de Staat verplicht is om discriminatie van vrouwen bij politieke partijen te bestrijden en de statuten van de SGP niet langer mag tolereren. Hiervoor mochten vrouwen zich niet verkiesbaar stellen bij deze partij. Er werd steeds gezegd: voor wie doe je het eigenlijk? Want de vrouwen die zich identificeren met het gedachtegoed van deze partij willen helemaal niet op de lijst staan.

Open doek Maar het ging ons om het algemene belang. Het heeft zo veel strijd gekost om het actief en passief kiesrecht voor vrouwen te verkrijgen, het kan niet zo zijn dat er dan een partij meedoet aan de verkiezingen die zich niet aan de Grondwet houdt. En het was natuurlijk extra mooi dat toen we de zaak hadden gewonnen en de SGP haar beginselprogramma had aangepast, twee vrouwen zich verkiesbaar stelden. “Vorig jaar werd besloten dat alle zwangere zelfstandigen recht hebben op een zwangerschapsuitkering door een rechtszaak van veertien jaar waar ik zelf de laatste negen jaar aan heb meegewerkt en meegemaakt. Zelfstandigen die in de periode 2004 – 2008 geen zwangerschapsuitkering kregen, worden nu tóch gecompenseerd. Dat gaat nu om zo’n vijftienduizend vrouwen die deze ZEZ-uitkering van €5600 deze maand op hun rekening krijgen gestort. Dat was echt een geweldige overwinning, maar ook heel intensief en we hebben er ontzettend veel geld van onze huidige donateurs in moeten stoppen. We gaan daarom ook al deze vrouwen vragen of ze ook donateur willen worden, zodat dit ook weer ten goede kan komen aan toekomstige rechtszaken. Met veel mensen een klein beetje dragen kan een grote impact hebben voor alle vrouwen in Nederland. “Dat is ook wel een probleem, weinig mensen weten dat wij die zaak hebben gedaan. Ook vrouwen die na 2008 de uitkering hebben gekregen, weten niet dat dat mede dankzij Bureau Clara Wichmann is, dat veertien jaar lang een rechtszaak hierover heeft gevoerd. Zwangerschapsuitkeringen zijn een beetje zoals belastingen, het is niet een sensationeel onderwerp als #MeToo waar iedereen – terecht – geïnteresseerd in is. Maar het is wel iets wat in het gewone dagelijkse leven van vrouwen megabelangrijk is.” En dieptepunten? “Tja, verliezen. We verliezen soms gewoon. Bijvoorbeeld de kwestie rondom het bevolkingsonderzoek voor borstkanker; dat stopt bij een bepaalde leeftijd. Daar zijn we een zaak tegen begonnen, maar die hebben we verloren. Waarom heeft het geen zin meer om na een bepaalde leeftijd na te gaan of je borstkanker hebt? We leven allemaal zoveel langer dan vroeger, zeker vrouwen. Ik vind dat als je als vrouw wilt meedoen aan de screening, je dat niet zelf hoeft te betalen. Deze zaak steekt nog steeds bij me, wellicht pakken we het later weer op als er nieuw onderzoek of jurisprudentie is.”

Bureau Clara Wichmann vloeide voort uit de landelijke werkgroep Vrouw en Recht die in 1980 werd opgericht en in 1983 haar eerste rechtszaak voerde: een groep Helmondse vrouwen spande een zaak aan tegen hun werkgever en zamelde hiervoor geld in. Het was het begin van de stichting Proefprocessenfonds Rechtenvrouw. In 1987 ging het Clara Wichmann Instituut in Amsterdam officieel van start. Hier werkten de landelijke werkgroep

Welke zaken spelen er in 2019 voor jullie? “Een zaak die heel belangrijk wordt komend jaar gaat over zelfbeschikking van vrouwen tijdens de zwangerschap en geboorte. Er is nog nooit over geprocedeerd. Het is een medisch-ethische zaak waarover heel veel discussie is: hebben vrouwen die zwanger zijn dezelfde rechten op zelfbeschikking als andere mensen die niet zwanger zijn? De manier waarop deze zorg wordt georganiseerd moet steeds efficiënter en is steeds minder individueel. Het wordt steeds meer massaproductie. Vrouwen worden steeds meer gedwongen om op een bepaalde manier te bevallen, want zo is de zorg nu eenmaal. Als je het dan net even anders wil, omdat je je bijvoorbeeld niet goed voelt bij een bepaalde behandeling, dan is dat moeilijk. Dat betekent dat je als vrouw dingen aan je lijf moet accepteren, die je misschien wel helemaal niet wil: een extra prikje of een extra knip omdat het nu eenmaal zo in het protocol staat. In Nederland krijgt rond de vijftig procent van de vrouwen tijdens de bevalling een knip, tenzij je bij een verloskundige bevalt, dan is het ongeveer twintig procent. In Denemarken is dat slechts vijf procent. Hoe kun je dat verklaren? En geven alle vrouwen daar toestemming voor? Vaak wordt het gedaan om de geboorte te bespoedigen, terwijl het een grote impact heeft op je seksleven. Zorgverleners worden gedwongen om op deze manier te werken. Je ziet het ook in andere takken van sport, maar hier gaat het om 170.ooo vrouwen per jaar. Veel vrouwen lopen een trauma op tijdens de bevalling. Niet vanwege de pijn, maar vanwege het gevoel dat ze van alles moesten accepteren. “We zijn nu op twee manieren hiermee bezig. Ten eerste met de organisatie van de zorg en de financiering, dat je als vrouw nog steeds kunt kiezen om in een ander ziekenhuis te bevallen bij een andere verloskundige of gynaecoloog als je dat wil. En het fundamentele: dat als je niet wil dat er dingen gebeuren tijdens de bevalling of daarvoor al, dat je dan het recht hebt om nee te zeggen.” Tot wanneer zijn jullie nodig? “Tja, dat is de vraag van wanneer is de emancipatie voltooid? Het gaat supersnel, maar toch ga ik het niet meemaken dat mannen niet meer oververtegenwoordigd zijn in posities van macht en dat vrouwen de vrijheid hebben om ’s nachts onbekommerd door het park hard te lopen. Het leven is in stroomversnelling gekomen door de technologische revolutie en de globalisering. Er is nu geen plek meer onbereikbaar voor het gedachtegoed van het feminisme.” O

Vrouw en Recht, het Proefprocessenfonds Rechtenvrouw en Nemesis (een tijdschrift over vrouwenrechten) samen onder een dak. Sinds juli 2018 heet de organisatie formeel Bureau Clara Wichmann. Ze voeren zelf rechtszaken over vrouwenrechten, geven financiële ondersteuning voor individuele rechtszaken die het algemeen belang kunnen dienen, geven juridisch advies en werken aan de verbetering van de rechtspositie van vrouwen. OPZIJ 2019 NR. 9

Stichting Nanny Maria Wilhelmina de Vries ™

™ De Stichting Nanny Maria Wilhelmina de Vries beheert een uitgeeffonds dat verwant is aan de fondsen van Uitgeverij Verbum te Hilversum en Uitgeverij U2pi te Den Haag. De uitgaven worden kosteloos toegezonden. Per boek wordt aanvragers ter kennismaking verzocht een vrijwillige donatie te storten op stichtingsrekeningnummer IBAN NL46 INGB 0007 3604 25 t.n.v. Stichting Nanny Maria Wilhelmina de Vries, deze bijdrage komt ten goede aan Herinneringscentrum Kamp Westerbork. BESTUUR:

Monique van der Borg (voorzitter) Eduard de Vries (vice-voorzitter) Helma de Boer (secretaris) Roeland Spijkerman (penningmeester)

Dolly Bönnekamp (lid) Jaap de Jong (lid) Saskia Roeda (lid)

Aanschrijfadres: Stichting Nanny Maria Wilhelmina de Vries, p/a Prins Hendriklaan 9B, 3743 KA Baarn; e-mailadres: nmw.de.vries@planet.nl

Jan Best de Vries

Weemoed

H E T V E R BO N D VA N W E S T E R L E E

H E T V EH RE BO NEDR BO VA N E SN TER ES ETERLEE T V N DWVA WL E

Jan Best de Vries Jan Best de Vries

Weemoed Weemoed

HET VEH R BO DRVA WVA E S TNE RW L EEES T E R L E E ET N VE BON ND

Column Sheila Sitalsing Econoom Sheila Sitalsing (1968) is freelance journalist en columnist bij de Volkskrant. Ze woont met haar man en twee kinderen in Delft.

ZWARTE NAGELS

as ik net door m’n nichtje, die verstand heeft van die dingen, meegetrokken naar de Chinese nagelsalon voor mijn allereerste manicure in mijn lange leven – anderhalf uur later stonden we weer buiten, de nageltjes bijgepunt en glimmend gelakt, de wangen roze van de warme aandacht waarmee we binnen waren overladen – bleek dat we mogelijkerwijs hadden meegewerkt aan uitbuiting of erger. Twee weken later was het overal nieuws: in veel van die nagelsalons die je tegenwoordig tegenkomt op elke hoek van elke straat, zelfs bij ons het in het dorp, is het niet pluis. Er woedt mensenhandel en uitbuiting van Chinese en Vietnamese meisjes. Ze worden hierheen gehaald onder valse voorwendselen, hun paspoort wordt afgepakt, en vervolgens moeten ze dag in dag uit andermans nagels knippen,

laren die jonge meisjes en een enkele jongen uit verre buitenlanden gouden bergen voorspiegelen in het rijke Nederland, om ze vervolgens vast te ketenen in afhankelijkheid. Sta je daar als rijke vrouw, omhangen met privileges, ook maar toevallig aan de goede kant van het leven in het

vijlen en lakken. Hun loon wordt ingehouden ‘om de reis af te betalen’. Weg kunnen ze niet, zonder papieren. Het is hetzelfde mechanisme waar aanbieders van massages en betaalde seks vaak op drijven: mensenhande-

juiste land beland. Tegenover ambitieuze Aziatische jonge vrouwen die thuis weinig geld en kansen hadden en die óók willen wat jij hebt: het goede leven leiden in een land waar alles kan en mag.

Sta je daar als rĳke vrouw, omhangen met privileges, ook maar toevallig aan de goede kant van het leven in het juiste land beland

Wat nu? Niet meer naar de nagelsalon? De Nationaal Rapporteur Mensenhandel gaf een checklist: zijn de prijzen belachelijk laag, mag het personeel niet pauzeren, slapen ze achterin de zaak, praten ze niet met de klanten? Dan is het mogelijk niet in de haak. Aangeven kan. Dan wordt zo’n zaak misschien opgerold. De echte schuldigen weten waarschijnlijk buiten beeld te blijven, en de vrouwen worden uitgezet wegens illegaal verblijf. Terug naar huis, met hangende pootjes, opnieuw de pineut. Of dat iets is om trots op te zijn, om als klokkenluider je Aziatische zusters uit te laten zetten, daar ben ik nog niet uit. Onze nageldames kletsen er lustig op los in Chinees-Nederlands, ze lachen veel en gul en maken foto’s ‘voor Facebook’. Dan zal het wel goed zitten, sussen mijn nichtje en ik onze gewetens.

Alleen: dat spul dat ze ramvast op je nagels plamuren, dat gaat er dus nooit meer af, waardoor je na twee weken met ellendige uitgroei zit. Dat kan nooit de bedoeling van het feminisme zijn geweest. O OPZIJ 2019 NR. 9

Rondetafelgesprek

DE TWEEDE SEKSE DE VROUW ALS OBJECT

“Je wordt niet als vrouw geboren, je wordt vrouw gemaakt.” Wie kent ze niet, deze beroemde woorden van de Franse filosofe Simone de Beauvoir. Het is dit jaar zeventig jaar geleden dat het boek De Tweede Sekse uitkwam. OPZIJ discussieert in een reeks rondetafelgesprekken met prominente Nederlandse vrouwen over de impact van het boek. In het eerste rondetafelgesprek trappen we af met als thema ‘De vrouw als object’. D OOR I R ENE SCH OE N M A CK E R B E E LD PA U L TO L E N A A R

Rondetafelgesprek

OPZIJ 2019 NR. 9

Rondetafelgesprek

chrijfster Susan Smit loopt haastig het debatcentrum De Balie in – haar dochter moest afzwemmen en dus is ze tien minuten later. Boven zijn modeactiviste en journalist Janice Deul, hoogleraar seksuologie Ellen Laan en activist en journalist Milou Deelen al geanimeerd met elkaar in gesprek. Ellen “Ik heb alle boeken van De Beauvoir gelezen: ik was en ben een groot fan. Ik herinner me dat ik op het nieuws hoorde dat zij was overleden en ik weet nog bijna letterlijk wat de nieuwslezer zei: ‘Vandaag is Simone de Beauvoir, echtgenoot van Jean-Paul Sartre, overleden.’ Ik ontstak op mijn studentenkamertje in woede, want daar klopte niks van. Ik kreeg na veel gezoek in de gele gids de redactie aan de lijn en zei: jullie doen aan hele foute berichtgeving om drie redenen. Een, Jean-Paul Sartre wordt nooit geïntroduceerd als echtgenoot van Simone de Beauvoir. Twee, ze waren niet getrouwd, dus dat is feitelijk onjuist.

‘Er is geen enkel bewijs dat mannen en vrouwen biologisch een ander brein hebben. Want een brein is een veranderlijk en plastisch omgevingsorgaan’ En drie, ze heeft altijd geageerd tegen het huwelijk. Maar er was op dat moment ook sprake van een enorme storm in Nederland met veel schade, dus in het daaropvolgende journaal kwam het onderwerp niet meer terug met een eventuele correctie. Dat was wel jammer, maar ik ben nog steeds trots dat ik dit heb gedaan.” Laten we beginnen met de bovenstaande, meest beroemde uitspraak van Simone de Beauvoir, “on ne naît pas femme, on le devient” – je wordt niet als vrouw geboren, je wordt als vrouw gemaakt. Wat betekent vrouwelijkheid, het vrouw-zijn voor jullie? Susan “Feminisme is voor mij juist onderzoeken wat vrouwelijkheid is. Als die defenitie te eng is, niet ruim genoeg, dan moet daar tegen geageerd of gehandeld worden. Die norm verschuift door de tijd heen. Ik schrijf historische romans, waarvoor ik veel onderzoek doe en kijk naar wat er normaal was in een bepaalde tijd. We zijn kinderen van onze tijd: je hoeft niet heel ver terug te gaan om een hele andere definitie te vinden van wat vrouwelijk wordt genoemd. Ook nu zijn we nog steeds bezig dat te bevechten, en daar begint uiteindelijk elke verandering mee.” Ellen “Als jonge studente vond ik dat we het niet over mannelijk- en vrouwelijkheid moesten hebben, maar over menselijkheid. Tot een twintig jaar oudere vriendin 20

zei: dat is toch wel heel naïef. Ze veranderde mijn mening totaal. Het is ook naïef om te denken dat je mensen alleen maar als mens benadert en ze niet in een historische context van mannelijkheid of vrouwelijkheid plaatst. Nu denk ik juist dat mannelijkheid en vrouwelijkheid constructen zijn waar we allemaal last van hebben en waar we ons aan willen ontworstelen.” Janice “Tegelijkertijd zijn er natuurlijk wel verschillen. En die moeten we vieren in plaats van veroordelen.” Ellen “Ik denk alleen dat die verschillen ongelooflijk overdreven worden. Bijvoorbeeld de biologische verschillen, die zijn klein en behelzen alleen ons voortplantingssysteem. Er is geen enkel bewijs dat mannen en vrouwen biologisch een ander brein hebben. Want een brein is een veranderlijk en plastisch omgevingsorgaan. Zelfs op het gebied van seksualiteit, is momenteel de stand van zaken in de wetenschap dat er veel meer overeenkomsten zijn dan verschillen.” Janice “Ik vind dat we niet moeten doen alsof iedereen hetzelfde is, want die verschillen zijn er wel degelijk. Ik vind het heel fantastisch dat je als vrouw allerlei keuzes hebt: je kunt als vrouw zijn wie je wilt. Ik heb misschien een heel romantisch beeld van vrouwen, maar ik heb ze altijd gezien als de betere, de leukere, de interessante en de meest fascinerende van de twee seksen. Mannen zijn meer eendimensionaal, vrouwen hebben meer gelaagdheden voor mijn gevoel.” Kunnen jullie een moment voor de geest halen wanneer je je, misschien voor het eerst, tweederangs voelde? Milou “Voor mij was dat misschien wel toen ik lid werd van het corps in Groningen. Er werd een lied over mij gemaakt door tientallen jongens over dat ik de grootste slet van het jaar zou zijn. Ik schaamde me toen zo erg en voelde me geïntimideerd: iedereen wist het. Toen besloot ik een filmpje online te zetten over slut-shaming:

Rondetafelgesprek

Ellen Laan (1962) is hoogleraar seksuologie en psycholoog in het AMC in Amsterdam. Ze deed onderzoek naar de seksualiteitsbeleving van vrouwen en schreef onder meer over de orgasmekloof.

OPZIJ 2019 NR. 9

Rondetafelgesprek het stigma rondom vrouwen en hun seksuele gedrag.” Ellen “Jij wist van je schaamte je kracht te maken. Daar zouden andere vrouwen een voorbeeld aan kunnen nemen. Ik vind dit een hele moeilijke vraag, want ik ben opgevoed met het idee dat ik de tweede sekse ben. Ik kom uit een heel traditioneel gezin, werd geboren als vierde dochter van ouders die alleen de lagere school hadden afgerond. Ik ben met een groot minderwaardigheidscomplex opgevoed. Ik denk eigenlijk dat heel veel meisjes zo’n opvoeding als ik hebben gehad.” Janice “Voor mij geldt dat niet. Ik was de sterkste van de klas, kon het hardste rennen en ik was ook een van de slimste kinderen – (lachend) klink ik nu onsympathiek? Ik had van huis uit juist meegekregen dat de wereld aan je voeten ligt. Mijn pa zei altijd tegen mijn zus en mij: ‘Zorg dat je nooit afhankelijk wordt van een vent. Je kunt alles worden wat je wilt en je doet voor niets of niemand onder.’ Dat is zo’n fantastisch gevoel om mee op te groeien, want ik denk nog steeds dat ik koningin van Nederland kan worden en dat gevoel gun ik iedereen eigenlijk. Zeker meisjes en al helemaal meisjes van kleur. Want dat is wel de complicerende factor als je het over de tweede sekse hebt: als vrouw van kleur sta je twee-nul achter. Een, je bent vrouw en twee, je bent zwart. Voorbeeld: Toen ik een jaar of zestien was, ging ik geregeld uit in Noordwijk met mijn witte vriendinnen. Buiten bij een beetje een foute tent hing een tekening van een zwart persoon met een kruis doorheen. Ik zag dat en vroeg of ik wel naar binnen mocht. Dat kon, probleemloos. Ik was immers een meisje en die kon je versieren. Zwarte vrouwen staan onderaan in elke hiërarchie denkbaar: ze zijn het minst gerespecteerd, minst beschermd, het minst gesteund en ze worden het minst gevierd omwille van hun uiterlijk. Dat laatste is bijvoorbeeld in de mode goed merkbaar. Er is één puntje waar we wel hoog scoren, op het gebied van seksualisering. Dat gaat zelfs zover 22

dat zwarte meisjes niet als kind worden gezien.” Seksualiteit speelt een grote rol in het boek. De manier waarop er tegen mannelijke en vrouwelijke geslachtsorganen aan wordt gekeken, is tekenend voor de ongelijkheid tussen de seksen. De man is comfortabel met zijn penis en ontleent er zijn onafhankelijkheid aan, de vrouw draagt haar lichaam als ‘een vreemde en ongemakkelijke last’. Hoe kijken jullie daarnaar? Ellen “Ik ben het volledig eens met Simone de Beauvoir. Veel vrouwen zijn nog steeds onbekend met het uiterlijk van hun genitaliën en met hoe het werkt. Deze week nog zag een collega een 17-jarig meisje met pijn bij de gemeenschap. Zij wist niet dat ook zij opgewonden moest worden voordat ze gemeenschap kan hebben. En ook haar klasgenoten wisten dat volgens haar niet en hadden

‘Mannen denken altijd maar dat we ons mooi maken voor hen. Maar mezelf mooi maken is van het leven een feest maken’ allemaal pijn bij penetratie. De grootte van de vulvaire lippen en vaginale afscheiding, hoe nuttig dat ook is, zijn vaak een bron van schaamte. Ik vind dat we schrikbarend weinig zijn opgeschoten.” Susan “Kijk alleen maar naar films. Mijn vriend noemt dat Hollywood-seks: de vrouw slaakt een klein zuchtje en dan zit hij erin. Geen voorspel, niks. Het gevolg is dat we denken dat zoiets de norm is.” Ellen “Tegenwoordig zijn seks en penetratie synoniemen geworden.” Milou “Ik ben deze week aan het boek Vuile lakens (door AnaÏs Van Ertvelde en Heleen Debruyne – red.) begonnen. Zij schrijven dat veel vrouwen tijdens de seks meer opgewonden worden van het idee hoe de mannen ze zien dan van de daadwerkelijke seks zelf. Ik herken dat: tijdens de seks met mannen ging ik vaak op een bepaalde manier kijken omdat ik dacht dat mannen daar geil van werden. Ik was me daar niet zo van bewust totdat ik het boek las. Toen ik relaties kreeg met vrouwen was dat anders: ondanks dat ik heus ook nog steeds opgewonden word van hoe zij naar mij kijkt, heb ik nu meer seks puur voor mijn eigen genot.” Janice “Ik denk dat veel vrouwen zichzelf ondergeschikt maken in bed en doen wat hij leuk en lekker vindt. Sowieso denk ik dat seks overrated is. Ja, dat is een schokkende opmerking, maar ik meen dat echt. Voor mij gaat het veel meer, hoe suf het ook klinkt, om de spirituele en emotionele verbintenis die je hebt met een mens. Ik denk niet dat wij op een geslacht vallen, maar dat we allemaal in principe voor mannen en vrouwen

Rondetafelgesprek

Susan Smit (1974) groeide op in Noordwijk en studeerde Nederlands en Culturele Studies aan de Universiteit van Amsterdam. Ze vestigde zich als schrijver met historische romans als GisĂ¨le en schreef ook boeken als Wijze Vrouwen en het vervolg Wijze Mannen.

OPZIJ 2019 NR. 9

Rondetafelgesprek zouden kunnen gaan naar gelang de omstandigheden.” Susan “Ik denk dat mannen ook altijd een beetje bang zijn geweest voor de vrouwelijke seksualiteit omdat wij in staat zijn lang door te gaan en meerdere orgasmes te hebben.” Ellen “Wij hebben tenslotte als enige een orgaan dat alleen maar voor genot is gemaakt: de clitoris.” Susan “Inderdaad. De vrouwelijke seksualiteit, de man kan daar jaloers op zijn. Hoe lang, hoe vaak: dat is bedreigend. Ik denk dat daar veel angst vandaan komt en dat daarom in het verleden het stickertje ‘zondig’ erop geplakt moest worden, waar ook De Beauvoir van spreekt.”

‘Ik denk dat we nog een lange weg hebben te gaan en dat als Simone de Beauvoir nu kwam kijken waar we staan, ze niet zou staan te juichen van enthousiasme’ Je zou Simone de Beauvoir kunnen verwijten dat ze zich wel heel erg op de vrouw focust en buiten beschouwing laat dat ook mannen geobjectificeerd worden, al is dat misschien meer iets van onze tijd. Susan “Je ziet dat in de geschiedenis in de aanloop naar een oorlog, de definitie van mannelijkheid steeds werd aangescherpt. Wie een echte man is luistert naar bevelen, is emotieloos, kan vechten, doden. Alle andere mooie vormen van mannelijkheid, de dichter, de minnaar, de denker, de ridder, werden allemaal weggedrukt. En ik denk dat de tijd nu is gekomen dat we opnieuw moeten gaan definieren wat mannelijkheid en vrouwelijkheid is.” Ellen “Ik denk bovendien dat ook al worden mannen wellicht ook geobjectificeerd, hun rol nog steeds veel gunstiger is dan die van vrouwen. Ik keek een televisieprogramma over gender, waarin een klein jongetje zei: I want to go back to boys and girls. Vanuit de redenering: als ik niet meer de sterkste ben, of de slimste, wat is er dan eigenlijk nog van mij over? Vrouwen zijn over het algemeen heel positief over diversiteit, veel positiever dan mannen. Die denken, ze zijn er alleen maar op uit mij als verkrachter neer te zetten.” Milou “Ik denk ook dat het objectiveren van vrouwen een groter probleem is, bijvoorbeeld op het gebied van seksueel geweld. Als ik mij heel sexy kleed, loop ik kans dat mannen in een club dat zien als een uitnodiging. Bij mannen gebeurt zoiets minder snel.” Janice “We kunnen nog zo assertief en zelfbewust en powerful zijn, maar ik denk ook dat we allemaal onze eigen #MeToo-ervaringen hebben, in allerlei gradaties. Vorig jaar stond ik - net als Ellen - in een voorstelling van Toneelgroep Amsterdam over dit thema, waarin ik vertelde over een voorval dat ik vlak daarvoor had meegemaakt. Ik liep over straat en twee witte mannelijke agenten in 24

uniform kwamen me tegemoet. De twee keken me recht in het gezicht aan en zeiden: zo, dat is lekker. Zo stoer en goedgebekt als ik kan zijn, was ik flabbergasted en bijna in tranen toen ik thuiskwam bij mijn man.” Nog een quote uit De tweede sekse: “Vrouwenhaters hebben geestelijk hoogstaande en geleerde vrouwen vaak verweten dat zij zich ‘verwaarloosden’, maar hebben eveneens voorgehouden: als jullie de gelijken van ons willen zijn, hou dan op je gezicht te verven en je nagels te lakken. Een dergelijk advies is absurd.” Gaat deze standaard voor het schoonheidsideaal nog steeds op? Susan “Mannen denken altijd maar dat we ons mooi maken voor hen. Maar mezelf mooi maken is van het leven een feest maken: ik heb het altijd los gezien van begeerlijkheid. Mijn zoon van vijf vindt het superleuk om thuis in de verkleedkist te duiken met rokjes en ik denk, ach jongen, ga je gang, nu kan het nog. Op een gegeven moment zal er een punt komen dat hij er zich voor gaat schamen. Wij mogen dat wel ons hele leven, dan laten we ons dat toch niet afpakken?” Janice “Zeker in ‘intellectuele’ kringen word je als vrouw niet geacht te veel aan je uiterlijk te doen. Dat staat gelijk aan oppervlakkigheid en dan word je dus niet meer serieus genomen. Iemand als de NigeriaansAmerikaanse schrijfster en feministe Chimamanda Ngozi Adichie ging daar aanvankelijk ook in mee door zichzelf te downdressen bij lezingen en mediaoptredens, maar inmiddels heeft ze maling aan die malle conventies. Ze viert nu de mode en zichzelf en werd zelfs het gezicht van een Amerikaans make-upmerk. Heerlijk.” Ellen “We moeten ook jongens die diversiteit gunnen, daar ben ik van overtuigd. Toch denk ik dat ondanks dat wij vrouwen meer keuze hebben en toegang hebben tot diversiteit, we wel in een soort gouden kooi zitten. Ik weet nog dat ik als promovendus hardnekkig in rokjes bleef rondlopen, en probeerde eventuele negatieve reacties daarop te compenseren door

Rondetafelgesprek

Janice Deul (1962) is modeactivist, lifestyle journalist en oprichter van het platform Diversity Rules. Ze is co-auteur van Little Black Hair Book, over kroes- en krulhaar, en is ervan overtuigd dat we de kracht van mode moeten gebruiken om de wereld inclusiever te maken. Samen met mediawetenschapper Charlotte Dwyer schrijft ze hier een boek over dat in september verschijnt. OPZIJ 2019 NR. 9

Rondetafelgesprek

‘Ik herken dat: tijdens de seks met mannen ging ik vaak op een bepaalde manier kijken omdat ik dacht dat mannen daar geil van werden’

me te presenteren als serieuze wetenschapper. Vrouwen zijn heel ambivalent en zich ook heel bewust van het feit dat bij heteroseksuele seks ze een prikkel zijn voor de ander, zoals Milou al zei. Ik zou willen dat mannen zich ook meer gaan zien als prikkel. Waarom denken mannen dat als je niks aan jezelf doet en onderuitgezakt op de bank hangt met een biertje, vrouwen dan nog steeds zin hebben om met ze te vrijen?” Welke stappen zijn er gezet sinds het verschijnen van het boek en waar valt nog winst te behalen? Milou “Ik vond het heel goed dat er vorig jaar vraagtekens werden gezet bij zaken als de pitspoes of missverkiezingen. Er kwam weer meer weerstand tegen het feit dat vrouwen echt als decorstuk worden neergezet.” Ellen “En hoe werd dat geïnterpreteerd? Als nieuwe preutsheid! Daar word ik toch helemaal niet goed van. Alsof vrouwen niet als seksobject neerzetten iets te maken heeft met preutsheid. Niet preutsheid, maar gelijkheid is het motief.” Susan “Hebben jullie de uitreiking van de Golden Globes gezien met de speech van Glenn Close? Zij zei: ‘Ik moet denken aan mijn moeder, die toen ze tachtig was tegen mij zei, ik heb het gevoel dat ik in mijn leven niets echt heb bereikt.’ Close reflecteerde daarop en zei dat vrouwen, naast het feit dat ze moeders worden en vrouwen van, ook hun eigen persoonlijke vervulling moeten najagen en moeten zeggen: wij kunnen dit ook and we should be allowed to do this. Dankzij vrouwen als Close hoeft mijn generatie woorden als ‘toestemming’ niet meer te gebruiken. Er moet nog veel gebeuren, maar die stap, die psychologische horde van toestemming, is volgens mij door de meeste vrouwen wel genomen.” Ellen “Ik denk dat meisjes al een stuk verder zijn in het vieren en toestaan van diversiteit en dat mannen en jongens nog een enorme stap te maken hebben. Zij 26

hebben veel te verliezen, terwijl vrouwen juist veel te winnen hebben. We leven in de eeuw van de identiteit. Mensen lijken zich vast te klampen aan een identiteit omdat er zoveel zekerheden zijn weggevallen. Terwijl we ons meer zouden moeten concentreren op hoe gelijk we zijn.” Susan “Ik schrijf vaak vanuit het oogpunt van een mannelijk personage. Hoe weet je nu hoe dat werkt, vragen mensen. Dan denk ik, je hebt het niet eens over het feit dat het boek zich afspeelt in een andere tijd, in een ander milieu. Ik verplaats me in een ander mens en het feit dat het een man betreft, is slechts een klein stapje, juist omdat we zoveel meer gemeen hebben dan we verschillen.” Janice “Ik vind dat we helemaal nog niet zo zijn opgeschoten. Je zou denken dat we wel verder zouden zijn na zo’n lange tijd: we hebben het nu pas over zaken als #MeToo, over victim blaming. Ik denk dat we nog een lange weg hebben te gaan en dat als Simone de Beauvoir nu kwam kijken waar we staan, ze niet zou staan te juichen van enthousiasme.” O

De komende vijf rondetafelgesprekken gaan over de rol van vrouwen in het gezin, het huwelijk, in de politiek en op werkgebied en de positie van de vrouw op leeftijd.

Rondetafelgesprek

Milou Deelen (1995) ging heel online-Nederland over met haar filmpje waarin ze â&#x20AC;&#x2DC;slutshamingâ&#x20AC;&#x2122; bij het corps aan de kaak stelde. Sindsdien zet ze zich in om vrouwelijke seksualiteit bespreekbaar te maken. Daarnaast is ze journalist bij onder meer Broadly, het vrouwenplatform van Vice, de Viva en spreekt ze regelmatig op evenementen.

OPZIJ 2019 NR. 9

Stichting Nanny Maria Wilhelmina de Vries ™

Monique van der Borg (voorzitter) Eduard de Vries (vice-voorzitter) Helma de Boer (secretaris) Roeland Spijkerman (penningmeester)

Dolly Bönnekamp (lid) Jaap de Jong (lid) Saskia Roeda (lid)

Aanschrijfadres: Stichting Nanny Maria Wilhelmina de Vries, p/a Prins Hendriklaan 9B, 3743 KA Baarn; e-mailadres: nmw.de.vries@planet.nl

In wij passanten spreekt Jan Best de Vries zijn lezers zonder omhaal aan. Uit het hart In wij passanten spreekt Jan Best de Vries

gegrepen en toch overdacht het zijn lezers zonder omhaal wordt aan. Uit hetleven hart

gepresenteerd intoch z’n overdacht zuiverstewordt vorm. gegrepen en het Mors leven gepresenteerd in z’nals zuiverste vorm. Mors en amor spelen daarin vanzelfsprekend en amor spelen als vanzelfsprekend een belangrijke rol. daarin Daar waar gemopperd een belangrijke rol. Daar waar gemopperd

en gevloekt moet worden of waar de pijn is, en gevloekt moet worden of waar de pijn is,

wordt niet genegeerd, maar gelaagd meewordt niet genegeerd, maar gelaagd mee-

genomen in deinvanzelfsprekendheid genomen de vanzelfsprekendheiddat dat het het leven robuust is enisdat er dus geknokt leven robuust en dat er dus geknokt moet moet worden. Ookeigen de eigen eindigheidwordt wordt niet niet worden. Ook de eindigheid geschuwd de auteur. zekerezin zin leeft leeft geschuwd doordoor de auteur. In In zekere Jan in directe dialoog met het onbenoem-

Jan in directe dialoog met het onbenoembare, maar dit wordt nimmer morbide, en

bare, maar dit wordt nimmer morbide, en dwingt respect af. dwingt respect af.

Column Etchica Voorn

ij binnenkomst valt mij op dat zijn wangen alweer een slagje dieper zijn ingevallen dan de dag ervoor en een bedrieglijk gezonde kleur hebben. Fris rood met die typische bruine vlekjes zoals ze in de mannelijke lijn van zijn familie voorkomen. Sinds kort ligt hij in hospice De Heideberg in Santpoort. Een hospice, een huis vol engelen – vrijwilligers en verpleegkundigen – die met geduld, liefde én medische hulp zieke mensen in hun laatste levensfase bijstaan en verzorgen. Kopjes thee drinken, een goed gesprek voeren, troosten, luisteren én volgen. Of de terminale mens nou zin heeft in een sigaretje of in een kroketje, naar het strand of het bos wil, er wordt alles aan gedaan om laatste wensen te vervullen. “Ik wil héél graag zwemmen,” zegt hij. “Mij nog één keer onderdompelen in het warme water van een zwembad. Dat lijkt me zo heerlijk.” Zijn blik meandert naar oorden waar ik alleen maar naar kan raden, tot zijn blauwe ogen oplichten: “Een paar weken geleden liep ik nog langs de Vinkeveense Plassen. Toen had ik ook al enorme zin om een duik te nemen.” Een vette glimlach verschijnt op zijn gezicht en ik vang een glimp op van de knappe verleidelijke man die hij geweest moet zijn. “Wil je bietensap?” vraag ik. “Van verse bieten gekookt. De afdronk is wel een klein beetje bitter.” “Doe maar, ik probeer het wel.” Een moment overvalt me een krampachtig gevoel over het aanstaande verlies. In de afgelopen drie weken heb ik meer tijd met hem doorgebracht dan in de twintig jaar dat ik hem ken. Ik kan me niet aan het cliché onttrekken dat dat gegeven

ons dichter bij elkaar heeft gebracht. Gulzig en voorzichtig tegelijk neemt hij een paar slokken. Het groentesap kleurt zijn lippen paarsrood. “Staat je goed,” grap ik. Weer die schuine glimlach. “Ik vind het erg leuk dat ik je nu leer kennen,” beken ik. Het woord ‘leuk’ klinkt superknullig maar ik weet het niet anders te brengen. “Dat is wederzijds,” zegt mijn zwager droog. Zelfs al zou dit een sociaal wenselijk antwoord van hem zijn dan nog ben ik daar blij mee, het is het meest intieme wat we ooit tegen elkaar hebben gezegd. Ik vertel hem dat het me niet gelukt is een zwembad te vinden waar hij terechtkan. “Oh,” zegt hij tussen twee slokjes door, “maar dat hebben ze hier al geregeld hoor, de wensambulance komt me woensdag halen, wil je mee?” Met een cynische grimas vraagt hij: “Koop jij dan een zwembroek voor me? Doe maar een emmetje, meer is het niet.”

JU O

I K H E B J E VA S T

L IE

BL I

Etchica Voorn (1963) is ondernemer, auteur en blogger. Ze won in juni 2018 de OPZIJ literatuurprijs voor haar autobiografie Dubbelbloed. Ze woont met haar man en zoon in Amsterdam.

je leven te zwemmen. In zijn doodzieke conditie is dit een ijzersterk staaltje moed. De citroengele ambulance met het opschrift ‘Stichting Ambulance Wens’ staat verdekt opgesteld bij de zijingang van het hospice. Het miezert en het is waterkoud. De lange zware deuren zwiepen open als een poort, de zieke wordt er op een elektrische brancard doorheen gereden. De geblindeerde ramen zorgen ervoor dat niemand naar binnen kan kijken, van binnenuit heb je wel goed zicht. Mijn man en ik nemen plaats naast de brancard. Een strandtas staat tussen mijn benen geklemd. Handdoeken, een nieuwe zwembroek, T-shirts, een dikke joggingbroek, zijn donkerblauwe vest met capuchon en geitenwollen sokken voor ná het zwemmen, we zijn tot onze tanden bewapend. Want, zoals hij zelf zei: ik moet niet ziek worden, dat kan ik er niet bij hebben. Kundig en liefdevol wordt hij door specialisten op een waterbrancard

“Koop jij dan een zwembroek voor me? Doe maar een emmetje, meer is het niet”

Het leven áángaan terwijl het einde aan je trekt lijkt mij nóg moediger dan ‘gewoon’ leven. Hij wil zwemmen, nog één keer het genot voelen van drijven in warm water, zijn herinneringen strelen. Op de website van Pulsar, een organisatie waar ik regelmatig als gasttrainer optreed, staat een zin naar mijn hart: de moed om te doen wat je echt wilt. Dit kan ik tot in mijn haarvaten voelen. Soms moet je je moed bij elkaar rapen, bij elkaar schrapen zelfs. Zoals je wens uitspreken om voor de laatste keer in

gelegd en met een lift te water gelaten. “Het water is 32 graden maar kan koud aanvoelen,” waarschuwt de begeleidster. Ondanks de waarschuwing zie ik hem schrikken, hij klampt zich vast aan de hengsels van de brancard terwijl het water hem in bezit neemt. De vrouw neemt hem achterwaarts in haar armen, zijn hoofd rust tegen haar borst. “Laat je armen maar los,” moedigt ze hem aan, “ik heb je vast.” Als een bloem die zich ontvouwt spreidt hij zijn armen en sluit zijn ogen. Even is hij vrij, helemaal vrij. O OPZIJ 2019 NR. 9

Politiek

TIJD voor een politieke VUIST Nee, geen speciale vrouwenpartij, een bundeling van krachten als het om de politieke agenda gaat is veel effectiever, dat wist Joke Smit allang. In het geweldige afscheidsinterview dat ze met Hedy d’Ancona in september 1981 twee maanden voor haar dood had voor OPZIJ, gaf ze al haarfijn te kennen welke kant het op zou moeten. Dit interview is nog griezelig actueel en kan via onze site in zijn geheel worden gelezen. Julia Wouters, auteur van de Zijkant van de politiek, pakt de draad op. Tijd voor actie! D O O R JU L IA W O U TE R S B E E LD L IZ E P R I N S

oen Joke Smit wist dat ze niet lang meer te leven had, trok ze zich niet terug met haar geliefden maar ging ze als een bezetene aan het werk. Met een nog grotere intensiteit en verbetenheid dan ze haar korte leven al had gedaan. Er was nog zoveel dat ze wilde bereiken voor de vrouwenzaak, dat ze elke resterende minuut wilde gebruiken. Joke Smit wordt wel beschouwd als de grondlegger van de tweede feministische golf in ons land. Op haar sterfbed leek het of ze zich ook hoogstpersoonlijk verantwoordelijk voelde voor de (succesvolle uitvoering) van de feministische agenda. Die gedrevenheid blijkt heel duidelijk uit het prachtige afscheidsinterview dat Hedy d’Ancona met haar had in september 1981 in wat toen nog radikaal feministisch blad Opzij heette. Misschien is ‘prachtig’ niet het juiste woord en ‘afscheid’ dekt de lading ook al niet, want het is allesbehalve een terugblik op haar leven. Smit kijkt alleen vooruit. Het interview leest als een uitgebreide To Do-lijst voor de lezer. Smit is in het interview heel duidelijk over wat het belangrijkste doel van feministen zou moeten zijn: politieke macht. En ze laat het ook niet aan de verbeelding van de lezer over hoe die macht bereikt moet worden. De kop boven het interview was: ‘’t Kan helaas niet zonder vrouwenpartij.’

Politiek

a ruim een decennia ploeteren om de emancipatieagenda aan de man te brengen, zag ze een Vrouwenpartij als onvermijdelijk. Net zoals de SDAP ooit was opgericht om op die manier de belangen van arbeiders te behartigen, ongeacht uit welke ideologische zuil ze afkomstig waren, zo moesten vrouwen/feministen zich volgens haar ook als groep politiek organiseren. Zo niet, dan zou hun agenda altijd het onderspit blijven delven. Immers, mannen zouden macht en invloed moeten inleveren om meer ruimte voor vrouwen te maken. En haar ervaring daarmee was tot dan toe niet hoopgevend geweest. Want hoewel mannen in Smits eigen partij (de PvdA) de mond vol hadden over eerlijk delen van macht, kennis en middelen – bleek dat in de praktijk toch een stuk ingewikkelder als het henzelf betrof. Zelf had ze het na een jaar in de Amsterdamse gemeenteraad al voor gezien gehouden omdat ze geen ruimte kreeg. Ed van Thijn, in die tijd fractievoorzitter, vertelde later dat de fractie zich pas door haar vlammende afscheidsrede realiseerde ‘welk talent wij in huis hadden’.

mit was tot de conclusie gekomen dat een CDAfeministe linkser was dan 99 procent van de mannen bij de PvdA of de PSP: ‘Want zij is niet alleen voor eerlijk delen in de wereldeconomie, maar ook voor eerlijk delen thuis.’ Smit ging verder dan alleen stelling te nemen. In het OPZIJ-interview deed ze haar hele politieke strijdplan minutieus uit de doeken. Realist als ze was, erkende ze dat de tijd nog niet rijp was voor een vrouwenpartij. Daar moest naartoe gewerkt worden. De eerste concrete stap, zo stelde ze, was dat er veel meer samengewerkt moest worden door vrouwen in een vrouwenfractie. Daarin zouden feministen elkaar over de partijgrenzen heen opzoeken om vrouwenbelangen er bij hun eigen partij doorheen te drukken. Of zo nodig met elkaar voor een voorstel te stemmen, zelfs als dat afweek van het standpunt van de mannen in hun eigen fractie. Smit was geïnspireerd door de motie-Tendeloo uit 1955, die een einde maakte aan het gebruik dat je als ambtenares ontslagen werd wanneer je trouwde. De motie was met een hele krappe meerderheid aangenomen. Het feit dat alle vrouwelijke Kamerleden de motie hadden gesteund, had het verschil gemaakt. Het toonde aan dat vrouwen wel degelijk invloed konden hebben, als ze elkaar maar steunden. Een paar weken na het verschijnen van het artikel in OPZIJ overleed Joke Smit.

e journalistiek ziet zichzelf tegenwoordig vooral als doorgeefluik van de meningen van anderen of als commentator aan de zijlijn. Maar OPZIJ vatte haar rol in die tijd een stuk ruimer op. Dankzij OPZIJ was het Kamerbreed Vrouwen Overleg datzelfde jaar nog een feit. Vanaf dat moment kwamen alle vrouwelijke leden van de Eerste en Tweede Kamer regelmatig bij elkaar om over politieke en andere zaken te praten, ongehinderd door partijdiscipline. OPZIJ 2019 NR. 9

Politiek Door mannen werd het Kamerbreed Vrouwenoverleg vaak afgedaan als een machteloos hobbyclubje, maar de vrouwen die ik voor mijn boek De zijkant van de macht sprak, verhaalden er vol enthousiasme over. Niet alleen vonden ze er steun, ze bereikten wel degelijk wat. “Wij hebben echt met elkaar strategieën bedacht om de dingen door de fracties heen te krijgen die wij goed voor de emancipatie vonden en waar we het van links tot rechts over eens waren,” vertelt Annemarie Jorritsma (VVD). De informatie die de vrouwen met elkaar deelden, gebruikten ze om hun eigen fractie onder druk te zetten. Jeltje van Nieuwenhoven (PvdA): “In de VVD-fractie konden de vrouwen zeggen: ‘Binnen de PvdA gaan ze nu echt iets doen met een motie over kinderopvang. Dan kunnen wij toch niet achterblijven!’ Zo kon je elkaar helpen.” Toch stierf het Kamerbreed Vrouwen Overleg midden jaren negentig een stille dood. Je zou kunnen beweren dat het ten onder ging aan haar eigen succes. Er was inmiddels veel bereikt met de Wet gelijke behandeling die in 1994 werd aangenomen als hoogtepunt. Daarmee was de gelijkheid tussen mannen en vrouwen wettelijk vastgelegd. Het gevoel overheerste dat het nu vooral nog zaak was om die gelijke kansen te pakken. Echte gelijkheid was nog slechts een kwestie van tijd. De gedachte dat vrouwen gemeenschappelijke belangen hebben en onderling solidair moeten zijn, verdween. En daarmee ook de belangstelling voor een vrouwenfractie. En waren de meeste vrouwen tot die tijd op de vleugels van de vrouwenbeweging de politiek in gekomen, nu wilden vrouwen bewijzen dat ze niet in de politiek zaten omdat ze vrouw waren, maar vanwege hun persoonlijke kwaliteiten. Daardoor voelden ze zich geremd om nog langer op typische vrouwenthema’s te hameren. Wat ook meespeelde was dat vrouwen het zat waren dat er net gedaan werd of iets als kinderopvang of ouderschapsverlof alleen een vrouwenonderwerp was. Nu was de beurt aan de mannen om zich daar hard voor te maken. Vrouwen moesten zich meer richten op de klassieke machtsportefeuilles zoals Financiën en Economische Zaken. Hoewel ze gelijk hadden, was het effect rampzalig. De voorheen klassieke vrouwenonderwerpen zoals bijvoorbeeld de combinatie van arbeid en zorg stonden nu onderaan de agenda of vielen er helemaal vanaf. Het estafettestokje was niet overgepakt maar lag op de grond.

nmiddels ligt het optimistisme dat het vanzelf wel goed gaat komen achter ons. Vrouwen hebben hun achterstand in opleidingsniveau ruimschoots ingehaald, maar daarmee is het positieve nieuws ook wel op. De genderongelijkheid is desondanks reuze hardnekkig gebleken. We kennen de cijfers. De ongelijkheid tussen mannen en vrouwen krijgt dan ook weer volop aandacht. Je ziet het terug op tv, in de kranten en op diverse podia. De vrouwenstrijd begint

weer hip te worden en steeds meer vrouwen durven zichzelf na lange tijd weer trots feminist te noemen. Maar het aantal vrouwen in de politiek neemt sinds 2010 juist af in plaats van toe. Vrouwen zijn in de politiek nog steeds een minderheid, en op plekken met echte invloed zijn vrouwen al helemaal pijnlijk schaars. In de Tweede Kamer zijn maar twee fractievoorzitters vrouw.

rouwenorganisaties lijken niet zo gebrand op het vergaren van politieke macht als Joke Smit en haar tijdgenoten waren. Verwonderlijk is dat niet. Het past in onze tijdsgeest. Het maatschappelijke vertrouwen in de politiek is laag. Daardoor kijken vrouwen niet naar de politiek voor oplossingen en zien ze voor zichzelf veel te weinig de opdracht om politiek actief te worden. Daardoor ontbreekt het de vrouwenbewegingen aan een duidelijke politieke agenda of politiek aanvalsplan. Was de slogan van het tweede golf-feminisme nog: ‘Het persoonlijke is politiek’, tegenwoordig is het politieke weer gewoon persoonlijk. Barrières en obstakels die vrouwen ervan weerhouden om meer invloed en macht te vergaren, worden afgedaan als persoonlijk falen. De verantwoordelijkheid ligt bij individuele vrouwen. U kent de argumenten wel: vrouwen zijn niet ambitieus genoeg, het zijn balanstrutjes die niet willen. Ze moeten vaker hun vinger opsteken. Bereid zijn meer, langer en harder te werken. Ze moeten de juiste partner zoeken of met hem het gesprek aangaan en vooral niet te vroeg of te laat kinderen nemen. Ze moeten het vooral ook allemaal gewoon veel beter regelen. En niet zo onzeker zijn!

rouwenemancipatie krijgt in de politieke arena zelden de prioriteit die het verdient. En zo kan het gebeuren dat, hoewel McKinsey berekende dat er in ons land honderd miljard te verdienen valt aan gendergelijkheid, en de Rabobank onlangs becijferde dat de groei van onze economie tot stilstand komt door krapte op de arbeidsmarkt, vrouwenemancipatie geen politiek speerpunt is. En hoewel vrouwen inmiddels ook in absolute cijfers hoger opgeleid zijn dan mannen en die publieke investering onvoldoende oplevert omdat vrouwen nog steeds niet dezelfde kansen krijgen als mannen, krijgt ook dit onderwerp altijd maar zijdelings politieke aandacht. Aandacht voor structurele verklaringen en oplossingen is er nauwelijks.

e vrouwenemancipatie staat in het zijzaaltje, zelden op het hoofdpodium. Het wordt dan ook hoog tijd dat vrouwen en de vrouwenbeweging weer inzien dat de politiek ertoe doet en beseffen dat het feminisme politieke macht nodig heeft om effectief te zijn. Vrouwen in de politiek moeten weer op de vleugels van de vrouwenbeweging kunnen opereren. Zich gesteund voelen door de maatschappelijke druk van feministen en zich gesterkt voelen bij het hameren op die dingen die in de politiek bereikt kunnen worden die het

Politiek voor vrouwen daadwerkelijk beter maken, zonder bang te zijn voor excuustruus of zeur weggezet te worden.

e noodzaak voor de vrouwenbeweging om een duidelijke politieke agenda te formuleren, het debat te beïnvloeden, druk op het bestuur uit te oefenen en te zorgen voor politieke vertegenwoordiging is vandaag de dag onverminderd belangrijk. Immers, om meer vrouwen aan de top te krijgen in het bedrijfsleven, zijn we afhankelijk van de politieke wil en een politiek besluit om verder te gaan dan een boterzacht streefcijfer. Alle ons omringende landen gingen ons al voor. Datzelfde geldt voor politieke vertegenwoordiging. Het wordt tijd dat aan de tafels waar beleid gemaakt wordt, vrouwen in gelijke mate meebeslissen. Het serieus handhaven van de Wet gelijke behandeling en gelijke

beloning, en daar prioriteit aan geven, ligt bij de politiek. In IJsland is er al een jaar een wet van kracht waardoor bedrijven die de fout ingaan ook daadwerkelijk een forse boete riskeren. Ook de geringe mate waarin slachtoffers van seksueel of huiselijk geweld serieus genomen worden en het geringe aantal veroordelingen van daders moet politieke prioriteit worden. Maatregelen tegen zwangerschapsdiscriminatie, hoeveel geld er voor kinderopvang wordt uitgetrokken, hoeveel dagen ouderschapsverlof en vaderschapsverlof er zijn? Allemaal politieke besluiten. Weet u hoe vaak het woord ‘vrouw’ voorkomt in het hoofdstuk over emancipatie van het huidige regeerakkoord? Nul keer!

e vrouwenbeweging kan veel leren van de LHBTIQ-beweging. Hun achterban is net zo divers als die van de vrouwenbeweging.

OPZIJ 2019 NR. 9

Politiek Net zoals dat voor vrouwen geldt, zijn de onderlinge verschillen tussen mensen die zich onder de noemer ‘LHBTIQ’ scharen groter dan hun overeenkomsten. Toch lukt het hen wel degelijk om een aantal gemeenschappelijke agendapunten te formuleren. Neem een organisatie als het COC. Zij hebben al jaren een effectieve politieke lobby. Telkens als er verkiezingen zijn, zetten zij met hun stembusakkoord druk op politieke partijen om hun steun uit te spreken voor hun emancipatie-agenda. Met ondertekening van zo’n Regenboogakkoord, voorheen het Roze Stembusakkoord, beloven politieke partijen zich in te zetten voor die agenda. Verreweg de meeste politieke partijen ondertekenen dit akkoord maar al te graag. Ze willen daarmee uitstralen dat LHBTIQ belangen bij hen veilig zijn en hopen op die manier stemmen te winnen. Het COC monitort vervolgens of de partijen hun belofte gestand doen. Ook gaande de rit weten ze het politieke debat goed te beïnvloeden. Toen onlangs de in het Nederlands vertaalde Nashvilleverklaring ons land schokte, sprak heel politiek Nederland zich uit. Die terecht geuite verontwaardiging over de homofobe tekst staat in schril contrast met de gelatenheid waarmee de politiek reageert op vrouwonvriendelijke of ronduit seksistische uitlatingen. Zo kan ik me niet herinneren dat de ‘grab’m by the pussy’-uitspraak van – toen nog presidentskandidaat – Trump, een vergelijkbare reactie opriep bij politici. Geen impromptu speeches van burgemeesters of uitingen van afschuw door onze premier.

e kunt de kracht van de politieke vuist van de LHBTIQ-beweging ook afmeten aan het feit dat er in de Tweede Kamer heel wat meer gedebatteerd wordt over genderneutrale toiletten dan over het grote tekort aan gratis openbare toiletten voor vrouwen. En daarmee laat de LHBT-gemeenschap zien dat het wel

degelijk mogelijk is om het politieke debat te beïnvloeden. Het wordt tijd dat de vrouwenbeweging dat voorbeeld gaat volgen. Wanneer vrouwenorganisaties hun volle gewicht achter een gezamenlijke agenda scharen, wordt de sociale druk op de politiek en politici groter en zullen vrouwenbelangen weer stevig op de agenda komen te staan.

aarom doe ik een oproep aan vrouwen en vrouwenorganisaties: zet de schouders onder de totstandkoming van een politieke agenda en formuleer aan de hand daarvan een stembusakkoord waarmee je politici uitdaagt publiekelijk hun steun uit te spreken. De vrouwenstrijd kan niet zonder een politieke vuist. Hoe mooi zou het zijn als juist vanuit OPZIJ als eerbetoon aan honderdjaar vrouwenkiesrecht zo’n politieke vrouwenagenda tot stand zou komen. O

Julia Wouters is politicoloog en auteur van De zijkant van de macht – Waarom de politiek te belangrijk is om aan mannen over te laten (uitgeverij Balans, 2018). Elf jaar lang was ze politiek adviseur en speechschrijver van Lodewijk Asscher. Nu zet ze die ervaring in voor haar missie en adviseert en coacht ze vrouwen in de politiek of met politieke ambities. 34

Abonnee worden

NEEM NU EEN ABONNEMENT VOOR

12x OPZĲ en ontvang een sjaal van Sjaalmania ter waarde van €89,95 CADEAU!

? 9

Materiaal: 8% cashmere, 47% merino wol, 30% viscose, 15% polyamide

12x OPZIJ + SJAAL VOOR

€ 83,50

LIEVER 6x OPZIJ VOOR €41,50?

Dan ontvangt u een bol.com cadeaubon t.w.v. €10,-

Keuze uit deze drie kleuren. Wil je meer kleur? Kijk en koop er dan zelf een bij sjaalmania.nl

GA NAAR OPZĲ.NL Deze aanbieding is geldig zolang de voorraad strekt. De eenmalige bezorgkosten bedragen €4,95. Het abonnement is tot wederopzegging en wordt na de actieperiode (12 nummers) verlengd met een jaar. Er geldt een opzegtermijn van drie maanden. Betalingsvoorwaarden en overige informatie zijn opgenomen in het colofon. FEMINISTISCH MAANDBLAD 4.0

HILLARY CLINTON

UNIVERSITEIT LEIDEN

CAREL STOLKER LANGS DE MEETLAT

STELLINGDAME

JUSTINE VAN DE BEEK VVD KAMERLID

DILAN YESILGÖZ

NIET IN EEN HOKJE TE PLAATSEN

PRORAIL

LANGS DE MEETLAT

OEGANDA

HOOP HOUDEN EN STERK BLIJVEN

RENSKE DE GREEF SLETTEN & PRINSESSEN

CURAÇAO

SEKSUEEL MISBRUIK EN HET MOEDIG SLOPEN VAN TABOES

BOEGBEELD

LENA DUNHAM DE ONSTUITBARE OPMARS VAN JONGE

FEMINISTEN

JUCO / CONTOUR BY GETTY IMAGES

HOUDT DE CELEBRITY FEMINISTEN BIJ DE LES

ANOUK

HEILIGE HUISJES OMVER

ROCKT

RIANNE LETSCHERT ZACHTE G, HARDE RESULTATEN PAULIEN CORNELISSE HOUDT VAN ONGEMAKKELIJKE GESPREKKEN

OPZIJ OP LITERATUUR

PRIJS

FEMINISTISCH MAGAZINE 4.0

NR . 5 • 2018 • 4 6 ste JAARG ANG • € 6,99

FE MIN ISTI SCH MAGAZIN E 4 .0

WATSKEBURT?!

N R .11 • 2 0 17 • 45 s te JAARGANG • € 5,9 9

NR . 5 • 2018 • 4 6 ste JAARGANG

‘PECH ALS JE HIER MET EEN VAGINA GEBOREN BENT’

F E M I N I S TI S CH M A AN D B L A D 4. 0

F E M I N I ST I S CH M AAN D B L AD 4. 0

ZUID AFRIKA

N R .11 • 2 0 17 • 45 st e JAA RGA NG

N R .10 • 20 17 • 4 5 s te JA ARG ANG

REPORTAGE

FEMINISTISCH MAANDBLAD 4.0

NR .10 • 2017 • 45 ste JAARG ANG • € 5,99

OPZIJ

OPZIJOPZIJ

ZOMERLEZEN...

AFSCHEID RENATE DORRESTEIN INTERVIEWS MET DE GENOMINEERDEN CORINA KOOLEN HET LITERAIRE PLAFOND UITGEVER MIZZI VAN DER PLUIJM & KARIN SLAUGHTER JAARLIJKS FEESTJE

LANGS DE MEETLAT (BEDROEVEND) ALLE COLLEGES VAN B&W

VIGGO WAAS SCHRIKT NIET VAN FEMINISTEN ANNE FLEUR DEKKER LIEVELINGSACTIVISTE

Dorrestein,

Laura van der

Renate Nina Polak, Op de Beeck, MINEERDEN Mutsaers, Griet Voorn, Jolande Withuis DE GENO Etchica Jonge, Charlotte

Haar,

Sabi, Hella de Rĳneveld, Aya Marieke Lucas IS...

AAR

EN DE WINN

OP REPORTAGE LESSEN UIT IJSLAND • DOCHTERS VAN INDIA • HINDOSTAANSE VROUWEN IN NL • COSTA BRAVA GIRLS OP LEEFTIJD & BOEKENDORP MONTOLIEU OPZIJ05-COV_p001.indd 2

26-06-18 15:11

van eindeloos werk zoeken naar direct succes boeken.

Werk zoeken voelt soms als een baan op zich. Gelukkig ben je met een online profiel bij ons direct vindbaar voor werkgevers en krijg je automatisch relevante banen toegestuurd. Zo zetten we alles op alles voor jouw baan.

vind jouw baan op nationalevacaturebank.nl

Column Asha ten Broeke Asha ten Broeke (1983) is wetenschapsjournalist en auteur van Het idee M/V en Eet mij. Ze woont met haar man en twee dochters in Deventer.

TO BE, OR NOT TO BE

en keurslijf, noemde een collega het laatst: al die politieke correctheid, het geklooi met genderneutrale voornaamwoorden, de toenemende druk om in boeken, films en series te zorgen dat allerlei mensen gerepresenteerd zijn, en dus niet hoofdzakelijk witte mannen en soms een witte vrouw. Een dwangbuis, vond hij het. Een verhaal waarin een schrijver met opzet zorgt dat de personages niet allemaal wit, meestal man, hetero, cis (wanneer je seksuele identiteit overeenkomt met het geslacht – red.), zonder beperking en monogaam zijn, dat kan niet anders dan een geforceerde geschiedenis worden. Een moeizame en kunstmatige vertelling zal het zijn, een knieval voor de kunst van de morele chantage van een kleine groep gemarginaliseerde mensen, het resultaat onleesbaar of onkijkbaar voor iedereen, behalve voor de meest vastberaden social justice warrior.

Weldon deed in een Volkskrantinterview een duit in dat zakje. In een gesprek over trans-mensen vertelde ze dat ze de aandacht voor mensen die ‘zeggen dat ze zielig zijn’ om ‘aandacht en begrip’ te krijgen, ziet als een vorm van pure tirannie. “Onze samenleving doet denken aan de oude Sovjet-Unie,” zei ze. “Voor een dwarse opinie word je misschien niet naar de Goelag gestuurd, maar wel wordt je elke mogelijkheid ontnomen om nog ergens je mening te geven.” (Als antwoord daarop schreef ze een buitengewoon transfoob boek, dat gewoon wereldwijd werd uitgegeven.)

De hoofdpersoon is, net als de schrijfster, een vrouw van kleur; de andere vertellers zijn dat eveneens, of zijn genderneutraal. Veel karakters blijken trans, bi, homo, lesbisch of polyamoreus te zijn, of een beperking te hebben. Vaak zijn ze dat terloops, bijna achteloos; gender, beperkingen en seksualiteit zijn geen redenen om tot het in de literatuur zo vaak aanwezige cliché van de ‘innerlijke strijd met het anders-zijn’ te vervallen; er is geen belegen identiteitsworsteling als Leitmotiv. In plaats daarvan krijgt de lezer een weergaloos, intens, gelaagd,

Voor een dwarse opinie word je misschien niet naar de Goelag gestuurd, maar wel wordt je elke mogelijkheid ontnomen om nog ergens je mening te geven

Mijn collega is niet de enige die er zo over denkt. Het is hip om je te verzetten tegen de ‘censuur van de gekwetste minderheid’, om filosoof Sebastien Valkenberg te citeren. Zelfs feministisch ex-boegbeeld Fay

Weldon stinkt in een valse tegenstelling: die tussen de vrijheid om te zeggen wat je wilt aan de ene kant, en politieke correctheid aan de andere kant. Maar de twee zijn niet elkaars antithese. Meer aandacht voor inclusiviteit en representatie zorgt er niet voor dat een schrijver niets meer mag zeggen, maar juist dat die meer kan vertellen. Zo las ik afgelopen december de Broken Earth-trilogie (vertaald als De gebroken aarde) van N.K. Jemisin.

maatschappijkritisch en tegelijkertijd bloedstollend verhaal voorgeschoteld over het einde van de wereld. In de jaren zeventig schreven twee wetenschappers: ‘Representatie in de fictiewereld betekent dat je sociaal bestaat; afwezigheid betekent symbolische vernietiging.’ Het is geen tirannie om te willen bestaan. Het is niet geforceerd om een wereld te scheppen waarin iedereen zich kan herkennen. Inclusiviteit is geen keurslijf. Het is rijkdom. O OPZIJ 2019 NR. 9

Zusterschap

met

ZACHTE HAND Petra Stienen (1965) wil generaties verbinden en kijkt graag voorbij de grenzen van de Randstad. Stienen, die sinds begin dit jaar voorzitter is van de raad van toezicht van Atria, maakt daarbij — zoals ze zelf zegt — graag gebruik van diplomatieke nuance en verleiding als favoriete wapens. Met OPZIJ spreekt ze onder andere over zuster- en broederschap, haar geboorteprovincie Limburg en over de — met feminisme besprenkelde — opvoeding van haar twintigjarige dochter Soraya. “Ik laat ook kwetsbaarheid aan mijn dochter zien.” D OOR NO É M I P RE N T B E E LD M E RL IJN D O O ME R N I K

ls Limburgse vind je het belangrijk om alle regio’s te betrekken bij vrouwenemancipatie. Voorbij de ‘Amsterdamse bubbel’? “Sommige mensen zeggen: het is een grachtengordelonderwerp. Dat is zó niet waar. Er is ook veel verlangen op andere plekken in Nederland om dit gesprek te voeren. We moeten weg van de bubbel. Het is trouwens ook een frame om mensen die zich inzetten voor gendergelijkheid weg te zetten. “Ik woon in een Haagse middenklassewijk, met heel veel diversiteit. Ik ben drie jaar voorzitter geweest van de visitatiecommissie Emancipatie van de gemeente Den Haag. Toen zag ik dat emancipatie echt in alle wijken van de stad speelt. Van de Schilderswijk tot het Statenkwartier. Bij vrouwen én mannen, met vele verschillende sociale, culturele en religieuze achtergronden. Door mensen in een bubbel te stoppen

doe je al die Amsterdammers die niet in het plaatje passen te kort, maar ook de mensen in andere regio’s die zich juist wel verbonden voelen met dergelijke thema’s. Een paar jaar geleden gaf ik een lezing in Helmond, daar zat de zaal vol met vijfhonderd mensen. Ik hoop dat we meer ons best gaan doen om alle regio’s in Nederland te betrekken.” Hoe kijk jij als Limburgse vrouw, die zich inzet voor de vrouwenemancipatie, naar het feit dat bijvoorbeeld de PVV met de Tweede Kamerverkiezingen de grootste partij van Limburg is geworden? “Dit is het kloof-denken. De PVV heeft op sommige plekken 23 procent van de stemmen gekregen. Maar dat betekent dat 77 procent op andere partijen heeft gestemd. Natuurlijk zitten er veel lagen in Limburg. Als ik lezingen geef over mijn boek Terug naar de Donderberg (een boek over Roermond – red.) laat ik foto’s zien van mensen die in mijn boek voorkomen. Daarin staat Hein, mijn leraar van de lagere school, nu een man van zeventig-plus; Tulan, een Nederlands-Turkse vrouw die voedingsleer geeft; Chaib, een NederlandsMarokkaanse zaalvoetbaltrainer; Joke en Karel, mensen die een carnavalsvereniging draaiende houden.

Zusterschap

Zusterschap Kortom, een enorm diverse groep, met allemaal actieve rollen in die buurt. Die verscheidenheid – dat vind ik een fijner woord dan diversiteit – wordt weggepoetst door Limburg als PVV-provincie neer te zetten. Je pleit ook voor intersectionaliteit. “Ik heb heel lang een blinde vlek gehad voor alles wat met intersectionaliteit te maken had. Ik dacht van mezelf: ik studeer Arabisch, ik heb een open blik, ik ben heel geïnteresseerd in mensen uit het Midden-Oosten. Maar de positie van zwarte vrouwen in Nederland kende ik gewoon niet. Dat was mijn blinde vlek. Ik ben ook door vrouwen van kleur aangesproken. Een aantal jaar geleden heb ik met Marga Miltenburg en Janneke van Heugten zegneetegenhetmannenpanel.nl opgezet. Ook mannen zeiden toen: ik doe wel mee, voortaan weiger ik een panel met alleen mannen. Er was een vrouw die via Facebook zei: en witte vrouwen dan? “Toen ik terugkwam in Nederland in 2004, zag ik langzaam maar zeker dat ik bevoorrecht ben. Mijn plek was vanzelfsprekend - omdat ik diplomaat was, werd ik uitgenodigd. Natuurlijk zijn er ook in mijn leven dingen niet fijn, maar over het algemeen ben ik een heel bevoorrecht mens. Ik heb er een tijdlang mee gestoeid dat mensen mij vroegen voor bepaalde klussen. “Ik werd eens gebeld door een congres met de vraag of ik keynote speaker wilde zijn en het thema was me op het lijf geschreven. Maar toen keek ik naar de line-up: uitsluitend witte mannen en één andere witte vrouw. Allemaal boven de vijftig. Toen heb ik gezegd: ik voel me daar niet gemakkelijk bij. De organisatie luisterde daarnaar en stond gelukkig open voor suggesties van namen, waaronder de naam van de vrouw die mij destijds op Facebook heeft aangesproken op intersectionaliteit.”

na dat interview zaten Mounir en ik samen op een terras in Den Haag. Toen kwam er een man naar ons toe en zei: dus het verhaal is écht. Hij geloofde aanvankelijk niet dat Mounir en ik echt bevriend waren. Dat interview maakte wat los bij mensen.” Deze rubriek heet ‘Zusterschap’, maar je gaf meteen al aan dat je het ook over broederschap wilt hebben. Wat versta jij hieronder? “Vijftig procent van de wereldbevolking heeft minder of slechte toegang tot het onderwijs, de gezondheidszorg, politieke vertegenwoordiging en de arbeidsmarkt. Als je gendergelijkheid wilt verbeteren, moet je je niet alleen op vrouwen richten, maar kijken hoe het komt. Ik geef

Ik zie daar prachtige jonge vrouwen zitten, die in een mooi land wonen, die iets kunnen betekenen. Terwijl bij hen soms onzekerheid overheerst: ‘Doe ik het wel goed, ben ik de moeite waard, ben ik knap genoeg?’

Geloof je dat we verder kunnen komen door elkaar op dergelijke zaken aan te spreken? “Ik ben persoonlijk wel van de verleiding en diplomatieke nuance. Voor mij werkt dat het beste. Ik heb ook vriendinnen en vrienden die heel activistisch zijn. Soms denk ik: wow, doe mij daar ook wat van.” Over activistische vrienden gesproken, afgelopen zomer stond er een prachtig interview over de vriendschap tussen jou en Mounir Samuel in de Volkskrant. Is de vriendschap nog steeds warm? “Zeker! Mounir haalt bij mij het activistische omhoog en ik bij hem het bedachtzame. Want Mounir heeft ook een bedachtzame kant. Onze vriendschap zit hem in de kracht van polariteit - polariteit is iets anders dan tegenstelling. Weet je wat het grappige was? Twee weken 40

heel vaak lezingen aan mensen uit het Midden-Oosten, daar zitten dan ook mannen bij. Ik vraag dan: wie heeft er een moeder hier? Zijn er mensen met zussen? En zijn er mensen met dochters? So this is about all of us. Op die manier doe ik het. Je kunt het niet alleen. Doordat mannen die in een hiërarchische positie zitten mijn talent hebben erkend op de werkvloer, heb ik kunnen groeien. Mannen zijn bondgenoten, vanuit een gezamenlijk belang. De wereld wordt er echt beter van. “Ik vind mannen ook heel erg leuk. (Lacht) Ik houd van mannen! Ik moet wel zeggen: ik heb een allergie ontwikkeld voor bepaalde bomen, aardbeien en schaaldieren. Dan moet ik meteen aan antihistamine. Zo heb ik ook een allergie voor mansplaining. Soms denk ik: kan ik daar geen antihistamine voor innemen?” Terug naar de actualiteit. Als lid van de Parlementaire Assemblee van de Raad van Europa (D66) moest je recentelijk stemmen over een rapport waarin werd betoogd dat de sharia onverenigbaar is met de mensenrechten – dus ook vrouwenrechten. Je onthield je van stemming. “Laat me duidelijk zijn: ik strijd voor mensen- en vrouwenrechten. Altijd en overal. Het schenden van deze rechten op welke basis dan ook, religie of cultuur, verwerp ik. Dus ook als dat vanuit de sharia gebeurt, laat daar geen misverstand over bestaan. Dat vond ik goed aan het rapport. Dit rapport ging echter ook over iets anders: angstzaaien. Een oprukkende sharia die heel Europa overneemt. Daar ga ik niet in mee.”

Zusterschap Iets heel anders, je hebt ook een dochter van twintig. Ik kan me voorstellen dat zij een feministische opvoeding heeft genoten. “Toen mijn dochter Soraya vier jaar oud was vroeg ze aan mij: ‘Mama, zijn er dingen die meisjes niet kunnen maar jongens wel?’ Toen ze ik: ‘Staand plassen.’ Waarop zij antwoordde: ‘Onder de douche kan ik dat ook.’ Van jongs af aan was er al een bepaald soort verbazing bij haar. Natuurlijk ben ik ook een rolmodel voor haar geweest, maar zij net zo goed voor mij. Hoe zij als twintigjarige in haar omgeving staat, waar veel druk en verwachtingen spelen, waar weinig sociale zekerheid is, dat vind ik knap. “Binnenkort geeft Soraya een 21-diner. Ik zit me nu al te verheugen op die ontzettend leuke jonge vrouwen die daar zijn en aan het begin van hun leven staan. Ik kan daar zó van genieten. Overigens denk ik dan niet: was ik zelf nog maar zo jong. Tegen Soraya zeg ik juist: ik zou willen dat je op je 21ste al weet wat ik nu weet. Ik zie daar prachtige jonge vrouwen zitten, die in een mooi land wonen, die iets kunnen betekenen. Terwijl bij hun soms onzekerheid overheerst: ‘Doe ik het wel goed, ben ik de moeite waard, ben ik knap genoeg?’” Feministisch opvoeden, hoe doe je dat volgens jou? “Ik zeg altijd: leef het leven dat je je kinderen gunt. Neem je ambities serieus, laat zien hoe je maatschappelijk een rol kunt spelen. Recentelijk ben ik benoemd tot voorzitter raad van toezicht bij Atria. Sommige mensen denken dat Atria stoffig is, ook hier in politiek Den Haag. Daarom nam ik Soraya mee naar de kennismaking bij Atria want ik wil dat de jonge generatie dit instituut ook leert kennen. Terwijl ik met Renée Römkens, de directeur, koffiedronk, plaatste Soraya vanuit bibliotheek daar foto’s van boeken over vrouwenemancipatie op haar Instagram, met bijschriften als ‘I am in heaven’. Voor haar is dat de hemel van het feminisme, het erfgoed met het verhaal van al die vrouwen. “Wat betreft feministisch opvoeden: feminisme hoeft niet alleen maar stoer te zijn, het gaat ook om de zachte kant. En zoals alle vrouwen met publieke functie krijg ik soms hele nare dingen over me heen op sociale media. Het raakt me echt als mensen je moedwillig verkeerd citeren of

seksistische taal over je uitstorten. Die kwetsbaarheid laat ik dan ook aan mijn dochter zien.” Wat hoop je met het voorzitterschap bij Atria te bereiken? “Ik geloof heel erg in het delen van succes en aandacht. Ik krijg veel aandacht. Soms niet fijn, maar meestal wel. Ik geloof ook in het delen met mensen die niet op je lijken. Dat hoop ik te bereiken als voorzitter. “Mijn dochter is echt feministisch. Hoe zij daar nu mee bezig is, dat vind ik zo mooi om te zien. Zij weet heel goed dat ze op de schouders staat van mijn generatie en de generaties die voor ons waren. Die verbinding tussen generaties vrouwen en mannen, daar hoop ik tijdens mijn voorzitterschap ook meer mee te doen. Er wordt soms gezegd: feminisme, blegh! Terwijl daar heel nieuw leven in zit. Ik denk dat je de oude feministen niet tegenover de jonge feministen moet zetten. Maar dat je zegt: Wat vinden jullie belangrijk, wat kunnen we van jullie leren? Wederzijds respect, nieuwsgierigheid en prikkeling.” Denk je dat er soms sprake is van onbegrip tussen verschillende generaties feministen? “Wat ik wel zie is dat er in deze tijd heel snel een oordeel is over die ander. Als ik een lezing geef over bijvoorbeeld vrouwen in de politiek, gebruik ik heel vaak een drieslag die ik ook eens op een OPZIJ-congres heb gebruikt: de drie lessen van Aletta Jacobs. Die vatten voor mij het leven samen. Les 1: steek je hand op. Les 2: werk met andere vrouwen samen. Les 3: zie mannen als bondgenoten. Dit principe gaat nog steeds op. “Ik merk dat de generatie vrouwen na mij soms zoiets heeft van: ‘Ik wil niet als vrouw gezien worden, ik ben een mens.’ Je hoort aan mijn toon dat ik dat ingewikkeld vind. En: ‘Hoezo, quota? Ik wil serieus genomen worden om wie ik ben.’ Ik kan me daarentegen ook voorstellen dat jonge vrouwen bij oudere vrouwen soms moeite hebben met dat belerende. ‘Wij hebben het geprobeerd, het is niet gelukt. Jij komt net kijken.’ Daar zie ik soms onbegrip, dat vind ik overigens een betere term dan kloof. Elkaar niet goed horen en begrijpen. Mijn oplossing daarvoor is dat je elkaar beter moet leren kennen.” O

Petra Stienen werd in 1965 geboren in Roermond. Ze studeerde Arabisch en Midden-Oostenstudies in Leiden, Caïro en Londen, waarna ze (mensenrechten)diplomaat werd in Caïro en Damascus. In 2008 debuteerde ze met het boek Dromen van een Arabische lente. Ze won de Aletta Jacobsprijs in 2016, vanwege haar vermogen de stem van vrouwen door te geven en te versterken. Petra is sinds juni 2015 lid van de D66-fractie in de Eerste Kamer en in 2017 werd ze lid van de Parlementaire Assemblee Raad van Europa. Sinds 1 januari 2019 is ze (onder meer) voorzitter van de raad van toezicht bij Atria. Atria is het nationale kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis. Onder het motto ‘sharing the past, debating the present and creating the future’ verzamelt, beheert en deelt Atria het erfgoed van vrouwen. Daarnaast zet Atria zich op basis van onderzoek en feiten in voor gelijke behandeling van vrouwen en mannen in alle diversiteit. De bibliotheek en het archief zijn te bezoeken in Amsterdam. OPZIJ 2019 NR. 9

Reportage Buitenland

EENDENMOSSEL als emancipatiebron Galicië is de meest noordwestelijk gelegen provincie van Spanje waar jaarlijks duizenden de hoofdstad Santiago de Compostella bezoeken, het bekende en populaire bedevaartsoord, dat liefst te voet moet worden bereikt. Van een hele andere orde zijn de vrouwenvissers die de gevaarlijke golven in Galicië bezweren. Dagelijks riskeren ze hun leven om hun gezinnen te voeden met de zeldzame eendenmossel. DOOR S T ÉPH A N IE BOR G E R S B E E L D M AT T EO P E RIN I

Reportage Buitenland

OPZIJ 2019 NR. 9

lijmscherpe rotsen van tientallen meters afdalen op zoek naar een zeldzame zeevrucht, de eendenmossel ofwel percebe, terwijl de woeste golven van de oceaan hen het liefst de diepte insleurt. In het Spaanse Galicië, aan de Costa do Morte, vind je nog vrouwen die het harde werk van percebeira op zich nemen alsof het de normaalste job van de wereld is. Verantwoord of niet, het maakte wel dat de emancipatie zich in deze streken veel sneller ontwikkelde. Nu zijn het de laatste vrouwen op de rotsen, want de kostbare zeevrucht sterft langzaam maar zeker uit door een onevenwichtige exploitatie. María del Mar heeft haar naam niet gestolen. Ze is een echte vrouw van de zee en een van de laatste percebeiras van Galicia. Haar werk is het vangen van percebe, de eendenmossel, een uiterst gewaardeerde zeevrucht, die in steeds mindere mate op de rotsen 44

van de onherbergzame kust in Noord-Spanje en Portugal leeft en enkel zichtbaar is wanneer de oceaan zich voor luttele seconden terugtrekt. “Zee!” schreeuwt een percebeiro terwijl een gevaarlijke golf van anderhalve meter met brute kracht en snelheid op María af komt gevlogen. Haar ijskoude, door artrose aangedane vingers grijpen zich in alle macht vast aan de scherpe rotswand, en de woeste golf van de oceaan beukt voor de zoveelste keer op haar in. Het touw rond haar middel wordt strak gehouden door haar collega die op een rots enkele meters boven haar de golven in het oog houdt, het is haar enige veiligheidsnet. Maar als het gevaar weer is geweken, lacht ze. Met de zorgeloze blik van een kind dat dromerig schelpjes zoekt op het strand. “Ik kan niet leven zonder de zee. Die geur, het huilen van de wind, het geluid van de onheilspellende golven. Alsof de oceaan me persoonlijk influistert om snel dekking te zoeken. Ik vind het romantisch.”

Reportage Buitenland “Ik kan niet eens zwemmen” Toch is haar liefde voor de zee niet blind. Verhalen van percebeiros die ’s morgens vertrekken naar de rotsen en nooit meer terugkeren, zijn helaas niet schaars. De zee, die hen al jaren voorziet van eten, eist af en toe een offer. “De zee maakt me bang,” geeft María del Mar toe. “En terecht, want ik kan niet eens zwemmen. Ik moet dus veel alerter zijn dan mijn collega’s. Bovendien heeft het water genoeg vrienden van me de dood ingesleurd. Twee ouders die hun kind als wees achterlieten, echtgenoten die na hoogtij het avondeten niet haalden. We hebben van dichtbij tragedies meegemaakt.” Behalve met een paar mannen, die nog veel meer lijken te flirten met het gevaar van de golven, wordt ze vergezeld door nog een María en Lola. Samen zijn deze drie vrouwen waarschijnlijk de laatste vrouwen van de Costa do Morte die zich werkelijk aan de rotsen wagen. “Er zijn nog wel vrouwen die een vergunning

aanvragen om te mogen vissen, maar dan plukken hun mannen het toegelaten gewicht van zes kilo bij elkaar. Al mag dat eigenlijk niet,” legt de percebeira ons uit. “Eerlijk? Ik zou niets anders willen doen. Al ben ik hier natuurlijk ooit mee begonnen omdat het niet anders kon. Studeren was vroeger geen optie, want er was niet genoeg geld om alle magen van het gezin te vullen.” Iedereen het water in Vrouwen die hard en bovendien levensgevaarlijk werk doen was tot voor kort geen zeldzaam fenomeen in Galicië. Alles wat geld kon opbrengen om de financiële gaten na de Tweede Wereldoorlog op te vullen, was van belang. “Mijn moeder heeft altijd dit werk gedaan, sinds het begin van het commerciële succes van de zeevrucht, in de jaren vijftig. Toen ging iedereen het water in op zoek naar percebe, zowel mannen als vrouwen. Er waren geen restricties of belastingen, je mocht zoveel kilo’s

meezeulen als je maar kon,” vertelt María terwijl ze met de vangst van de dag naar huis rijdt. Een weg van ruim twintig kilometer die haar moeder meer dan een halve eeuw geleden te voet aflegde, met gemakkelijk vijftien kilo zeevruchten op haar rug. Het was pas toen María achttien werd en haar rijbewijs haalde, dat haar moeder niet meer hoefde te lopen. “Door haar elke dag te vergezellen, kreeg ik de liefde voor dit werk te pakken en zou het me nooit meer loslaten.” Vechten om te overleven Het is moeilijk te geloven dat de schoonheid en de geur van de golven een vrouw kan overtuigen om dagelijks haar leven te riskeren op zoek naar prestigieuze zeevruchten. Dat vermoeden bevestigt de 84-jarige Marujita del Mar, de moeder van María, die haar dochter al thuis staat op te wachten. “Het was vechten om te overleven,” fluistert de oude vrouw buiten gehoorsafstand van María, alsof ze haar dochter van een harde waarheid wil besparen. “Na de oorlog heerste er armoede in deze vergeten hoek van Spanje. Ik had vier hongerige kleine meisjes om te voeden, en een echtgenoot die liever dronk dan werkte. Ik stond er alleen voor.” Een stilte doet haar terugkeren naar een donkere tijd en tranen wellen op. “Deze romantische kusten zijn prachtig, maar maak je geen illusies. Mijn leven is keihard geweest. Maar het is wel dankzij dit gevaarlijk werk dat ik mijn familie overeind heb gehouden.” Het lijden van Marujita is niet voor niets geweest, want haar nageslacht leeft gelukkig in veel comfortabelere omstandigheden. Haar dochter María is de laatste van het driegeslacht die naar zee moest in plaats van de schoolbanken. Bovendien spreekt María tot op vandaag met trots over wat ze neerzet, en vooral dan de buit die ze hiermee binnenbrengt. “Het geeft me voldoening om het loon van mijn man te spekken met de opbrengst van mijn vangst,” glundert María. “En nu kunnen onze dochters tenminste gaan studeren om een veiligere job te doen.” Ze weigert te klagen, hoe vaak we haar ook vragen naar de risico’s van OPZIJ 2019 NR. 9

Reportage Buitenland haar werk. Al geeft ze uiteindelijk wel toe dat ze stiekem verlangt naar meer waardering. “Weet je wat ik heel erg fijn zou vinden? Dat mijn man eens meekomt om te zien wat ik doe. Dat is in al die jaren nog nooit gebeurd, terwijl ik hém wel af en toe kom bezoeken op zijn job als kraanwerker. Hij vindt de zee maar niets, maar ik geloof niet in excuses.” Vrouwen met beslissingsrecht ‘Mannenwerk’ lijkt in deze streek een bijna niet-bestaand concept, maar dat hoeft niet nadelig te zijn, volgens de Spaanse onderzoeker Patricia Martínez. “Hoe hard het leven van deze vrouwen ook, het is dankzij hen dat de emancipatie hier veel sneller op gang is gekomen dan op andere plekken ter wereld,” licht Martínez toe, die al jaren onderzoek doet naar de sociologische gevolgen van de vrouwelijke aanwezigheid in de Galicische visvangst. “Het geeft de vrouwen al decennialang het vertrouwen dat ze even goed kunnen verdienen als hun echtgenoten. Dat is een grote doorbraak in een tijd waar de vrouwen binnenshuis werden gehouden, en zelf ook geloofden

dat er daarbuiten geen plaats voor hen was. Gevolg: hier leerden ze geloven in hun beslissingsrecht. Niet alleen over het geld dat ze zelf verdiend hadden, maar ook over hun politieke en sociale deelname aan de maatschappij. Ze waren geen onzichtbare schimmen achter een gesloten deur meer. En dat is tot op de dag van vandaag te merken: veel vrouwen in Galicië doen hetzelfde werk als mannen, en daar wordt amper van opgekeken.” Engelbewaarder Maar niet overal wordt dit werk als ‘normaal’ opgevat. In het huis van de 61-jarige Lola, die nog steeds het ijskoude water in gaat, wordt de percebe veel minder geprezen. En dat horen we uitgerekend uit de mond van haar echtgenoot Moncho (66), die heel zijn volwassen leven actief is geweest als voorzitter en oprichter van de vereniging voor percebeiros. “Ik kan het bijna niet aanzien hoe ze op haar leeftijd nog van de ene rots naar de andere springt,” zucht hij. “Zelf ben ik al anderhalf jaar met pensioen, en heb ik aan een zware depressie geleden. Maar zelfs op mijn moeilijkste dagen waarop ik amper mijn stoel uit kon komen, heb ik haar nooit alleen naar zee laten gaan.

Ik zou gek worden van ongerustheid.” “Mijn man is al anderhalf jaar met pensioen, en zoals hij zegt, niet onder de meest relaxte omstandigheden,” vertelt Lola ons met enige spijt, terwijl ze haar vangst van de dag schoonmaakt op de keukentafel. “Soms kan hij amper op zijn benen staan van de medicijnen. Hij is heel erg ongerust en misschien ook terecht. Omdat ik pas laat dit vak heb geleerd, begrijp ik de zee niet. Ik let niet zo goed op wanneer de golven komen. Moncho is mijn engelbewaarder boven op de rotsen, die in weer en wind er staat om me te waarschuwen. Toch voel ik me schuldig. Ik vind het lastig dat hij zich zo opoffert, in zijn toestand. Maar gelukkig mag ik over twee jaar zelf met pensioen.” Met bedrukte blik kijkt Moncho naar zijn vrouw. “Eerlijk? Het breekt mijn OPZIJ 2019 NR. 9

Reportage Buitenland hart om haar nog dit werk te zien doen, in die erbarmelijke omstandigheden. Al heb ik er bijna heel mijn volwassen leven alles aan gedaan om die omstandigheden te verbeteren.” José Ramon Bilela (66), Moncho voor vrienden, groeide op met zijn grootmoeder, die als weduwe haar oorlogspensioen spaarde om hem op een dag naar school te kunnen sturen. Op zijn elfde echter stond zijn vader voor de deur en dwong hij zijn zoon met geweld om toen al als percebeiro te werken. “Als een kleine slaaf,” vertelt hij ons met een nog steeds verbitterde blik. Misschien wel daarom richtte deze man vele jaren later een werkersorganisatie op voor de percebeiros, om zowel hun werk als de zeevrucht te beschermen. “Vroeger was het niet eens nodig om zulke gevaarlijke toeren uit te halen op de rotsen. Je kon gewoon zonder enige bescherming de diertjes vinden daar waar amper golven kwamen!

Maar jammer genoeg hebben we de zee uitgeput. Wij plukken nog altijd aan de oppervlakte. Maar sommigen gebruiken zelfs duikmateriaal om in de diepte te verzamelen. Wat heel het natuurlijke evenwicht overhoop haalt, aangezien de voortplanting van het dier net daar gebeurt,” legt Moncho uit. “Om de natuur en onze inkomsten te beschermen, moesten we ons organiseren. Met de vereniging gingen we om beurten op de rotsen slapen om de percebe ook ’s nachts te bewaken. Én we introduceerden wettelijke restricties voor het aantal kilo’s en dagen dat je mag vissen. De percebe herpakte zich, en zo ook de spaarkas van de vissersgezinnen, een overwinning waar ik nog steeds heel trots op ben.” Uitsterving Maar de overwinning bleef niet duren. Moncho kon ook op heel wat

tegenstand rekenen van de vissers, die het niet apprecieerden dat hun buit werd ingeperkt door goedbedoelde restricties. Nu de percebe-activist al anderhalf jaar met pensioen is, is er geen bewaking en hebben velen lak aan de maximale vangst van zes kilo. Waardoor ook de gemiddelde commerciële waarde is ingestort van meer dan zestig euro per kilo, naar soms amper dertien euro per kilo. Dat bevestigt de secretaris van het controleorgaan in Muxia, Nacho Castro, die al twintig jaar de visvangst met lede ogen ten onder ziet gaan. “We weten dat de percebeiros geen rekening houden met de maximale limieten. Een landbouwer begrijpt dat hij zijn land moet verzorgen om te oogsten. Maar de vissers hier denken dat de zee een oneindige bron is waar ze uit kunnen putten. De dag dat de percebe hier uitsterft komt dichterbij. Hetzelfde is hier al eerder gebeurd met de zee-ëgel.” O

Column Annemarie Oster

F OT

O PAU L TO L EN A

Annemarie Oster (1942) is cabaretière, zangeres en schrijfster van o.a. Mooi geweest, Over geraniums, Mannetjesmanieren, Zomerbenen en andere leeftijdsfenomenen. Ze woont met haar man in Amsterdam.

OUDE TRUKENDOOS

oit schreef de Amerikaanse schrijfster Nora Ephron een bundel met goede wenken, getiteld Koop nooit een rode jas. Koop liever geen luipaardjas zou de titel van mijn bundel, had ik er een geschreven, hebben kunnen luiden. Of Draag nooit een legging. In deze geest volgt hier een handleiding ter lering en vermaak van de iets oudere OPZIJ-lezeres (inclusief mijzelve). Waren geëmancipeerde vrouwen ooit – vooral in mannenogen – onopgemaakte, beha-loze tuinbroekendraagsters, tegenwoordig zijn ook feministen feminien. Graag gun ik hun een kijkje in mijn trukendoos. FIGUUR Vrouwen met een peervormig figuur ondervangen dit euvel met kleine schoudervullingen. Dan lijken de heupen smaller. Overigens mannen (men denke hierbij aan prins Charles van Engeland) ook. Maar dan met brede. TAILLE Is de taille ver te zoeken, sterker, heeft zich in deze zone een Michelin-bandje (of twee) genesteld en neigt de gestalte naar gedrongen, dan neme de bezitster haar toevlucht tot los vallende bloesjes, een fractie onder de taille. Dus niet een te lange blouse, want die verkort het silhouet en zou bovendien op de heuppartij kunnen stuiten, tenzij die heupen smal zijn en er sprake is van een rijzige gestalte. Een ceintuur is natuurlijk uit den boze en ook strakke T-shirts dienen te worden vermeden. Jurken mogen in dit geval niet worden onderbroken door een naad overdwars maar moeten soepel naar beneden vallen.

BUSTE Helaas, bovengenoemde los vallende dracht is gevaarlijk voor tailleloze vrouwen met een flinke bos hout voor de deur. Dan wijzen die losse blousejes en jurken te ver naar voren waardoor tentvorming dreigt. De beste oplossing voor dit euvel is een goed zittende beha en uitgekiende buste- en coupenaden. Soms kan een geraffineerd gefronste stof uitkomst bieden, zoals je dat ook bij een bepaald soort (dure) badpakken aantreft. BENEN Korte benen kunnen worden verlengd door middel van laag uitgesneden schoenen, liefst met een hak. Geen enkelbandje! Ook enkellaarsjes zijn uit den boze (behalve onder een broek) en hetzelfde geldt voor laarzen tot de knie. De kuit- of zogenaamde afzaklaars geniet hier de voorkeur. Wie X–benen heeft: zij drage geen gestreepte broek, laat staan een legging. Wie O-benen heeft, evenmin. Dikke dijen ogen dikker in een toelopende pantalon. Rechte pijpen staan iedereen, ook magere types met te dunne onderdanen. WIT Witte kleding is op latere leeftijd alleen weggelegd voor vrouwen met een donkere huidskleur; die kunnen zich alle kleuren van de regenboog permitteren. Voor bleekneusjes daarentegen is het beter gebroken wit, dus geen spierwit te dragen want dan steken daarbij de tanden beige af (of geel!). Ook dragen bleekneusjes beter geen geel. Over tanden gesproken, geen oranje lippenstift, want ook daarbij ziet het oudere gebit er smoezelig uit. Liever rozerood. En hoed u voor het streepje rondom, of nog erger, óver de liprand

(zoals bij Marlene Dietrich in haar nadagen). OGEN Het gebied boven de ogen en onder de wenkbrauwen (de oogkassen) liever niet nog meer laten overhellen of rimpelen door middel van te lichte, blauwe oogschaduw (à la prinses Beatrix in vroeger jaren) maar een donkere kleur gebruiken. Hierboven, vlak onder de wenkbrauwen, een lichte tint aanbrengen om ze op te tillen. De oogleden, voor zover nog aanwezig, zo zichtbaar mogelijk maken met gebroken wit. En wat betreft die wenkbrauwen, die worden met een zacht potlood of penseel in vorm gebracht en daarna met een gel-borsteltje gelift. Wimpers niet aan elkander metselen maar zorgvuldig bewerken met een ragfijn mascaraborsteltje. Zwart voor donkere, bruin voor blonde, oudere meisjes. HAAR Geen koper-of oranjerood haar. En natuurlijk ook geen egaal helblond. Blonde of peper- en zouthoofden zijn beter af met een bescheiden coupe soleil waartussen het oprukkend grijs zich ongemerkt een weg kan banen. Voor grijzende brunettes is een omgekeerde coupe soleil raadzaam, dus het grijs uit laten groeien en er dan donkere streepjes tussen laten zetten. Het haar nooit donker verven. Maakt hard, tot kei-, tot knoerthard en een uitgegroeide grijze scheiding is een onlust voor het oog. Wie mooi en gaaf is gebleven, gewoon grijs worden. Ach, wie mooi en gaaf is gebleven kan deze lijst links laten liggen. En van mij mag iedereen een rode jas kopen. O OPZIJ 2019 NR. 9

Feministische meetlat

zelf

Feministische meetlat

verzekerd D O O R MA R I A N N E VER HOEVEN F O TO G RA F I E J UL I E B L I K

H Medio 2018 haalde Aegon het nieuws omdat zij als eerste organisatie in Nederland afspraken over gelijke beloning voor mannen en vrouwen in de cao opnam. Staatssecretaris Tamara van Ark, kwam langs, de FNV stond te juichen, het RTL- en NOS Journaal werden gehaald. Maar bij Aegon heerste enigszins verbazing: de eerste?! Inderdaad, de eerste. Tijd voor een gesprek met Maarten Edixhoven (1971), sinds begin 2017 CEO van Aegon Nederland.

et hoofdkantoor van Aegon, aan het Aegonplein in Den Haag, staat pal naast station Mariahoeve. De grote hal straalt niet de stille, imposante grootsheid uit van de meeste andere kantoren in deze sector, maar is een al levendigheid dankzij een open restaurant en diverse zit-, vergaderen werkplekken. Boven in het gebouw, met heuse daktuin, treffen we de jongensachtige Edixhoven, die een hele relaxte indruk maakt en bovendien gezegend blijkt met een redelijke sprong- en landingstechniek. Je bent goed begonnen. Equal Pay Day omarmen en jullie Wendel Hofman die van het FNV de Karin Adelmund-prijs in ontvangst mocht nemen. “Wij hadden ons cao-akkoord afgesloten en ik zat hier te vergaderen toen de persvoorlichter binnenkwam. Ze zei: ‘Je moet je voorbereiden. Je hebt straks een interview voor het achtuurjournaal.’ Ik zeg wat is er gebeurd, wat is er aan de hand? ‘Ze zijn geïnteresseerd in het Equal Pay verhaal.’ Honderd jaar na het stemrecht voor vrouwen! Het kan toch niet waar zijn dat dit een nieuwswaardig item is. En dat ik ’s avonds hier moet blijven en niet naar mijn kinderen kan omdat ik hier OPZIJ 2019 NR. 9

Feministische meetlat een interview over moet geven. Het is toch te bizar voor woorden dat anno nu dat kennelijk een nieuwswaardig item is. “Wij hadden dit item zelf in het cao-overleg met de bonden ingebracht en het was voor mij bij lange na niet het meest belangrijke item. Ik vond het zo volledig logisch. Ik heb veel met vrouwen gewerkt en ik weet dat ze minder snel over hun salaris beginnen dan mannen. Wel over de benoeming en de verantwoordelijkheden, maar minder snel over de financiën. Dus ik denk in algemene zin dat we nog wel een stap moeten maken om dat onderwerp aanhangig te maken.” Je hebt eerder eens gezegd dat als je ergens begint, het goed is dat je je eigen team mag samenstellen. Die kans kreeg je bij je aantreden en vervolgens is er van de vijf directieleden maar één vrouw. “Dat is niet helemaal correct. Van het statutaire bestuur is er inderdaad maar één vrouw van de vijf leden. Van het directieteam zijn er drie van de tien vrouw. Dus je hebt gelijk wat dat betreft. Maar mijn start was dat er nul vrouwen in het bestuur zaten en nul in de raad van commissarissen. Ik heb toen heel simpel gezegd: ik wil meer diversiteit. Dat gaat voor mij overigens voorbij man of vrouw. En ik heb toen bij mijn eerste benoemingen twee vrouwen in het bestuur geplaatst. Ik vond het raar dat er nog geen vrouwen in zaten. We hebben nu een vrouwelijke voorzitter van de raad van commissarissen, en daar komt een tweede vrouw bij. Dus dat is dan twee van de vijf.

“En ik had ook een beetje geluk. Toen ik Ingrid de Graaf benoemde tot directeur Particulier, werd ze drie maanden na haar aantreden benoemd tot topvrouw van het jaar. Dat had niks met Aegon te maken, maar alles met haar authentieke leiderschapskwaliteiten. Dat was echt heel erg leuk. En Anke Schlichting heb ik tot Chief Technology Officer benoemd. Die procedure was best lastig, want in de technologiehoek zijn gewoon wat minder vrouwen aanwezig. Ik heb toen tegen de headhunter gezegd: ‘Het is heel simpel, ik wil juist op die positie heel graag een vrouw hebben, dus zorg dat er bij de laatste drie kandidaten twee vrouwen zitten. Dan gaan we vandaar wel weer verder kijken.’ En dat is ook wel heel leuk want dan krijg je heel veel spiky profielen van kandidaten. Anke en Ingrid zijn beiden ongeveer gelijk gestart. Terugkijkend is dat een zegen geweest, daar heb ik het later ook nog wel met ze over gehad, omdat je toch in een team komt dat heel lang uit alleen mannen bestond en dat het echt wel een verschil maakt als je met z’n tweeën start. Dat had ik me vooraf niet zo gerealiseerd. Dus dat was mijn start.” Wat vind je van het quotum? “Daar ben ik geen voorstander van, omdat ik vind dat je zelf de verantwoordelijkheid moet nemen. Wat ik hier ook heb gedaan. En ik vind dat diversiteit verder gaat dan alleen man-vrouw. Je kunt een heel divers team hebben met mannen en ook met verschillende vrouwen. Dus ik denk dat je verder moet kijken, dat je aan de basis begint met het opleiden van diverse talenten zodat die door de organisatie gaan groeien. Bij Zwitserleven liet ik een

Wendel Hofman-Schulp (1965) - Brand manager Ooit studeerde Wendel kunstgeschiedenis, met een bijvak communicatie. Dat dat bijvak uit zou groeien tot haar carrière had ze toen nog niet kunnen denken. Na zeven jaar kunstgeschiedenis gooide ze het roer om en ging ze in het buitenland aan de slag voor American Express. “Ik ben teruggegaan naar Nederland toen ik kinderen kreeg. Uiteindelijk ben ik gehunt door Aegon.” Naast haar functie als brand manager is ze bij Aegon ook aanjager van het vrouwennetwerk, waarvoor ze veel educatieve evenementen organiseert. In 2018 ontving Wendel de FNV Karin Adelmund prijs, een erkenning voor haar inzet voor onder meer gelijke beloning. Ze heeft twee zoons 52

van 22 en 27 die ze inclusief probeert op te voeden. Wat houdt het vrouwennetwerk precies in? “Het vrouwennetwerk werkt voor Aegon internationaal en heeft een eigen budget in Nederland. We hebben een groep die dat runt, bestaande uit een stuk of vijftien mensen en ik ben de aanjager, oftewel ben het informele secretariaat. We spreken over ontwikkeling, gelijke betaling, promotiekansen, maar ook over International Women’s Day.” Wat organiseert het vrouwennetwerk concreet? “We organiseren educatiegerichte dingen. Hoe presenteer ik mezelf, hoe kan ik beter onderhandelen,

hoe kan ik m’n netwerk uitbreiden? Dit is specifiek gericht op vrouwen, maar mannen zijn ook welkom. We organiseren ook workshops over financiële zelfredzaamheid. Vrouwen die hier werken zouden beter moeten zijn dan de markt. We zijn een financieel bedrijf dus dat moeten we goed regelen.”

Feministische meetlat honderd procent vrouwelijke directie achter, dat was misschien een beetje overdreven.” Hoe zit het binnen de andere managementlagen van Aegon met de man-vrouwverdeling? “Volgens mij is het aandeel vrouwen twintig procent en dat moet omhoog. Dat is heel eenvoudig. Wat ik een van de leukste dingen vind, is dat de humor veel beter is geworden. Er wordt anders en meer gelachen. Wat het precies is, daar kan ik m’n vinger niet op leggen. En dat komt denk ik toch dat je verschillende beelden hebt van hoe je naar dingen kijkt als man en vrouw.

En dus zag je dat in de financiële sector en in andere dienstverlenende sectoren veel vrouwen in leidinggevende posities. En voor mij, ik was 27 toen ik daar als marketingdirecteur begon, was dat eigenlijk heel gewoon. Daar hebben we in Nederland nog wel een achterstand in.” De financiële sector is toch best niet aantrekkelijk? “Een heel belangrijk aspect dat ook heel dicht bij onze missie ligt, is de financiële zelfredzaamheid van mensen en in het bijzonder die van vrouwen. Je ziet dat we daar nog heel veel meters op moeten maken. Vrouwen zijn in de regel minder financieel zelfredzaam dan mannen. En ik denk dat je dat dus ook terugziet in de bedrijfstak. Daar moeten we dus een inhaalslag in maken. “Daarnaast is het ook belangrijk om je organisatie in de sector aantrekkelijk maken. Met het aantrekken van jonge talenten is dat geen enkel probleem. Die komen graag. We hebben een nieuw talentmanagement-programma dat voor de helft uit vrouwen bestaat. Dus nu is het een kwestie van je heel gedegen en gestaag doorgaan en zorgen dat in de vervolgbenoemingen de ambitie en de mogelijkheden blijft mengen. “Een ander heel belangrijk punt is rolmodellen. Dat hoor

‘Honderd jaar na het stemrecht voor vrouwen! Het kan toch niet waar zijn dat dit een nieuwswaardig item is’

Dat is goed en sluit aan bij al het onderzoek wat op dit terrein is gedaan. Maar die percentages kunnen toch wel verbeterd worden? “Uhm, ik vind dat dat in onze sector nog niet goed genoeg gaat. De hele sector moet nog veel stappen maken. Ik ben zelf mijn loopbaan ooit begonnen in Tsjechië en daar had je juist een hele grote meerderheid aan vrouwen in directieposities. Dat was mijn start! Dat had te maken met de historie van die landen. Het was na de val van de muur, de mannen zaten meer in de fabrieksmatige activiteiten en de vrouwen – die allemaal werkten – kozen meer voor de dienstverlening.

Marieke Schapers (1972) - Directeur HR Marieke is van huis uit jurist, maar stapte al vroeg in haar carrière – in 1998 om precies te zijn - bij Aegon in een totaal andere functie. Al snel gaf Aegon haar de kans om in het buitenland te werken en daardoor belandde ze in Italië en Brussel. Bij Aegon bekleedde ze diverse posities. De ondernemers-geest van Aegon is haar goed bevallen in de loop der jaren. “Er heerst een cultuur van vrijheid en eigen verantwoordelijkheid. Bij ons wordt bijvoorbeeld veelvuldig gebruik gemaakt flexibel werken. Minstens zo veel mannen maken hier gebruik van als vrouwen.” Ook Marieke zelf vindt de flexibiliteit prettig. “Ik heb twee kinderen en heb nooit het

gevoel gehad dat ik me hoef te verantwoorden als ik iets eerder naar huis ging.” Wat heb je zoal gedaan? “Ik werk sinds 1998 bij Aegon, ruim twintig jaar. Ik ben jurist en heb tijdens mijn opleiding een half jaar marketing gedaan. Dat vond ik leuk, zodoende begon ik als marketeer bij Aegon-dochter Spaarbeleg. En toen ging het snel. Ik mocht voor Aegon al vroeg in mijn carrière naar het buitenland. Ik heb een half jaar in Italië en drie jaar in Brussel gezeten. Terug in Den Haag heb ik me op de pensioenen gestort. Mijn rode draad is mensen. Of het nou als marketeer is of in welke functie ook.” Hoe waren de afgelopen twintig jaar bij

Aegon? “De grootste verandering bij Aegon de afgelopen twintig jaar is dat er meer lijn en richting is gekomen wat betreft de plek in de maatschappij. Qua cultuur is Aegon hetzelfde gebleven. Er heerst een cultuur van vrijheid, eigen verantwoordelijkheid. Ondernemerschap is nog steeds de rode draad binnen Aegon.” OPZIJ 2019 NR. 9

Feministische meetlat je ook terug van jonge vrouwen. Bij de benoeming van Ingrid en Anke zagen mensen: hé verrek, het kan wel. En hetzelfde geldt voor vrouwen van nog een niveau hoger in de managementboard. Mensen zien gewoon dat vrouwen de top halen.” Daar hebben jullie een intern vrouwennetwerk voor? “En niet alleen voor vrouwen. We hebben ook een LHBTI-netwerk: Aegon Proud. Dat is door de mensen zelf opgericht, maar wordt wel door ons ondersteund.” Moeten vrouwen niet meer met cijfers om de oren worden geslagen als het gaat om die zelfredzaamheid? “We zijn wat dat betreft natuurlijk een afspiegeling van de opkomst van de vrouw op de arbeidsmarkt in Nederland. De problematiek van de niet-financiële zelfredzaamheid van vrouwen hebben we ook opgepakt en hiervoor is een plan aangeboden aan minister Van Engelshoven. Ze heeft het in ontvangst genomen en steunt het van harte. Dan is het aan haar en de sector om er iets mee te doen. Een heel concreet thema is dat heel veel mensen, vaak ook vrouwen, in de financiële problemen komen door echtscheiding. Vrouwen die financieel afhankelijk zijn van hun man weten niet in welke financiële situatie ze zitten tot of na hun pensioen. Voor ons programma Goed met Geld hebben we met Howard Komproe een serie films gemaakt onder de titel Doorbreek het Taboe. Allemaal te zien via onze website en YouTube. Het gaat dan over scheiden, overlijden, de financiële situatie van je ouders, pensioenen. Komproe laat zien hoe je over lastige onderwerpen toch goed het gesprek kunt aangaan. We richten ons hiermee ook op vrouwen. “En we hebben de Goed met Geld-test. Die is inmiddels ook door meer dan honderdduizend mensen gedaan. Een beetje gaming-achtige test waar uitkomt hoe financieel geletterd je eigenlijk bent. Op die manier proberen we om mensen zelf wat meer richting te laten geven aan hun financiën.

“Een hele interessante vind ik de gedragseconometrie. Dat komt uit de psychologie en de econometrie, dus de harde kant en de gedragscomponenten komen daar bij elkaar. We hebben een paar van die gedragseconometristen hier in dienst. Daar komen hele interessante inzichten uit. We hebben samen met de Universiteit van Maastricht onderzoek gedaan en ook daaruit blijkt dat vrouwen heel anders kijken naar pensioenen. Ze reageren ook op andere signaalwoorden dan mannen. Daar zijn we ook echt stappen in aan het zetten met de universiteit. Hoe kunnen we de communicatie verbeteren zodat mensen, met name vrouwen, tijdig in actie komen. “Bij dochteronderneming KNAB bijvoorbeeld hebben we heel bewust mensen met een dienstverleningsachtergrond aangenomen, waaronder overigens veel vrouwen. Dat komt echt omdat we anders zijn gaan denken. Hoe kunnen we er nou voor zorgen dat we de klant echt goed begrijpen, dat mensen echt goed met de klant praten of chatten. En wat dan wel weer heel spannend is, is hoe ga je die empathie leiden in tijden van robotisering en kunstmatige intelligentie die onze sector transformeert. Maar goed daar zijn ook weer oplossingen voor.”

‘Bij Zwitserleven liet ik een honderd procent vrouwelijke directie achter, dat was misschien een beetje overdreven”

Nog even iets heel anders. In de discussie over duurzaam ondernemen focuste je op de elektrische auto. Daar wordt de A4 niet minder vol van. Is thuiswerken geen optie? “Volledig terecht punt. Wij zijn aangesloten bij Anders Reizen, dat is een organisatie van bedrijven die kijkt hoe we samen mobiliteit kunnen verduurzamen. Stap één is minder mobiliteit, dat is by far het beste. Dat is dan voortschrijdend inzicht van mijn kant. En twee is als je dan toch moet reizen voor je werk, zorg er dan voor dat je dit zo duurzaam mogelijk doet. Openbaar vervoer is dan natuurlijk het beste, we zitten hier naast het station. Bij Aegon zijn er wel heel veel mogelijkheden om thuis

Maarten Edixhoven (1971) — Directeur HR Maarten heeft sinds zijn studie bedrijfskunde aan de Vrije Universiteit Amsterdam in strak de weg naar het ceo-schap bij Aegon Nederland N.V. afgelegd. Die weg verliep onder meer 54

langs ING, Nationale Nederlanden, Reaal, Zwitserleven en sinds 1 januari dus als 2017 ceo van Aegon Nederland NV. Maarten is getrouwd en heeft drie kinderen.

EINDSCORE

10 te werken of op afstand. We hebben veel locaties door het land waar je kunt werken. Het is heel belangrijk om die randvoorwaarden te scheppen.” Hoe heb je het eigenlijk zelf geregeld? “Ik ben denk ik een beetje een atypische man want ik ben wat later vader geworden. Ik heb als randvoorwaarde gesteld bij mijn aantreden dat ik een ochtend per week thuis kon werken. Dus heb ik de donderdagochtenden met hen doorgebracht en die was ook heilig, dat was echt mijn ochtend met de kinderen. Ik vond het eigenlijk wel jammer toen ze naar school gingen. Ik heb die donderdagochtend nog steeds, maar nu vul ik het anders in. “Ik ben trouwens ten huwelijk gevraagd door mijn vrouw. Dat gebeurt ook niet vaak. Het was in de Hermitage in de kapel en ik was totaal flabbergasted. Ik had het totaal niet zien aankomen. Ze was zelfs naar mijn ouders gegaan om mijn hand te vragen. Ik ben een keer eerder getrouwd geweest en ze zei achteraf – en ik word er nog een beetje emotioneel van – ‘Ik vind niet dat je als man twee keer om de hand van een vrouw hoeft te vragen’. Ze doet wel meer bijzondere dingen, want ze heeft het roer helemaal omgegooid. Ze was projectmanager maar heeft onlangs een timmervrouwopleiding gedaan. Ze vogelt nu uit wat ze daarmee gaat doen. Ik doe dan ook nul klusjes in huis. Dat is heel duidelijk verdeeld.” O

Overweging Zowel wereldwijd als in Nederland presteert Aegon goed als het om de grote getallen gaat. De verhouding manvrouw is wereldwijd 43% vrouwen en 57% mannen. In Nederland is dat 42% vrouwen tegenover 58% mannen. Er zijn weinig hiërarchische lagen bij Aegon, en ook weinig secretariële functies. Aegon is een inclusief bedrijf. Er zijn bij Aegon ook veel opties voor minder en/of thuis werken, waarbij dat laatste goed wordt gefaciliteerd. Veel mensen − minstens zo veel mannen als vrouwen − maken gebruik van de mogelijkheid om flexibel werken.. Cijfers man-vrouwverhouding • Medewerkersniveau: 42% vrouw en 58% man • Operationeel management: 35% vrouw en 65% man • Senior management (61 mensen in totaal): 20% vrouw en 80% man • Directie (10 mensen in totaal): 30% vrouw en 70% man. Bij Aegon Nederland wordt bewust gestuurd op diversiteits, wat volgens ingewijden in de breedte al zichtbaar is. Zoals elke grote organisatie kent ook Aegon Nederland diverse projecten waarbij de maatschappelijke betrokkenheid van de medewerkers wordt gestimuleerd. Aegon is ook bezig met een internationaal Equal Payonderzoek; de resultaten hiervan waren nog niet bekend bij het ter perse gaan van dit nummer. We komen er zeker nog op terug.

71/2 6

1 OPZIJ 2019 NR. 9

Willemijn Maas (1959) Achtergrond & opleiding: Ze studeerde logopedie, haalde haar eerstegraads lesbevoegdheid en studeerde later hoger management. Ze begon als docent bij de HvA en klom omhoog tot directievoorzitter van de Faculteit Economie en Management. Ze was acht jaar algemeen directeur van de AVRO, twee jaar directeur HR Communicatie bij de Volksbank en is sinds 2014 als zelfstandige werkzaam. Toezichthouder: Ze was toezichthouder bij Unicef, PBC, Beeld & Geluid en USG People. Momenteel is ze voorzitter raad van toezicht bij het Amsterdam Dance Event (ADE) en het Nationaal Restauratiefonds. Daarnaast is ze lid van de raad van commissarissen bij het Havenbedrijf Amsterdam. Wat houdt deze functie precies in? “Dat is heel verschillend. Bij het Restauratiefonds en ADE ben ik voorzitter. Als voorzitter ben je tevens sparringpartner voor de directie. Je moet wel goed kijken dat je niet op de stoel van de directie gaat zitten. Dat bewaak je door je vragend op te stellen een goed te luisteren.” Hoe ben je hier terechtgekomen? “In beide gevallen ben ik benaderd door een headhunter. Dat gaat niet altijd zo, in mijn voorgaande rollen was het via mijn netwerk.” Waarom ben je dit gaan doen? “Ik vind het inhoudelijk interessant om me te verdiepen in bedrijven waar ik zelf niet de professional van ben en het maakt me ook als bestuurder beter.” Wat is leuk aan deze functie? “Ik vind het stuk voor stuk interessante bedrijven.” En wat is er minder leuk? “Er is natuurlijk ook weleens gedoe ergens. Dan kost het tijd en soms ook negatieve energie. Dan moet je proberen ervoor te zorgen dat het niet te lang duurt. Meestal is het ook veel leeswerk – de ene keer leuker dan de andere keer. Hoeveel tijd kost het? “Het komt in golven. ADE zit nu bijvoorbeeld in een opstartfase, dan kost het me een paar dagen per maand. Normaliter kost het gemiddeld een dag in de maand.” Wat heb je bereikt? Bij het Havenbedrijf Amsterdam denk ik dat er een meer resultaatgerichte organisatie staat. Bij het ADE – daar ben ik pas net begonnen – heb ik mede de raad van toezicht gevormd. Wat is de verhouding m/v? “Bij het Havenbedrijf Amsterdam redelijk gelijk, de dertig procent vrouwen wordt daar gehaald. Dat wil zeggen twee vrouwen en drie mannen. Bij het ADE ligt dat hetzelfde.” Waarom zouden vrouwen bestuurder/toezichthouder moeten worden? “Er is aangetoond dat bedrijven beter functioneren met meer diversiteit. Ik ben ervan overtuigd dat de discussie anders gevoerd wordt in een divers team dan in een eenzijdig team.” Heb je nog een advies? “Wacht niet tot na je executive loopbaan, maar begin er eerder mee. Doe ook ervaring op met onbetaald toezichthouderschap.” 56

BOARD STEDELĲK MUSEUM AMSTERDAM

Frisse bries Als iets de afgelopen jaren duidelijk is geworden, dan is het wel dat een goede raad van toezicht ook in de non-profitsector van groot belang is. Kijk maar naar het Stedelijk Museum in Amsterdam. Twee opeenvolgende directeuren hebben een bres geslagen in de financiën, en het vertrouwen dat de subsidiegevers in dit fantastische museum hadden. Met grote gevolgen. Kortom, tijd voor een nieuwe directeur, maar zeker zo belangrijk: een nieuwe raad van toezicht.

n de Volkskrant van 10 januari 2019 staat een mooi interview met Truze Lodder. Gepokt en gemazeld als bestuurder, die als voorzitter van de nieuwe raad van toezicht van het Stedelijk Museum puin mocht ruimen en de toekomst met goede nieuwe mensen zeker mag stellen. Een hele eervolle klus, zeg maar het neusje van de zalm als het om besturen gaat, of zoals Truze zelf zegt: “een cadeau aan het einde van mijn carrière”. Maar ook een enorme hoeveelheid werk, die in dit geval helemaal pro bono verricht moet worden.

OPZIJ is natuurlijk voor een quotum van fiftyfifty in de bestuurs- en toezichthouderskamer. Maar zover is het helaas nog niet. Tot die tijd omarmen we de Wet Streefcijfer dertig procent en doen we er alles aan om vrouwen te enthousiasmeren voor een toezichthouders- of commissarissenrol. Daarom in deze rubriek inspirerende voorbeelden. Dat je wel goed beslagen ten ijs moet komen, spreekt voor zich. Daar zijn goede opleidingen voor.

ROOM Want niet alleen lopen inhoudelijk de verschillen enorm op tussen de verschillende sectoren, ook de inkomsten lopen uiteen van nul tot vijf, zes keer een modaal jaarsalaris. Truze stipt in het interview verschillende zaken aan waar ze mee te maken krijgt. Natuurlijk crisismanagement, een sollicitatieprocedure voor de nieuwe directeur, en niet onbelangrijk: communicatie. Zeker wanneer de perikelen uitgebreid zijn besproken in de pers, zoals bij het Stedelijk, is goede communicatie een voorwaarde. Immers, iedereen bemoeit zich ermee en draagt suggesties aan voor de toekomst. Zoals de Volkskrant zelf deed drie weken na het interview, toen ze met vijf kandidaten en bijbehorende aanbeveling kwamen voor de nieuw te benoemen directeur. Maar laat Truze Lodder daar nu net in de volledig nieuwe raad van toezicht Carla Aalse van crmLINK mee belast hebben. Carla, lid van de raad van toezicht en voorzitter van de selectiecommissie, is ongetwijfeld zelf in staat de afwegingen te maken. Het zullen zeker spannende tijden met een flink aantal uren worden voor de nieuwe raad van toezicht. Maar hoe eervol als de taken tot een goed einde gebracht worden. En Truze lijkt vastbesloten: “Ik ga niet weg tot ik het veilig achter me kan laten.”

Bercan Günel (1963) Achtergrond & opleiding: Ze studeerde bedrijfseconomie in Istanbul en daarna werkte ze als accountant en als CFO bij Brunel. Bercan was ook ondernemer. Ze heeft zich altijd ingezet voor diversiteit aan de top. In 2006 besloot ze Woman Capital op te richten, met als missie om meer vrouwen zichtbaar te maken voor topmanagementfuncties. Toezichthouder: Ze is commissaris bij Dolmans Groep en toezichthouder bij De Balie. Wat houdt deze functie precies in? “Bij De Balie is het toezichthouden op de organisatie om ervoor te zorgen dat ze opereren volgens de doelstellingen van De Balie. Bij Dolmans Groep draait toezichthouden om ervoor zorgen dat de onderneming duurzaam kan opereren en het in acht nemen van alle belangen van de aandeelhouders.” Hoe ben je hier terechtgekomen? “Ik ben voor alle functies gevraagd. Ze zochten iemand met een commerciële en financiële achtergrond en een andere culturele achtergrond.” Waarom ben je dit gaan doen? “Het zorgt voor diversiteit in mijn activiteiten, waardoor ik op een andere manier naar vraagstukken kan kijken.” Wat is leuk aan deze functie? “Het brengt bij mij een beter begrip van wat er op andere terreinen gebeurt.” En wat is er minder leuk? “Er is voor mij niet iets minder leuks, maar ik heb wel een aandachtspunt. Ik moet me realiseren dat ik niet zelf in de directiestoel zit.” Hoeveel tijd kost het? “Ik ben een betrokken commissaris, dus ik besteed meer tijd aan de werkzaamheden dan een gemiddelde commissaris, denk ik. Het is ook heel erg afhankelijk van de organisatie en de fase waarin de organisatie zich bevindt.” Wat heb je bereikt? “Ik zou niet willen zeggen dat ik zelf het bereikt heb, maar ben er trots op dat ik als onderdeel van een team, elke keer een nieuwe fase heb kunnen bereiken. Bij Dolmans Groep hebben we bijvoorbeeld ingezet op groei. Die doelstelling hebben we bereikt.” Wat is de verhouding m/v? “Bij Dolmans Groei is het fiftyfifty in de raad. We zijn met zijn tweeën, een man en een vrouw. Bij De Balie zijn er twee vrouwen en drie mannen.” Waarom zouden vrouwen bestuurder/toezichthouder moeten worden? “Niemand moet iets. Maar ik vind diversiteit aan de top van de organisaties heel erg belangrijk. Het is belangrijk om een spiegel te vormen van de stakeholders en van de maatschappij.” Heb je nog een advies? “Ik adviseer iedereen om zijn of haar kennis en ervaring te verdiepen. Hetzij in werk, hetzij in maatschappelijke activiteiten, hetzij in hun opleiding. Kijk waar je echt goed in bent en probeer dat nog beter te doen. Dan voeg je iets toe.” OPZIJ 2019 NR. 9

Portret

KOELE

mutti

Mutti wordt ze genoemd, eerst door haar partij de CDU en gaandeweg ook daarbuiten. Het is geen vanzelfsprekende bijnaam voor een kinderloze vrouw en zelf is Angela Merkel er ook niet heel erg enthousiast over. “Ik heb geleerd ermee te leven,” zei ze eens een beetje zuinig. De Duitse bondskanselier kondigde in oktober vorig jaar aan dat ze bij de volgende Bondsdagverkiezingen die gepland staan voor 2021, niet meer als kandidaat wil meedoen en de periode daarna niet meer in de politiek te willen blijven. Journalist en oud-tv-presentator Marjolijn Uitzinger, zelf al jaren woonachtig in Berlijn, schreef een persoonlijk portret van deze voor Duitsland en Europa zo bepalende politica. DOOR M AR J O L IJN U IT Z IN G E R B E E LD B U R B I E

aar bijnaam staat haaks op het beeld dat velen van de Duitse bondskanselier hebben: een koele vrouw die alleen voor haar carrière leeft, geen gezinsleven heeft, niet weet wat het betekent kinderen te hebben. Toch klopt dat beeld niet. Merkels tweede man, Joachim Sauer, bracht twee zonen mee toen ze in 1998 trouwden: Daniel en Adrian. Adrian (inmiddels vader van twee kinderen, waarmee Mutti ook oma is geworden) blijft zorgvuldig buiten de publiciteit, maar Daniel vertoont zich zo nu en dan met zijn vader en stief-Mutti. Hij gaat met hen mee naar de Wagner-Festspiele in Bayreuth en was aanwezig toen Angela in maart vorig jaar voor de vierde keer tot bondskanselier werd gekozen. Ook Herlind Kasner was daarbij, Angela´s hoogbejaarde moeder die haar op de hoogte houdt van het wel en wee in de familie, en haar zus die ergotherapeut is en in Berlijn woont. Mannelijke politici treden graag op met hun gezin. Merkel is daar terughoudend in. De Festspiele in Bayreuth, de zomerse wandelvakantie in Zuid-Tirol en het langlaufen in de winter zijn jaarlijkse vaste punten in haar openbare

optreden met haar man. Dan laten ze zich fotograferen. Bij wijze van verrassing duiken ze nog weleens op in andere operatheaters, zoals in München. Sauer, evenals zijn vrouw fysicus en zelfs wereldberoemd in zijn vakgebied, is hoogleraar aan de Humboldt Universiteit in Berlijn. Soms vergezelt hij zijn vrouw, maar niet al te vaak. “Hij beslist zelf wanneer hij meegaat,” zegt Angela Merkel. Het echtpaar woont in een appartement aan de Kupfergraben, tegenover het Pergamonmuseum. Het huis is te herkennen aan de twee politiemensen bij de ingang. Een laag beveiligingsniveau, zou je op het eerste gezicht zeggen. Voor de frisse neus hebben ze een Datsche, een buitenhuisje, in Hohenwalde. Dat ligt in de Uckermark, een stil natuurgebied ten noordoosten van Berlijn. Een van mijn

Portret

Portret vrienden kent daar een Putzfrau die ook bij de Merkels schoonmaakt. Ik weet dus uit de tweede hand hoe netjes en sober het is, in dat huisje. Geen poespas. Datzelfde geldt voor de maaltijden; Merkel houdt van braadworst en aardappelgerechten, ze bakt taarten, kookt graag en als het even kan doet ze zelf boodschappen. Het is allemaal even normaal. De kanselier is klant bij supermarkt Ullrich in de Berlijnse Mohrenstrasse en bezoekt ook de delicatessenafdeling van de Galeries Lafayette in de Friedrichstrasse. Op een rustige middag stond ik eens bij de Franse heerlijkheden te wachten, toen iemand naast me kwam staan en meteen aan de beurt was. Ik wilde al protesteren, maar toen ik opzij keek en zag wie daar stond, hield ik natuurlijk mijn mond. Iets verderop ontwaarde ik twee mannen met oortjes, tussen de Le Creusetpannen. De patés en de kaasjes die ze kocht waren geruststellend, ik herinnerde mij dat Helmut Kohl zijn gasten bij een officieel diner eens varkenspens voorzette. Mutti. Het klinkt liefkozend, en toch is Mutti ze bepaald geen moeder des vaderlands. Iedereen die de Bijlmerramp van 1992 heeft meegemaakt herinnert zich de beelden van Beatrix tussen de puinhopen, in ontzetting de hand voor de mond geslagen. Zo willen wij het staatshoofd (of de regeringsleider) zien: als een van ons, hoe verschillend ook. Merkel heeft daar geen gevoel voor. Na de aanslag op de Berlijnse Kerstmarkt twee jaar geleden – 12 doden, ruim 70 gewonden – gaf ze een nietszeggende eerste verklaring af. Ze wenste de opsporingsdiensten succes bij het vinden van de dader. In een ander statement luidde haar boodschap dat ze ook geen simpel antwoord had op de gebeurtenissen. Bij de rouwplechtigheid liet ze zich niet zien. Ze zocht de slachtoffers niet op in het ziekenhuis. De bondspresident en de minister van Binnenlandse Zaken nodigden de nabestaanden uit voor een persoonlijke ontmoeting, zelf liet ze dat achterwege, zelfs geen schriftelijke condoleance kwam er uit het Kanzleramt, aldus een bittere constatering in een brief die de familieleden van de slachtoffers later openbaar maakten. Pas bij de eerste herdenking, een jaar na dato, was ze erbij. Toen bracht ze ook een onverwacht bezoek aan de Kerstmarkt en werden de betrokkenen uitgenodigd op het Kanzleramt. Het kwam laat en het was te weinig. Deze gang van zaken is typerend voor Angela Merkel. Een vrouw die nooit het achterste van haar tong laat zien, die aarzelt, afwacht, zelden haar gevoel toont. Groot was de verontwaardiging, toen ze in juli 2015 tijdens een televisiediscussie geconfronteerd werd met een meisje dat als Palestijnse vluchteling naar Duitsland was gekomen en Merkel smeekte haar familie een permanente verblijfsvergunning te geven. Merkels antwoord: niet iedereen kan in Duitsland blijven. Het meisje barstte in 60

tranen uit, Merkel stond er wat onhandig bij. Harteloos, was het publieke oordeel. Anderen zeggen: dat is nu eenmaal haar job, dat kun je wel harteloos noemen, maar het is gewoon regeringsbeleid en al het andere is het wekken van valse verwachtingen. Volgens ingewijden was dat incident voor Merkel zelf wel degelijk een aangrijpende gebeurtenis. Zes weken later, op 31 augustus, deed ze voor het eerst de beroemde uitspraak “Wir schaffen das”. Want de nood van de vluchtelingen in Hongarije hakte er bij haar zo in, dat ze de deur wijd openzette en persoonlijk de aanzet gaf voor de Willkommenskultur. Ze liet zich fotograferen in selfies met stralende vluchtelingen; Duitsland, de grote zondaar van de twintigste eeuw, moest zich van zijn beste kant laten zien. Dat hele proces is minder glanzend verlopen dan ze destijds dacht, weten we nu. Het leverde fikse verkiezingsnederlagen op voor de regeringspartijen, zodanig dat Merkel zelf de consequenties heeft getrokken en haar afscheid aangekondigde. De vluchtelingenpolitiek leidde tot verdeeldheid onder de bevolking en tot de opkomst van de populistische partij Alternative für Deutschland, die bij de laatste verkiezingen in september 2017 maar liefst 92 van de 709 zetels in de wacht sleepte. Toch heeft Merkel geen spijt van haar beslissing en zo langzamerhand gaat ze ook wat bitser reageren op alle verwijten die ze naar haar hoofd geslingerd krijgt. Dan zegt ze dat het geen zin heeft om tijd te verspillen aan de vraag hoe dit en dat in 2015 nou precies is gegaan, maar dat het erom gaat vooruit te kijken. Argumenteren is sowieso niet Merkels favoriete bezigheid. Haar verdediging van belangrijke beslissingen berust vaak op het woord alternativlos, oftewel: u kunt hoog en laag springen, maar dit is de enige mogelijkheid. Ze noemt de dingen niet bij de naam, legt zich niet vast, stelt beslissingen uit. Haar manier van zich uitdrukken wordt in de politieke wandelgangen Merkel-Sprech genoemd. Het is een soort in- en uitgepraat, waarvan je je na afloop afvraagt: wat zei ze nu eigenlijk? Een ‘woordwolk’, aldus een taalwetenschapper. Een beetje zoals Ruud Lubbers, zou ik zeggen, als ik een Nederlandse bril opzet. Hoe dan ook, het drijft haar politieke tegenstanders af en toe tot wanhoop. Maar ze krijgt niet alleen kritiek. Volgens sommige waarnemers was juist ‘Wir schaffen das’ een baanbrekende uitspraak, omdat die positieve energie uitstraalt, betrokkenheid veronderstelt van de bevolking – voor een ex-DDR-burger als Merkel van bijzonder belang, een uitnodiging om positief te denken en te doen. Laten we een goede samenleving zijn, was de boodschap. Voor het eerst voerde ze een beleid dat gebaseerd was op waarden, ze toonde medemenselijkheid, zei haar eerste man prof. Ulrich Merkel eind

Portret 2016, in een van zijn schaarse interviews. Ook hij is fysicus, hoogleraar aan de Technische Universiteit van Dresden. Ze waren vijf jaar getrouwd, van 1977 tot 1982. Op een dag ging Angela het huis uit en nam de wasmachine mee, luidt zijn nuchtere beschrijving van de scheiding. Het was geen huwelijk uit hartstocht: “We trouwden omdat iedereen trouwde,” aldus Merkel. Dat ze tot op heden de naam van haar ex-man draagt, is in Duitsland overigens niet ongebruikelijk. Het vluchtelingenbeleid heeft niets afgedaan aan Merkels gezag bij veel buitenlandse regeringsleiders, ook al riep Donald Trump in december vorig jaar dat ze door deze ‘schande’ haar status van superstar heeft verloren. In de loop der jaren heeft Angela het imago opgebouwd van een echte staatsvrouw, die onopvallend en met kleine stappen leidinggaf aan het moeizame proces van de Europese eenwording en haar eigen land succesvol door de economische crisis leidde. Duitsland werd in een BBConderzoek van 2013 zelfs uitgeroepen tot het populairste land ter wereld. Dit jaar zal ze, in de voetsporen van grootheden als Kofi Annan en Bill Gates, de afsluitende speech houden van het academisch jaar op de prestigieuze Harvarduniversiteit. De video waarmee Harvard haar aankondigt zet haar neer als een levende legende. Nog steeds. Donald Trump zal dat ongetwijfeld een doorn in het oog zijn. Hij maakt er geen geheim van dat hij haar een vreselijk mens vindt. Ofschoon Merkel ongetwijfeld een even grote weerzin zal voelen, laat zij daarvan weinig merken, hoogstens is er iets af te leiden uit haar ironische blik. Trump is minder subtiel. Berucht is het moment dat Merkel hem de hand wilde schudden voor de fotografen en hij demonstratief de andere kant opkeek. Vergelijk dat met de blijken van oprechte genegenheid van beide kanten als Merkel en Obama elkaar ontmoetten. Maar ze zal in het openbaar nooit een onvertogen woord over Trump zeggen, integendeel, ze benadrukt altijd de transAtlantische vriendschap, terwijl ze een ontmoeting met Vladimir Poetin van strategisch belang noemt. Een soort tandartsbezoek, schreef Der Spiegel. Poetin en Merkel mogen elkaar ook niet echt, maar hun verhouding is aanmerkelijk gecompliceerder. Om te beginnen spreken ze elkaars taal en houden van elkaars cultuur. Op haar school in de DDR leerde Angela Kasner Russisch en later maakte ze reizen door de Sovjet-Unie, ze is een liefhebber van de grote Russische schrijvers. Poetin, van 1985 tot 1990 als KGB-officier gedetacheerd in Dresden, spreekt goed Duits, zijn dochters gingen later in Moskou naar de Duitse school. Hij heeft, zeggen

ingewijden, respect voor het land en voor Merkel, hoewel hij natuurlijk liever te maken heeft met haar voorganger Gerhard Schröder. Dat is zijn persoonlijke vriend, die twee mannen hebben een band die hij met Angela Merkel nooit zal hebben. Maar welke conflicten er ook mogen zijn, ze telefoneren frequent en ik geloof dat ze niet echt een hekel aan elkaar hebben. Poetin zei eens: “Ik vertrouw haar, ze is een zeer open mens, en natuurlijk heeft ze te maken met dwang en beperkingen.” En Merkel? Heeft zij vrienden? Over zichzelf zegt ze: “Ik ben een goeie vriendin, maar ik heb geen tijd om vriendschappen te onderhouden.” Communiceren met haar kleine kring van vertrouwelingen doet ze in ieder geval wel; ze is altijd met haar mobiele telefoon in de weer. Onder de regeringsbank in de Bondsdag zit ze steevast berichtjes te lezen of te typen, snel, zonder interpunctie of hoofdletters. De incrowd van Angela is hecht. Twee vrouwen staan haar al zo’n twintig jaar terzijde: Beate Bauman, haar vrijwel onzichtbare officemanager, en Eva Christiansen, haar naaste medewerkster en vaak aan haar zijde te zien. Annette Schavan, die als minister van Onderwijs moest aftreden vanwege een plagiaatkwestie, is een hartsvriendin, met wie ze vorig jaar zomer haar afscheid als partijvoorzitter voorbereid zou hebben. Verder bespreekt Merkel alle belangrijke kwesties met haar man Joachim, misschien wel haar belangrijkste adviseur, op de voet gevolgd door Peter Altmaier, de huidige minister van Economische Zaken, die haar in tal van netelige situaties heeft bijgestaan. Bijvoorbeeld als coördinator van het vluchtelingenbeleid – geen benijdenswaardige positie – en als campagneleider bij de laatste verkiezingen. En ook Annegret Kramp-Karrenbauer, de nieuwe partijvoorzitter, hoort sinds kort bij de intimi. Af en toe geeft Mutti in interviews iets van zichzelf weg, waarschijnlijk daartoe aangemoedigd door haar media-adviseurs. Het zijn altijd gevaarloze mededelingen. Dat ze de kleuren van haar ongeveer twintig blazers zelf uitkiest bijvoorbeeld, min of meer naar believen, ‘hoewel voor sommige gelegenheden natuurlijk donkere dan wel lichte kleuren nodig zijn’. Wat ze niet zegt: die blazers zijn haar manier om de

Poetin zei eens: ‘Ik vertrouw haar, ze is een zeer open mens’

Portret

‘Het meisje barstte in tranen uit, Merkel stond er wat onhandig bij. Harteloos, was het publieke oordeel’ eeuwige discussie over de kleding van de regeringsleider te vermijden. Bij Gerhard Schröder ging het in de bladen op het laatst alleen nog maar over zijn dure maatpakken en zijn geverfde haar. Ze heeft een droog, nuchter soort humor. Dat blijkt soms ook in debatten en speeches, ze praat zich weleens vast en dan schiet ze zo in de lach dat ze even moet stoppen. Ze lacht ook, zo wordt gezegd, wanneer er grappen over haar worden gemaakt in het satirische tv-programma Heuteshow. Op persconferenties laat ze merken dat ze een hekel heeft aan kritische vragen, dan worden de vouwen langs haar mond dieper, ronduit chagrijnig, maar in interviews blijft ze doorgaans charmant, ook al ontwijkt ze rechtstreekse antwoorden en persoonlijke ontboezemingen. Vandaar haar andere bijnaam: de

sfinx. Natuurlijk wordt de sfinx ook weleens woedend: binnenskamers schijnt ze flink te kunnen vloeken en schelden, maar in het openbaar is ze niet uit haar evenwicht te brengen. O ja, toch: ze is bang voor honden. Een keer gebeten, zo verklaart ze haar angst, die ze natuurlijk geen angst noemt, maar “eine gewisse Sorge”. Beroemd is de foto waarop ze met Vladimir Poetin in het Kremlin zit te praten, terwijl zijn zwarte labrador Koney in de kamer rondloopt. Tegen de Süddeutsche Zeitung zei ze later: “Ofschoon de Russische president, geloof ik, heel goed weet dat ik er niet bepaald naar uitzag zijn hond te begroeten, bracht hij hem mee. Maar zo was het nu eenmaal. Op de foto ziet men hoe dapper ik mijn best doe richting Poetin te kijken en niet richting de hond.” O

Angela Merkel in het kort We schrijven april 2000. Een domineesdochter uit het Oost-Duitse Templin wordt gekozen tot partijvoorzitter van de christendemocraten, de CDU. Wie toen had voorspeld dat ze pas in 2021 afscheid zou nemen, na een spectaculaire regeerperiode als de machtigste vrouw ter wereld, zou in de politieke wereld vierkant uitgelachen zijn. Angela Merkel? Met dat rare steile pony-haar en dat volslagen gebrek aan uitstraling? Vier periodes bondskanselier? Hou toch op. Een tussenpaus, op zijn hoogst, zo lang aan de macht tot er een talentvolle man langskomt, die haar zonder al te veel moeite van de troon stoot. Maar waar slechts weinigen op hadden gerekend – stap voor stap, in een geheel eigen stijl, soms geholpen door het toeval en door het politieke tij – Angela Dorothea Merkel schakelt haar mannelijke concurrenten uit en baant zich een weg naar de top. Er is iemand die al vroeg ziet wat ze in haar mars heeft. Het is Helmut Kohl, die haar mein Mädchen noemt en haar in 1991 minister van Gezinszaken maakt in zijn kabinet. In zijn laatste regering (1994-1998) is ze minister van Milieu. Daarna is Kohl zijn rol op het politieke toneel uitgespeeld; Gerhard Schröder van de sociaaldemocratische SPD behaalt een daverende verkiezingsoverwinning en 62

gaat regeren met de Groenen. De christendemocraten belanden in de oppositiebanken. In die luwte groeit Angela Merkel uit tot een politiek zwaargewicht. Ze wordt fractieleider in de bondsdag, het parlement, en in de aanloop van de verkiezingen in 2005 kiest de partij haar als kandidaat voor het kanselierschap. Met één procent verschil winnen de christendemocraten van de SPD. Merkel wordt bondskanselier. Het is het begin van een tijdperk. De Duitsers gaan van haar houden. Merkel geeft hen een gevoel van veiligheid, van zekerheid. Ze loodst het land bekwaam door de economische crisis, de burgers weten wat ze aan haar hebben en daar maakt Angela Merkel gebruik van. “Sie kennen mich,” zegt ze in 2014 tijdens een verkiezingsdebat op televisie, en de CDU haalt 41,5 procent van de stemmen binnen, een ongekende overwinning. Een jaar later komt de omslag. Met haar nu al historische uitspraak “Wir schaffen das” opent Merkel de grenzen voor bijna een miljoen vluchtelingen. De aanvankelijke euforie maakt na enige tijd plaats voor onvrede bij een groot deel van de bevolking. De regeringspartijen

lijden dramatische verkiezingsnederlagen. Daarmee is Merkels politieke lot bezegeld. Slim als ze is, kiest ze voor de vlucht naar voren. Ze trekt zich terug als partijvoorzitter en zal zich in 2021, als haar huidige regeerperiode erop zit, niet meer kandidaat stellen. Haar opvolgster als partijvoorzitter, Annegret Kramp-Karrenbauer, is haar gewenste kandidaat. Ook al zo´n degelijke, nuchtere vrouw, die veranderingen door zal voeren zonder Merkels erfenis te verkwanselen. Als de CDU na de volgende verkiezingen opnieuw de bondskanselier mag leveren, is zij favoriet. Bij de kiezers krijgt AKK, zoals ze genoemd wordt, nu al bijna de helft van de stemmen. Duitsland is na al die jaren ‘Merkel-moe’, zeggen de analisten. Maar ook al is twee derde van de bevolking ontevreden over het regeringsbeleid, ze blijft populair. Het vertrouwen in haar is zelfs gestegen van vijftig procent vorig jaar rond deze tijd tot vijfenvijftig procent nu. Want Angela Merkel heeft charisma. Dat uit zich niet in gloedvolle toespraken of een opvallende verschijning. Eerder in het tegendeel. Haar koele, onverstoorbare optreden, de rust en het gemak waarmee ze zich op het wereldtoneel beweegt, haar uitstraling van een normale, verstandige vrouw – dat is haar kracht.

WORD OOK EEN

KRANTENMENS

Zo makkelijk werkt het:

• Ga naar krant.nl/mens • Kies je favoriete krant • Kies je ingangsdatum Eenvoudig in één minuut geregeld

4 weken voor €4

Stopt vanzelf

Reportage Buitenland

#SaveRahaf

NU DE REST NOG

Begin dit jaar wist de achttienjarige Rahaf Mohammed Saoedi-Arabië - en meer specifiek haar familie - te ontvluchten dankzij haar geslaagde poging de wereldpers te mobiliseren. Zij is nu veilig en vrij. Maar honderden vrouwen probeerden tevergeefs de onderdrukkende regimes in het Midden-Oosten te ontvluchten. Helpt internationale verontwaardiging? Of dreigt bemoeienis hun situatie juist te verslechteren? D O O R A L IE S P E GTE L B EEL D C O L E B U R STO N / A N P

“I should be able to live alone, freely, independent of anyone who does not respect my dignity and who doesn’t respect me as a woman.”

n deze tweet schrijft de inmiddels wereldberoemde Rahaf Mohammed waarom ze niet langer wilde leven in Saoedi-Arabië en waarom ze op 5 januari vluchtte van haar familie. Het glorieuze ontsnappingsverhaal van de dappere tiener was een mooi begin van het jaar voor vrouwen die strijden voor meer vrijheid in het Midden-Oosten en die zaten te springen om een sprankje hoop. Zo twitterde de onverschrokken AmerikaansEgyptische feministe Mona Eltahawy, dat ze voorspelde dat Rahaf een revolutie zal ontketenen in Saoedi-Arabië die het patriarchaat zal beëindigen.

Dat valt nog te bezien, maar vast staat dat het succesvolle vluchtverhaal van deze tiener de ogen van de wereld even heeft gericht op het Saoedische koninkrijk. Dat is geen overbodige luxe, want niet iedereen weet dat in dit ultraconservatieve moslimland het leven van een vrouw vanaf haar geboorte tot haar dood wordt gecontroleerd door een man. Hoewel veel moderne Saoedische vrouwen hoogopgeleid zijn, zitten ze opgesloten in een rechtsstaat die hen juridisch heeft gelijkgesteld aan kinderen. Iedere Saoedische vrouw heeft een mannelijke voogd, een wali, meestal haar vader of echtgenoot, maar het kan ook een 64

zoon zijn, die de beslissende levenskeuzes voor haar maakt. Zonder toestemming van haar wali mag ze bijvoorbeeld niet studeren, werken, reizen, trouwen, scheiden of een contract tekenen. Vrouwen zijn in alle opzichten tweederangsburgers. Ze worden niet geacht te bestaan in de publieke ruimte en dienen zich geheel te verhullen in een lange zwarte abaya met gezichtssluier. Mannen mogen witte thobes dragen, wat in de hitte natuurlijk verreweg te prefereren is boven het zon-absorberende zwart. Een vrouw met een ruimdenkende voogd heeft geluk, want geestelijke en fysieke mishandeling als vorm van bestraffing van (verondersteld) ongewenst gedrag is niet uitzonderlijk. De ongelimiteerde voogdijregels werken misbruik in de hand, zeker in een omgeving die is doordrenkt van geweld en waarbij familieleden soms ook weinig zachtzinnig met elkaar omspringen. Rahafs vader, een rijke emir die bij een van zijn andere gezinnen woont, had de dagelijkse controle op Rahaf overgedragen aan haar één jaar oudere broer. Deze broer en haar moeder sloegen en sloten haar een halfjaar op nadat Rahaf haar haren had kortgeknipt, daardoor leek ze volgens de islamitische voorschriften te veel leek op een man. Rafah omschreef haar leven als ‘een gevangenis’. Vluchten was een groot risico, maar omdat uithuwelijking dreigde en ze de islam had afgezworen; een doodzonde in Saoedi-Arabië - zag ze geen andere mogelijkheid.

Reportage Buitenland

OPZIJ 2019 NR. 9

Reportage Buitenland

olgens verschillende berichten had Rahaf haar vlucht uit een land waarin een vrouw niet eens kan beschikken over haar eigen paspoort, zorgvuldig voorbereid. Op vakantie met haar familie in Koeweit greep ze het moment aan om ‘s nachts zonder mannelijke begeleider in T-shirt en jeans in een taxi naar het vliegveld gaan. Ze had online een ticket gekocht naar Australië, waarvoor ze eveneens online een toeristenvisum had geregeld. Maar tijdens de tussenstop in Bangkok werd haar paspoort ingenomen door een Thaise medewerker van de Saoedische ambassade, die voor haar landing was ingeseind dat ze was weggelopen. Toen de Thaise autoriteiten haar vervolgens dreigden op een vlucht terug naar Koeweit te zetten, verschanste ze zich in doodsangst

De makers van het Amerikaanse CBS-tvprogramma 60 minutes lieten zich toch in de luren leggen en bewierookten hem als koninklijke emancipator in een hotelkamer op het vliegveld. Vanuit daar begon ze zondag om 3.20 uur om hulp te twitteren. “Ik ben een meisje dat via Koeweit ontsnapte naar Thailand. Mijn leven is in gevaar als ik word gedwongen om terug te gaan naar Saoedi-Arabië.” Razendsnel ontspon zich via Twitter de wereldwijde campagne #SaveRahaf, die ongetwijfeld haar leven redde en haar binnen 36 uur tot een internationale beroemdheid maakte. Binnen een dag had ze 45.000 volgers op haar nieuwe Twitter-account. Een Saoedische diplomaat bevestigde naderhand de effectiviteit van de inzet van sociale media met de verzuchting: “Hadden ze maar haar telefoon afgepakt in plaats van haar paspoort.”

en andere succesfactor was de hulp die Rahaf kreeg van een online netwerk van Saoedische vrouwen in het buitenland, met wie ze al een jaar eerder contact had gelegd. Dit wereldwijde vrouwennetwerk verspreidde haar continue stroom aan tweets, die zo ook onder ogen kwam van de invloedrijke Egyptisch-Amerikaanse journalist Mona Eltahawy. Zij vertaalde Rahafs Arabische twitterberichten in het Engels en ze deelde met haar ruim 300.000 volgers. Rahaf had ook Phil Robertson gebeld, directeurAzië van Human Rights Watch, en ook hij begon te twitteren over haar situatie en deed er alles aan om de VN-vluchtelingenorganisatie, de UNHCR, haar te

laten bezoeken in het transitgedeelte van het vliegveld. Daarbij stuitte hij op een muur van onwillige Thaise douanebeambten. Canadese, Duitse en ook Nederlandse diplomaten in Thailand pleegden tevergeefs telefoontjes om de Thai te vermurwen de UNHCR achter de douane toe te laten, schrijft Robertson in zijn terugblik ‘Why I helped Rahaf Mohammed, in The Globe and Mail’. De zaak kantelde op het moment dat video-journaliste Sophie McNeill van ABC-Australië, die door Robertson was ingeseind, vanuit Sydney in Bangkok arriveerde. Zij zag kans om ongezien Rahafs hotelkamer binnen te sluipen en deed van nabij live verslag, ook via Twitter. Dit staaltje van participating journalism had groot effect. Voor het oog van de toegestroomde wereldpers en onder de hoede van de VN, zagen de Thai er tenslotte vanaf om Rahaf uit te leveren aan haar vader en broer. Deze mannen waren inmiddels in Bangkok aangekomen om de ‘private familiezaak’ op te lossen, maar dropen af buiten het oog van de camera. De Saoedische overheid werd ook overruled en ontkende ten slotte dat ze om haar uitlevering vroegen.

en paar dagen later kreeg Rahaf asiel in Canada, dat hiermee het imago van progressief westers land dat als een van de weinige daadwerkelijk opkomt voor mensenrechten, onderstreepte. Bij haar aankomst in Toronto op zaterdag 12 januari sloeg de minister van Buitenlandse Zaken, Chrystia Freeland, een arm om haar heen en verwelkomde haar als nieuwe Canadees. De minister ging voorbij aan de precedent-werking die hiervan kan uitgaan en ook aan 25,4 miljoen geregistreerde VNvluchtelingen. Freeland benadrukte dat Canada opkomt voor vrouwenrechten en dat iedere bedreigde vrouw die ze kunnen helpen er één is. Aan de andere kant van de wereld had Rahafs vader een bericht opgesteld waarin hij liet weten dat hij zijn ‘geestelijk instabiele’ dochter had verstoten. Geestelijk gestoord is het diskwalificerende etiket dat standaard op alle opstandige vrouwen wordt geplakt. Omdat zij met hun vlucht de familie-eer te schande maken, zo redeneren de patriarchen, kunnen deze vrouwen niet bij zinnen zijn. Op haar beurt nam Rahaf ook afstand en liet de laatste deel van haar familienaam al-Qunun vallen.

ahaf is zeker niet de eerste Saoedische die naar het buitenland vluchtte. Maar de meeste vrouwen hebben niet zoveel geluk als zij. Vluchten is zeer riskant omdat bij mislukking eerwraak dreigt. En de meeste vrouwen worden door hun eerzuchtige mannelijke familieleden razendsnel opgespoord, die daarvoor alle hulp en medewerking krijgen van de Saoedische overheid. Zo kwam tijdens Rafahs vluchtpoging het drama van de 24-jarige Dina Ali Lasloom weer boven drijven. Onderweg naar Australië werd deze vrouw in april 2017 door de Saoedische ambassade tegengehouden op het vliegveld in de Filipijnse hoofdstad Manilla. Zij smeekte om hulp via Twitter, maar anders dan in het geval van Rahaf, belandde Dina Ali niet in de beschermende internationale

Reportage Buitenland mediaspotlights, maar in de handen van haar toegesnelde ooms. De mannen sloegen haar, bonden haar handen en voeten vast, plakten haar mond dicht met duct tape, gooiden een laken over haar heen en sleepten haar het vliegtuig in naar Riad. De wereld stond erbij en keek ernaar. Sinds haar terugkeer in Saoedi-Arabië is niets meer van haar vernomen. Het is niet bekend of ze nog leeft. Tja, de revolutie waarop Eltahawy zo vurig hoopt, die Saoedische vrouwen zal bevrijden is nog ver weg en is zeker niet dichterbij gekomen met het aantreden van de 33-jarige kroonprins Mohammed bin Salman. Hij neemt sinds juni 2017 de taken van zijn kwakkelende 82-jarige vader koning Salman waar en leidt de facto het koninkrijk. De kroonprins, kortweg MbS, de zevende en jongste zoon van koning Salman, deed zich aanvankelijk voor als moderne hervormer die met zijn Toekomstvisie 2030 geweldige dingen voor zijn land in petto heeft, waaronder een grote amusementsstad en de opening van bioscopen. Ook liet MbS weten dat er meer vrijheid voor vrouwen zal komen. Dit zei hij tegen de westerse leiders die hij nodig heeft om de falende Saoedische economie financieel te injecteren, omdat hij heel goed weet dat het westen deze vrouwvriendelijke boodschap dolgraag wil horen. Als bewijs van het emancipatoire ontwaken van zijn land, hief MbS per decreet op 24 juni 2018 het verbod voor vrouwen op autorijden op. Hoewel een rijbewijs vijf keer zo duur is voor vrouwen als voor mannen, lieten de makers van het Amerikaanse CBS-tv-programma 60 minutes zich toch in de luren leggen en bewierookten hem als koninklijke emancipator. Vrijwel gelijktijdig toonde de ‘vrouwvriendelijke’ kroonprins in eigen land zijn ware despotische gezicht. Vlak voor de opheffing van het rijverbod werden op 15 mei 2017 zeventien vrouwelijke activisten opgepakt en in de gevangenis gesmeten. Ze hadden jarenlang tegen het rijverbod gestreden, sommigen al vanaf begin jaren negentig. Kranten drukten hun foto’s af waarop het woord ‘verrader’ in rode inkt was gedrukt. De activistes hadden niet eens de kans gekregen om het succes van hun jarenlange strijd te vieren. De activistes, die in werkelijkheid de geesten hadden rijp gemaakt door video’s van zichzelf achter het stuur de wereld in te zenden, mochten geen credits ontvangen. En in geen geval mocht de indruk worden gewekt dat actievoeren loont. In de absolute monarchie móet alle verandering van de kroonprins komen.

egin juni 2018 werden negen activistes vrijgelaten, de anderen bleven vastzitten op de vage verdenking van samenzweren met buitenlandse organisaties die tegen het koninkrijk zijn. In november brachten Amnesty International en Human Rights Watch naar buiten dat de vrouwen zijn geslagen, ge-electrocuteerd, en seksueel betast. Een paar activistes herkenden in de folterkamers

de duivelse sadist Saud al-Qahtani, de rechterhand van de kroonprins, die officieel is aangewezen als de coördinator van de gruwelijke moord op de Washington Post journalist Jamal Khashoggi in het Saoedische consulaat in Istanbul op bevel van diezelfde kroonprins. Stuk voor stuk zijn de dames prominente hoogopgeleide activistes die geweldloos actievoerden tegen het autorijverbod, maar ook tegen het mannelijke voogdijsysteem. En daarin schuilt volgens de Eltahawy de echte reden waarom MbS ze heeft vastgezet: vrouwen die het wagen om om volwaardige burgerrechten te vragen, wil hij uit het zicht hebben van het publiek en mogelijke medestanders. De grootmoefti had sociale mediacampagnes zoals #I Am My Own Guardian in 2017 al snoeihard veroordeeld als ‘een misdaad tegen de Saoedische- en moslimgemeenschap’. De kroonprins die zegt het land te willen moderniseren, lijkt in de praktijk braaf de lijn van de ultraorthodoxe islamitische geestelijken te volgen.

e 29-jarige Loujain al-Hathloul, strijdster tegen het rijverbod en aanjager van een campagne als #Stop Enslaving Saudi Women, is een van de activistes die afgelopen mei werd vastgezet. Ze werd in Abu Dhabi opgepakt, naar Riad gedeporteerd en zat drie maanden vast in isolement. Terwijl zij werd gemarteld en gewaterboard onder het toeziend oog van Al-Qahtani, werd haar echtgenoot opgepakt en gedwongen om van haar te scheiden.

et als bij de moord op Khashoggi kijkt de wereld toe terwijl kroonprins Bin Salman zich gedraagt alsof er voor hem geen wet geldt, en met geld is veel te koop. Toen de vader van Al-Hathloul voorzichtig twitterde dat zijn dochter was gefolterd, werd zijn Twitteraccount plots afgesloten, met dank aan het Amerikaanse mediabedrijf dat waarschijnlijk tegemoet was gekomen aan een verzoek om censuur van de oliestaat. Saoedi-Arabië behoort tot de landen met de hoogste Twitterdichtheid ter wereld, en is dus een zeer geziene klant. De zus van Al-Hathloul schreef onlangs een hartverscheurende brief aan de New York Times waarin ze zei dat ze hoopt dat de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken de zaak van haar zus zal aankaarten en dat ze snel in vrijheid wordt gesteld.

aar het begrip vrijheid komt sowieso niet voor in het vocabulaire van de kroonprins. De man die zich in het buitenland graag voordoet als een liberale modernist met een voorkeur voor een gematigde islam, heeft zich in zijn eigen land als autocraat laten kennen. In sneltreinvaart heeft hij Saoedi-Arabië getransformeerd tot een politiestaat, waarvan de lange arm angstaanjagend ver over de grenzen rijkt. Iedereen die zich op sociale media maar enigszins kritisch durft uit te laten, wordt gelabeld als verrader en loopt gevaar om in zijn klauwen te belanden. OPZIJ 2019 NR. 9

Reportage Buitenland Na de brutale moord op Khashoggi heeft MbS miljoenen uitgegeven aan Britse pr-bureaus in een poging om zijn reputatie weer op te vijzelen, maar wereldwijd laten journalisten zich niet langer foppen en worden er meer en meer bewijzen gevonden van zijn dictatoriale trekken. De New Yorker schijft in het januari-nummer dat het geval van Khashoggi niet op zichzelf staat. De kroonprins

‘Hadden ze maar haar telefoon afgepakt in plaats van haar paspoort’ blijkt grote controle uit te oefenen op alle Saoedische burgers in het buitenland, die hij via ambassades en stromannen in zijn macht probeert te krijgen door inzet van chantage, intimidatie en zelfs door gedwongen repatriëring. Ook Saoedi’s die anders dan Khashoggi geen politieke kritiek op hem uitoefenen, onder wie gevluchte vrouwen, spoort hij op via hun creditcards en belet hij om een nieuw leven op te bouwen. Deze vrouwen ontvangen bijvoorbeeld WhatsAppjes waarmee ze naar de Saoedische ambassade worden gelokt om hun paspoort af te geven, in een poging om ze te dwingen terug te keren naar Saoedi-Arabië, waar onherroepelijk de eerwraak van hun familie wacht. Sinds MbS aan de macht is, is het aantal Saoedische asielzoekers in het buitenland verdubbeld van 575 in 2015 tot 1200 in 2017. De impliciete kritiek die hiervan uitgaat, is voldoende om de razernij te wekken van de opvliegende kroonprins.

ahaf Mohammed zei dat ze zich verheugt op een normaal, vrij leven in Canada. Maar ze heeft beveiliging en woont op een geheime locatie en dat zal voorlopig wel zo blijven. MbS voelt zich niet alleen ernstig in verlegenheid gebracht door de tiener, dat ís hij ook. Rahafs succesvolle ontsnappingsverhaal heeft wereldwijd de aandacht gevestigd op de slechte positie van Saoedische vrouwen. Dit beeld staat haaks op het zonnige nationalistische plaatje dat MbS graag schetst van een land waarin vrouwen dolgelukkig zijn met hun mannelijke beschermers. Vanzelfsprekend slaat de onstuimige kroonprins terug. In een bijna aandoenlijk doorzichtige poging om het gehavende vrouwbeeld te corrigeren, worden onder de hastag #the real_life_of_saudi_women, opgewekte testimonials van blije Saoedische vrouwen gepost, die worden afgewisseld met dankbetuigingen aan het koningshuis. Minder leuk is dat Rahaf Mohammed tientallen doodsbedreigingen per dag krijgt. Onder de hastag #RevealRahaf, brengen Saoedi’s haar in diskrediet en gooien ze vrijelijk met modder. Ze beweren dat ze een

verwende, provocatieve tiener is die leugens verkoopt over haar liefhebbende familie, omdat ze uit is op een leven vol drugs, drank en seks in Canada ‘het decadente westerse land dat haar slinks binnenhaalde om er politieke munt uit te slaan, en waar ze naar alle waarschijnlijkheid in de prostitutie zal belanden’. Ook Mona Eltahawy wordt door het slijk gehaald door een leger internettrollen en de Saoedische media. Ze wordt ervan beschuldigd dat ze meisjes zoals Rahaf hersenspoelt om van huis weg te lopen, en dat ze als ‘roodharige pornografe’ ‘seks op de straat’ propageert. Als Eltahawy al geïntimideerd is, dan laat ze dat niet blijken. Ze noemt zichzelf een ‘feministische reus’ tegenover de boy king, en riep de hashtag #FuckThePatriarchy in het leven. Haar Twitteraccount benut ze om reclame te maken voor haar boek Hoofddoek en maagdenvlies. Waarom het Midden-Oosten en seksuele revolutie nodig heeft. Eltahawy bracht een deel van haar tienerjaren door in Djedda, waar ze in de streng gesegregeerde samenleving de haat tegen vrouwen proefde.

et is nog veel te vroeg om te beoordelen of Saoedische vrouwen zijn geholpen door de wereldwijde ophef die is ontstaan door Rahafs vlucht. Maar de eerste tekenen zijn niet bemoedigend. Vanuit de kring van ondergrondse vrouwennetwerken is al te horen dat sommige vrouwen in Saoedi-Arabië hun telefoon hebben moeten inleveren en veel minder toegang hebben tot internet. Uit de uiterst behoudende reactie van de staatsmedia, lijkt ook dat er eerder sprake is van een conservatie backlash, dan van een sprong voorwaarts. Afgelopen zomer bleek al dat MbS niets moet hebben van westerse bemoeienis met interne aangelegenheden waaronder gelijke rechten voor vrouwen. In reactie op een twitterbericht waarin de Canadese overheid er in het Arabisch op aandrong dat de gevangengenomen vrouwenrechtenactivistes ‘onmiddellijk moesten worden vrijgelaten’, reageerde Saoedi-Arabië furieus. De Canadese ambassadeur werd het land uitgegooid en Saoedische studenten in Canada werden opgeroepen het land te verlaten. Wie heeft eigenlijk ooit bedacht om MbS als een emancipator te pluggen? Dit beeld staat in ieder geval haaks op zijn gedrag in huiselijke kring waar hij zich als een tiran schijnt te gedragen. Zo zou hij zijn echtgenote prinses Sara bint Mashhour, zijn volle nicht met wie hij sinds 2008 getrouwd is en met wie hij vier kinderen heeft, geregeld slaan, schrijft het Gulf Institute, dat is gevestigd in Washington. Aan de vooravond van het bezoek van president Donald Trump vorig jaar maart, zou MbS zijn vrouw zo ernstig hebben mishandeld, dat ze in het ziekenhuis moest worden opgenomen. Bronnen zijn zeldzaam, want prinses Sara wordt buiten het zicht van de media gehouden en ze vergezelt hem nooit bij officiële bezoeken. Er is geen enkele foto van haar op internet te vinden. Wie ook onzichtbaar is, is zijn moeder prinses Fahda bint

Reportage Buitenland Falah Al Hathleen, de derde vrouw van zijn vader. Uit informatie van de Amerikaanse inlichtingendiensten blijkt dat de kroonprins haar al jaren verstopt houdt voor zijn vader, uit vrees dat zijn moeder zijn greep naar de macht zou blokkeren. Prinses Fahda heeft vermoedelijk huisarrest op een geheime locatie. Toen koning Salman op visite was bij Barack Obama in 2015 zou hij gezegd hebben dat hij haar mist. De vorst was in de waan dat hij zijn vrouw misschien in New York zou kunnen ontmoeten, want hem was verteld dat ze daar was voor medische behandeling, wat niet te geval was. De Saoedische overheid ontkent vanzelfsprekend dat zij is opgesloten in een paleis.

Saoedi-Arabië

Dubai

Op sociale media wordt veel aandacht geschonken aan de Saoedische vrouwenrechtenactivistes die kroonprins Mohammed bin Salman sinds mei vorig jaar gevangenhoudt en heeft laten martelen. Hij zette de activistes gevangen een paar weken voordat op 24 juni 2018 de ban op autorijden voor vrouwen werd opgeheven, waarvoor deze feministes juist jarenlang hadden gestreden. PvdA-Kamerlid Lilianne Ploumen heeft onlangs beloofd om hun zaak onder de aandacht te brengen van minister Stef Blok en er bij hem op aan te dringen om actie te ondernemen. #StandwithSaudiFeminists, #FreeSaudiActivists

Achter de zonnige schermen van het hedonistische vakantieparadijs Dubai, favoriete bestemming van profvoetballers en social influencers, schuilt het autocratische bestuur van sjeik Mohammed bin Rashid Al Maktoem (68), voorzitter van de Verenigde Arabische Emiraten, die twee van zijn dochters Shamsa en Latifa gevangenhoudt. De 32-jarige Latifa nam vorig jaar een geëmotioneerde video op waarin ze vertelt over de gouden kooi waarin ze opgesloten zit en waaruit ze wilde ontsnappen. Ze zegt vooraf: “Als jullie deze video zien ben ik of dood of zit ik in een hele, hele slechte situatie.” Met haar Finse capoeira-lerares reed Latifa afgelopen maart naar Oman, stapte op een jetski, en ging aan boord van een zeilschip van een voormalige Frans veiligheidsagent, die koers zette naar India. Voor de kust van Goa, kwam er een gecombineerde groep commando’s uit India en de Emiraten aan boord, die haar krijsend en schoppend per helikopter afvoerden. Onlangs werd bekend dat Latifa werd geruild voor een Britse wapenhandelaar die in Dubai woonde en werd gezocht door India. Maandenlang was het onduidelijk hoe het met Latifa ging, totdat Mary Robinson, de oud-premier van Ierland, op verzoek van Latifa’s stiefmoeder, in december met haar lunchte. Het was een eerste levensteken, maar de foto’s tonen een ongemakkelijk tafereel van een breed lachende Robinson naast Latifa die een kwetsbare, wezenloze indruk maakt. Robinson zei achteraf dat Latifa een ‘getroebleerde jonge vrouw’ is die de psychiatrische hulp krijgt die ze nodig heeft van haar liefhebbende familie. Robinson kreeg de terechte kritiek dat ze zich door Dubai heeft laten gebruiken om klakkeloos de kidnapping van Latifa wit te wassen, zonder dat ze naar haar versie van het verhaal informeerde. Latifa’s oudere zus Samsha probeerde in 2000 tijdens een verblijf in Engeland te ontsnappen, en wordt sindsdien in een vleugel van haar moeders paleis 24 uur per dag door verplegers in de gaten gehouden. #SaveLatifa, #SaveSamsha, BBC-documentaire ’Ontsnapping uit Dubai: het mysterie van de vermiste prinses’

Minder aandacht is er voor de vier ongetrouwde volwassen dochters van de vorige koning Abdullah, waarvan de laatste berichten luidden, dat ze al ruim een decennium opgesloten zaten in een paleis in Djedda onder erbarmelijke omstandigheden. Ze worden gedrogeerd, geslagen door hun halfbroers en hebben amper te eten. Abdullah die in 2015 overleed, stelde de prinsessen Jawaher, Sahar, Hala en Maha onder huisarrest, vermoedelijk omdat zij zich openlijk uitspraken voor vrouwenrechten. Hun moeder, Alanoud Al Fayed, denkt dat hij zich ook wreekte via hun dochters, omdat zijzelf na hun scheiding in 2001 naar Londen vluchtte onder meer omdat hij haar mishandelde. De Jordanese Alanoud werd op haar vijftiende uitgehuwelijkt aan de toen 48-jarige Abdullah en ze kreeg in vier jaar tijd vier dochters. Omdat ze geen zoon baarde, dankte hij haar af, maar pas twee jaar nadat hij zich van haar had laten scheiden, bereikte haar dit bericht. Sinds het overlijden van Abdullah is er niets meer van de prinsessen, die inmiddels alle vier in de veertig moeten zijn, vernomen. Hun voormalige Twitter-acounts en die van hun moeder zijn opgeheven. Na zijn overlijden prees IMFdirecteur Christiane Lagarde koning Abdullah wonderlijk genoeg als ‘a strong advocate for women’. #Freethe4

oe dan ook, van deze Mohammed bin Salman valt niet te verwachten dat hij de gender-apartheid zal opheffen. In een interview met het Amerikaanse blad The Atlantic in april 2018 zei hij dat hij het voogdijsysteem niet wil opheffen. Hij verstopte zich achter de conservatieve inwoners in zijn land, door te beweren dat hij ‘geen problemen wil creëren voor vaders die hun dochters geen vrijheid willen geven.’ Als er al hoop is, dan komt die van de huidige generatie goed opgeleide Saoedische vrouwen, die ervan overtuigd is dat de middeleeuwse voogdijregels moeten verdwijnen en die elkaar via Twitter als collectief wereldwijd kunnen steunen en kracht geven. O

OPZIJ 2019 NR. 9

De Stichting Nanny Maria Wilhelmina de Vries beheert een uitgeeffonds dat verwant is aan de fondsen van Uitgeverij Verbum te Hilversum en Uitgeverij U2pi te Den Haag. De uitgaven worden kosteloos toegezonden. Per boek wordt aanvragers ter kennismaking verzocht een vrijwillige donatie te storten op stichtingsrekeningnummer IBAN NL46 INGB 0007 3604 25 t.n.v. Stichting Nanny Maria Wilhelmina de Vries, deze bijdrage komt ten goede aan Herinneringscentrum Kamp Westerbork. BESTUUR:

Monique van der Borg (voorzitter) Eduard de Vries (vice-voorzitter) Helma de Boer (secretaris) Roeland Spijkerman (penningmeester)

Dolly Bönnekamp (lid) Jaap de Jong (lid) Saskia Roeda (lid)

Aanschrijfadres: Stichting Nanny Maria Wilhelmina de Vries, p/a Prins Hendriklaan 9B, 3743 KA Baarn; e-mailadres: nmw.de.vries@planet.nl STICHTINGSBOEKEN

Nanny de Vries, Achter de islamitische façade – Het werkelijke Iran en Turkije, 2018 (3de dr.)

Nanny de Vries & Jan Best, Het werkelijke Etrurië – Etruskologie zonder fascisme, 2017 (2de dr.) Jan Best, Het Byblosschrift ontcijferd – In het voetspoor van Willem Glasbergen, 2017 (2de dr.) Jan Best, Terug tot Homerus – Een zoektocht naar Nestor, 2018 (2de dr.)

Jan Best de Vries, De vrouw van het Indusschrift – Breekt zij de code?, 2017

Jan Best de Vries, Spelen aan de Sloterplas – De zomer van 1959, 2018 (3de dr.) Jan Best de Vries, Kurdistan Free!, 2018

Jan Best de Vries & Jelle Jeensma – Naziboekenroof in Nederland (in voorbereiding), 2019 Helma de Boer, Venetië met een vleugje dichtkunst van Willem de Mérode, 2017 Sylvia Duijm & Jan Best de Vries, Wat blijft is herinnering, 2018 (2de dr.)

Jelle Jeensma, Tegengeluiden – Dwarse beschouwingen over wat het nieuws (niet) haalt, 2018 (3de dr.) Jelle Jeensma, Aan het licht – Kanttekeningen bij wat er speelt (in voorbereiding), 2019 Wouter Kronenberg, 20 dagen kanker – zzp’er in de shit, 2017

Jimmy on the Run, Vol. 1 (portrait pictures from Amsterdam), 2017

Jean Thomassen, Doek op voor een echte ster – Onthullingen uit het mysterieuze leven van Ine Veen, 2018 (2de dr.) Jean Thomassen, 1900 en gisteren – De absurde realiteit, 2018

Ine Veen, Horror en erkenning in het leven van Prof. Dr. Bob Smalhout, 2018

AANBEVOLEN BOEKEN

Ewoud Kieft, Het verboden boek – Mein Kampf en de aantrekkingskracht van het nazisme, Uitgeverij Atlas Contact 2017

Anders Rydell, De grote boekenroof – Een zoektocht naar Europa’s verdwenen bibliotheken, Uitgeverij Atlas Contact 2017 70

Joop Wassenaar, Aspecten van Aspekt (krimi), To & From Publishing 2017

KUNST & CULTUUR

Kitty van der Mijll Dekker, bedsprei (detail), 1932, handgeweven katoen. Textiel Museum, Tilburg

Met onder andere

BOEKEN

FILM & TV

KUNST

REIZEN

• Regieaanwijzingen voor de liefde • De hoogste tijd: een vrouwenkiesrecht

• Sterke vrouwen bij Cinemien • De Luizenmoeder • On the Basis of Sex

• Raquel van Haver • Utrecht, Caravaggio en Europa • Nederland Bauhaus

• Vietnam

OPZIJ 2019 NR. 9

Kunst & cultuur Interview

mission

possible

Kunst & cultuur Interview Ricky Koole (1972) is actrice en zangeres. Maar blijkt ook een boek te kunnen schrijven en haar eigen illustraties daarbij te maken. Drie jaar lang noteerde ze de meest bijzondere uitspraken en vragen van haar zoontje tijdens zijn kleutertijd. Ze ziet het als haar missie om mensen te wijzen op de mooie dingen uit de wereld, iets wat ze met al haar carrières probeert te bewerkstelligen. D O O R MA R L E E N H O G E N D O O R N B EEL D C O R B I N O

en boek met uitspraken van je zoontje? Iets totaal anders! “Eigenlijk wilde ik nooit zoiets maken, het leek me zelfs een beetje stom. Maar het ontstond en het werd meer dan een verzameling leuke zinnen, een soort monoloog. Toen vond ik dat ik moest doorgaan. Eerst schreef ik zijn zinnen en vragen voor mezelf op omdat ik het mooi vond. Maar op een gegeven moment wist ik niet meer wat ik met al zijn vragen aan moest. Het is best heftig zo’n kind dat de hele dag vragen stelt. Ik zette ze op Facebook om aan mijn vrienden te laten zien: ‘Kijk, ik word er gek van, op de helft van zijn vragen weet ik het antwoord niet.’ Toen kreeg ik van hen weer hele leuke reacties. Onder mijn vrienden zijn schrijvers, zij vonden het heel bijzonder.” Je zoontje zegt ook wel hele bijzondere zinnen. “Ja, dat klopt, ik heb een breedsprakig kind. En hij is heel opmerkzaam. Als kinderen vier jaar worden, kunnen ze wel zinnen maken, maar weten ze eigenlijk nog niks. ‘Als je gaat trouwen, krijg je dan ook een

rijbewijs?’ Een hele goede vraag natuurlijk, dat soort dingen weet hij niet. Hij is nu acht en fantasie speelt een hele grote rol. Wij volwassenen vergeten dat een beetje, de routine neemt het over. We schakelen veel uit. Door zijn ogen kijk ik mee naar hoe het is als alles nog nieuw voor je is. Je gaat zelf daardoor met frisse ogen naar de wereld kijken.” Heb je een favoriete uitspraak? “Ja, bijvoorbeeld: ‘Ik heb gedroomd dat ik niet kan slapen.’ Of mooie vergelijkingen: ‘Ik voel me een beetje zoals het soms ruikt in de auto.’ Je snapt meteen wat hij ermee bedoelt toch? Of: ‘Ik ben zo blij als een slak, maar dan nog minder blij.’ Dat is toch een prachtige manier om te zeggen dat je je niet gelukkig voelt?” Weet hij van het boek? “Ja en hij vindt dat heel leuk. Hij vindt het wel jammer dat zijn naam er niet in staat, maar dat vond ik niet nodig. Voor iedereen is het helder dat het zijn zinnen zijn. Ik zet hem bijvoorbeeld ook nooit op Instagram. Ik zie andere mensen dat wel doen met hun kinderen en dat schijnt heel goed te zijn voor je volgers en likes. OPZIJ 2019 NR. 9

Kunst & cultuur Interview Ik zie mensen in bikini met hun baby op het strand, nou dat is echt het laatste wat ik zou doen! Voor hem is het boek voor later heel leuk, maar dat snapt hij ook nog niet.” Het viel me op dat veel van zijn uitspraken over muziek gaan. ‘Mama wil je Close your Eyes voor me zingen, ik heb zin om even te huilen,’ en ‘Hé, de afwasmachine doet het ritme van We Will Rock You.’ Dat kan natuurlijk ook niet anders met jullie als ouders. “Hij is heel gevoelig voor muziek. Hij is altijd fan van iemand. Hij had een tijdje een Elvis-fase en zit nu in zijn Queen-fase. Hij hoort veel muziek van ons, we praten erover, er staat altijd muziek op en hebben er een mening over. Maar hij is er zelf ook mee bezig.” Je illustreerde het boek zelf. Maak je vaker tekeningen of schilderijen? “Ik doe dat al mijn hele leven en heb er plezier in. Maar echt als een hobby, juist naast het drukke werk. Ik werk vaak met veel mensen op een filmset of een theater. Dan is het heel lekker om in je eentje alle beslissingen te nemen. Ik ben vaak in charge, want ik maak mijn eigen dingen. Ik moet dan zeggen hoe ik het wil: minder drums of juist meer bijvoorbeeld. Dat is soms ook wel moeilijk. Het fijne van schilderen is dat ik niemand iets hoef te zeggen of niemand hoeft mij iets te zeggen en je staat gewoon te prutsen. Ik had er geen ambities bij. Maar langzaamaan ontstond dit boekje en ik zag dat dat ene schilderij wel bij deze uitspraak paste. Toen ben ik gaan schilderen in opdracht van mezelf. Mensen schilderen is trouwens best lastig. Behalve depressieve oude mannen, dat lukt me dan wel weer goed, haha. Liefst zonder haar. “Ik heb wel vaak gedacht: wie zit hierop te wachten? Maar ik kreeg goede reacties en niet geschoten altijd mis. Harrie Geelen, een bekende illustrator, zei dat hij mijn stukken prachtig en krachtig vond. Ik hoorde hem een keer in een interview zeggen: ‘Je moet niet wachten totdat je het kunt voordat je aan iets begint.’ Toen dacht ik: ja precies, het ergste wat er kan gebeuren is dat iedereen het lelijk vindt.” Het is je eerste boek. Kunnen we meer verwachten of ga je nu weer verder met muziek en acteren? “Ik heb zowat veertien carrières, ik doe heel veel. Mensen vonden het lastig dat ik zong en acteerde. Ik heb er inmiddels radiopresentator, boekenmaakster en schilderes aan toegevoegd, daar moeten ze maar aan wennen. Het leukste is om alles afwisselend te doen. Ik ben in hart en nieren een zangeres, dat is mijn eerste liefde. Maar alleen zingen lukt niet. Ten eerste kan dat

niet, dat houd je niet vol en er zijn niet genoeg theaters om het hele jaar in op te treden. Ten tweede levert muziek het minste op van alles. Je moet ook geld verdienen. Het is dus fijn als je dat kunt combineren met iets anders. Acteren vind ik ook heel leuk, maar dan werk je vaak in opdracht van iemand anders - wat af en toe ook juist heerlijk is dat iemand anders de plannen maakt. “Wekelijks heb ik een radioprogramma, dat is echt een topbaan. Ik mag daarvoor mooie dingen aanwijzen aan mensen. Ik kan laten horen wat voor te gekke muziek er nog steeds wordt gemaakt, elke dag komen er weer nieuwe mooie platen uit. Ik voel daarbij een soort missiedrang. In mijn boek en in mijn theatershows probeer ik ook de mooie dingen uit de wereld te laten zien. “Commercieel ben ik alleen niet zo handig bezig. Boekwinkels weten niet waar ze dit boek moeten neerleggen: het is geen kinderboek en geen roman, wat is het nou? Binnenkort breng ik de live-opnamen uit van de New Orleans-show die ik met mijn man doe. Fijne rootsmuziek, maar ook totaal niet commercieel. In mijn radioprogramma draai ik weinig hits, alleen wat ik mooi vind. De dingen die ik maak zijn buiten de lijntjes. Commercieel dus onhandig, maar ik ben wel lekker bezig vind ik. Ik zeg ‘nee’ tegen de dingen die me niet leuk lijken, dat is wel een luxe.” Je hebt ook nog een andere carrière: je organiseert ‘kerkdiensten zonder God’. “Ja, met elke wisseling van het seizoen organiseer ik diensten voor ongelovigen in de Rode Hoed in Amsterdam. Het lijkt op een kerkdienst, elke keer met een andere predikant. Er is een koor, er worden mooie teksten of gedichten gelezen door acteurs. Dit wordt alweer het achtste jaar. Ik wilde het gewoon een keer doen en had niet gedacht dat ik het nu nog steeds zou doen. Er zijn veel trouwe bezoekers. Afgelopen keer was het een maand van tevoren uitverkocht. Dat vind ik wel stoer. Mensen hebben toch wel behoefte aan samenkomen en een moment van bezinning. Ik maak de dienst, bedenk welke liedjes en teksten we gaan doen en vraag mensen om te komen spreken. Er gaat niks boven met een zaal vol mensen die samen zingen.

“Ik voel me een beetje zoals het soms ruikt in de auto.” Je snapt meteen wat hij ermee bedoelt toch?

Van wat voor muziek houd je? “Heel veel door elkaar. Ik heb een Spotify-lijstje met alleen maar vrouwen: female favourites. Ik houd van sterke vrouwen die zingen zonder geneuzel. Er was een tijd dat vrouwen alleen maar baby-achtig zongen, dat trek ik niet. Ik houd heel erg van Aretha Franklin, Amy Helm, Dayna Kurtz of Bonnie Raitt. Vrouwen die heel hun ziel en zaligheid eruit zingen.”

Kunst & cultuur Interview Draai je in je radioprogramma veel vrouwelijke artiesten? “Zeker. Dat wordt te weinig gedaan. Ik maak elke week een radioprogramma en het is soms moeilijk om evenveel vrouwen als mannen te vinden, er wordt gewoon meer muziek gemaakt door mannen. Die opmerking van Ronald Molendijk (hij zei dat vrouwen ’minder snel goede muziek maken’ – red.) neem ik niet serieus. Het is onzin. Het is natuurlijk wel lastig als vrouw in dit vak om ertussen te komen. Tijdschriften kijken naar wie er wordt geboekt op festivals, festivals kijken naar wat er wordt gedraaid op de radio. Je komt daar soms niet goed tussen. Ga maar eens tellen hoeveel vrouwelijke dj’s er bij de radio werken.” Wat zijn je plannen voor 2019? “We gaan weer het theater in met New Orleans. Leo (Blokhuis, haar man – red.) en ik hebben het al eens gespeeld met Ruben Hein. Het was zo’n succes en zo’n feestje. We dachten: dit moeten we weer doen. Het was een klus om iedereen weer bij elkaar te krijgen, want het was een gigantische band. Negen muzikanten, Ivan Peroti, Leo en ik; heel erg leuk. In april en mei gaan we op tour, we hebben veertig optredens in totaal. Leo en ik zijn heel erg dol op New Orleans, het is echt een leuke stad. Muziek speelt er een hele grote rol, alle muziek waarvan wij houden komt er vandaan. Alle lichte muziek is vanuit daar ontstaan met een schimmige geschiedenis. De slavenhandel kwam daar aan wal, de eerste vrije zwarte mensen kwamen daar. En de Fransen en de Spanjaarden. Alles is daar gemixt. En daar is veel muziek uit voortgekomen, een rijke stad dus. In de voorstelling vertelt Leo het verhaal van New Orleans en ik zing. Het is bijna een documentaire. Leo vertelt bijvoorbeeld over een jonge jazzmuzikant, over de orkaan Katrina of Allen Toussaint. Het is fantastisch vanwege die grote band, het swingt echt als een tierelier. Ik zou vroeger echt nooit over een eigen voorstelling zeggen dat het een aanrader is, maar ik ben hier heel trots op.” Hoe is het om met je man samen te werken? “Dat doen wij al vanaf het begin, ik weet eigenlijk niet beter. Eerlijk gezegd heb ik altijd mannen gehad met wie ik samenwerkte. Ik ken de andere situatie niet, dat je los van

elkaar thuis komt van je werk. Afgelopen jaar hebben we niet zoveel samengewerkt, we deden veel eigen projecten. Maar dan nog doet hij de vormgeving van mijn boek. Hij schrijft nu een boek en daar denk ik veel over mee. Soms denk ik weleens: hoe zou het zijn als je thuis niet over werk praat? Leo en ik zijn ons werk. Als je allebei een kantoorbaan hebt, heb je misschien in het weekend wel samen een leuke hobby. Dat hebben wij niet, al onze hobby’s zijn ook ons werk. We gaan veel naar concerten bijvoorbeeld, dat is eigenlijk ook wel werk. Soms zien we er ook wel een beetje tegenop, omdat je weet dat je er weer iets van vindt. Of je denkt: hé, dit liedje kan ik draaien in mijn radioprogramma.” O Ricky Koole treedt samen met Leo Blokhuis en Ivan Peroti met de show New Orleans. Vanaf 3 april zijn ze te zien in verschillende theaters. De eerstvolgende ‘Dienst voor ongelovigen’ in de Rode Hoed is op 20 maart.

OPZIJ 2019 NR. 9

FOTO ANNALEEN LOUWES

Kunst & cultuur Boeken Franca Treur - Regieaanwĳzingen voor de liefde

eliefden Hanna en Loek besluiten samen een scenario te schrijven. Een liefdesverhaal moet het worden; de personages moeten elkaar krijgen, maar niet op een clichématige manier. Intussen wordt het steeds benauwder in de huiskamer. Al snel gaan de ramen open en komt de buitenwereld binnen. Aan de ene kant brengt dat lucht, aan de andere kant verleiding. Bestaat de veilige cocon nog of heeft de globalisering automatisch ieders wereld groter gemaakt? Welke concessies doet een filmmaker? Hoe flexibel zijn principes? Kan je de redder in nood zijn van je ex? Franca, hoe kwam je op het idee voor deze roman? “Ik wilde over het moderne leven schrijven. Over liefde en werk, de grote thema’s in ieders leven. Juist op die gebieden is veel veranderd. Steeds minder mensen werken in loondienst. Jongeren verbinden zich niet meer voor hun leven aan een werkgever. En werkgevers geven niet meer zo snel een vast contract. Vroeger was werk slechts een manier om jezelf in leven te houden en werd je identiteit

grotendeels bepaald door je religie, je afkomst, je etniciteit. Maar dankzij de globalisering steken identiteiten complexer in elkaar. Je moeder komt uit Jamaica en je opa en oma zijn Pools. Vroeger trouwde je met iemand van dezelfde groep, met hetzelfde geloof, maar tegenwoordig zijn die barrières er niet meer en ontstaan er allerlei mengelingen. Dus dat werk moet bijzonder zijn, iets wat jou op het lijf geschreven is. Maar dat is niet voor iedereen weggelegd. Daarover gaat het in mijn boek. En wat liefde betreft: online daten maakt dat er altijd reserve-opties zijn. Een betere partner is nu slechts een vingerbeweging verwijderd. Klassieke liefdesverhalen gaan over mensen die elkaar moeten krijgen. Maar interessanter is: wat gebeurt er daarna? Want daarna moet je aan elkaar wennen, elkaars gedrag interpreteren, elkaars opmerkingen en intenties. Daar zit veel ruimte voor miscommunicatie. En dan zijn er nog bedreigingen, zoals in dit boek een dierbare ex die in de problemen zit.” De combinaties met de illustraties is heel bijzonder. “Regieaanwijzingen voor de liefde is als feuilleton op de oorspronkelijke negentiende-eeuwse

manier ontstaan, met elk week een aflevering in het dagblad Trouw. En net als vroeger is het geïllustreerd. De tekeningen zijn van Olivia Ettema met wie ik al vijf jaar samenwerk. Haar moderne tekeningen drukken uit wat ook in de tekst zit, maar waar ik altijd een beetje omheen schrijf. Wat zijn je plannen voor 2019? “In maart is het Boekenweek, dan reis ik het hele land door. Daarna organiseert Museum Meermanno in Den Haag een tentoonstelling over onze samenwerking. Dat is in april. In mei organiseer ik twee weekenden over geloof en ongeloof in Middelburg. Daarna en tussendoor hoop ik te kunnen werken aan mijn nieuwe boek.” Franca Treur - Regieaanwijzingen voor de liefde €19,99 (Prometheus)

Monique Leyenaar, Jantine Oldersma en Kees Niemöller – De hoogste tĳd: een eeuw vrouwenkiesrecht

‘H

et is de hoogste tijd dat vrouwen in Nederland eindelijk volledig kiesrecht krijgen,’ schrijft het Algemeen Handelsblad in 1918. Een jaar eerder kregen vrouwen al het passief kiesrecht: ze mogen op kieslijsten staan en kunnen gekozen worden. In 1919 volgt het actief kiesrecht. Aan die wetswijziging gaat een hevige strijd vooraf tussen voorzichtige geleerden en ondernemende vrouwen, welsprekende parlementariërs, stellige

theologen en precieze juristen. Dit boek gaat over de strijd voor het vrouwenkiesrecht en staat ook stil bij de gevolgen. Monique, gingen vrouwen massaal stemmen toen het eindelijk mocht in 1922? “De verwachting van veel politieke partijen was dat vrouwen weinig interesse zouden hebben in politiek en dus ook niet zouden

Kunst & cultuur Boeken gaan stemmen. Dat bleek niet het geval: vrouwen gingen massaal stemmen. In de loop van de tijd zijn de opkomstcijfers van vrouwen – en mannen – relatief hoog en ongeveer gelijk gebleven.” Wat of wie is je het meest bijgebleven uit de honderd jaar stemrecht voor vrouwen? “Er zijn zoveel boeiende figuren in de bonte geschiedenis van de vrouwenstrijd. Daarom hebben we in het boek een groot aantal korte biografieën opgenomen. Neem bijvoorbeeld Etta Palm, een Gronings

en verder... GAPEN ONDER WATER Veda heeft geen reden onsuccesvol te zijn. Ze woont in een grote stad met eindeloze mogelijkheden en is net afgestudeerd. Toch lukt het haar niet een glorieus bestaan op te bouwen. En dat is iets wat haar beste vriendin wel moeiteloos voor elkaar krijgt. Wanneer Veda bevriend raakt met een elfjarig meisje, merkt ze dat ze nog verder uit de pas loopt. Is er iets mis met haar? Revka Bijl – Gapen onder water €19,99 (Nieuw Amsterdam) GROEIEND VERZET Marianne Thieme doet verslag van de begintijd van het grootste ideologische exportproduct uit de Nederlandse politiek. De redenen om de partij op te richten; de overeenkomsten met de negentiende-eeuwse vrouwenrechtenbeweging en andere emancipatiebewegingen. Hoe is het om als activist in het parlement een totaal andere wijze van politiek te bedrijven? En hoe kun je succesvol zijn door vast te houden aan je idealen? Ondanks felle tegenstand is Thieme hoopvol dat de nieuwe groene revolutie aanstaande is. Marianne Thieme – Groeiend verzet €16,99 (Prometheus)

meisje dat in Parijs terechtkomt, een carrière als spionne opbouwt en tijdens de Franse revolutie clubs opricht en pamfletten schrijft. Aletta Jacobs is natuurlijk een icoon, maar onze held in de kiesrechtstrijd is toch wel Wilhelmina Drucker. Een onvermoeibare vrouw met een enorm organisatietalent. De episode waarin ze in een vergadering van de Eerste Socialistische Internationale dreigt buitengesloten te worden door de dochter van Karl Marx, omdat ze geen echte socialist zou zijn, is

beeldend beschreven in de kranten van die tijd. Dat blijft je bij. Ook dat ze op hoge leeftijd nog even – vlak voordat het kiesrecht door de Kamers komt – uit de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht treedt om een nieuwe club en uiteindelijk een vrouwenpartij op te richten. Grandioos!” Monique Leyenaar, Jantine Oldersma en Kees Niemöller – De hoogste tijd: een eeuw vrouwenkiesrecht €21,99 (Athenaeum)

FRANTUMAGLIA Dit bijzondere woord laat de moeder van Elena, een naaister, na aan haar dochter. Het komt uit het dialect van Napels, uit de wereld van de in de knoop geraakte draden en de losgetornde naden, een zinnebeeld voor het onuitsprekelijke of het verwarrende. En zelfs ook een zinnebeeld voor de ervaringen en ideeën die het leven van Elena Ferrante hebben gevormd. In Frantumaglia vertelt ze over haar Napolitaanse herkomst en over haar kindertijd. Elena Ferrante – Frantumaglia €24,99 (Nieuw Amsterdam) MOEDER, LOOP TOCH NIET ZO MANK Ter gelegenheid van de Boekenweek, met het beruchte thema De moeder de vrouw, verschijnt een bundel van Annie M.G. Schmidt. Haar mooiste teksten, grappigste liedjes en beste gedichten over ondeugende moeders, tegendraadse vrouwen en rebelse kinderen staan hierin verzameld. Met verhalen en liedjes als Moeilijke kinderen, Ik ben lekker stout, Gilde der kinderwagenmoeders, Wat wordt die Emma een moeke en De dame sterft uit. Wat zou Annie nu toch van het thema hebben gevonden? Annie M.G. Schmidt – Moeder, loop toch niet zo mank €10 (Querido) OPZIJ 2019 NR. 9

Kunst & cultuur Boeken VRUCHTWATERVUURLINIE

NACHTOUDERS Saskia en Juli gaan met hun zoontje van één jaar naar een Canadees hippieeiland. Daar groeide Karl op, de biologische vader van het jongetje. Ze komen terecht in een wifiloze wereld waar de natuur de wetten dicteert en waar de eilandbewoners een pijnlijk geheim over Karl delen. Voor Saskia komt alles onder spanning te staan: haar relatie met Juli, haar vriendschap met Karl, haar schrijverschap. Is ze wel een echte moeder, als niet-biologische ouder? En kun je dat leren, een ouder worden? Hoe moet ze zich verhouden tot haar zoon, haar bloedeigen niet bloedeigen zoon? Saskia de Coster – Nachtouders €24,99 (Das Mag) ANGST ‘Hoe komt het dat je niet bang bent?’ is de meest gestelde vraag aan Hesna Al Ghaoui, oorlogs-correspondent voor de Hongaarse televisie in conflictgebieden. Haar eerlijke antwoord: “Ik ben doodsbang!” Maar ze praat liever over hoe je daarmee omgaat. Want in tegenstelling tot wat we graag willen geloven is een leven zonder angst onmogelijk, maar angst hoeft niet per se negatief te zijn. Het kan ook een brandstof zijn die ons in staat stelt onze capaciteiten tot het uiterste te benutten, en die in gevaarlijke situaties onvoorstelbaar altruïsme naar boven kan brengen. In een tijd waarin politici en terroristen onze angstgevoelens exploiteren voor hun eigen gewin, is het des te belangrijker om over angst na te denken. Als we bereid zijn angst te accepteren, kunnen we die constructief inzetten en kunnen we ons brein leren de situatie vanuit een nieuw perspectief te beschouwen. Hesna Al Ghaoui – Angst €19,99 (Uitgeverij Pluim) 78

In het poëziedebuut van Roberta Petzoldt gaat het onderbewustzijn een race aan met het bovenbewustzijn. Vruchtwaterlinie gaat over het verlangen om meer te zijn en jezelf dieper te kennen. De bundel is een oorlog tussen donsveertjes. Petzoldt bouwt met haar beeldende brein landschappen, tranen, schaduw, gestamp, knoeien, grommen en broeien. Zinnen die zich in rupsende bochten wringen, en herinneringen die aan komen sloffen. Roberta Petzoldt – Vruchtwaterlinie €18,50 (Van Oorschot) DE TWEEDE Hoe is het om een kind te krijgen wanneer je er al een hebt? Over de komst van een eerste kind zijn boekenkasten volgeschreven, maar over de tweede gaat het zelden. Hoe is het om een kind te krijgen wanneer je er al een hebt? En wat betekent het om de tweede te zijn in een wereld die draait om de primeur? Lynn Berger – De tweede €20 (De Correspondent) SUMMER Tijdens een picknick aan het Meer van Genève loopt de negentienjarige Summer weg. Haar lange blonde haren door de groene varens zijn het laatste wat haar jongere broer Benjamin van haar heeft gezien. Ze is verdwenen in het bos, of opgeslokt door het donkere water van het meer. Vijfentwintig jaar later wordt Benjamin nog steeds gekweld door deze herinnering. Hij denkt vaak terug aan die tijd en aan de gevolgen ervan voor de relatie van zijn vader en moeder. Het plotselinge gemis van Summer maakte geheimen wakker in het gezin, dat vooral veel waarde hecht aan uiterlijk vertoon. Gaandeweg komen er allerlei leugens aan de oppervlakte. Monica Sabolo – Summer €19,00 (De Bezige Bij)

Kunst & cultuur Boeken EEN PLEK VOOR ONS Wanneer zoon Amar na drie jaar terugkeert om bij het huwelijk van zijn oudere zus Hadia te zijn, wordt de familie geconfronteerd met het verleden. Waarom liep Amar van huis weg? En wat betekent het dat hij nu terug is? Via hun herinneringen ontstaat het verhaal van deze IndiaasAmerikaanse familie. Tariq en Layla, de ouders, zoeken naar de juiste balans tussen discipline en geduld bij het overbrengen van hun tradities en geloof aan de kinderen. Hadia, Huda en Amar proberen juist hun eigen pad te bewandelen, waarbij ze moeten manoeuvreren tussen hun eigen dromen en de verlangens van hun ouders, op zoek naar erkenning. Fatima Farheen Mirza – Een plek voor ons €21,99 (AW Bruna) JIJ BENT NIET ZOALS ANDERE MOEDERS Else groeit op in een welgesteld Joods gezin in Berlijn aan het begin van de twintigste eeuw. Ze leidt een uitbundig leven en geniet met volle teugen van de cultuur die de stad te bieden heeft. Bruisend van charme, met haar donkere krullen en fonkelende ogen, beleeft ze vele liefdes en krijgt drie kinderen van drie verschillende mannen. Wanneer de nazi’s de macht grijpen, vlucht ze met haar dochters naar Bulgarije, waar haar een heel ander leven wacht. Angelika Schrobsdorff – Jij bent niet zoals andere moeders €20 (Nieuw Amsterdam) NEVEL IN TANGER Na een gepassioneerde nacht met een onbekende man keert Flora Gascón terug naar haar kleurloze dagelijkse leven. Al weet ze eigenlijk nauwelijks iets van haar minnaarvoor-één-nacht, toch blijft ze over hem mijmeren. Wie was hij? Waar kwam hij vandaan? Ze heeft niet meer aanwijzingen dan een roman die zich afspeelt in Marokko. De hoofdpersoon

van die roman heet Paul – net als haar verdwenen minnaar. In een impuls koopt ze een vliegticket naar Marokko, waar ze naar hem op zoek gaat. In Tanger ontmoet ze de schrijfster van het boek en vraagt haar om hulp. Dan wordt Flora geleidelijk ondergedompeld in de magische stad en in het mysterie rond Paul. Cristina López Barrio – Nevel in Tanger €19,99 (Wereldbibliotheek) WIJ ZIJN DE BICKERS! De Amsterdamse regentenfamilie Bicker, bekend van burgemeester Andries Bicker en Bickerseiland, leeft in de zestiende eeuw. Ze nemen hun positie te midden van de stadselite in en komen in de zeventiende eeuw op het toppunt van hun macht. Zowel de familie als de stad Amsterdam heeft in de Gouden Eeuw een belangrijk stempel gedrukt op de geschiedenis. Ook de periode na die glorietijd maken we met de familie mee, via Wendela Bicker, de vrouw van Johan de Witt, die in een woelige tijd leefde. Het eerste non-fictieboek van Simone van der Vlugt. Simone van der Vlugt – Wij zijn de Bickers! €19,99 (Prometheus) DRIE DINGEN OVER ELSIE De 84-jarige Florence is gevallen in haar appartement in het bejaardentehuis. Daar ligt ze dan, te wachten tot er iemand komt, piekerend over een gruwelijk geheim uit haar verleden dat aan het licht dreigt te komen. Als de charmante nieuwe bewoner namelijk is wie hij beweert te zijn, waarom lijkt hij dan als twee druppels water op de man die zestig jaar geleden is overleden? Joanna Cannon – Drie dingen over Elsie €19,99 (De Bezige Bij) OPZIJ 2019 NR. 9

Kunst & cultuur Film/TV

Sterke Vrouwen bĳ Cinemien

Cinemien viert op 8 maart Internationale Vrouwendag met een bijzonder filmarrangement. Het thema is ‘heldinnen’ en daarom worden er op vier verschillende plekken in Nederland vier films gedraaid met sterke, kleurrijke en unieke vrouwen in de hoofdrol: Figlia Mia, Carol, L‘ Avenir en Daphne. Het arrangement bestaat uit: twee films naar keuze, een glas prosecco en een goodiebag. Filmtheaters Ketelhuis Amsterdam, Louis Hartlooper Complex Utrecht, Kino Rotterdam en Cinema Texel in Den Burg vertonen dit filmarrangement op 8 maart tijdens een middag- of avondprogramma. Cinemien verloot in februari elke week twee kaartjes voor het filmarrangement op 8 maart, steeds voor verschillende theaters. Kijk voor meer info op opzij.nl of op cinemien.nl/events.

Carol

Figlia Mia

Therese werkt in een warenhuis in Manhattan en droomt van een meer vervullend leven als ze Carol ontmoet, een verleidelijke vrouw die gevangen zit in een mislukt huwelijk.

Jong meisje op zonovergoten Sardinië wordt verscheurd door haar liefde voor haar adoptiemoeder en haar biologische moeder. Een verhaal over onvolmaakt moederschap en onlosmakelijke banden.

L’Avenir

Daphne

Nathalie is docente filosofie op een Parijs lyceum, getrouwd en moeder van twee kinderen. Een druk leven. Dan vertelt haar man dat hij haar verlaat voor een ander. Zij probeert haar leven opnieuw vorm te geven.

Daphne is 31 jaar oud, te jong om te settelen, te oud om doelloos te leven. Lange nachten, drank en verschillende minnaars zijn een welkome afleiding van de vraag: wat wil ik? Een onverwachte gebeurtenis dwingt haar langzaam maar zeker om haar leven onder ogen te zien. Een confrontatie met zichzelf is onvermijdelijk.

Kunst & cultuur Film/TV

Werk ohne Autor (Never look away)

De Duitse kunstenaar Kurt Barnert is ontsnapt uit OostDuitsland en gevlucht naar West-Duitsland. Herinneringen uit zijn jeugd tijdens de nazi-jaren achtervolgen hem. Tegen het decor van drie belangrijke periodes uit de Duitse geschiedenis is te zien hoe Kurt als kunstenaar met zijn trauma’s omgaat. Werk ohne Autor heeft een Oscar-nominatie voor ‘Beste buitenlandse film’ in de wacht gesleept. De film duurt ruim drie uur, maar is elke seconde meer dan waard. Draait sinds 24 januari in de Nederlandse bioscopen

De Luizenmoeder

‘Hallo allemaal, wat fijn dat je er bent!’ Juf Ank, haar collega’s bij basisschool De Klimop, de bemoeizuchtige ouders (en een paar nieuwe personages) zijn terug van weggeweest. Het langverwachte tweede seizoen van de Nederlandse hitserie De Luizenmoeder gaat in februari weer van start. Vanaf 10 februari wekelijks om 20:25 bij NPO 3

On the Basis of Sex

Ruth Bader Ginsburg, opperrechter aan het Hooggerechthof in de Verenigde Staten, is een icoon. De inmiddels 85-jarige Ginsburg bereikte tijdens haar carrière aan het Hof veel op het gebied van vrouwenrechten, zoals abortus. On the Basis of Sex is een biopic over de obstakels die een jonge Ginsburg (gespeeld door Felicity Jones) moest overwinnen en haar strijd voor gelijkheid. De film geeft een inkijkje in haar unieke reis naar de hoogste rechtbank van de Verenigde Staten. Vanaf 7 maart in de Nederlandse bioscopen

Kunst & cultuur Musea

gehaakte Vincent Het Van Gogh Museum heeft een gehaakte Vincent, 32 cm hoog, voor €29,95. In de winkel te koop of via de webshop.

selﬁe

En is zo’n klein Van Goghje niet genoeg? Neem dan dit zelfportret in pixels van 160 x 180 cm, ontworpen door Paulien Berendsen, Eric Sloot en Roel Vaessen, voor €139.

RAQUEL VAN HAVER SPIRITS OF THE SOIL WAAR? Stedelijk Museum Amsterdam WAT? Zes zalen met gigantische, monumentale schilderijen. Raquel van Haver (1989) boetseert met verf en brengt het laag over laag aan, op jute bijvoorbeeld. Ze gebruikt olieverf, maar ook gips, kunststof, houtskool, teer en papier. Ook mobiele telefoons verwerkt ze in de kunstwerken, en haar. Heel veel haar. Het zijn spectaculaire, figuratieve schilderwerken. Soms met reliëf, dan weer haast tekenachtig en plat. WAAROM? Het is haar eerste solotentoonstelling. Speciaal voor het Stedelijk Museum maakte Raquel van Haver deze serie, met als hoogtepunt het reusachtige werk van vier bij negen meter We do not sleep as we parade all through the night... In dit werk verbeeldt zij ervaringen uit haar leven in de Bijlmermeer in Amsterdam in combinatie met haar verblijf in de favelas en barrios in grote steden in Latijns-Amerika, Afrika en de Caraïben. Hier verzamelde zij beelden en verhalen, sloot vriendschappen met allerlei groepen mensen en bracht die vervolgens in beeld. Ze toont op haar schilderijen hoe mensen elkaar ontmoeten, met elkaar eten en drinken en praten. Het zijn schilderijen die van zich laten horen, het is ‘luide’ schilderkunst, zoals de kunstenares zelf zegt. WANNEER? Tot en met 7 april 2019. www.stedelijk.nl 82

Raquel van Haver voor een van haar werken. Foto: Martijn van Nieuwenhuyzen

fraaie baard Het schilderij van Van Gogh hangt in Museum KröllerMüller, maar dit kussen met het portret van postbode Roulin met z’n fraaie baard kan gewoon bij jou op de bank, voor €45.

Kunst & cultuur Musea UTRECHT, CARAVAGGIO EN EUROPA

Caravaggio, Medusa, ca. 1596 Olieverf op paneel, Particuliere collectie

WAAR? Centraal Museum Utrecht WAT? Zestig werken van over de hele wereld. Schilderijen van de Italiaanse Caravaggio (1571-1610) en van de Utrechtse schilders die inspiratie in zijn werk vonden en hem navolgden, de ‘Caravaggisten’: Gerard van Honthorst, Dirck van Baburen en Hendrick ter Brugghen. WAAROM? Het zijn spektakelstukken, daarom moet je gaan kijken. En werk van Caravaggio is zelden te zien in Nederland. Daarvoor moet je naar Rome, naar Florence, naar Malta. Maar gelukkig waren er aan het begin van de zeventiende eeuw kunstenaars die naar het zuiden trokken, naar Rome en daar in aanraking kwamen met het werk van Caravaggio. En zij brachten Caravaggio naar het Noorden. Nu, op de tentoonstelling, zijn de Utrechters gecombineerd met hun grote voorbeeld. Een aanrader. Kenmerkend voor Caravaggio is het sterke licht-donker effect, chiaroscuro genaamd, gecombineerd met de realistische weergave van de figuren. Vieze voeten, gegroefde gelaten, rouwrandjes aan nagels. Gewone mensen verschijnen ten tonele als heiligen. In de spotlights. En de Nederlanders deden hem na. Ze kopieerden niet klakkeloos maar gaven er een eigen draai aan. Kijk en vergelijk op de tentoonstelling in Utrecht. WANNEER? Tot en met 24 maart 2019. www.centraalmuseum.nl

gehaakte doorlopers Geïnspireerd op het 17de-eeuwse winterlandschap van Avercamp in het Rijksmuseum, dit schaatsende boerinnetje, voor €34,95. Handgemaakt door Anne-Claire Petit. Er is ook een mannelijke variant; kunnen ze samen schaatsen. Marcel Breuer, bijzettafels, ca. 1926. Particuliere collectie in Duitsland

NEDERLAND BAUHAUS PIONIERS VAN EEN NIEUWE WERELD WAAR? Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam WAT? Waren de Reismeiden in het vorige nummer van OPZIJ op zoek naar het Bauhaus in Berlijn, nu hebben ze het gevonden in Nederland, in Rotterdam. Hier trapt Museum Boijmans Van Beuningen het Bauhaus-jaar af met een forse tentoonstelling over deze legendarische kunst- en ontwerpschool in Duitsland, waarvan de invloed nog steeds zichtbaar is. Er zijn zo’n achthonderd objecten te zien, waaronder heel veel bruiklenen die voor het eerst worden getoond. WAAROM? In 2019 is het honderd jaar geleden dat het Bauhaus in Dessau werd opgericht en dat wordt gevierd. In de tentoonstelling wordt duidelijk welke zestig kunstenaars, ontwerpers en architecten tussen 1919 en 1933 vanuit Nederland contact hadden met het Bauhaus in Duitsland. Vernieuwingsdrang, idealisme, ambitie en creativiteit: daar draaide het om. Dit gedachtegoed verspreidde zich wereldwijd. Walter Gropius, oprichter van het Bauhaus, schreef in zijn manifest: ‘Architecten, beeldhouwers en schilders, we moeten allemaal terug naar het handwerk!’. WANNEER? Tot en met 26 mei 2019. www.boijmans.nl OPZIJ 2019 NR. 9

Kunst & cultuur Van opzij

LAKSHMI D O O R N O Ã&#x2030; MI P R E N T B EEL D SA N D E R PA R DON

Kunst & cultuur Van opzij

Zangeres Lakshmi (25) weet te betoveren met haar engelachtige stem. Momenteel staat ze in 77 Nederlandse theaters met de theatertour Adem. Haar repertoire? Dat schrijft en componeert ze zelf. En ondertussen maakt ze tijd vrij om de barricaden op te gaan voor vrouwen in de muziekindustrie. OPZIJ 2019 NR. 9

Kunst & cultuur Van opzij

at is je huidige gemoedstoestand? “Mijn gemoedstoestand kan iedere minuut wisselen. Het gaat nu prima. Ik ben moe, maar wel voldaan door de theatershows. Het is deze week de dertigste show van de tour, dat voelt wel heavy. Er zijn dagen dat mijn gemoedstoestand helemaal niet stabiel is. Ik kan me erg druk maken om dingen of ergens in doorslaan. Dan gebeurt er iets en verzuip ik daarin. Ik verzuip graag in dingen. Maar als ik de dag rustig begin, merk ik dat ik de hele dag rustiger ben. Wat ook helpt is dat ik ben gaan minderen met het drinken van koffie.” Welk talent zou je willen hebben? “Ik zou dolgraag in de hoofden van mensen willen kijken. Ken je die film van Mel Gibson (What Women Want – red.) dat hij opeens hoort wat vrouwen denken? Dat zou ik bij iedereen willen kunnen – maar ik wil het wel kunnen uitschakelen. Het lijkt mij een handig talent omdat ik mensen dan beter zou kunnen begrijpen. Ik probeer mensen nu al te begrijpen, maar dat is soms heel lastig als je niet in andermans brein kunt kijken. Mensen met een grote muur om zich heen, daar wil ik bij kunnen. Ik wil geen dingen invullen voor mensen zoals: ze vinden me niet leuk. Misschien wil ik mensen wel vooral begrijpen voor mijn eigen rust. Al zou ik ook doodsbang zijn om in hun hoofd te kijken. Maar ik denk dat het nu enger is, omdat ik dingen invul voor mensen – en nooit positief.” Waarom vul je dingen negatief in? “Dat weet ik niet. Ik werk hier echt aan. Ik ben nu 25. Ik wil dat niet nog 25 jaar doen. Wat ik de laatste tijd probeer is: als ik ergens mee zit, bel ik die persoon direct en spreek ik het uit. Hoe dom dat ook kan voelen, het wordt meestal wel gewaardeerd. In de realiteit valt het uiteindelijk wel mee. Ik weet niet waar die negatieve gedachten vandaan komen. Maar ik werk eraan, om dingen niet negatief maar op z’n minst blanco in te vullen.” Wat is jouw definitie van geluk? “Ik voel geluk als ik een show heb gespeeld. Soms overvalt een geluksgevoel me tijdens een show al. Dat heb ik ook bij het maken en schrijven van muziek. Op dat moment bestaat er namelijk geen tijd, geen druk en geen verwachtingen. Je hebt van die mensen die zeggen dat ze gelukkig zijn als ze ‘lekker met de hond gaan wandelen’. Dat snap ik wel, maar daar word ik echt niet gelukkig van. Dan denk ik: ik moet nú gelukkig zijn. En dan lukt het juist niet. Dat genieten van hele kleine dingen, dat zou ik wel willen leren, als dat kan. Ik kan overigens wel tevreden zijn, maar niet dat ik denk: dit is geluk. Behalve in de muziek. Gelukkig.” Wat zijn jouw dagdromen? “Ik zou graag in een uitverkochte ArenA staan. Als ik het zo hardop zeg, ben ik trouwens wel heel carrière-wise bezig. Maar mijn ideale dagdroom is optreden in een

arena of iets soortgelijks in het buitenland – echt dat héle massale – en daarnaast zou ik willen optreden op een heel kleinschalig podium, ergens onder in een kelder, klein en artistiek. Precies deze combinatie. Het liefst in één week. Ik denk dat ik daar alles uit kan halen wat ik zoek. Met mijn huidige theatershow sta ik in kleine zalen. Dat vind ik fantastisch. Het gevoel dat ik tegen de mensen uit het publiek aan zou vallen wanneer ik mijn evenwicht verlies. Ik kijk anderhalf uur naar dit publiek en zij naar mij. Dat massale lijkt me dan weer fantastisch omdat het zo ontastbaar is. Het grootste dat ik mee heb gemaakt is een show in de 013, in het voorprogramma van Kensington. Daar waren 3300 man. Dat kon ik al niet bevatten, omdat het een soort zee is van mensen is. Dat voelt zo lekker, zo verslavend. Als een high. Het is iets heel onnatuurlijks. Ik zag dus geen gezichten, behalve de eerste drie rijen, waardoor het onpersoonlijk kan voelen. Juist daarom vind ik het heel gaaf om het wel persoonlijk te maken. Ik besefte wel: mijn god, dit zijn megaveel mensen. Maar het triggerde mij ook om nog intenser op die mensen in te gaan. Grote shows vind ik minder eng dan kleine shows, want met grote shows kan je de mensen niet ‘lezen’.” Als wie of wat wil je terugkeren in een volgend leven? “Als een hele dikke, grote rode kater. Zo een die in een meubelstuk verandert. Ik ben zelf het tegenovergestelde van een kat. Het lijkt me leuk om met de ervaring die ik nu heb het leven van een kat te leiden. En dan met zes verschillende baasjes: naar het ene huis voor lekker eten, naar het andere huis voor een goede knuffel. Ik zou een opportunistische kat zijn.” Wie bewonder je? “Ik bewonder de Amerikaanse zangeres Pink al heel erg lang. Niet zo zeer om haar muziek – al ken ik wel al haar nummers uit mijn hoofd – maar ik bewonder haar vooral als persoon. Ze heeft zo’n lange, succesvolle, stabiele carrière. Daarnaast kon ik me identificeren met haar als jong meisje. Ik dacht: ik ben een outsider, zij is een outsider. Dat heeft mij erg geholpen in die tijd. Binnen Nederland bewonder ik Wende (Snijders - red.) ook heel erg.” Ben je een feminist? “Ja, dat denk ik wel. Ik ben voor gelijkheid van alle genders, dus dat maakt me feminist. Wat is je favoriete reis? “Een paar jaar geleden was ik in Curaçao en ging ik schildpadden spotten in de zee. Dat vond ik echt zo’n bijzondere ervaring. Het idee dat schildpadden ook al zo ontzettend oud zijn... En dat moment dat ze boven water komen om naar lucht te happen! Overigens ben ik al vier jaar niet op vakantie geweest. Althans, ik ben wel in het buitenland geweest, maar dan was ik meestal wel met werk bezig.” Wat is je grootste angst? “Mijn grootste angst is eigenlijk een hele ijdele angst. Mijn grootste angst is om te verdwijnen. Dat je er niet meer toe doet. Voor mij persoonlijk is er geen angstiger vooruitzicht dan een vrouw

‘Ik ben nogal dramatisch ingesteld en kan heftig reageren op dingen. Maar dat komt voor het maken van muziek eigenlijk wel goed uit’

Kunst & cultuur Van opzij op leeftijd zijn, met een kind, en dan spijt hebben van allerlei dingen die je niet gedaan hebt. Ik wil zelf nooit kinderen.” Wat is je grootste prestatie? “De theatertour waar ik nu mee bezig ben zie ik wel als een grote prestatie. Ik heb het grotendeels zelf bedacht, in samenwerking met een regisseur. De Nederlandstalige monologen die ik tussen mijn liedjes voordraag, vond ik aanvankelijk heel erg eng om te doen. Maar na dertig shows ben ik daar gelukkig vanaf.” Wat is de fijnste plek om te wonen? “Mijn probleem is dat ik me nooit helemaal ergens thuis voel. En al helemaal niet in mijn eigen huis. Ik woon in Haarlem, maar ik ben liever bij vrienden thuis. Ik weet niet waarom. Het buitenland spreekt me ook altijd erg aan. Hoewel dat misschien ook komt omdat je daar per definitie een vakantiegevoel hebt. Echt in het buitenland wonen, dat weet ik niet. Ik zou ook niet willen wegrennen van mijn onrust, ik weet namelijk niet of dat iets oplost.” Wat is je dierbaarste bezit? “Mijn piano. Ik heb daarop piano leren spelen als kind. Nu staat de piano bij mij thuis in Haarlem. Op diezelfde piano schrijf ik nog steeds al mijn liedjes. Wat is je motto? “Mijn motto is dat ik geen motto heb. Ik ben jaloers op mensen die wel een motto hebben. Laatst luisterde ik naar Radio 2 en daar was iemand te gast die zo allerlei motto’s uit haar mouw schudde. Dat heb ik niet. Maar ik ben ook pas 25, misschien komt dat nog.” Waar haal jij inspiratie vandaan voor jouw muziek? “Uit alle dagelijkse dingen. Ik ben nogal dramatisch ingesteld en kan heftig reageren op dingen. Maar dat komt voor het maken van muziek eigenlijk wel goed uit. Muziek maken is voor mij echt een uitlaatklep, een manier om gebeurtenissen te verwerken. Overigens geef ik nooit antwoord als iemand aan me vraagt over wat of wie een liedje precies gaat. Dat zou me remmen in het schrijven van nummers, mijn onbevangenheid weghalen. Ik heb al zes jaar een partner. Ook bij hem zoek ik graag grenzen op. Hij is heel stabiel, ik niet. Dat explodeert weleens. Maar hij zal nooit aan me vragen of een liedje over hem gaat.” Hoe is het om je zo kwetsbaar op te stellen in je theatertour? “Heel erg eng. Dat was ook de uitdaging voor mezelf. Bij een theatertour zie je echt gezichten. En mensen komen vaak gehaast uit hun werk, om vervolgens volledig te ontspannen in hun theaterstoeltjes. Dat uit zich vaak in een serieus gezicht. Mijn hoofd interpreteert dat dan als: zie je wel, ze vinden me niet leuk. Maar na dertig theatershows begin ik wel meer vertrouwen te krijgen in dat dat wel meevalt. Het is ook heel gek om je zo open te stellen voor een klein publiek, maar anderzijds krijg ik ook veel reacties van mensen die zich in mij en/of de show herkennen. Dat vind ik dan heel fijn, dat je met een gezelschap bent van mensen die eigenlijk allemaal weirdos zijn.” Dierenleed, vrouw zijn in een

mannenwereld, het zit allemaal in je theatertour. Ben jij een idealist? “Ja. Ik was echt een activist. Nog steeds ben ik tegen dierenleed en eet ik veganistisch. De afgelopen tijd heb ik me inderdaad ook voor gendergelijkheid uitgesproken. Ik denk dus dat ik in zekere zin wel een idealist ben, maar tegelijkertijd weet ik ook dat ik hypocriet ben omdat ik nu wel een T-shirt draag dat door kinderhanden gemaakt is.” Je ging de discussie aan met Ronald Molendijk in RTL Boulevard naar aanleiding van zijn uitspraak ‘Vrouwen maken gewoon minder snel goede muziek’. Ga je graag de barricaden op? “Ik vond het aanvankelijk niet spannend om met Ronald Molendijk in discussie te gaan over zijn uitspraken. Ik wist namelijk dat ik gelijk had. Maar toen ik daar stond dacht ik wel even van: goh. Toch vind ik dat je je altijd moet uitspreken. Ik geloof niet dat als je ‘ergens boven staat’, je het dan maar moet negeren. Wat ik wel moeilijk vond is dat andere prominente vrouwen uit de muziek zich op zo’n moment niet uitspreken. Ik voelde me in de uitzending best alleen. Het zou goed zijn als meer vrouwelijke muzikanten van statuur zich hierover uitspreken, al begrijp ik ook heel goed dat ze dat niet doen. Ik ontving overigens ook steun uit onverwachte hoek, van bijvoorbeeld 3FM-dj Wijnand. Hij schreef dat hij genderongelijkheid in de muziek nooit zo bewust heeft opgemerkt, maar dat dit hem wel aan het denken heeft gezet. Ik vond het extra leuk dat dit bericht van een man afkomstig was. En aan die mannen in die uitzending bij RTL Boulevard heb je op dat moment ook weinig. Dat waren allemaal van die ‘Whatever-mannen’, zo noem ik dat.” Hoe ervaar jij het om vrouw te zijn in de muziekwereld? “Ik heb nooit seksisme ervaren. Ik heb veel mannen om me heen in mijn team met wie ik heel prettig samenwerk. Maar wat ik wel zie is dat ik als vrouw gewoon veel minder kans heb om bijvoorbeeld in de playlists te belanden. Soms denk ik wel: als ik een man was geweest, waar zou ik dan staan in mijn carrière? Laatst ging het ook tussen mij en een andere vrouwelijke zangeres voor de laatste spot op een playlist. Waarom moet het of of zijn?” Hoe kan volgens jou (gender)ongelijkheid in de muziekindustrie aangepakt worden? “Ik heb er geen verstand van, maar ik denk sowieso door wat ik doe: kaart het aan als je het ziet. Daarnaast denk ik dat het al heel erg vroeg begint. Je moet op de basisschool al beginnen met het doorbreken van stereotiepe beelden.” Wat wil je vrouwen in een mannenwereld meegeven? “Spreek je uit, ook al is het eng. En wees en blijf vooral jezelf zonder mannelijke eigenschappen over te nemen om in het plaatje te passen.” O

‘Soms denk ik wel: als ik een man was geweest, waar zou ik dan staan in mijn carrière?’

LAKSHMI staat nog t/m 30 maart 2019 op de planken met haar theatertour Adem. www.lakshmimusic.com OPZIJ 2019 NR. 9

Kunst & cultuur Op reis

it land, met bijna honderd miljoen inwoners en dat grenst aan China, Laos en Cambodja en de wateren van de Zuid-Chinese Zee, de Golf van Thailand en de Golf van Tonkin, is een vat een vat vol tegenstellingen: dichtbevolkte steden, chaotisch brommertjesverkeer afgewisseld door schilderachtige rijstvelden,

rode rivieren, bamboebossen, her en der verspreid staande pagodes en overblijfselen van de Franse koloniale aanwezigheid. De enorme culturele rijkheid in combinatie met overweldigende natuur laat je met open mond van bestemming naar bestemming voeren. In Vietnam regeert sinds de overwinning op de Amerikanen in 1975 zowel in Noord- als in Zuid-

Vietnam de communistische partij. Daar is overigens in de dagelijkse praktijk weinig van te merken. Deze eenpartijstaat voert een behoorlijk liberaal economisch beleid en heeft dan ook een economisch groeicijfer waar menig westers land jaloers op is. Westerse bedrijven investeren volop en door het land reizend zie je dan ook indrukwekkende moderne hoogbouwsteden afgewisseld

Kunst & cultuur Op reis

VIETNAM

VIJFTIG TINTEN

GROEN

Omdat zo’n beetje iedereen in de omgeving van de Reismeiden er al was geweest en er mateloos enthousiast over was, werd de reisbestemming bepaald. Ook de waarschuwing niet nog jaren te wachten totdat de charme door de enorme toevloed aan toeristen behoorlijk onder druk zou komen te staan – denk aan Cuba – was een belangrijke impuls en dus werd er een reis naar Vietnam geboekt. TEK S T EN B EEL D D E R E I SM EI DEN Ha Long Bay

worden door authentieke dorpen tussen de rijstvelden waar veel gefietst wordt met op het hoofd het bekende gevlochten hoedje. Ook onder jongeren is het volgen van een goede studie en economische welvaart een belangrijker topic dan het communistische gedachtengoed. Die investering in opleiding heeft er overigens toe geleid dat je over het algemeen prima terechtkunt in het

Engels. De vriendelijkheid waarmee je als westerling wordt begroet en behandeld is opvallend, en dat terwijl er totaal in de Amerikaanse Oorlog, zoals de Vietnamezen zeggen, toch meer dan een miljoen Vietnamezen zijn gesneuveld en het aantal gewonden dat aantal nog overstijgt. Op talloze sites kun je van alles vinden over de bezienswaardigheden in Vietnam. We beperken ons

daarom hier tot de hoogtepunten van onze reis. Hanoi Als je naar Vietnam gaat, moet je in de regel kiezen of je in het noorden, Hanoi, of in het zuiden, Saigon, begint. Wij startten in Hanoi, waar – dankzij het Franse koloniale bewind – nog veel Franse architectonische invloeden te vinden zijn. Behalve de OPZIJ 2019 NR. 9

Van Long Nature Reserve

Kunst & cultuur Op reis koloniale gebouwen, zijn er talloze pagoden en musea met in het hart van Hanoi het Hoan Kiemmeer. Wij startten uiteraard met een bezoek aan het Vrouwenmuseum. Dit museum is een eerbetoon aan de vrouwen die een bijdrage hebben geleverd aan de opbouw van het land en de bijzondere rol die vrouwen in de Amerikaanse Oorlog hebben gespeeld. Groots is ook het Ho Chi Minh mausoleum. De verering van Ho Chi Minh gaat ondanks de liberale invloeden nog stevig door. Door het hele land tref je standbeelden van hem aan. Ha Long Bay Ha Long Bay is de naam van het waarschijnlijk meest gefotografeerde landschap van Vietnam. Deze baai van Ha Long, in het noordwesten van het land, omvat bijna tweeduizend eilandjes die als piekerige bergen overal uit het blauwgroene water steken. Stap hier aan boord van een iconische cruiseboot voor echt adembenemende vergezichten op een van de meest schilderachtige plekken van de aarde. HuĂŠ De stad is de oude keizerlijke hoofdstad van Vietnam en er wordt vaak gezegd dat het de mooiste stad van Vietnam is. HetÂ keizerlijke paleis in de stad is gemaakt naar het

Dam Cau Hai

Kunst & cultuur Op reis

Hoi An

Hanoi Keizerlijk paleis Hué

voorbeeld van de Verboden Stad in Peking. Tijdens de Vietnamoorlog is er in deze stad zwaar gevochten, waardoor het keizerlijk paleis grotendeels is vernietigd – maar een bezoek nog steeds meer dan waard. Ten zuidwesten van het keizerlijk paleis ligt de beroemde Thien Mu Pagode. Deze achthoekige tempel is gebouwd op een heuvel en ligt aan de oever van de rivier. Het is een van de bekendste bouwwerken van het hele land, en dat heeft onder andere te maken met de boeddhistische monnik die zichzelf hier in 1963 in brand stak. Hoi An Dit pittoreske stadje is terecht opgenomen op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. De smalle straatjes die een Franse uitstraling hebben, de Japans-Chinese huizen, de vele winkeltjes, de mooie Aziatische bruggetjes en sprookjesachtige zijden lampionnen langs de rivier met haar restaurants en terrassen zijn zeker de moeite waard voor een verblijf van een paar dagen. De stad was van de zestiende tot de achttiende eeuw een belangrijke havenstad en trok vele handelaars vanuit China, Japan en Europa. Deze handelaars hebben allemaal hun stempel gedrukt op de beroemde architectuur. Door het dichtslibben van de Thu Bon rivier in de

OPZIJ 2019 NR. 9

Hoi An

kunst & cultuur Op reis

negentiende eeuw werd de stad afgesloten van de handelsroute, wat ervoor gezorgd heeft dat Hoi An niet meegegaan is in de industriële ontwikkeling. Hierdoor is Hoi An als het ware stil in de tijd blijven staan wat het tot zo’n bijzondere toeristische bestemming gemaakt heeft. De stad staat ook bekend om zijn vele getalenteerde kleermakers en dit is dan ook de uitgelezen mogelijkheid voor dat zo gewilde maatpak, zowel voor vrouwen als mannen. Met de gunstige prijzen en de prima kwaliteit slaag je hier altijd. En wil je niet zeulen met al je op maat gemaakte kleding dan laat je het gewoon naar je huis sturen. Makkelijk zat. Ook de omgeving van Hoi An is prachtig, wij namen de fiets naar het strand en verkenden zo de omgeving. De Cu Chi-tunnels Dit wereldberoemde tunnelnetwerk is onderdeel van een groter tunnelnetwerk dat vrijwel onder heel Vietnam doorloopt en heeft 92

een cruciale rol gespeeld in de Vietnamoorlog. In deze tunnels bewoog en leefde de Vietcong tijdens de oorlog recht onder de neus van het Amerikaanse leger. De Amerikanen wisten dat de Vietnamezen ergens zaten, maar konden ze niet vinden. Agent Orange, napalm en constante bombarderingen werden gebruikt om het tunnelsysteem te ondermijnen. Veel tunnels zijn ingestort, maar een deel is bewaard gebleven en op zo’n veertig kilometer van Ho Chi Minhstad namen we een kijkje in het gigantische tunnelcomplex en gingen ook – zoals de meeste toeristen – door de piepkleine openingen ondergronds. De Cu Chi-tunnels bestaan uit een fascinerend ondergronds systeem van maar liefst 250 km lang. Alleen de bovenste verdieping is nog bereikbaar, maar er waren tijdens de oorlog meerdere verdiepingen hieronder verschuild. In de tunnels werden complete dorpen nagebouwd met munitiekamers, ziekenhuizen

met operatiezaal, slaapkamers, vergaderzalen, voedselopslagplaatsen en zelfs theaters. Mekongdelta De Mekongdelta: ook voor jongeren intrigerend door de diverse oorlogsfilms die zich er – nog steeds – afspelen. Natuurlijk wilden we deze Vietnamese jungle in en voeren we met een traditionele sampan de delta op: een uiterst vruchtbaar, intens groen en prachtig begroeid gebied met moerassen, rivieren en kleine kanaaltjes waarbij we ook de drijvende markt van Cai Rang bezochten. Een wirwar van bootjes van lokale boeren die hun papaja’s, ananassen, meloenen en andere handelswaar op het water te koop aanbieden. Saigon – Ho Chi Minhstad Ho Chi Minhstad, voorheen Saigon, heeft in de geschiedenis meerdere namen gehad. De oudst bekende naam is Prey Nokor, dat 'Koninkrijk in het bos' betekent. Deze naam zou het dragen tot 1690, toen de stad

Cu Chi tunnels

Kunst & cultuur Op reis werd omgedoopt tot Gia Đinh. Deze naam zou in stand gehouden worden tot aan de Franse kolonisatie en door de Fransen werd het omgedoopt tot Saigon. Tot de hereniging van Vietnam in 1975 was dit de hoofdstad van Zuid-Vietnam. De stad is inmiddels uitgegroeid tot een gigantische metropool met enorme shopping malls waar alle bekende internationale merken te vinden zijn. Het onvoorstelbaar drukke verkeer met vooral veel brommertjes blijft intrigeren. We maken een stadstour langs het oude presidentiële paleis, het Opera House en het koloniale postkantoor dat naast de Notre Dame-kathedraal staat. Vooraf gaf onze gids hoog op over deze kathedraal en de treffende gelijkenis die deze Notre Dame zou hebben met die in Parijs. Nou, dat zagen we niet zo. Oké, ook twee torens, maar indrukwekkend blijft het wel en ook een beetje vreemd in een verder boeddhistische omgeving.

Vrouwenmuseum Hanoi

Wat we zeker niet wilden missen is het Oorlogsmuseum. Heftige fotoreportages met gruwelijke beelden laten niets aan de verbeelding over. Curieus is wel dat in dit museum met geen woord wordt gerept over de bloederige strijd tussen Noord- en Zuid-Vietnam, maar dat uitsluitend van de strijd met de Amerikanen verslag wordt gedaan.

Praktische informatie Van noord naar zuid meet het land meer dan achttienhonderd kilometer, waardoor de temperaturen flink kunnen verschillen. In het noorden is het van december tot en met februari koud en mistig, met een gemiddelde temperatuur van 10 tot 15 graden Celsius. De zomer heeft een hoge vochtigheidsgraad en is heet, met gemiddelde temperaturen van 30 graden Celsius. De beste reistijd is de lente (maart, april) en herfst (oktober, november) met temperaturen van 15 tot 20 graden Celsius. In het zuiden blijft het kwik vrijwel het gehele jaar hetzelfde, zo’n 25 tot 35 graden Celsius. De regenperiode is van augustus tot november. Wij hadden enorm geluk met het weer: ondanks dat onze reis in augustus plaatsvond, werden we maar één keer verrast door een enorme plensbui, helaas wel toen we op de Mekong voeren in simpele open bootjes. Hoewel Vietnam prima zelf te bereizen valt, is zeker een eerste keer de keus voor een georganiseerde reis best aan te bevelen. Al dan niet in een groep, daar kun je geluk mee hebben of niet. Nagenoeg alle grote reisorganisaties hebben dergelijke reizen in hun pakket, eventueel gecombineerd met Thailand of Cambodja. Voor ons was Vietnam alleen echt meer dan genoeg en we komen zeker terug. O

HOE ZEG JE

IN HET VIETNAMEES

Goedemorgen Dankjewel Waar is het beste café? Ik wil nog een dag langer blijven Wilt u even OPZIJ gaan? Maar in het Engels lukt het vrijwel ook altijd... OPZIJ 2019 NR. 9

Man over vrouw

domineeszoon & popprofessor Zijn ouders hadden Leo Blokhuis (57) liever aan de slag zien gaan bij het christelijke Nederlands Dagblad, maar de muziekwereld lonkte. En met succes: inmiddels is deze popjournalist bij het grote publiek bekend van onder andere DWDD en de Top 2000 A GOGO. Blokhuis is getrouwd met actrice en zangeres Ricky Koole. En van de uitspraken van RTL Boulevards Ronald Molendijk moet deze fan van Beyoncé dan ook niets hebben. D O O R N OÉ M I P R E N T B E E LD CO R B I N O

DE MOEDER “Ik ben de vierde van acht kinderen in totaal. Mijn moeder Pia was de vrouw van de dominee. Mijn vader was een redelijk orthodoxe predikant. Bij alle jubilea en feestjes, maar ook bij ziekte en overlijden, werd verwacht dat hij langskwam. Dat vond mijn vader vreselijk en daarom ging mijn moeder altijd mee. Ze was betrokken bij zijn werk. Om hem een klein beetje uit de wind te houden en ervoor te zorgen dat de dominee tóch zijn gezicht liet zien. Mijn moeder hield niet van op de voorgrond staan. Met mijn vader mee vond ze prima, maar zelf ergens moeten spreken was niet haar ding. Zij was het liefst thuis met alle kinderen. Het was zo’n moeder die in een depressie raakte toen het grootste deel van de kinderen uit huis was. Het lege-nest-syndroom zou voor mijn moeder uitgevonden kunnen zijn. Zij was de spil van het huishouden. “Ik was van de acht kinderen degene waar mijn moeder het minste grip op had. Mijn passie voor muziek vond ik zo rond mijn dertiende. Toen dacht ik: ze kunnen me wat. Mijn liefde voor muziek vond mijn moeder best wel gevaarlijk en de sferen waarin ik terechtkwam vond ze vreselijk. Na verloop van tijd ben ik vrij duidelijk mijn eigen weg gegaan. We hebben altijd van elkaar gehouden, maar waar ik op een gegeven moment stond in het leven was slecht uit te leggen. Alles wat ik interessant vond, was voor het gevoel van mijn ouders niet te rijmen met het traditioneel gereformeerde leven. Mijn geëmancipeerde opvattingen komen denk ik door de popmuziek. Ik kan mezelf niet voorstellen in een traditioneel keurslijf. Muziek heeft mij zeker op een ander spoor gezet. Als je muziek hoort die je zo mooi vindt, dan denk je: als er een wereld is waarin dit niet mag, dan wil ik daar niet bij horen. Dit is gewoon te mooi. Ik heb heel lang geschipperd tussen de werelden van muziek en geloven. Dacht dat ik een keuze moest maken. Maar dat wilde ik niet. Pas rond m’n dertigste kreeg ik ze bij elkaar. “Wel ben ik nog altijd gelovig. Alleen ga ik daar op een andere manier mee om dan hoe mijn moeder dat deed.

Man over vrouw

Man over vrouw Ik ga bijvoorbeeld niet elke zondag naar de kerk. Ik ben een veel grotere twijfelaar dan mijn moeder was. Zij wist de meeste dingen zeker. Voor mij gaat geloof niet zo heel erg over straf en beloning, maar meer over inspiratie en een handvat om je weg hier op aarde aan te toetsen.” DE VROUW “Ik ben getrouwd met Ricky Koole, een vrouw die niet gelooft. Samen hebben we een zoontje van acht en ik heb nog vier kinderen uit een eerdere relatie. Ricky is natuurlijk heel lief en knap en zo, maar dat is niet het belangrijkste. Zij is bijvoorbeeld iemand die veel eist in werk, maar ook in hoe je met elkaar omgaat - dat bedoel ik positief. Als wij ergens naartoe gaan, gewoon om te kletsen met iemand, dan wil zij – ondanks dat ze natuurlijk ook gewoon gezellig kan praten over niets – dat het ergens over gaat en dat ik daar mijn bijdrage aan lever. Ik kan daarentegen zo uitchecken. Al is het overigens niet zo dat we hier thuis de hele dag goeie gesprekken aan tafel moeten hebben. “Het is hier thuis best wel 50/50. Ik kook heel graag, zij doet de was. Dat is niet omdat zij dat zo leuk vindt, maar de was doen blijft voor haar over. Na een etentje ruimen we samen de boel op. Ook de opvoeding doen we samsam. We brengen Otis om beurten naar school. Wel met een beetje mededogen hoor; als iemand laat thuis is gekomen door een klus, doet de ander het een keertje extra. Generaliserend zou je kunnen zeggen: Ricky is onze kwaliteitsbewaker. Ik ben soms echt zo’n cliché-man die het belangrijker vindt dat het artikel op tijd ingeleverd is dan dat-ie die week zijn kinderen voldoende ziet. Maar daarin ben ik wel gegroeid. “Mijn relatie met Ricky is niet alleen romantisch, maar ook professioneel. We zitten in hetzelfde veld en doen dezelfde dingen. Wij hebben elkaar gevonden in onze ijver; we kunnen beiden hard werken en zijn niet snel tevreden. De manier waarop zij puntjes op de i zet vind ik heel inspirerend. Zij is mijn beste eindredacteur. Ricky heeft mij ook oog gegeven voor wat interessant of minder interessant is om te doen. Oftewel: iets minder ja knikken. Je hoeft niet altijd in elk krantje te staan. Als Ricky op haar beurt met muziek bezig is, kan ik weer wat voor haar betekenen. Niet dat ik haar zeg wat ze moet doen trouwens, ze maakt haar dingen zelf. Ik ben maar zijdelings bij het creatieve proces betrokken.”

twee. Dit is voor ons echt een hoogtepunt. Sinds we dit doen hebben we ook intiemere gesprekken. Volgende week gaan we weer, als je onze familieapp nu ziet – ik overdrijf niet – dan zijn er per dag veertig appjes, over wie, wat, waar en hoe. Het gekke is: pas na de dood van mijn moeder zijn we dit gaan doen. Wat zou zij het fantastisch gevonden hebben als ze dat geweten had. “Door mijn zussen ben ik me later overigens bewust geworden van male privilege. Mijn ouders hebben ervoor gezorgd dat mijn broers en ik allemaal een prima opleiding kregen. Maar bij mijn zusters werd gezegd: jullie worden moeder, dus laat die opleiding maar zitten. Dat is een diepgeworteld misverstand. Ik weet dat mijn jongste zus dat lastig heeft gevonden. Ze heeft bij gratie Gods een opleiding tot kleuterjuf mogen doen. Zij vond het wel lastig dat alleen dat erin zat. Een andere zus gaat van examen naar examen. Inmiddels is ze hypotheekadviseur en heeft ze een eigen bedrijf, ze doet hartstikke succesvolle dingen. Die vrouwen hebben gewoon harder moeten werken om ergens te komen. Ik zie male privilege elke dag om mij heen. Door mijn opvoeding was ik me daar aanvankelijk niet bewust van, maar later denk je wel: hé, wat gek. Zeker de laatste jaren, als je bijvoorbeeld ziet dat salarissen voor hetzelfde werk niet gelijk zijn.”

Als je muziek hoort die je zo mooi vindt, dan denk je: als er een wereld is waarin dit niet mag, dan wil ik daar niet bij horen

ZUSSEN “Laat ik vooropstellen dat ik met mijn familie nog steeds een goede relatie heb. Mijn moeder is viereneenhalf jaar geleden overleden. Met mijn broers en zussen gaan we één keer per jaar weg, zonder partners, een nacht of 96

TOPVROUWEN “Ik vind het ook een interessante discussie of wij genoeg topvrouwen hebben in Nederland. Hier maken vrouwen gemiddeld minder uren. Dat kun je achterstand noemen, maar misschien staan deze vrouwen wel slimmer in het leven. Wij kijken te veel met een economische bril naar dingen; ook emancipatie wordt op een economische manier bekeken. Succes moet wat mij betreft anders gedefinieerd worden. Succes wordt wel heel erg afgemeten aan een goedgevulde bankrekening en een zeventig-urige werkweek… Misschien is mijn zus wel succesvoller.” BEYONCÉ “Ik heb een dag met Carol Kaye mogen optrekken, een bassiste die met onder anderen de Beach Boys en Nancy Sinatra heeft gespeeld. Zij vertelde hoe zij haar plek heeft moeten bevechten. Er was geen kinderopvang, dat moest ze zelf maar zien op te lossen en ze moest dag en nacht werken. Ze heeft bijna een bovenmenselijke prestatie geleverd. Bij haar mannelijke medemuzikanten stond het biertje op tafel. Als zij daarover vertelt is dat zo confronterend. Vrouwen hebben zo veel moeten inhalen en veroveren wat er voor mannen al was.” “Zo’n uitspraak van Ronald Molendijk bij RTL Boulevard (‘Vrouwen maken minder snel goede muziek’ - red.), daar zitten hele domme elementen in. Mathematisch

Man over vrouw klopt het denk ik: er zijn minder platen van vrouwen dan van mannen. Maar dat mag je nooit koppelen aan werklust en talent, zeker niet als je naar de geschiedenis kijkt. Natuurlijk zullen er luie vrouwen zijn, net als luie mannen. Een actie als Top2000 VrouwenStemmen (een campagne voor meer vrouwelijke artiesten in de Top 2000 - red.) vind ik ook heel sympathiek, het is belangrijk dat mensen zich daarvoor inzetten. Maar het is wel lastig – ik ben persoonlijk niet zo voor positieve discriminatie. Ik

Generaliserend zou je kunnen zeggen: Ricky is onze kwaliteitsbewaker wil gewoon dat er geen onderscheid is. “Maar eerlijk gezegd weet ik ook niet wat de beste weg is. Voor mij hoeft niet alles gelijk te liggen, maar iedereen moet wel gelijke kansen krijgen. Ik heb soms het idee dat er voor vrouwen altijd nog een extra eis is, dat er altijd naar nog iets meer naar het totaalplaatje gekeken wordt. Een jongen mag in z’n hoodie en op kistjes bij de radio binnenkomen. En we vinden het ook heel leuk als iemand zo androgyn is als Jett Rebel. Een man zal daar niet zo snel op afgerekend worden als een vrouw. Als bekend persoon krijg je als vrouw denk ik ook meer viezigheid over je heen dan mannen. Er komt namelijk ook altijd een uiterlijk dingetje bij kijken.

“Als je het dan hebt over rolmodellen: Beyoncé is een fantastische artiest, bijna ontmoedigend als rolmodel. Je zou ook rolmodellen willen die er iets minder perfect uitzien. Ik discussieer trouwens vaak met muziekmensen over Beyoncé. Die zeggen: ‘Maar Carole King schreef alles zelf, Beyoncé heeft dertig producers nodig!’ Maar ik heb altijd het gevoel dat Beyoncé zelf aan het roer staat. Zij is zó in control. Je herkent iets van Beyoncé direct. Het is krachtig en perfect, ook persoonlijk. Een hele inspirerende artiest. Net als Aretha Franklin bijvoorbeeld. Zij vond een mooie balans tussen haar kerkachtergrond en maatschappelijke betrokkenheid. Zonder direct de grootste schreeuwer te zijn, maar op een mooie verleidelijke manier. Haar toon is geweldig en dan heeft ze ook nog eens fantastische muziek gemaakt. “Vorig jaar mocht ik voor de Top 2000 naar Alice Cooper. We filmden delen van zijn liveoptreden en zagen zijn gitariste, Nita Strauss. Wat een vrouw zeg! Mijn cameraman wou meteen met haar trouwen. Als zij als vrouw zo gitaar speelt vind ik dat heel aantrekkelijk, maar ik moet mezelf dan ook meteen tegenspreken.” “Ik zie op dit moment gelukkig dat er veel vrouwelijk talent rondloopt in Nederland. Neem bijvoorbeeld Sue The Night en Blackbird. Ik vind VanWyck heel erg goed, Christien Oele is haar naam. Zij schrijft zulke prachtige, poëtische liedjes, en voert die subliem uit. Heel inspirerend en ik denk een hele grote. Deze week zit er een duo bij mij in de radio-uitzending, Sam & Julia. Ze hebben net getekend bij Tim Knol. Sam & Julia zijn ook echt héél erg goed. Ik ga ze allemaal in de gaten houden.” O

OPZIJ 2019 NR. 9

Take care Carin Gaemers LI O JULIE B

Carin Gaemers (1958) is onze meest invloedrijke vrouw 2017. Maandelijks houdt ze ons bij de les.

FOT

et was een eer de titel ‘meest invloedrijke vrouw’ over te dragen aan Wanda de Kanter en Bénédicte Ficq. Twee vrouwen die een vooraanstaande plaats innemen in hun vakgebied en die het doorzettingsvermogen en de civil courage hebben om daarnaast de strijd aan te binden tegen de tabaksindustrie. Die titel is bij hen in goede handen. Voorafgaand aan de ceremoniële overdracht in Museum Amsterdam sprak Els Kloek over invloedrijke vrouwen in de twintigste eeuw. Daarbij pleitte zij voor ruimdenkendheid waar het gaat om de combinatie van werk en kinderen. Toen ik daarna het woord kreeg, verklaarde ik direct het hartgrondig met Els Kloek eens te zijn. Een no-brainer, aangezien keuzevrijheid voor mij onlosmakelijk is verbonden met onafhankelijkheid. Het verbaasde me dan ook dat ik na het formele deel van de avond hier en daar het verwijt kreeg dat ik vrouwen die voluit carrière maken was afgevallen. Hoezo val je een groep af wanneer je die keuzevrijheid onderschrijft? Kiezen voor werkweken van zestig uur of meer en een topcarrière ambiëren vind ik even legitiem als de keuze om dat niet te doen. Er zijn meer manieren dan werken en belasting betalen om de investering die de gemeenschap in je opleiding heeft gedaan te laten renderen. Laat iedereen dat doen op de manier die haar het best past. Daarvoor moet je je niet hoeven te verantwoorden. De vraag waarom sommigen

Gott bewahr! zich door mij voelden weggezet, bleef in mijn gedachten hangen. Ik heb niet beweerd dat iemand een verkeerde keuze heeft gemaakt, alleen onderstreept dat er meerdere manieren zijn om tot een zinvolle invulling van je werkzame leven te komen. Waarom ervaart iemand dit als afvallen? Of zelfs als een aanval? De overtuiging dat iedereen de plicht heeft voltijds te werken? Twijfel? Gebrek aan zelfvertrouwen? Ik heb geen idee. Suf dat ik daar niet gewoon naar heb gevraagd. Want door te praten over zelfvertrouwen, overtuigingen en twijfels, begrijp je steeds beter hoe je elkaar kunt ondersteunen. Natuurlijk heb ik ook weleens getwijfeld over mijn beslissing om niet met een voltijdsbaan een carrière na te streven. Niks mis met twijfel. Zo nu en dan even kijken of je nog op het goede spoor zit is best handig. Als het je niet aanzet tot iets nieuws, bevestigt het uiteindelijk je zelfverzekerdheid in wat je doet. Bij ieder moment van twijfel kwam ik na enig plussen en minnen tot de conclusie dat ik nog steeds dik tevreden was met mijn keuze. Zo rond de kerst kwam ik ineens overal het woord ‘balanstrutje’ tegen. Eerst dacht ik dat hiermee iemand werd bedoeld die overdreven bezig is met een dieet, maar het bleek over vrouwen en werken te gaan. Toen pas realiseerde ik me dat ik, zonder het in de gaten te hebben, stelling had genomen in een heftige discussie. Eigen schuld. Twitter en Facebook doe ik niet aan. Ook een keuze trouwens. Waar ik nog steeds dik tevreden

mee ben. Maar wel met als consequentie dat er wel eens iets aan mijn aandacht ontsnapt. Over het woord ‘balanstrutje’ kan ik kort zijn. Het is niet chic om vrouwen die een andere keuze maken dan jij op denigrerende wijze te stigmatiseren. En dan druk ik me nog netjes uit. Het is neerbuigend. Net zo erg is dat het geheel voorbijgaat aan het feit veel vrouwen nog steeds geen keuze hebben tussen voltijds of deeltijds werken. Bijvoorbeeld omdat ze om welke reden dan ook in hun eentje de kost moeten verdienen voor zichzelf en hun kinderen. Welke dienst bewijs je de goede zaak door voorbij te gaan aan sociale omstandigheden en economische ongelijkheid? Wat zegt dat over je ego? Wat voor beeld heb je dan van de bijdrage van vrouwen met een praktische opleiding aan de samenleving? Dus beste Elske Doets, Heleen Mees en alle anderen die ‘balanstrutje’ een fijn woord vinden: denk effe na voor je zoiets zegt. Het leven is niet altijd maakbaar. Voor een deel van ons wordt het leven beheerst door omstandigheden of door de keuzes van anderen. Stel jezelf en anderen eens de vraag of het wel redelijk is om als overheid, samenleving of als hoogopgeleide vrouw met een topcarrière andere vrouwen een plicht op te leggen. Over die laatste vraag hoef ik niet na te denken. Wie argumenten kracht probeert bij te zetten door mij te wijzen op vermeende verplichtingen, krijgt al 32 jaar dezelfde reactie: Ich hab’ keine Lust, meine Pflicht zu erfüll’n. Für dich nicht, für mich nicht. Ich hab’ keine Pflicht! O

Stichting Nanny Maria Wilhelmina de Vries ™

Monique van der Borg (voorzitter) Eduard de Vries (vice-voorzitter) Helma de Boer (secretaris) Roeland Spijkerman (penningmeester)

Dolly Bönnekamp (lid) Jaap de Jong (lid) Saskia Roeda (lid)

Aanschrijfadres: Stichting Nanny Maria Wilhelmina de Vries, p/a Prins Hendriklaan 9B, 3743 KA Baarn; e-mailadres: nmw.de.vries@planet.nl

Sylvia Duijm & Jan Best de Vries

In ons aller leven draait het maar om één ding en dat is Liefde. Liefde alleen van mensen voor elkaar maakt dit korte leven draaglijk....

Sylvia Duijm & Jan Best de Vries

De gedichtenbundel die voor u ligt heeft De gedichtenbundel die Liefde voor uals ligtthema. heeft Liefde als thema. In ons aller levenIndraait het maar éénhet ding en dat Liefde. ons aller levenom draait maar omiséén ding en dat is Liefde. De gedichtenbundel die voor uvoor ligt heeftmaakt Liefde als thema. Liefde alleen vanLiefde mensen voorvan elkaar maakt dit elkaar korte leven draaglijk.... alleen mensen dit korte leven draaglijk....

Sylvia Duijm Sylvia & Jan Duijm Best de VriesBest de Vries & Jan

Sylvia Duijm & Jan Best de Vries

Alle vliegvakanties zijn altijd incl.: