Opzij Juli/Augustus by MIMM

OPZIJ FEMINISTISCH MAGAZINE 4.0

j ul i/aug ust us 2 01 9 • 4 6st e JAARG ANG • € 6,99

ISA HOES

BAAS IN DE COCKPIT

‘Ik verbaas me over de ruimte die je durft in te nemen als man’

vliegende vakvrouwen

DIGITALE NOMADEN

voor altijd op reis met je baan in je KOFFER

LEOPOLD WITTE

de GEORGE CLOONEY van Vlieland

VEEARTS MAAIKE

onstuimig, onverschrokken & ontroerend

ZOMERLEZEN... WAT LEZEN WE OP HET STRAND DIT JAAR?

9 1 0 2 S UURPRĲstrid H. Roemer,

e Meijer ,A T ik it a a A W M e R d n Ĳ LITE outers, Rebekka n, Annet Mooij e

O:PMaZartje Wortel, JeuliDaaWm, Roxane van IpereINNAAR IS... DnE eerden DE W off, Bett

non Uph Genomi a M , li u lm Tatjana A

Soms heb je ruimte nodig

OPZI

Colofon/Uitgelicht

F E M I N I S T I S C H MAG A Z I N E 4 . 0

ju li /a u g u stu s 2 01 9 • 4 6 ste jaargang • € 6 ,9 9

KLANTENSERVICE Op opzij.nl/abonnementen kunt u zelf een abonnement nemen. Voor contact over abonnementen, bestellingen, wijzigingen en vragen kunt u mailen naar abonnementen@opzij.nl. Een jaarabonnement kost € 42,75 voor 6 nummers.

Maak kennis met de Volkskrant op tablet De Digitale Editie is de krant van vandaag met de mogelijkheden van digitaal. Geniet van meer beeld, uitleg en inspiratie. Dankzij haarscherpe foto’s, bijzondere video’s en heldere infographics krijgt nieuws de ruimte die het verdient.

Nu 4 weken gratis

COLOFON Redactieadres Witte Singel 103 2313 AA Leiden redactie@opzij.nl Hoofdredacteur Marianne Verhoeven Eindredacteur Noémi Prent Art Director Emmely Pardon Medewerkers Irene Berbee, Asha ten Broeke, Corbino, Carin Gaemers, Marleen Hogendoorn, Felix Huygen, Angela Maas, Annemarie Oster, De Reismeiden, Irene Schoenmacker, Sheila Sitalsing, Fieke Tissink, Paul Tolenaar, Etchica Voorn, Julia Wouters, Renate van der Zee. Directeur/uitgever Hans van Brussel Distributie Aldipress Druk HaboDaCosta COPYRIGHT Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de auteurs of rechthebbenden. De uitgever is niet aansprakelijk voor schade als gevolg van druk- en zetfouten. De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Zij die menen nog zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich wenden tot de uitgever. ABONNEMENTEN Een abonnement wordt tot wederopzegging aangegaan, tenzij anders vermeld. Opzeggingen kunnen UITSLUITEND schriftelijk worden doorgegeven, per post Perfect Groep B.V., Inzake OPZIJ, Karel Doormanweg 41, 3115 JD Schiedam. Of per email naar abonnementen@opzij.nl.

Digitale Editie

Ontdek het op volkskrant.nl/digitale-editie

PERSOONSGEGEVENS We maken u erop attent dat aan ons verstrekte persoonsgegevens zoals naam, (e-mail)adres en telefoonnummers worden opgenomen in het gegevensbestand van Opzij B.V.. Dit bestand is aangemeld bij het College bescherming persoonsgegevens door Opzij B.V., de verantwoordelijke voor uw gegevens. Uw persoonsgegevens worden gebruikt voor onze abonnementenadministratie, voor de uitvoering van met ons gesloten overeenkomsten en om u op de hoogte te houden van interessante informatie en aanbiedingen van producten en diensten, eventueel ook na beëindiging van uw abonnement.

UITGELICHT

FELIX HUYGEN Felix Huygen (1987) is eindredacteur van HP/De Tijd. Verder redigeert en corrigeert hij teksten voor OPZIJ en andere opdrachtgevers. Ook is hij bestuurslid bij de vereniging Beter Onderwijs Nederland, die zich inzet voor – de naam zegt het al – beter onderwijs op alle niveaus, van basisschool tot aan mbo en universiteit. Hierbij maakt hij zich onder meer sterk voor het Nederlands in het hoger onderwijs, dat als voertaal steeds meer verdrongen wordt door het Engels. Ook goede beheersing van het (academisch) Nederlands wordt zo steeds zeldzamer. Tijd om het tij te keren – en het Nederlands, naast het Engels, weer serieus te nemen, op alle niveaus.

PEPPIE In een nummer waar zowel een van de genomineerde titels voor de OPZIJ Literatuurprijs over een kat gaat en we ook nog een mooi interview hebben met de Spaanse documentairemaker Carmen Cobos, die zich sinds ze in Nederland woont verbaast over de omarming van katten als huisdier, wordt het tijd om Peppie voor te stellen. Pep is onze redactiekat. Dat Peppie de eerste zes jaar van z’n leven ernstig last had van epilepsie – waar overigens geen medicijn tegen hielp – bezorgde hem de bijnaam Peppielepsie, maar een liever exemplaar dan dit moet nog geboren worden. Nog nooit een nageltje uitgestoken en verwelkomt ieder redactielid even enthousiast. Van het aaien van een poes word je overigens reuze zen. OPZIJ 2019

PA U L T O L E N

Editorial Marianne Verhoeven

Iets met stroop en azijn

M Neem De Groene op proef en krijg dit boek cadeau! groene.nl/leeslijst 10 weken voor € 18!

ijn moeder – die alweer ruim een jaar geleden overleed – had een heleboel wonderlijke eigenschappen. Een ervan was in willekeurig welke situatie een toepasselijk spreekwoord of gezegde eruit gooien. Als je met zo’n moeder opgroeit, weet je niet beter en kun je je zo opgeven voor Tien voor Taal, een tv-programma waar etymologische uitdrukkingen en begrippen gewaardeerd worden. Maar de nieuwe aanwas had er doorgaans wat meer moeite mee. Zo vroeg mijn man eens: “Kun je ook in je eigen woorden reageren?”

“Ach,” zei ze, “iedere gek z’n gebrek.” Een waarheid als een koe. Nu zie ik tegenwoordig veel gekken langskomen. In de politiek, op social media, langs de lijn. En wat al die gekken gemeen hebben, is dat ze zo boos zijn. Iets wat Maartje Wortel ook is opgevallen − zie haar interview naar aanleiding van de nominatie voor de OPZIJ Literatuurprijs. Maartje: “Ik verwonder me over het feit dat veel mensen die iets willen veranderen

vaak zo kwaad zijn. Waardoor er eigenlijk niets verandert.” Precies, want het probleem met mensen die kwaad zijn, is dat hun oren dichtzitten. Ze staan op zenden en niet op ontvangen. Het kan geen toeval zijn dat Carin Gaemers hierover schrijft in haar column: niet willen of kunnen luisteren, omdat je zo in beslag wordt genomen door je eigen vermeende gelijk. Ik googelde even op ‘cursus leren luisteren’. Eat your heart out! Dat Google het zelf ook niet helemaal snapt, blijkt als ik ‘luisteren voor Dummies’ intik. Dan krijg je Effectief communiceren voor Dummies. Dummies Dat is nou precies níet wat we bedoelen, want dat is een marketingboek met als ongeschreven ondertitel ‘Hoe haal ik m’n gelijk’. Of hoe mijn moeder dat zou hebben verwoord: “Het kwaad loont de meester.” Maar misschien dat Feike Sijbesma, CEO van DSM, hier zijn licht eens over kan laten schijnen. Deze meest invloedrijkste man van Nederland (volgens de Volkskrant) scoort op alle punten van onze feministische meetlat, en snapt dat het bij de basis begint: bij DSM gaan de werknemers op een interne cursus om mannen en vrouwen elkaar beter te laten begrijpen en dus beter te luisteren naar elkaar. M’n moeder had hier vast wel een passend spreekwoord voor gehad. O OPZIJ 2019

24 16

74 70

OPZI

Maatschappij & Wetenschap

PRIJS

SAY WHAT?! NL

KOPSTOOT

SAY WHAT?! WERELD Opmerkelijk nieuws

OPEN DOEK Vrouwelijke scheidsrechters

BOARDROOM

REPORTAGE BUITENLAND Guadeloupe

REPORTAGE Digitale nomaden

Kunst & Cultuur 10

Eind score 7

Mensen 16

24 28

LITERATUUR

COVERINTERVIEW De Tweede Sekse

ZUSTERSCHAP Joyce Sylvester

VAKVROUW Vrouwen in de cockpit

INTERVIEW Veearts Maaike

BOEKEN

FILM/TV

PODIUM

MUSEA

VAN OPZIJ Itâ&#x20AC;&#x2122;s a cats world

DE REISMEIDEN Bonnie Edinburgh

94 88

Columns 05 34 43 47 65 99

EDITORIAL SHEILA SITALSING ANNEMARIE OSTER ETCHICA VOORN ASHA TEN BROEKE CARIN GAEMERS

LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT DSM - CEO Feike Sijbesma 2

Service

MAN OVER VROUW Leopold Witte

03 COLOFON 42+79 ABONNEE WORDEN

OPZIJ 2019

SAY WHAT?!

KOPSTOOT

#Paarse tuinbroek Nog even over het Eurovisie Songfestival. Hebben we eindelijk weer iets te vieren, valt er weer wat te zeuren! De enthousiaste Emma Wortelboer deelde de punten uit namens Nederland en kreeg een hoop stront over zich heen op Twitter. Wij hebben in ieder geval van haar genoten!

Gratis pil PvdA Tweede Kamerlid Lilianne Ploumen wil de pil terug in het basispakket, zodat het anticonceptiemiddel voor alle vrouwen gratis is. Sinds 2011, onder het bewind van Rutte I, is de pil niet meer gratis. Vrouwen zijn jaarlijks zo’n tien tot veertig euro hieraan kwijt. “Ik vind het raar dat we in een land wonen dat voor gelijke rechten is, maar waar vrouwen zelf moeten betalen voor de pil. Niet alle vrouwen kunnen de pil betalen, en het is niet eerlijk dat vrouwen – in de meeste gevallen – alleen voor deze kosten opdraaien,” zei Lilianne Ploumen onlangs in een interview met VICE. En daar kunnen wij het alleen maar heel erg mee eens zijn.

Winnen met de leeuwinnen 7 juni tot 7 juli gaat het WK Vrouwenvoetbal van start in Frankrijk! Onze OranjeLeeuwinnen spelen hun eerste wedstrijd op dinsdag 11 juni. Laten we onze OranjeLeeuwinnen vooral net zo hard toejuichen als het Nederlands mannenelftal. Sla die tompoezen dus vast in en haal de oranje vlaggetjes maar van zolder!

Kijk wie daar op de iconische schouders van onze Hedy zit te glimmen. De campagne Stem op een vrouw heeft het goed gedaan. 8

OPZIJ 2019

Say what?! de wereld

Say what?! de wereld Opmerkelijk nieuws afgelopen maand. Hou voor het actuele nieuws opzij.nl in de gaten en abonneer je op onze nieuwsbrief.

Verenigde Staten

Zorgwekkende taferelen in Amerika, waar de abortuswetgeving in steeds meer staten wordt aangescherpt. Actrice Alyssa Milano ging daarom in protest en riep een seksstaking uit. Ze zegt zelf geen seks meer te hebben tot vrouwen de ‘autonomie over hun lichaam’ terugkrijgen en vraagt anderen aan om hetzelfde te doen.

België

De moord op de Belgische studente Julie Van Espen (23) maakte heel wat los in België. Meer dan 15.000 mensen namen deel aan een stille protestmars in Antwerpen. Met de protestmars werd een stem gegeven aan de slachtoffers en het signaal afgegeven dat seksueel geweld (tegen vrouwen) niet langer genegeerd kan worden.

Frankrijk

Duitsland

Het filmfestival in Cannes kon opnieuw rekenen op kritiek. Vrouwen eisten vorig meer gelijkheid en erkenning. Het festival beloofde beterschap en stelde dit jaar o.a. een hotline in voor seksuele intimidatie en bood kinderopvang aan. Ondanks deze stappen bleef ontevredenheid overheersen, onder meer omdat een omstreden mannelijke regisseur de ereprijs Palm d’Or in ontvangst mocht nemen.

India

Taiwan

Een mijlpaal in Azië: het eerste homohuwelijk is voltrokken, en wel in Taiwan. Het parlement van Taiwan legaliseerde het homohuwelijk. Daarmee is het land een mooi voorbeeld voor de rest van het continent. Taiwan staat bekend als een van de meest LHBTI+vriendelijke plekken in Azië.

Brazilië

Een positieve stap voor LHBTI+rechten. Het hooggerechtshof wil discriminatie van homo’s en transgenders gelijkstellen aan racisme. Wie discrimineert, riskeert een maximumstraf van vijf jaar. Het besluit wordt door zes van de elf opperrechters gesteund, een meerderheid. Het besluit is vanaf juni van kracht.

“We hebben geen ballen, maar weten wel wat ermee moeten doen.” Het Duitse vrouwenvoetbalteam DFB Frauen ging aan de vooravond van het WK (7 juni – 7 juli) viraal met een ijzersterk campagnefilmpje. In de video wordt aandacht gevraagd voor de positie van vrouwen in de voetbalwereld. Het team werd maar liefst acht keer Europees kampioen.

De Indiase sprintster Dutee Chand maakte bekend dat ze al vijf jaar een relatie heeft met een vrouw uit haar dorp. Aanleiding voor haar om uit de kast te komen was een recente uitspraak van het Indiase hooggerechtshof, waarin een eind werd gemaakt aan een wet die seks tussen mensen van hetzelfde geslacht strafbaar stelde. Als eerste openlijk homoseksuele atleet zet Chand een mooi voorbeeld.

Groot‒Brittannië

De Britse premier Theresa May treedt na drie jaar als premier van het Verenigd Koninkrijk af. Belangrijke aanleiding voor haar om op te stappen was het feit dat haar Brexit-akkoord niet ondersteund werd door het parlement. In een emotionele verklaring bij Downing Street benadrukte ze dat ze het de grootste eer van haar leven vond om te dienen als tweede vrouwelijke premier. OPZIJ 2019

Open doek

de vrouw met het

fluitje

EN 22 MANNEN DE BAAS

Fluitende vrouwen, ze zijn schaars in de voetbalwereld. Nederland heeft welgeteld nul betaalde vrouwelijke scheidsrechters – al is er een aantal dames hard op weg. Op semiprofessioneel niveau lijkt het aantal vrouwelijke scheidsrechters langzaamaan te groeien. Eén voorbeeld daarvan is scheidsrechter Vivian Peeters (37), die gedurende haar loopbaan wel vaker ‘de eerste vrouw die’ was. Een harde werker, een wegbereider en vooral een vrouw met liefde voor haar ambacht. D O O R N OÉ MI P R E N T B EEL D K N V B ME D I A

ertel, wat is de magie van het scheidsen? “Als scheidsrechter sta je precies midden in het spel. Je bent altijd op de juiste plek, je staat er dicht op. Je kunt je nog zo goed voorbereiden op een wedstrijd, maar het is altijd anders. De bal is simpelweg rond en kan alle kanten op. “Ook het omgaan met spelers vind ik leuk. Ik voel me meestal serieus genomen op het veld. Een enkele keer wordt er raar gekeken omdat ze nog nooit een vrouw een wedstrijd hebben zien fluiten. Het wordt steeds normaler. Je ziet overal dat vrouwen zich meer laten zien.” Waar kwam die wens om scheidsrechter te worden vandaan? “In de straat waar ik woonde, stonden tien huizen, waarvan in drie huizen een scheidsrechter woonde. Eén ervan was mijn vader. Toen ik veertien was, heb ik met een paar jongens een cursus gevolgd en ben ik jeugdscheidsrechter geworden bij de plaatselijke voetbalvereniging SV Kronenberg. Van daaruit ben ik doorgestroomd naar de senioren – dan fluit je wedstrijden van mensen die jouw opa kunnen zijn. Het volgende stapje omhoog is fluiten bij teams bestaande uit mannen die net uit de kroeg komen rollen. Daarna mag je de ‘gewone’ elftallen fluiten. “Ik was de eerste vrouwelijke scheidsrechter die in Limburg ging fluiten op het hoogste amateurniveau, 12

hoofdzakelijk bij het mannenvoetbal. Door sommige mensen werd gereageerd: huh, kan dat?! Toen de topklasse werd opgericht, werd ik door de KNVB daarvoor voorgedragen. Maar mijn district Limburg besloot: Vivian gaat niet naar de topklasse. Vervolgens heb ik hen gebeld en gevraagd om de reden. Ik zou niet representatief genoeg zijn, niet gemotiveerd genoeg. Maar ik kon me niet in die redenen vinden. Ik vermoed dat er iets anders achter zat. Een jaar later ben ik op basis van mijn prestaties alsnog gepromoveerd naar de topklasse – ook daar was ik de eerste vrouwelijke scheidsrechter.” Een mooie carrière zo in vogelvlucht, maar niet zonder slag of stoot dus. “De KNVB werd eens gebeld met de vraag waarom zij een vrouwelijke scheidsrechter hadden neergezet bij een wedstrijd, ze doelden op mij. Dat waren waarschijnlijk mannen met een conservatieve denkwijze. Ik vond het een superleuke wedstrijd om te fluiten. Na afloop kwam een bestuurslid naar mij toe en zei: ‘Voor de wedstrijd dacht ik: hoe kunnen ze dit meisje op de wedstrijd zetten? Later dacht ik: dit hebben ze goed gedaan.’ “Normaliter hebben scheidsrechters een eigen kleedruimte. Wij vrouwelijke scheidsrechters hebben ons moeten omkleden in voorraadhokken, sauna’s en noem het maar op. Er werd vrijwel niets voor ons geregeld. Bij voetbalvereniging UDI’19 hebben ze de kleedlokalen aangepast na mijn bezoek als scheidsrechter, zodat de

Meer scheidsrechters in de (top)sport, dat is het doel van de campagne #ZIJFLUITTOP. Het NOC*NSF probeert samen met de sportbonden op een actieve manier vrouwen te enthousiasmeren voor het scheidsrechtersvak. Niet alleen in de voetbalwereld, maar bijvoorbeeld ook bij handbal, hockey, korfbal, basketbal, volleybal en in de zwemsport ontbreekt het aan voldoende vrouwelijke scheidsrechters. Concreet houdt de campagne in dat er maandelijks bijeenkomsten worden georganiseerd die gericht zijn op vrouwelijk fluitpotentieel. Op verenigingsniveau laat het initiatief zo zien dat fluiten een interessante en plezierige bezigheid is.

OPZIJ 2019

Open doek

Open doek volgende vrouwelijke scheidsrechters zich gemakkelijker kunnen omkleden. De KNVB denkt ook serieus met ons mee. In 2008 wisten ze nog niet wat ze met dames aan moesten bij hun Talententraject Betaald Voetbal. Een andere vrouw en ik mochten het eerste jaar eigenlijk alleen voor spek en bonen meedoen. Na een jaar te hebben deelgenomen, zagen ze dat we toch wel goed waren.” Dankzij dit ontwikkeltraject krijgen vrouwen steeds meer kennis van hoe te trainen,

voor verschillende sporten. Vrouwelijke scheidsrechters geven in dit kader bijvoorbeeld lezingen bij clubs. Twee jaar terug, toen ik zwanger was, heb ik een lezing gegeven voorafgaand aan de wedstrijd van het Nederlands elftal in het Philips Stadion. Die lezing was bedoeld voor vrouwen die met topsport te maken hebben, op welke manier dan ook. Als vrouwelijke scheidsrechter proberen we bij te dragen aan positieve beeldvorming.” Heb je daar nog een voorbeeld van? “Het filmpje van het Duitse vrouwenvoetbalteam, DFB Frauen, vloog recentelijk over het internet. Daarin vroeg het team op ludieke wijze aandacht voor de achtergestelde

‘Normaliter hebben scheidsrechters een eigen kleedruimte. Wij vrouwelijke scheidsrechters hebben ons moeten omkleden in voorraadhokken, sauna’s en noem het maar op.’ over voeding en mentale coaching. We worden goed begeleid en trainen een keer per week in Zeist bij de KNVB. “Een ander voorbeeld waarbij er echt iets verbeterd is voor vrouwen is de FIFA-badge. Deze badge is heel eervol en wordt jaarlijks uitgereikt. Voorheen was die alleen voor mannen uit het betaald voetbal. Inmiddels maken vrouwen er ook kans op en worden ze uitgenodigd voor de uitreiking.” Je moet veel trainen als semiprof, maar ontvangt geen salaris. “Scheidsen is officieel geen baan. Het is – tussen aanhalingstekens – een hobby. Daarom geef ik les in het praktijkonderwijs. Tot voor kort werkte ik vijf dagen per week, maar ik ben bewust een dag minder gaan werken om me meer te kunnen focussen op het scheidsen. Dat had ik eerder moeten doen!” Hoe komt het dat er zo weinig vrouwelijke aanwas is? “We hebben meer zichtbare rolmodellen nodig en natuurlijk is positieve beeldvorming belangrijk. Als er iets over scheidsrechters in de krant komt, is het vaak negatief. “Er is een initiatief dat heet #zijfluittop. Doel van die campagne is meer vrouwelijke scheidsrechters werven 14

Zoeken jullie elkaar op als vrouwelijke scheidsrechters? Er zijn weleens bijeenkomsten in het kader van het ontwikkeltraject. Dan bespreken we ook uitdagingen, zoals de balans tussen werk en privéleven. Het is heel fijn om ervaringen uit te wisselen met elkaar. Qua scheidsen zitten we allemaal op hetzelfde niveau. We bespreken en bekijken bijvoorbeeld ook wedstrijden met elkaar.”

Voor dit interview moest je een oppas regelen, je hebt vorig jaar een kleintje gekregen. “Ik krijg vanuit de KNVB echt alle medewerking. Mijn herstel ging niet zoals ik gedacht had, het verliep vrij moeizaam. Gelukkig geeft de KNVB me alle tijd om terug te komen. Ze hebben een speciaal trainingsprogramma voor me opgesteld om mijn terugkeer te bespoedigen. Daar werk ik momenteel hard aan.”

Is scheidsen op professioneel niveau nog haalbaar voor jou? “Voor mij is het te laat. Ik ben nu 37 en word 38 in september. De fysieke eisen zijn voor mannen al best pittig om te halen. Ik kan sowieso niet meer aan die eisen voldoen.”

‘Scheidsen is officieel geen baan. Het is – tussen aanhalingstekens – een hobby.’

OPKOMEND FLUITTALENT

positie van vrouwen in de voetbalwereld. “Laatst is de jonge Nederlandse scheidsrechter Shona Shukrula bij FOX Sports geweest. Daar vertelde ze over haar carrière als scheidsrechter en hoe ze die combineert met haar werkzaamheden als officier van justitie. Dat zijn positieve items. Ik ben ook eens door SBS6 gevolgd. Het is belangrijk jezelf te laten zien, met name op sociale media. Ik hoef zelf eigenlijk niet zo nodig met mijn gezicht voorop te staan, maar misschien zou ik het wel vaker moeten doen.” Wat vind je van de OranjeLeeuwinnen? “Als je ziet hoe het EK twee jaar geleden leefde en hoe vol de stadions nu nog zitten, dat is echt fantastisch. Ook petje af voor het team zelf en alles eromheen. Die voetbalsters hebben ook bijgedragen aan de bekendheid door te vloggen, online zichtbaar te zijn. Zichzelf naast het voetballen in de kijker gezet.” Terug naar het scheidsrechtersvak. Er zijn dus steeds meer vrouwelijke scheidsrechters, maar vooralsnog zijn deze semiprofessioneel – en krijgen zij dus geen volledig salaris. “Klopt, er zijn op dit moment nog steeds niet veel vrouwen die aan de eisen van een professionele scheidsrechter voldoen. Ik denk dat als er eerder zo’n ontwikkeltraject was geweest, meer vrouwen aan het fluiten geweest zouden zijn. Het probleem is dat we dit als semiprofessionele scheidsrechters allemaal ‘erbij’ doen. Terwijl je vier tot vijf keer in de week moet trainen. Ik ken veel vrouwen die fulltime ernaast werken. De KNVB is wel aan het kijken hoe ze dit kunnen verbeteren – hetzelfde geldt trouwens voor mannen die op semiprofessioneel niveau scheidsen.

Shona Shukrula

Franca Overtoom

(27) startte haar carrière als voetballer bij AFC’34 in Alkmaar. Ze stroomde door in de rol van clubscheidsrechter en trad toe tot het talententraject van de KNVB. “Ik moet eerst vlieguren maken, me staande houden bij steeds moeilijkere wedstrijden, op een steeds hoger niveau,” zei het jonge talent recentelijk tegen NOS. Ze maakt een goede kans om door te stromen naar de categorie professionele scheidsrechter.

(26) is sinds 2012 assistent-scheidsrechter in het Nederlands profvoetbal bij mannen. Haar studie tandheelkunde doet ze ernaast. Ze debuteerde onlangs in het betaalde voetbal. “Het draait om kwaliteit, ik ben niet uitgekozen omdat ik toevallig een vrouw ben. Maar speciaal is het natuurlijk wel,” reageerde de scheidsrechter bij de KNVB op haar bijzondere promotie. OPZIJ 2019

Coverinterview

DE TWEEDE SEKSE

Relatie beheer â&#x20AC;&#x153;Je wordt niet als vrouw geboren, je wordt vrouw gemaakt.â&#x20AC;? Wie kent ze niet, deze beroemde woorden van de Franse filosofe Simone de Beauvoir. Het is dit jaar zeventig jaar geleden dat het boek De Tweede Sekse uitkwam. OPZIJ discussieert in een reeks rondetafelgesprekken met prominente Nederlandse vrouwen over de impact van het boek. Met deze week een gesprek over vrouwen en relaties. D O O R IR E N E S CH OE N MA C K E R B E E LD PA U L T OL E N A A R L OC AT IE D E K L E IN E K OM E D IE A M S T E R D A M M E T D AN K AAN VIVIE N N E Y P MA

Coverinterview

wee uur voordat het interview plaats zou vinden in de Kleine Komedie in Amsterdam zegt actrice en schrijfster Nazmiye Oral af. Spit: het schoot ineens in haar rug. Een treinreis zou op deze manier wel heel lastig zijn, dus helaas ging ze het niet redden. Oei, zegt documentairemaker en activist Sunny Bergman, dat betekent: een tafel met alleen witte vrouwen, want ook actrice en schrijfster Isa Hoes is te gast, evenals schrijfster Elke Geurts. En ze had zich voorgenomen dat niet meer te doen. Maar vooruit, overmacht, dus ze blijft.

‘Ik vond het af en toe wel moeilijk om monogaam te zijn in mijn huwelijk. Dat komt ook omdat wij acteurs een raar vak hebben.’ Wie aan Simone de Beauvoir denkt, denkt aan haar polyamoreuze verhouding met Jean-Paul Sartre. De Beauvoir wilde niet trouwen en hield er evenals Sartre talloze liefdesaffaires op na: ze was bang haar onafhankelijkheid te verliezen. Ook in de huidige tijd is er weer veel ruimte voor verschillende soorten relaties en staat polyamorie weer in de schijnwerpers. Hoe kijken jullie hiernaar? Elke: “Ik begeef me pas net weer op de relatiemarkt na mijn scheiding. En dus ben ik hard aan het nadenken hoe ik het nu wil met relaties. Ik heb heel lang in een monogame relatie gezeten en vond dat prima. Nu begin ik na te denken, wat wil ik eigenlijk? Wat is vrijheid binnen een relatie? Ga ik straks weer zo’n strak regime in? Als ik weer iemand heb, moet ik daar dan weer mee naar feestjes? Want daar heb ik eigenlijk geen zin in.” Sunny: “Was je eigenlijk gaan scheiden omdat je man was vreemdgegaan?” Elke: “Nee, we gingen scheiden omdat mijn man niet meer wilde en hij niet meer van mij hield. Pas later is gebleken dat hij al een poos een ander had. Dus zo monogaam was ons huwelijk achteraf niet. Tenminste, vanuit mij wel, maar vanuit hem niet.” Sunny: “Damn.” Isa: “Ben je in die afgelopen jaren mannen tegengekomen waarvan je dacht, oei, dat doen we dus niet, want dat is niet de afspraak?” Elke: “Nee, ik had die knop uitgezet. Ik was getrouwd. Heel saai allemaal.” Sunny: “Ik interviewde voor mijn documentaire Sletvrees de seksuoloog Marta Meana. Zij had de theorie dat wij vrouwen vooral opgewonden worden als we worden begeerd. Omdat we geleerd hebben onszelf als seksueel object te zien door de mannelijke blik, de male gaze. Dus op 18

Coverinterview het moment dat we niet meer worden begeerd, valt dat seksuele deel bij ons ook een beetje weg.” Elke: “Het viel al heel lang weg, ja. Ik dacht, ik ben daar gewoon niet meer in geïnteresseerd.” Sunny: “Dat is ook waarom bij vrouwen in lange relaties vaak de seks ook een beetje doodvalt.” Isa: “Waarom is dat zo?” Sunny: “Volgens de theorie van Marta Meana: omdat vrouwen die spanning nodig hebben, omdat ze zich begeerd willen voelen.” Isa: “Maar waarom zoeken ze dat dan niet gewoon op? Ik ben misschien wat mannelijker, want ik ga er wél naar op zoek. Ik vond het af en toe wel moeilijk om monogaam te zijn in mijn huwelijk. Dat komt ook omdat wij acteurs een raar vak hebben. Je wordt vaak gecast als liefdeskoppel en dan moet er wel een soort spanning zijn tussen dat tweetal. Het komt bijna nooit voor dat acteurs denken, getsie, moet ik dáár mee spelen dat ik verliefd ben. Ik denk dat er ook veel affaires zijn in de theater- en televisiewereld, maar wel allemaal in het geheim.” Elke: “Ja, en dat geheimzinnige, dat vind ik zo ontzettend stom.” Isa: “Na Antonie (Kamerling, overleden in 2010 – red.) was ik met een heel jong iemand. Ik was 47 en hij nog niet eens 30. Ik vond dat we niets hoefden vast te leggen, zoals ik met Antonie uiteindelijk wel had gedaan in onze lange relatie van achttien jaar. Waarom moet één man eigenlijk aan alles voldoen? Dat kan helemaal niet.” Sunny: “Precies. Zoals je dat ook met vriendinnen doet: met de ene ga je tot diep in de nacht uit en met de ander heb je fijne filosofische gesprekken. Mijn partner en ik hebben gemerkt dat we niet altijd monogaam zijn. Er is dus ook weleens wat gebeurd. We hebben afgesproken dat we daar eerlijk over zijn. Ik vind het zelf ingewikkeld om te denken dat je nooit meer met een ander kan: ik heb een groot hart. Er zijn zoveel leuke mensen, mannen, vrouwen. Je hoeft niet altijd iets met die seksuele spanning te doen, maar het kan zeker fungeren als iets wat je doet opleven. Als ik nu hoor dat mensen het uitmaken omdat iemand eens een keer is vreemdgegaan, vind ik dat zo overdreven. Hoewel, een langere geheime affaire zoals bij Elke is weer wat anders.” Elke: “Ik kon die affaire ergens wel begrijpen en vond het uiteindelijk helemaal niet zo erg, alleen het liegen is vervelend. Als ik Sunny hoor praten, dan denk ik, ja, zo is het ook eigenlijk. Ik heb ook geen zin om me weer voor eeuwig vast te leggen en dat eventueel opnieuw te verliezen. Zulke gedachtes had ik eerst nooit. Er keek niemand naar me, of ik had er geen oog voor: ik was niet met de liefde bezig.”

Isa Hoes (1967) is actrice en schrijver. Ze heeft twee kinderen en woont in Amsterdam. In 2010 maakte haar man Antonie Kamerling een eind aan zijn leven, waar ze het boek Toen ik je zag over schreef. Ook schreef ze samen met actrice Medina Schuurman Te Lijf, een persoonlijk boek over ouder worden. Een thema waarmee beide actrices ook het theater in zijn gegaan.

Een citaat. “Het woord liefde heeft voor de beide geslachten beslist niet dezelfde betekenis en is daardoor een bron van ernstige misverstanden die hen scheiden. Heel terecht heeft Byron opgemerkt dat de liefde in het leven van de man een op zichzelf staande factor is, terwijl het voor OPZIJ 2019

Coverinterview

de vrouw haar hele bestaan is.” Elke: “Toen mijn man na 24 jaar wegging viel mijn gezin uit elkaar. En tot mijn stomme verbazing was ik heel iemand anders dan ik dacht dat ik was. Want ik vond ons ook behoorlijk saai, eigenlijk. Ik dacht, dat is gewoon het leven, vrij saai. Maar toen ging hij weg en wilde hij me niet meer, en ik ontpopte mij als een soort waanzinnig persoon die alles deed om hem terug te krijgen. Een boek schrijven, columns, alleen maar: hem. Maar dat is geen liefde. Mijn hele bestaan kantelde en dat wilde ik niet, het plaatje van het gezin moest intact blijven.” Isa: “Dat is misschien wel wat die uitspraak betekent: vrouwen blijven vaak hangen in een huwelijk of relatie, onder meer vanwege het gezin. Een man denkt gewoon, ik ga weg.” Elke: “Ja, precies. Ik dacht alleen maar, ik móet hem terugkrijgen, ik moet hem terug dat plaatje in duwen, en toen later bleek dat er nog een vrouw was, dacht ik: oké, dan doe je die vrouw erbij, dat is ook goed, als je maar hier blijft want mijn hele bestaan zou weg zijn als hij weg is en dan kan ik niet meer leven.” Sunny: “En nu?” Elke: “Ja, nu ben ik natuurlijk er veel beter uit gekomen, precies wat je altijd hoort. Ik denk dat het voor mij heel goed heeft uitgepakt, ik blijk het heel goed alleen te kunnen. Veel beter eigenlijk. Ik ben leuker. Mijn dochters hebben ook een leukere moeder.” Sunny: “Vrouwen zijn van oudsher gesocialiseerd om hun bestaan op te hangen aan een gezinsleven. Hoewel dat nu wel veel minder gebeurt.” Isa: “Ik denk dat heel veel vrouwen dat nog wel doen.” Sunny: “Ik denk zelfs, het is een beetje lullig om te zeggen, dat mijn werk op een hogere plaats staat dan mijn gezin. Als in: werk neemt een groter deel van mijn hersenen in. De kinderen zijn nu ook ouder natuurlijk, ze hebben me minder nodig dan vroeger toen ze nog klein en zo lichamelijk dichtbij waren. Die periode mis ik soms wel. Het percentage vrouwelijke kostwinners is hoe dan ook heel klein. Dus zo geëmancipeerd is Nederland helemaal niet.” Isa: “Wel is het zo dat door het hoge percentage scheidingen en het feit dat we allemaal ouder worden, vrouwen nog een hele lange tweede helft hebben. We staan veel meer midden in het leven dan vrouwen vroeger.” Sunny: “Toch kiezen veel vrouwen nog voor een man met een hogere status en die meer geld verdient dan zijzelf. Dan val je sneller in die valkuil dat je als vrouw minder gaat werken als er kinderen komen. Ik vond status en geld niet belangrijk, ik wilde graag een creatieve man, eentje die handig is. Ik vind het wel sexy als een man muzikant is, of iets met z’n handen kan. Grappig is dat mijn partner

veel sjans in zijn fietsenwinkel heeft: van IJburg-moeders die hun eigen kantoorman saai vinden...” “Bijna alle vrouwen hebben eenmaal gedroomd van de grote liefde. Uit naam van de glorie waarmee zij het voorhoofd van de geliefde omkranst, ontzegt en verbiedt de verliefde vrouw de geliefde elke zwakheid. [...] Maar mannen zijn eigenlijk maar armzalige schepselen. Het zouden geen dwergen lijken als men van hen niet vroeg reuzen te zijn.” Elke: “Dit geldt voor iedereen denk ik, niet alleen voor vrouwen. We maken allemaal onze eigen werkelijkheid. Dat beeld wat we van iemand maken klopt niet, want niemand voldoet daar ooit volledig aan.” Sunny: “Sommige mannen vinden het ook verschrikkelijk als hun geïdealiseerde vrouw blijkt te poepen, toch? Maar het idee dat wij vrouwen een man nodig hebben voor onze redding, dat is er wel heel erg ingepeperd.” Isa: “Achterop dat paard moeten we, met de prins, in galop. Ik had zulke fantasieën eigenlijk ook nooit. Antonie vroeg me na ruim zeven jaar ten huwelijk. Ik zei wel ja, met daarachteraan gelijk de vraag, waarom?! Wel vond ik het aanzoek leuk en romantisch, want romantisch ben ik wel. Op het moment dat we echt gingen trouwen, daar in Venetië, was ik overigens plots heel emotioneel. We stonden daar in het stadhuis, keken elkaar aan en dachten beiden: mijn god, dit is toch wel heel echt ineens. Dat krijg je met twee acteurs – die denken: we zitten gewoon in een film.” Elke: “Wij zijn ook puur vanwege praktische redenen getrouwd. Ons kind was al één en dus trouwden we op een maandag bij het postkantoor. Maar het ja zeggen deed mij ook meer dan ik dacht. Ik zeg nooit ja, daarom. En ik moest nu echt ja zeggen, dus dat was nogal wat.”

Sunny Bergman (1972) is documentairemaker, programmamaker, schrijver en activiste. Ze is bekend van haar documentaires Sletvrees, Beperkt Houdbaar, Zwart als Roet en Man Made. Ze heeft twee kinderen en woont met haar partner in Amsterdam.

‘Sommige mannen vinden het ook verschrikkelijk als hun geïdealiseerde vrouw blijkt te poepen, toch?’

Behalve om haar polyamoreuze relatie is Simone de Beauvoir natuurlijk het meest bekend vanwege haar uitspraak dat je niet als vrouw wordt geboren, maar vrouw wordt gemaakt. Wat betekent vrouw-zijn en vrouwelijkheid voor jullie? Sunny: “Ik denk dat het heel erg klopt wat De Beauvoir zegt. Er zijn zoveel verschillende culturen in de wereld, met elk een eigen definitie van vrouwelijkheid. Het is dus een sociaal construct. Ik herinner me dat ik eens in een yogaklasje zat, en de juf zei dat we in contact moesten proberen te komen met onze vrouwelijke kant. En ik wist oprecht niet wat dat was, ging allerlei rijtjes af in mijn hoofd: is borstvoeding geven of met je heupen draaien de kern van vrouwelijkheid? Ik kwam er niet uit.” Elke: “Ik heb de neiging om die vrouwelijke kant ook een beetje vervelend te vinden. Ik versta er iets zeurderigs onder.” OPZIJ 2019

Coverinterview

Isa: “Toen Merlijn geboren werd en daar zo lag, dacht ik, o mijn god, voor dat lieve schepsel moet ik nu mijn hele leven zorgen. Ik wilde ook werken maar dacht, dat kan natuurlijk helemaal niet meer, ik moet nu een schort om en in een grote pan soep gaan roeren. Absurd natuurlijk, maar dat soort beelden krijg je toch bijna automatisch je hele leven al opgedrongen.” Sunny: “En, heb je vaak soep gemaakt?” Isa: “Nee. En toch moest ik huilen. Antonie zei, waarom huil je? We doen dit fifty fifty. Maar je wilt niet weten hoeveel vriendinnen ik heb bij wie de man werkt en de vrouwen een oppas regelen als ze ook wat willen doen.” Sunny: “Ik snap niet dat die vrouwen dat pikken.” Isa: “Ik snap dat ook niet. Het zijn nog eens slimme vrouwen ook.” Sunny: “Als ik verliefd ben, voel ik me wel ineens zogenaamd vrouwelijk. Dan wil ik hem graag pijpen, of een ontbijtje voor hem maken. Een bepaalde zorgzaamheid, maar dat kunnen mannen natuurlijk net zo goed hebben. In het contact met een man zie je wel ineens wat er anders is aan jezelf. Maar om dat nu als wezenlijk kenmerk aan te wijzen, zus en zo maakt me vrouw... Nee. Het probleem is dat vrouwelijkheid ook vaak gekoppeld wordt aan schoonheid, en dat is iets wat je kunt verliezen. Daarom zijn we ook zo vatbaar voor dat schoonheidsideaal, omdat het als wezenlijk kenmerk van vrouwelijkheid wordt gezien.” Elke: “Ik zou nooit een rokje of een jurk aantrekken. Ondanks dat ik ben opgegroeid in een gezin waar mijn moeder kostwinner was, heb ik wel meegekregen dat de vrouw minder is en op de tweede plaats staat. Mijn moeder had liever een jongetje gehad. Een jongen zijn is beter, wist ik. Ik las vroeger ook geen vrouwelijke schrijvers, die vond ik er minder toe doen. Dat doe ik nu wel hoor. Ik won ooit een prijs in Australië met een stuk dat heel vrouwelijk zou zijn. Esther Gerritsen was mijn klasgenootje en zij kreeg dat commentaar niet. Oftewel, in mijn optiek had zij iets goeds gemaakt en was mijn stuk toch een stuk minder. Ik dacht: fuck, ben ik weer die vrouwelijke schrijver.”

sexy. Ik val dus blijkbaar op masculiene vrouwen.” Isa: “O ja, dat snap ik wel.” Sunny: “Ik heb me heel vaak de tweede sekse gevoeld. Vanaf dat ik ging werken ongeveer; dat is wel vrij laat, ja. Ik kom uit een feministisch nest en ik kon goed leren, dus op school voelde ik me niet onder doen. Maar als volwassen vrouw die zich publiekelijk uitspreekt over feministische en antiracistische onderwerpen word ik vandaag de dag intens gehaat. Niet alleen ik hoor, kijk maar naar Femke Halsema. Of Sylvana Simons, Fatima Elatik, Soundos. Die drie zijn vriendinnen van me. We hebben ons inmiddels verenigd in een gehatevrouwenclub.” Isa: “Waarom zitten wij daar niet bij? Nou ja, ik ben een soort nationale knuffel, ik kan in de ogen van mensen niet snel iets verkeerds doen.” Sunny: “Stella Bergsma zit er ook in, maar die wordt helemaal niet zoveel gehaat. Daar pesten we haar mee. Haha.” Elke: “Het lijkt me ergens heel fijn om een gehate vrouw te zijn.”

Elke Geurts (1973) is schrijver en schrijft onder meer columns in Trouw. Over het uiteenvallen van haar gezin schreef ze de roman Ik nog wel van jou. Ze heeft twee dochters en woont in Amsterdam.

“De traditionele bestemming die de gemeenschap voor de vrouw heeft weggelegd is het huwelijk.” Geldt dit nog steeds? Elke: “Ik hoor vaak om me heen: o gelukkig, ze heeft weer een vriend. Dan zegt mijn moeder bijvoorbeeld dat mijn familie het zó fijn voor me vindt dat ik weer onder de pannen ben. Dat maakt me boos.” Isa: “Onze generatie voelt dat ook heel anders. Wij hebben in principe geen man meer nodig. Dat is ook wel heel eng voor sommigen. Toen ik met Antonie was, flirtte ik vrij gemakkelijk. Dat was prima, want ik was

‘Ik las vroeger ook geen vrouwelijke schrijvers, die vond ik er minder toe doen. Dat doe ik nu wel hoor.’

Was er ooit een moment dat jullie je ‘de tweede sekse’ voelden? Wanneer was dat? Kun je de eerste keer dat je je zo voelde nog herinneren? Isa: “Weet je dat ik het heel vaak voel? Bijvoorbeeld bij hoe mannen zitten. Mannen zitten vaak wijdbeens en daar voel ik het al aan: ik verbaas me over de ruimte die je durft in te nemen als man. Wij vrouwen doen dat niet.” Elke: “Het zit inderdaad in dat soort kleine dingen.” Sunny: “Ik ging onlangs naar het toneelstuk Het temmen van de feeks, wat oorspronkelijk een heel seksistisch stuk is, maar waar nu onder regie van Nina Spijkers de vrouwen de mannenrollen speelden en andersom. En grappig genoeg was inderdaad een van de dingen dat vrouwen ook wijdbeens gingen zitten. Ik vond ze gelijk 22

toch met Antonie. Het huwelijk fungeerde als een soort beschermlaag. Maar na zijn overlijden vond ik flirten ineens ingewikkeld. Ik dacht, stel je voor dat de man in kwestie iets wil. Of denkt dat ik iets wil. Terwijl ik van nature heel aanhankelijk en lichamelijk ben. Ik was bang dat ik niet meer van zo’n man af kon komen. Dat leek me heel vervelend. Ik ben daarom ook een beetje dichtgegaan, denk ik.” Elke: “Ze denken ook, die Isa moet snel weer aan de man.” Sunny: “Terwijl, wat is er nu eigenlijk zo erg aan afgewezen worden?” Elke: “Niemand vindt dat leuk. Voor de mens is het een van de meest ellendige dingen. Maar waarom dat zo is? Dat weet ik eigenlijk niet.” O OPZIJ 2019

Zusterschap

zichtbaar

Joyce Sylvester (1965 is een pionier. Haar hele carrière is ze al de eerste zwarte vrouw in die functie. Sinds 2016 is ze Substituut Nationale Ombudsman. Eerder was ze als burgemeester van Naarden en Anna Paulowna de eerste zwarte vrouw met een ambtsketen. Twaalf jaar lang was ze senator voor de PvdA. En overal waar ze zit werkt ze zich ‘te pletter’ om de weg vrij te banen voor vrouwen die, zoals ze het zelf zegt 'eruitzien zoals ik'. Met OPZIJ spreekt ze over de rol die zusterschap daarbij voor haar speelt. DOOR J UL I A W OUT ER S BEEL D AR EN DA OOMEN

at betekent zusterschap voor jou persoonlijk? “Het woord zusterschap geeft mij een blij en warm gevoel. Het staat voor geborgenheid en je kwetsbaar kunnen opstellen. Elkaar helpen door dik en dun. Elkaars talenten zien en elkaar daarin verder helpen. “Ik heb drie zussen en we hebben een hechte band. Wij hebben van onze ouders alle ruimte gekregen en zijn hele verschillende dingen gaan doen. Dat vind ik mooi. Je hebt die strakke band met elkaar waarin toch ruimte en respect is zodat iedereen kan doen wat zij te doen heeft in het leven.” Op welke manier denk je dat zo’n meidengezin jou gevormd heeft? “Meiden kijken ontzettend kritisch naar elkaar. Ik denk dat ik daardoor wel een stapje harder heb gelopen. Ik was thuis de oudste en een echte moederkloek. Ik moest altijd op ze passen en als er iets met hén

gebeurde, kreeg ík op mijn flikker. “Mijn zussen zijn een grote steun voor mij. Ik heb in 1992 een ernstig ongeluk gehad (Sylvester raakte zwaargewond tijdens een treinramp waarbij vijf passagiers om het leven kwamen - red). Ik had nooit zo goed kunnen herstellen zonder hun hulp. Maar ook de grapjes die je nu nog maakt over wat er vroeger is gebeurd, die specifieke humor, je hoeft maar naar elkaar te kijken en je kan lachen.” Wat heeft zusterschap in je carrière betekent? “Dat vrouwen elkaar verder helpen. Dat je aan elkaar denkt als er ergens een functie vrijkomt. Zusterschap is ook door dik en dun. Als ik merk dat een vrouw in de problemen zit en iemand komt bij me roddelen, doe ik daar niet aan mee.” Heb je aan het begin van je carrière zusterschap ervaren van vrouwen met wie je werkte? “Ik weet nog dat ik op het Amsterdamse stadhuis werkte als bestuursassistent. Marjanne Sint was toen gemeentesecretaris. Ze zei: ‘Je ziet er altijd heel sportief uit maar in een jasje ben je iemand’. Ik leerde van haar hoe je je als vrouw kunt presenteren. Dat vond ik mooi want ze had ook niks kunnen zeggen.” Op welk moment ontbrak het aan zusterschap? “In de Eerste Kamer ben ik weleens in een concurrentiepositie geweest met een andere vrouw. OPZIJ 2019

Zusterschap

Ik wilde met haar overleggen: ‘Wat zullen we doen, hoe sluiten wij de rijen zodat we ons niet tegen elkaar uit laten spelen’. Maar zij ging vol voor zichzelf. Daar heb ik ook van geleerd, er zijn momenten dat je dat ook moet doen. Maar ik blijf dat moeilijk vinden omdat het dan een win-lose wordt, terwijl er toch ook wel een win-win te bereiken was.”

extra. Ik wil absoluut niet dat er gezegd wordt: ‘Zie je wel, ‘ze’ kunnen het niet’.” Dat lijkt me een zware last op je schouders. “Ik heb het eerder ervaren als een extra uitdaging. Als kind dacht ik altijd al: als iemand het kan, dan ben ik het.

‘Als ik merk dat een vrouw in de problemen zit en iemand komt bij me roddelen, doe ik daar niet aan mee’

Heb je ook broederschap van mannen in je carrière ervaren? “Mijn promotor Hendrik Jan de Ru heeft me na mijn ongeluk fantastisch begeleid. Hij heeft me gestimuleerd serieus te kijken naar het Eerste Kamerlidmaatschap. Harry Borghouts, destijds Commissaris van de Koningin in Noord-Holland, heeft me ook echt een push gegeven. ‘Burgemeester zijn, dat kan jij!’ zei hij. Het was Hans Ouwerkerk die mij belde en zei: ‘Er is een vacature bij de Nationale Ombudsman, moet jij niet eens schrijven?’ Stuk voor stuk mannen die aan mij dachten bij een functie en me het vertrouwen gaven dat ik dat goed zou kunnen. Zelf ben ik ook altijd

op zoek naar vrouwen van wie ik denk: die zijn goed, die kunnen het. Daar waar ik kan, oefen ik invloed uit zodat er mensen zoals ik op die plekken komen.” “Ik ben me er zeer bewust van dat als ik mijn werk niet goed zou doen, er deuren sluiten. Misschien wel voor een hele generatie vrouwen die eruitzien zoals ik. Daarom werk ik me altijd een slag in de rondte en zet ik dat stapje 26

Als mijn ouders zeiden: ‘Loop met je zusjes naar school’, dacht ik: ‘Als iemand ze veilig heen en terug kan brengen, dan ben ik dat’. En zo dacht ik ook over het werk als burgemeester. Als iemand kan laten zien dat een zwarte vrouw een goede burgemeester kan zijn, dan ben ik dat. “Als ik ergens aan begin, heb ik van tevoren goed nagedacht en ben ik ervan overtuigd dat ik het kan. Maar ik zorg goed dat anderen me signalen geven zodat ik kan bijstellen. Als burgemeester vroeg ik ieder jaar om een functioneringsgesprek met de gemeenteraad. Van tevoren schreef ik op wat ik had gedaan en hoe ik het had gedaan. Laatst sprak ik iemand, een witte man, wiens openbare functie niet verlengd was. Het had hem totaal overvallen. Dat kwam onrealistisch op mij over. Ik ga er juist altijd van uit dat mijn contract niet word verlengd en laat dus actief zien wat ik heb gedaan.” Als je de eerste zwarte vrouw bent op een plek, ligt het verwijt dat je op die plek zit omdát je een zwarte vrouw al snel op de loer. “Telkens als ik voor een functie werd benaderd, had dat te maken met een specifieke kwaliteit of competentie van mij. Zoals toen ik gevraagd werd voor de Eerste Kamer. Ze hadden mijn deskundigheid hard nodig omdat er een aantal privatiseringswetten aankwamen: mijn promotieonderwerp. "Daardoor was ik er niet mee bezig dat ik een zwarte vrouw ben. Dat bewustzijn is pas gekomen doordat andere mensen mij vertelden hoe ze naar mij keken.

In sommige gevallen is er sprake van discriminatie. Racisme bestaat echt en daar heb je mee om te gaan. Dan is het belangrijk te weten dat je er niet alleen voor staat, het kan bespreken en relativeren. Als ik de verhalen hoor van mijn zusje, die als buitengewoon opsporingsambtenaar op straat bonnen uitdeelt, realiseer ik me dat ik het hier achter mijn bureau relatief makkelijk heb. "Dicht bij je drijfveren blijven, is ook belangrijk. Als iemand je naar behandelt, is het belangrijk dat je weet waarom je doet wat je doet. Anders raak je door zo iemand van je pad af. Als ik mijn intrinsieke motivatie scherp voor de geest heb en weet wat ik wil bereiken, kan ik de hele wereld aan.” Je zat een tijdje geleden bij het tv-programma M. Daar toonden ze een fragment van Michelle Obama die zei dat ze het vrouwen gunde fouten te mogen maken, zoals dat mannen wel gegund is. Jij zat toen echt tegen je tranen te vechten. Waarom raakte dat je zo? “Ik realiseerde me op dat moment dat er zóveel anderen zijn die daar ook mee te maken hebben en hoe onrechtvaardig dat is. Ik heb er een weg in gevonden, maar je moet er veel voor inleveren. Niet iedereen kan dat. Dat maakte me verdrietig. “Ik heb als kind een veilige basis gehad met een liefdevolle vader en moeder en sterke rolmodellen. Mijn oma’s en hun moeders hebben heel wat doorgemaakt. Ze werkten keihard om hun kinderen groot te brengen. Mijn eigen moeder heeft ook altijd hard gewerkt. “De vrouwen in mijn familie waren erg bescheiden. Ik heb van hen geleerd hard te werken. Dat je succesvol mag zijn maar ook dat je humble moet zijn. Daarom fascineert Oprah Winfrey mij. Ze is allesbehalve humble en laat zien: je mag vrouw, zwart, succesvol zijn én schaamteloos veel verdienen.”

Vrouwendag bracht ik vrouwen samen in de gemeente. Door dat soort activiteiten te organiseren worden mensen zichtbaar die anders nooit naar het gemeentehuis komen. Ze krijgen de kans om ook hun ervaringen te vertellen, zodat die worden meegenomen in gemeentelijk beleid. Het was fantastisch, helaas is het met mijn vertrek weer gestopt. “Het is voor mij logisch dat als ik ergens werk, ik mezelf meeneem. Dat betekent dat ik als zwarte vrouw die doelgroepen meeneem in mijn werk. Daardoor voelen zij zich meer gezien. Het is een soort natuurlijke betrokkenheid en herkenning. “Bij de Nationale Ombudsman hechten Reinier van Zutphen en ik aan diversiteit. Dat zie je terug in ons personeelsbestand, maar ook in de agenda die we naar buiten brengen. Als je naar onze rapporten kijkt over

‘Ik wil absoluut niet dat er gezegd wordt: Zie je wel, ‘ze’ kunnen het niet’

Wanneer realiseerde je je dat het belangrijk was voor anderen dat jij op zichtbare plekken zat? “Toen ik burgemeester was, vertelden mensen me: ‘Nu u daar zit, heb ik weer geloof in het gemeentebestuur.’ Mensen die dachten dat het geen plek was voor hen, voelden zich meer gezien en kregen ook meer interesse in het werk van de gemeente. Op Internationale

vrouwen in de opvang of het onderzoek naar klachtbehandeling bij etnisch profileren of de werkbezoeken die ik afleg, zie je dat wij het belangrijk vinden om een brede uitstraling te hebben naar alle burgers. “Je gaat met elkaar in gesprek, je deelt elkaars werelden en daar ontstaat dan weer iets uit. Diversiteit is meer dan een Benetton-poster. Ik denk niet dat ik ooit ergens heb gezeten om daar alleen maar te zitten, maar altijd om dingen te bereiken.” O

BIO De ouders van Joyce Sylvester kwamen eind jaren vijftig uit Suriname naar Nederland. Haar moeder werkte als hoofd van de huishoudelijke dienst in de Amsterdamse burgemeesterswoning. Sylvester begon haar carrière als sportverslaggever voor Het Parool. Ze was stafmedewerker en adviseur van de gemeentesecretaris van Amsterdam en

eigenaar van een organisatieadviespraktijk. Ze maakte vanaf 2003 twaalf jaar deel uit van de Eerste Kamer. In 2008 werd ze burgemeester, eerst een jaar waarnemend in Anna Paulowna, en vanaf september 2009 in Naarden. Sinds 1 februari 2016 is ze substituut Nationale Ombudsman.

OPZIJ 2019

Vakvrouw

onder haar vleugels VROUWEN IN DE COCKPIT

“I

k herinner me dat ik na een werkdag naar mijn auto toe liep op de personeelsparkeerplaats. Vanaf daar zag ik een vliegtuig landen. Toen dacht ik: jeetje, dat heb ik net ook gewoon gedaan – wat cool!” vertelt vlieginstructeur Kassandra. Ook KLMpiloot Annemieke verwondert zich nog dagelijks over haar baan. “Het blijft bijzonder, hoe vaak je ook vliegt. Als je in de cockpit zit en er trekt een prachtige zonsondergang aan je voorbij, dan zitten we als een stel kleuters uit het raam te gapen.”

Voor KLM Cityhoppercaptain Annemieke Velthuis-Beun, easyJet co-piloot Barbara van Urk en vlieginstructeur Kassandra Zandstra kent de cockpit geen enkel geheim meer. Het pilotenvak: er bestaat voor hen niets mooiers. Maar wat betekent het echt? Een inkijkje in het leven van drie vrouwen die meester zijn in dit tot de verbeelding sprekende beroep.

Het pilotenbloed vloeide al vroeg door de aderen van easyJet-piloot Barbara. “Mijn broer wilde van jongs af aan al vliegen. Ik mocht een keer mee op proefles, achter in zo’n klein vliegtuigje, en vond het fantastisch. Mijn ouders hebben mij daarna ook altijd gestimuleerd,” vertelt ze. Logischerwijs schreef ze zich in voor de vliegschool. “Ik was het enige meisje in de klas. In de klassen om me heen zaten ook weinig vrouwen.” Ook Kassandra droomde al jong van een carrière als piloot. “Als kind kwam ik veel in aanraking met het vliegen. Mijn vader heeft een tijd voor Buitenlandse Zaken gewerkt,” vertelt voormalig piloot en tegenwoordig instructeur Kassandra Zandstra. “Zolang ik me kan herinneren wilde ik al piloot worden, ik heb nooit gedacht dat ik het niet zou kunnen. Bij het samenstellen van mijn vakkenpakket op de middelbare school lette ik er al op dat ik vakken koos die nodig zouden zijn voor een eventuele opleiding.”

D O O R N O É M I P RE NT

Kassandra Zandstra 28

KLM-captain Annemieke is meer bij toeval het vak in gerold. Tijdens de afronding van haar studie bedrijfskunde ontmoette ze haar partner Nilton, destijds piloot bij KLM Cityhopper. “Ik was toen net gestart op kantoor bij TUI. Ik wist toen al: het negen-tot-vijfbestaan is niets voor mij. Ik mocht een paar keer met hem mee OPZIJ 2019

Vakvrouw

‘Zijn jullie met alleen maar vrouwen?’ Dus wij knikten, waarop hij bloedserieus reageerde: ‘Moet er dan niet een man bij zijn?’

in de cockpit, en dat beviel me zo goed!” Ze besloot spontaan haar carrièrepad te veranderen. “Ik zat op het vliegveld van Wenen en sms-te Nilton: ‘Ik weet het! Ik ga ook vliegen.’ Hij dacht toen dat ik stewardess wilde worden,” vertelt ze lachend. Gulle gever De twee jaar durende pilotenopleiding is behoorlijk aan de prijs en is daarom niet voor iedereen weggelegd. Voor Kassandra, die graag piloot wilde worden, vormde dit een probleem. “Het heeft een jaar geduurd voor ik na mijn toelating kon starten, omdat ik het geld nog niet bij elkaar had,” vertelt ze. “Mijn vader las in de Volkskrant over een kunsthandelaar uit Maastricht. Daarin vertelde de man dat hij al zijn kinderen een vliegopleiding cadeau gaf omdat hij dit goed vond voor hun ontwikkeling.” Het verhaal bracht haar vader op een idee. “Hij schreef een brief. Daarin zei mijn vader dat hij het een leuk artikel had gevonden en dat zijn dochter ook zo graag

Hoe leuk ook, hun voorkomen levert tegelijkertijd ook opmerkelijke situaties op. “Als een vliegtuig landt, gebeurt er van alles. Schoonmakers, cateraars, er komt van alles aan boord. Ik zat samen met een andere dame voorin en een meneer van de catering keek de cockpit in. Hij zei: ‘Zijn jullie met alleen maar vrouwen?’ Dus wij knikten, waarop hij bloedserieus reageerde: ‘Moet er dan niet een man bij zijn?’ Daar hebben we vreselijk om gelachen. Ik denk ook dat hij het niet naar bedoelde, maar gewoon oprecht dacht dat dit niet mocht,” herinnert Annemieke zich.

Over de inhoud van de pilotenopleiding bestaan veel vooroordelen. “Er heerst het idee dat het heel technisch is,” vertelt Annemieke (KLM). “Ik ben op de middelbare school nooit bovengemiddeld goed geweest in wiskunde en natuurkunde. Eigenlijk ben ik een alfa die vliegt.” Het vak is bovendien erg in verandering door de automatisering. “Je bent steeds meer manager dan vlieger,” vertelt Barbara. Dit beaamt ook Kassandra. “De systemen doen steeds meer zelf. Je moet wel een goede 30

Kinderen – en nu? Barbara is in verwachting van haar eerste kind, vertelt ze op het hoofdkantoor van easyJet. “Ik vind het wel gek om even niet te vliegen. Tijdens je zwangerschap word je ingezet op kantoor,” legt ze uit. Het is voor vrouwen

Ook Barbara heeft een vergelijkbare anekdote. “Ik werkte ooit als co-piloot bij een zakelijke maatschappij. Er was een keer een Zwitserse man die weigerde aan boord te stappen omdat ik een vrouw was. Waarom, dat kon hij verder niet onderbouwen,” vertelt ze. “Mijn collega zei: ‘Dit is mijn collega, hier vliegen we mee, en anders houdt het op.’ De man is uiteindelijk blijven zitten.”

‘Hoe vaak je ook vliegt, als je in de cockpit zit en er trekt een prachtige zonsondergang aan je voorbij, dan zitten we als een stel kleuters uit het raam te gapen’ piloot wilde worden. Of hij nog een gouden tip had hoe ze de opleiding kon financieren.” Het bleek een schot in de roos. “Een maand later ontving mijn vader een reactie met daarin een uitnodiging om bij hem langs te komen op kantoor. Dus wij naar hem toe, op het Vrijthof in Maastricht. Vervolgens heb ik mijn verhaal gedaan, verteld waarom dit mijn droom was. Op een gegeven moment zei hij: ik vind het een goed verhaal. Ik wil garant staan voor je studieschuld. Hij pleegde meteen een paar belletjes. Ik kon het niet geloven.”

het zou moeten gaan, kan ik heel lang denken: waarom heb ik dit nou zo aangepakt? Terwijl je ook kunt zeggen: ik leer ervan, het is nou eenmaal gebeurd, klaar.”

oog-hand-voet-coördinatie hebben, maar een tien voor natuurkunde is niet nodig.” Seksisme in de cockpit? Uit de gesprekken met de piloten blijkt: over het algemeen levert hun aanwezigheid veelal positieve reacties op. Barbara (easyJet): “Mensen reageren soms of je een soort filmster bent. Vooral toen ik nog bij WizzAir werkte, een low cost-maatschappij. De wat oudere passagiers gingen helemaal uit hun dak als ze ons in de cockpit zagen zitten.” Annemieke herkent dit, ook bij collega’s onderling. “De vrouwelijke cabinecollega’s vinden het heel leuk als we met een all-female crew vliegen. Een mevrouw die verantwoordelijk was voor de afhandeling van een vlucht wilde eens met ons op de foto. En het valt me op dat passagiers ook meerdere keren omkijken bij het verlaten van de vlucht, als ze eenmaal doorhebben dat we met alleen maar vrouwen hebben gevlogen,” vertelt de captain.

Pilotenkoppels Zowel Barbara (easyJet) als Annemieke (KLM) zijn al jaren samen met een partner die ook in het pilotenvak zit. “Het fijne is dat je elkaar heel goed begrijpt,” vertelt Annemieke. “Als hij thuiskomt van een vierdaagse vliegtrip dan is hij helemaal gaar. Ik weet dat ik hem dan geen moeilijke vragen moet stellen, omdat ik me precies kan voorstellen hoe je je op zo’n moment voelt.” Bij Barbara spelen soortgelijke taferelen zich af. “Aan de keukentafel gaat het regelmatig over vliegen en de keuzes die we moeten maken in ons vak. Hij steunt mijn ambities, al zijn die niet altijd leuk voor ons privéleven.” Vakmatig leren ze als partners ook veel van elkaar. “Ik heb één belangrijk ding in het bijzonder van mijn partner geleerd,” vertelt Annemieke. “Mannen kunnen dingen vrij makkelijk achter zich laten, als er iets misgaat op het werk. Als er bij mij iets niet gaat zoals

Annemieke Velthuis-Beun OPZIJ 2019

Vakvrouw verder prima geregeld gedurende hun zwangerschap. “Als je er meer dan zestig dagen uit bent geweest moet je wel trainingen volgen voor je weer zelfstandig in de lucht mag.” KLM-piloot Annemieke is moeder van twee meisjes. Ze combineert het ouderschap al jaren met haar carrière. Haar tweede zwangerschapsverlofperiode besloot ze slim in te zetten. “Ik stond op het punt om van co-piloot door te stromen naar captain. Om dat te behalen moet je een pittig examen afleggen. Ik heb ervoor gekozen om mijn zwangerschapsverlof hiervoor te benutten. Het was pittig, want ik was constant moe en vergeetachtig. Het examen legde ik een maand voor mijn zwangerschap af. De commissie vond het wel grappig,” herinnert ze zich. “Ik wist dat het mogelijk was, want twee vrouwelijke collega’s hadden het ook gedaan.” Het combineren van kinderen met een carrière als piloot is soms een uitdaging. “Zowel mijn partner Nilton als ik werken parttime als piloot. Helaas is er geen mogelijkheid om de vluchtschema’s op elkaar af te stemmen, dus ondanks dat we parttime werken is het ook belangrijk om een goed netwerk te hebben van mensen die kunnen oppassen op de kinderen.”

niemand om mee te praten. Mijn vriendinnen waren er wel, maar zij werkten niet in de luchtvaart, en de vrienden die wel in de luchtvaart werkten wisten dan weer niet hoe het voelde om je medisch brevet kwijt te raken. Mannelijke collega’s die in dezelfde situatie zaten, al dan niet om andere redenen, bleken er dan weer niet graag over te spreken. Toen vond ik het tijd voor een besloten plek waar je dergelijke dingen wel kon delen. Ik startte eerst met een Instagrampagina en daar kreeg ik steeds meer berichten van vrouwen, met vragen over vliegen. Over hoe het werkt, wat ze kunnen verwachten.” Kassandra hoopt het platform verder uit te bouwen. “Ik wil uiteindelijk ook meer zichtbaar zijn op evenementen. Recentelijk heb ik meegewerkt aan een filmpje van Transavia, bedoeld om mensen te enthousiasmeren voor het pilotenvak. Ook heb ik voor het eerst op een pilotenconferentie gesproken als moderator. Dat vond ik ontzettend spannend.”

‘Ik heb mijn verhaal gedaan, verteld waarom dit mijn droom was. Op een gegeven moment zei hij: ik vind het een goed verhaal. Ik wil garant staan voor je studieschuld’

‘Ik weet het! Ik ga ook vliegen.’ Hij dacht toen dat ik stewardess wilde worden.’

Voor Kassandra liep het na de komst van haar eerste allemaal net even anders. Op haar dertigste, tijdens haar carrière als (co)piloot, raakte ze in blijde verwachting. “Die bevalling is niet helemaal goed verlopen, waardoor ik daarna mijn werk niet meer op volle sterkte kon uitvoeren. Ik kon vanwege de bevalling onder andere niet lang meer zitten, en dat is als piloot toch noodzakelijk. Mijn medisch brevet werd ingetrokken, en dat was een flinke klap. Het betekende dat ik nooit meer zou mogen vliegen als piloot. Het heeft uiteindelijk twee jaar geduurd voordat ik dat kon accepteren.”

Ze stortte zich twee jaar lang op een carrière als websitebouwer. “Ik wilde niets meer met de cockpit te maken hebben, ik kon geen vliegtuig meer zien.” Maar na verloop van tijd begon ze haar oude vak te veel te missen. “Van daaruit ben ik laagdrempelig begonnen met het geven van theorieles. Het lesgeven bleek me goed te liggen, waarna ik mezelf ben gaan omscholen tot vlieginstructeur. Sindsdien werk ik als zzp’er en geef ik op verschillende plekken in Europa les in de simulator van de Boeing 737.” Female Pilot Hub Naast haar werkzaamheden als instructeur richtte Kassandra de Female Pilot Hub op, een internationaal platform voor vrouwelijke piloten. “Het platform is omdat ik mijn medisch brevet verloor. Ik had toen 32

2020 EasyJet startte drie jaar geleden met het Amy Johnson Initiative. Het lage aantal vrouwen in de cockpit viel de maatschappij op en daarom vonden ze het tijd om actief meer vrouwelijke piloten te werven. De ambitie: in 2020 moet minstens twintig procent van de nieuwe piloten in opleiding vrouw zijn. EasyJet is hard op weg om deze ambitie te verwezenlijken en zit momenteel op de vijftien procent. “Ik vind het een sterk initiatief van easyJet,” aldus Barbara. “Het is niet logisch als een bedrijf maar vijftig procent van de bevolking aanspreekt. Daarnaast moet het personeel aan boord een reflectie zijn van de passagiers. En het is bovendien belangrijk om een goede mix te hebben van mannen en vrouwen, omdat we allemaal andere kwaliteiten hebben.” Het gebrek aan vrouwelijke rolmodellen speelt een grote rol in het lage aantal vrouwelijke piloten, blijkt onder meer uit onderzoek van easyJet. “Op de een of andere manier is het een beroep dat jongens erg aanspreekt. De meiden die ik ken die piloot zijn geworden, hadden vaak iemand in hun omgeving die ook piloot was. Net als ik eigenlijk,” benadrukt Barbara. Door vrouwelijke piloten actief in de media te laten verschijnen, en zo vrouwelijke rolmodellen naar voren te duwen, hoopt easyJet een steentje bij te dragen. EasyJet heeft ook meegewerkt aan de documentaire Inside the Cockpit, waarin zowel vrouwelijke als mannelijke piloten schitteren. En in Engeland, en sinds kort ook in Frankrijk, gaat de vliegmaatschappij actief langs scholen om kinderen te enthousiasmeren voor het vak. Want daar begint de verandering. O OPZIJ 2019

Column Sheila Sitalsing Econoom Sheila Sitalsing (1968) is freelance journalist en columnist bij de Volkskrant. Ze woont met haar man en twee kinderen in Delft.

WOEST

ees woest, zegt de Amerikaanse feminist Soraya Chemaly in haar boek Fonkelend van Woede. Woest op de seksuele intimidatie, de ongelijkheid op de werkvloer, de beeldvorming in de media. En wees vooral woest op het feit dat meisjes en vrouwen niet woest mogen zijn, want woest is ‘lelijk’, woest is ‘hekserig’, woest is ‘aandoenlijk’, woest is ‘lekker pittig’. Trek je er niks van aan en wees woest. Want er is genoeg om woest over te zijn. Strafbaarstelling van alle vormen van abortus, ook bij verkrachting en incest, en criminalisering van miskramen in Alabama bijvoorbeeld. Tja, achterlijke Amerikanen, gaap je vanuit je comfortabele positie in liberaal Nederland. Politiek van ver

weg, helemaal de oceaan over. Oké, dichterbij dan. Pogingen vergelijkbare wetten in te voeren door de regering in Polen. Een oprukkende politieke partij in Spanje die ten strijde trekt tegen ‘doorgeslagen feminisme’ en ‘gender-jihadisme’. De leider van de grootste politieke partij van Italië die ten strijde trekt tégen abortus en vóór ‘het traditionele gezin’. De regeringsleider van Hongarije die vrouwen die meer dan vier kinderen baren vrijstelt van het betalen van belasting. Tja, Europese Unie, maar op minstens een paar uur vliegen, Oost- en Zuid-Europa, cultureel héél anders dan wij, piep je. Oké, even een verheldering. De baarmoeder die voor rechts-radicale partijen door heel Europa heen, van Duitsland tot Frankrijk en Finland en België, het nieuwe strijdperk is geworden in de cultuurstrijd. Morsige mannen van politieke partijen in buurlanden die zich in hun pogingen om het zelfbeschikkingsrecht van de vrouw in te perken niet beroepen op een god die als enige over het leven mag beschikken, maar er een vunzige agenda aan verbinden. Een fascistische agenda van ‘omvolking’, van aanvallen op het blanke ras door moslims en donkergekleurde immigranten, van de plicht van witte vrouwen om zoveel mogelijk witte kinderen hiertegenover te zetten. Een agenda die steeds meer stemmen

krijgt, partijen de grootste maakt of de bijna-grootste, politici regeringen in katapulteert. Tja, buurlanden, fluisterpiep je. Maar het is aan de ándere kant van de grens, toch? Niet hier, niet bij ons, wij hebben het fantastisch geregeld, wij wel. Oké, Nederland dan. Waar een partij ongehinderd de grootste kon worden

GEEF DE AARDE GROENER DOOR Vraag de brochure over nalaten aan. Inclusief handig erfenisdossier.

Een oprukkende politieke partij in Spanje die ten strijde trekt tegen ‘doorgeslagen feminisme’ en ‘genderjihadisme’ bij de Provinciale Statenverkiezingen en iets minder groot bij de Europese verkiezingen dankzij een leider die eerst hitsige romannetjes over verkrachtingsfantasietjes schreef, vervolgens een ‘versiercoach’ naar Nederland haalde die date rape propageert, zijn bewondering voor de Canadees Jordan Peterson (‘abortus is moreel onjuist’, feminisme is problematisch) breed uitmat en uitlegde dat de vrouwtjes uiteraard nooit ergens in kunnen excelleren. Daarna schreef hij een essay waarin hij werkende vrouwen en ‘moord in de baarmoeder’ verantwoordelijk stelde voor de teloorgang van de blanke cultuur in West-Europa. Nu ben je wakker, hè? O

Denkt u weleens na over uw nalatenschap? Naast uw dierbaren kunt u ook de natuur opnemen in uw testament. Daarmee geeft u bedreigde diersoorten en hun leefomgeving een toekomst. Wilt u meer weten? Vraag dan gratis de Wereld Natuur Fonds brochure over nalaten aan. wwf.nl/nalaten

Be one with nature OPZIJ 2019

Feministische meetlat

HET KAN

DUS WÉL

De meest invloedrijke man van Nederland – volgens de Volkskrant – is Feike Sijbesma (1959) en CEO van het Nederlandse chemieconcern DSM. Feike is veelvuldig in de publiciteit omdat hij fervent voorstander is van beheersing van CO2-uitstoot en de klimaatdoelstellingen serieus neemt. Ook als het gaat om diversiteit aarzelt hij niet om zich uit te spreken voor een gelijke verdeling van mannen en vrouwen in het bedrijfsleven. Maar daar waar bij menig CEO deze topics vaak pr-gedreven zijn en in de uitwerking nogal te wensen overlaat, puts Sijbesma his money where his mouth is. Op naar het hoofdkantoor in Heerlen! DOOR M ARI AN N E VE RH OE VE N B E E LD C O R B I N O

mdat we bij OPZIJ ook iets met invloedrijk hebben, maar dan met vrouwen, waren we al meer dan een jaar bezig om DSM langs de feministische meetlat te leggen. Dat viel nog niet mee. Het eerste app-contact was goed, ook al moesten we het antwoord schuldig blijven hoe we aan het mobiele nummer van de grote baas zelf waren gekomen. Maar tot een afspraak kwam het niet. Totdat dit tijdens een redactieoverleg kunstredacteur Fieke Tissink dit ter ore kwam. “Feike?! Die ken ik nog uit m’n studententijd.” En toen ging het rap. De afspraak kwam tot stand op voorwaarde dat Fieke natuurlijk van de partij zou zijn. Vanwege de toch aanzienlijke afstand naar Heerlen, besloten we de nacht daarvoor door te brengen in Rolduc. Ja, dat voormalige seminarie in het mooie Limburgse land, een belevenis op zich. Op het wat onopvallende hoofdkantoor is het weerzien tussen Feike en Fieke allerhartelijkst. De twee hebben elkaar een paar jaar geleden voor het eerst sinds een jaar of twintig weer gezien. Vivienne Ypma, directeur van De Kleine Komedie en dispuutgenoot, had Feike gevraagd het theaterseizoen te openen. “Nou hou ik wel vaker verhalen, maar nooit waar mensen ook nog een kaartje voor moeten kopen.” En opeens wat onzeker naar Fieke: “Het ging wel goed, toch?” Vervolgens gaat het opeens over een studentenopera waar beiden bij betrokken waren. Fijn dat we eindelijk aan tafel zitten. “Jij hebt me al een tijdje achterna gezeten dat we dit moesten doen. Dat lukte eerdere keren niet om twee

redenen. De eerste is de prioriteitsstelling door corporate communications. En de tweede reden is dat Fieke er zich mee ging bemoeien. Corporate communications stelde dat de oplage van OPZIJ heel klein was geworden en OPZIJ misschien een beetje passé was. Maar toen Minke Bijl, de nieuwe directeur corporate communications, stelde dat het juist wél goed was om het te doen en ook Fieke er nog een keer bij kwam, was er geen houwen meer aan. I‘m a puppet on a string hier.” Zei de meest invloedrijke man van Nederland. “Ik voer die titel expres niet. Iedere keer als ik ergens een uitspraak doe, staat er ‘de meest invloedrijke man volgens de Volkskrant’. Maar ach, ik denk dat eigenlijk niemand echt de meest invloedrijke Nederlander is, en ik zeker niet. Dus maar beter niet noemen.” Het is toch meer dan alleen een titel en echt wel ergens op gebaseerd. “Ik zal echter zeker niet ontkennen dat ik invloedrijk ben en ook invloed heb. Maar het meest invloedrijk? Hoe je dat precies berekent? Daar kun je zeer creatief tegen aan kijken. Maar het neemt niet weg dat ik zonder meer invloed heb. Maar veel interessanter is: wat doe je er dan mee?” Om te beginnen: zorgen voor een gelijkwaardige verdeling van mannen en vrouwen bij DSM en om voor een quotum te zijn? “Ik ben er niet op tegen, maar ik blijf nog steeds hopen dat mensen uit eigen overtuiging deze kant op willen gaan OPZIJ 2019

Maar ze heet wel Mann, dat is dan wel weer jammer. (lachend) “Die hebben we nog niet gehad! Terugkomend op je quota en onze interne doelstelling: er ging wel op een gegeven moment iets dagen bij de mensen hier. Als we die targets moeten halen, hoeveel vrouwen moeten er dan gemiddeld per jaar bijkomen? Dat was zo’n punt waarop men zich realiseerde: nu moeten we wel even onze mindset veranderen, want anders gaan we er nooit komen. Maar dat is wel extra lastig, want de headhunters zitten allemaal te pushen: ‘Wil je nou een goed iemand of moet het per se een vrouw zijn. Ik heb gewoon tien mensen in de aanbieding, met acht kerels. Doe nou niet zo moeilijk.’ Dan moet je tegengas geven en zeggen dat je een goede wilt en ze is een vrouw! Er speelt gewoon commercie mee: ze hebben in hun aanbod meer mannen dan vrouwen en ze willen gewoon afleveren.” Een quotum hoeft ook niet voor eeuwig te zijn. “Exact.” Maar wij zeggen: waar geen wil is, komt een wet. “Daar ben ik het met je eens. Ik denk wel dat je ook aan die wil moet werken, zodat er inzicht ontstaat. Ik heb het vaak uitgelegd, maar ik heb drie redenen om door te pakken. De eerste is dat ik niet wil werken in een bedrijf, niet leven in een samenleving, mijn kinderen niet zien opgroeien in een wereld die gedomineerd wordt alleen maar door mannen. Dat is ongebalanceerd. Dat is geen afspiegeling van het leven. Dat is misschien ook wel het belangrijkste en enigszins filosofisch. “Mijn tweede argument is algemeen economisch. Het lijkt me niet verstandig om vijftig procent van het talent in de wereld te vergeten. Als we allemaal zoeken naar nieuwe talenten en nieuwe inzichten en capaciteiten, waarom zou je dan beginnen met het vergeten van vijftig procent. Dat vind ik dom. “En de derde reden heeft alles te maken met de voordelen

e nt de

En intern geldt natuurlijk hetzelfde als voor het hele land: daar wil ik ook dat mensen het uit overtuiging doen en niet omdat ze een getal of cijfertje moeten halen. Je moet komen tot een of andere kritische massa en of dat nou twintig, dertig of veertig procent is, dat weet ik niet. Maar het is niet vijf of tien procent, want dan krijg je het balletje niet zelf aan het rollen. “Kijk, toen ik hier begon als CEO hadden we iedere keer het grapje bij de opening van een vergadering van de top 300 meeting: dame en heren, of dames en heren, want dan waren er twee vrouwen. Eén op IT en één op HR. En dat was het dan. Dat vond ik vreemd. Dat moest veranderen. “We zijn de laatste jaren heel erg opgeschoven en ik zit met enige regelmaat in meetings waarin ik de enige man ben – zoals vandaag – of waarbij mannen in de minderheid zijn. Ik heb ook intern doelstellingen neergezet en nu zie je dat wij bij de aanwas van afgestudeerden al op fiftyfifty zitten. Zelfs in de technische richtingen lukt ons dat. Nou duurt dat een tijd voordat die aanwas is doorgedrongen tot de hogere regionen. Dus dat hebben we aangepakt en gezegd: als we die cijfers sneller willen halen dan zullen we harder moeten zoeken naar vrouwen, want het is waar dat het makkelijker is executive mannen te werven, want daar zijn er meer van. Vrouwen op topniveau werven kan zonder meer, maar omdat er minder

Wie wordt dat? “Erica Mann, een Duitse vrouw afkomstig uit de raad van bestuur van Bayer.”

u St

‘Het lijkt me niet verstandig om vijftig procent van het talent in de wereld te vergeten’

van zijn is het wat ingewikkelder en kost het iets meer tijd. Dat is waar. Je moet beter zoeken, je moet hier en daar andere headhunters gebruiken. Ik kreeg allemaal van dit soort tegengas en problemen voorgeschoteld - dat het lastiger is - en daarvan heb ik gezegd: is allemaal waar, dus gaan we het oplossen. “Dus toen onze CFO vijf jaar geleden wegging, zei ik: Zijn opvolger wordt een vrouw. Nu hebben we een executive committee waarbij er van de zeven drie vrouw zijn: de CFO, HR en Innovation. Ook in de raad van commissarissen zijn vier van de zeven vrouw. En als we – zoals gepland – volgende week daarin nog een nieuwe vrouw aannemen, dan zitten we op vijftig procent! (inmiddels gebeurd – red.)”

er en ig

en niet omdat het afgedwongen is. Dat staat me een klein beetje tegen. Dat neemt niet weg dat een quotum heel goed kan helpen om ons over een hobbel heen te krijgen en ik moet zeggen dat we intern eigenlijk ook een soort quotum hebben. We hebben targets die we willen behalen.

Feministische meetlat

ike .

Feministische meetlat

ing

Un itas , be

in gin jaren tachtig met

e idd tm

e Fi

van diversiteit. Als je een diverse club van mensen hebt kom je tot andere inzichten, zeker in ons bedrijf als je innovatief wil zijn, nieuwe producten wil ontwikkelen en andere markten wil aanboren. Ik moet er wel bij zeggen dat – en daar is ook veel research naar gedaan – een diverse club is moeilijker te managen dan een homogene club. En een homogene club die niet helemaal goed gemanaged is, is wel beter dan een heterogene die datzelfde euvel heeft. Daarom zeg ik altijd: is het misschien ook een idee om het gewoon goed te managen? “Het voordeel van een homogene club is dat ze allemaal dezelfde achtergrond hebben, dezelfde kranten lezen, dezelfde interesses hebben, dezelfde tv-programma’s kijken enzovoort. Dus die zijn snel in sync met elkaar. Het nadeel van een homogene club is dat je aan bijziendheid gaat lijden, dat je allemaal dezelfde kant opgaat en elkaar op de schouders gaat lopen slaan. Je mist inzichten. “Zo’n heterogene club moet naar mijn mening gemanaged worden met inclusie, want door verschillende invalshoeken begrijp je elkaar niet een, twee, drie. En de gesprekken de discussies moeten gemanaged worden. Op het moment dat je dat doet is mijn ervaring hier dat je daar alleen maar van profiteert. Als je geen interesse hebt in waar die andere invalshoek vandaan komt, dan gaat het mis. “We hebben intern ook cursussen gegeven over de verschillen tussen man en vrouw. Vrouwen reageren anders, denken anders, vrouwen hebben meer connecties tussen de linker- en rechterhersenhelft. Vinden het makkelijker om het rationele en het emotionele proces tegelijkertijd te af te spelen en te bespreken. Mannen zijn niet begiftigd daarmee, die zijn meer geneigd om te zeggen: laten we het nu even bij de feiten houden. Vrouwen kunnen de feiten en de emotionele redenen tegelijkertijd laten meetellen. Nou mooi, wij niet. Sommige mannen hebben zelfs een uur nodig om om te

schakelen tussen beide helften. (lacht) “Ik generaliseer, maar vrouwen hebben de neiging eerst de context uit te vinden en dan ervoor te gaan. Mannen doen het soms omgekeerd, niet zonder risico overigens. Ik denk dat beide benaderingen heel zinvol kunnen zijn, maar ik maak weleens de vergelijking dat Lehman Brothers beter Lehman Brothers & Sisters had moeten heten, omdat niemand daar ooit de context-vraag heeft gesteld. Die zijn en masse over de klif gerend. Had iemand maar gevraagd: ‘Heren, heren, wat zijn we aan het doen.’ “Maar terugkomend op inclusie: daar moet je dit wel voor begrijpen. Dit is ook aan de orde geweest in discussies over promoties, omdat sommige mannen het moeilijk vinden om te herkennen dat vrouwen de volgende stap willen maken. Dat moet je als manager wel kunnen, anders interpreteer je de signalen volledig verkeerd.” Maar sommige mannen hebben ook geen zin om die signalen te herkennen. Om dat homogene gevoel te houden. “Mensen houden van het feest der herkenning, dat is comfortabel. Het andere is het feest van het nieuwe en het exploratieve. Dat is ook een feest, maar wel een lastiger

‘Vrouwen moeten zich ook realiseren dat als hun bazen mannen zijn, die niet altijd in staat zijn om hun gedrag of intenties te zien of te begrijpen’ feest. Omdat je daar een aantal van je ankers zal moeten ophalen om naar iets nieuws te komen. “Vrouwen moeten zich ook realiseren dat als hun bazen mannen zijn, die niet altijd in staat zijn om hun gedrag of intenties te zien of te begrijpen. Dat moet je je realiseren als vrouw: die arme drommel, die man dus,” (lacht) “die weet niet beter. Dus die moet je helpen. Maak die man bewust – door een gesprek ofzo – van je ambities. We krijgen de hele wereld niet van de ene op de andere dag veranderd.” Vrouwen geven vaker aan parttime te willen werken. Dat willen mannen ook best, maar denken dat dat niet kan omdat ze dan hun groeipotentie beperken. “Parttime werken met kinderen is een onderwerp op zich. Mijn vrouw werkt al dertig jaar voor ABN Amro en heeft al ik weet niet hoe vaak in haar leven de vraag moeten beantwoorden: ‘Hoe doe je dat dan?’ Ik heb die vraag nog nooit gekregen. “Maar de biologische impact van het krijgen van kinderen moet je als organisatie wel willen managen, dat je wel respect hebt voor die veranderingen wanneer een vrouw terugkomt na een zwangerschap. OPZIJ 2019

Feministische meetlat “Ik heb afgelopen jaar twee vrouwen gehad die aan mij rapporteerden die zwanger waren: Mijn senior advisor en de concernsecretaris. En natuurlijk heb ik gevraagd hoe doen we dat als je weer terug bent? Misschien moeten jij en ik even opletten. Misschien ben je iets minder scherp, omdat er in jouw leven wel iets veranderd is. Daar zullen jij en ik allebei rekening mee moeten houden. En het helpt natuurlijk als je ziet dat de allerhoogste baas er zelf ook mee te maken heeft. Waarbij sommige mannen zich verbaasden over het feit dat er niet alleen maar veertigplusmannen rechtstreeks aan mij rapporteren. Twee jonge moeders, ze werken fulltime en doen het geweldig. Echt super. Daar ben ik trots op!” Je moet je talenten koesteren. Dan hou je ze binnen. “Als je zo’n terugkomst na een zwangerschap goed opvangt, krijg je daar ook heel veel loyaliteit voor terug. Die loyaliteit gaat dan twee kanten op.” En hoe spoor je nou met al die invloed je mannelijke collega’s buiten DSM aan? “Dat meest invloedrijk is wel leuk maar eh…” Niet downplayen, hè? “Ik wil geen belerende dominee zijn. Ik wil graag delen hoe wij het hier doen en als anderen daarvan willen leren en zich geïnspireerd voelen, dan is dat prima. Wat ik wel doe is me ervoor inzetten, zoals bij die rondetafelsessies op Internationale Vrouwendag, toen ook de minister zei ik ga nu namen en shamen. Want de transitie duurt gewoon veel te lang. Van Engelshoven zei: ‘Ik ga gewoon maar een lijstje publiceren van die bedrijven die aan alle doelstellingen voldoen.’ Dat zijn er in Nederland trouwens maar een paar. Dan bedoel ik die zowel in de raad van commissarissen als in de raad van bestuur/executive committee meer dan dertig procent vrouwen hebben. Ik dacht wijzelf, Heineken en nog eentje, geloof ik. Dat is toch een heel kort lijstje. Ik ben trots dat we erop staan, maar het is een lijstje van niks natuurlijk. En dan krijgen we een hele lijst van bedrijven die het niet halen. “We moeten proberen het inzicht te verkrijgen waarom dit fijn is. Het levert gewoon een beter bedrijf op. Dan wordt het opeens je eígen belang. Dan wordt het opeens een businesscase.” Dan vraagt Fieke: “Hoe lang heb je dat inzicht nu?” Ze bedoelt dat je daar vroeger niet veel blijk van hebt gegeven. “Het is geen studententijd meer Fieke, we hebben meer inzicht ontwikkeld. Gelukkig maar.” O 40

Feministische meetlat DSM IN HET KORT Hoewel we het ons nauwelijks realiseren, hebben we heel wat DSM in huis. Vindingen, grondstoffen en halfproducten van DSM vind je overal – in voedsel, geneesmiddelen, cosmetica, vitamines, verf, medische apparatuur en hulpmiddelen. DSM levert het bewijs dat een ideële doelstelling heel goed verenigbaar is met zakelijke doelen en de belangen van alle stakeholders, ook aandeelhouders. Zo schommelt de koers van het aandeel medio mei rond € 100,-. Vijf jaar geleden was dat globaal de helft. De omzet van DSM bedroeg in 2018 ca. €9,3 miljard; op de beurs (Euronext) is het concern ruim 20 miljard euro waard. In 2018 was DSM de nummer één in zijn sector van ondernemingen in de Dow Jones Sustainability Index. Gezien de achtergrond van het bedrijf is dat best bijzonder te noemen. DSM werd in 1902 opgericht; de naam stond ooit voor ‘De Staatsmijnen’. In die tijd was niemand zich ervan bewust, maar inmiddels weten we dat het gebruik van kolen zwaar vervuilend is en gepaard gaat met een hoge CO2-uitstoot. Later werden kolenmijnen gesloten en werd het bedrijf omgebouwd.

Na de sluiting van de mijnen legde DSM de focus op petrochemie. Tot 1989 was het een staatsbedrijf. In dat jaar ging DSM naar de beurs en verkocht de staat in tranches aandelen, de laatste in 1996. Anno 2019 is Koninklijke DSM N.V. – zoals het concern formeel heet – wereldwijd actief in gezondheid, voeding en duurzaam leven. Het bedrijf is nog altijd met het hoofdkantoor en productievestigingen actief in ons land, maar is ook aanwezig in China, Japan en Zuid-Amerika. DSM verdeelt de activiteiten over twee groepen: ‘nutrition’ en ‘performance materials’. In de eerste groep worden voedingsingrediënten voor mens en dier gemaakt maar ook (half)producten voor de cosmetica- en farmaindustrie. Dat gebeurt op zo’n 45 locaties en vanuit verkoopkantoren in ruim 60 landen. ‘Nutrition’ maakt gebruik van bio- en nanotechnologie en chemische procestechnologie. ‘Nutrition’ is goed voor ongeveer twee derde van de totale omzet. In de groep ‘performance materials’ worden materialen gemaakt voor auto’s, vliegtuigen, de elektrische en elektronica-industrie, zeevaart, sport en vrije tijd verf en coatings en de bouwsector. Het aandeel in de totale omzet is ongeveer een derde.

EINDSCORE

OVERWEGING De focus van de programma’s en activiteiten van HR bij DSM is gericht op meer vrouwen en niet-Europese nationaliteiten op executive niveau en in de hele management-pijplijn. Daarnaast wordt er energie gestoken in een inclusieve en duurzame werkomgeving. Bijzonder is de Brighter Together-workshops om inclusie, diversiteit en onderbewuste vooroordelen te adresseren en meer inclusieve teams te bouwen. DSM is een internationaal bedrijf en is global supporter van Catalyst, een non-profit organisatie die een inclusieve werkomgeving voor vrouwen promoot. Dat hier de daad bij het woord gevoegd wordt, blijkt wel uit het feit dat Feike Sijbesma een plek heeft in de Board of Directors en CFO Geraldine Matchett in de European Advisory Board van Catalyst. Dat DSM ook een volledig commitment heeft met betrekking tot gelijke beloning voor mannen en vrouwen, is dan ook geen verrassing.

9+ 7

Cijfers man-vrouwverhouding • 4 van de 8 leden (50%) (2017: 38%) van de Raad van commissarissen zijn vrouw; er zijn 5 nationaliteiten. • 1 van de 3 leden (33%) (2017: 33%) van de Managing Board is vrouw (Géraldine Matchett). • 3 van de 7 leden (43%) (2017: 29%) van het Executive Committee zijn vrouw. • 1 van de 3 leden (33%) (2017: 33%) van de Raad van Commissarissen van Nederland BV is vrouw. • 19% (2017:17%) van de executives (top 300) is vrouw. Doelstelling 25% in 2020. • Recentelijk zijn Patricia Malarkey, Chief Innovation Officer en lid van het Executive Committee, en Edith Schippers, President DSM Nederland aangenomen. • 28/72 (2017: 27/73) vrouw/man ratio totaal DSM. • 60% (2017: 56%) van de executives heeft een niet- Nederlandse nationaliteit. Doelstelling 60% in 2020 in 2018 behaald. DSM, dat staat voor De StaatsMijnen, geeft tegenwoordig een andere invulling aan die afkorting: Doing Something Meaningful, waaraan we graag willen toevoegen together, want dat is waar het om gaat en dat lijkt behoorlijk aardig te lukken.

1 OPZIJ 2019

6x OPZĲ en ontvang een Foldable Shopper Bag

(keuze uit 5 kleuren) t.w.v. €24,95 CADEAU!

6x OPZIJ + SHOPPER BAG VOOR

€ 41,50

Handig en milieubewust, weg met die plastic tassen die nog jaren de omgeving vervuilen. Met de Foldable Shopper Bag kunt u uw boodschappen altijd kwijt. In opgevouwen toestand is-ie net een handtas, uitgevouwen zijn de afmetingen 40 x 26 x 16cm.

GA NAAR OPZĲ.NL Deze aanbieding is geldig zolang de voorraad strekt. De eenmalige bezorgkosten bedragen €4,95. Het abonnement is tot wederopzegging en wordt na de actieperiode (6 nummers) verlengd met een jaar. Er geldt een opzegtermijn van drie maanden. Betalingsvoorwaarden en overige informatie zijn opgenomen in het colofon. FEMINISTISCH MAANDBLAD 4.0

‘PECH ALS JE HIER MET EEN VAGINA GEBOREN BENT’

WATSKEBURT?!

HILLARY CLINTON

CAREL STOLKER LANGS DE MEETLAT

STELLINGDAME

JUSTINE VAN DE BEEK VVD KAMERLID

DILAN YESILGÖZ

NIET IN EEN HOKJE TE PLAATSEN

LITERATUUR

PRIJS

FEMINISTISCH MAGAZINE 4.0

N R . 5 • 2 0 1 8 • 4 6 s t e JA A RG A NG • € 6 ,9 9

FE M I NISTI SCH MAG A ZI NE 4 .0

F E M I N I S T I S C H M A AN D B L AD 4 . 0

ZUID AFRIKA

UNIVERSITEIT LEIDEN

OPZIJ OP

N R . 5 • 2 018 • 4 6 st e JA A RG A NG

N R .1 0 • 2 0 1 7 • 4 5 s t e JA ARG A NG

REPORTAGE

NR .10 • 201 7 • 4 5 s t e JA A RGA NG • € 5,9 9

OPZIJ

ZOMERLEZEN...

AFSCHEID RENATE DORRESTEIN INTERVIEWS MET DE GENOMINEERDEN CORINA KOOLEN HET LITERAIRE PLAFOND UITGEVER MIZZI VAN DER PLUIJM & KARIN SLAUGHTER JAARLIJKS FEESTJE

LANGS DE MEETLAT (BEDROEVEND) ALLE COLLEGES VAN B&W

BOEGBEELD

Laura van der

LENA DUNHAM DE ONSTUITBARE OPMARS VAN JONGE

FEMINISTEN

JUCO / CONTOUR BY GETTY IMAGES

HOUDT DE CELEBRITY FEMINISTEN BIJ DE LES

Dorrestein, Nina Polak, EN RenateOp de Beeck, INEERD Mutsaers, Griet Voorn, Jolande Withuis DE GENOM Etchica Jonge, Charlotte

Giorgio

en hoogzomervakantie op het Lido van Venetië. 1958. Toegegeven, dit is een verhaal uit de oude doos en zelf ben ik er inmiddels ook een, maar ik herinner me mijn gênante liefdesavontuur nog als de dag van gisteren. Gênant ja. Zelfs in retrospectief bloos ik tot diep in mijn decolleté. Eigenlijk doe ik deze bekentenis liever niet, maar lieverkoekjes worden na je zeventigste niet gebakken. Mijn moeder en stiefvader die – jaren later volgens mijn eenmaal van hem gescheiden moeder – mij ‘altijd onderduwde in zee’, hielden vakantie op het Lido. Daar hadden de toenmalige tortelduiven een hotelsuite betrokken. Niet in het peperdure Les Bains waar illustere historische figuren als Thomas Mann, Dirk Bogarde en Harry Mulisch plachten te bivakkeren, maar in een onderkomen dat, meen ik, Helvetia heette. Jaren later heb ik, met mijn laatste echtgenoot op Venetië-bezoek, nog naar dat Helvetia gezocht, maar tevergeefs. Het was alsof het hotel (met démi pension zodat ik meer pasta kreeg voorgeschoteld dan goed was voor mijn tienergestalte) door de aarde was opgeslokt. Maar in mijn herinnering staat het er nog als een huis. Vooral het slaapkamertje op de bovenste etage! De laatste week die mijn moeder en haar man er verbleven, mocht ik – zo vanuit school met een vliegmachine – komen logeren. In een eigen kamer. Met balkon. Daarna zouden we gedrieën per auto terugkeren naar huis. Tot dan toe hadden we altijd met zijn vijven vakantie in het buitenland gevierd. Met mijn vader en zijn vrouw erbij. Maar voor die gezamenlijke

tripjes was ik, als enig kind van de partij, eerst te jong en daarna te oud. Na braaf te hebben gelachen om de competitieve grapjes van de mannen, mijn zoveelste ijsje te hebben opgelepeld en het zwembad uit te zijn gedropen, zat ik erbij en keek ernaar. Waren die volwassenen wel zo gelukkig als ze er uit zagen? Onder hun smalltalk lag subtekst op de loer. Vaak had ik buikpijn; van al dat ijs natuurlijk. Aan deze reünies kwam een abrupt einde. Waarschijnlijk doordat mijn stiefvader mijn stiefmoeder iets te veel complimentjes maakte. Dus zou ik dit jaar, zodra ik vrij was van school, op het Venetiaanse vliegveld worden opgewacht door maar één echtpaar van wie de vrouwelijke helft de liefste van de hele wereld was. Hoewel… Speelde zij tot voor kort de hoofdrol in mijn leven, nu was ik aan de beurt. Ik was zestien; de aard lag open: roken, drinken, jongens. Nog voel ik mezelf de vliegtuigtrap beklimmen en weer afdalen, met verende tred en een wereldreizigstersgezicht. Ik zou de wereld en dat Lido eens wat laten zien! Vóór mijn komst was er in het hotel, zo hoorde ik – ook weer jaren later van mijn moeder – van alles gaande geweest. Zij en haar man waren ogen te kort gekomen bij het gadeslaan van de medegasten. Vooral de jonge Italiaanse vrouwen van wie de kostwinner alleen het weekeinde overkwam, hadden hun lacherige belangstelling. De rest van de week werden deze dames benaderd door een potig kereltje dat het hotel in- en uitliep (en en passant ettelijke kamers). Kennelijk was deze Giorgio, zo heette hij, een goede bekende of zelfs een familielid van

de eigenaar en kon hij zich het een en ander permitteren. “Maar,” aldus mijn moeder huiverend bij de herinnering, “toen jij in aantocht was, verging me het lachen: O Jezus, dalijk komt mijn dochtertje..!” Ze kreeg gelijk. Al de tweede dag van mijn verblijf schoof Giorgio naast me op het strand en de namiddag daarop maakten we een wandeling langs de kust. De brakke geur van het lagunewater mengde zich met die van zijn door absint en sigaretten doortrokken mannenadem. De nacht voor ons vertrek zocht hij me op. Via het gemeenschappelijke dakterras was hij op mijn balkon geklommen en onder de jaloezieën door gedoken. Dankzij een kort handgemeen wist ik penetratie te voorkomen. Maar geen nood: soepeltjes ging mijn aanbidder over tot datgene waarin Herman Brusselmans zo bedreven schijnt te zijn. Zelden ben ik zo geschrokken. En de volgende ochtend weer. “Schatje, opstaan, we gaan zo weg!” Ook mijn nachtelijke bezoeker had de ferme stem gehoord. Als een haas hees hij zich in zijn broek zodat mijn moeder op de gang de sleutelbos kon horen rammelen. Althans, dat vreesde ik. En daarom vond ik het nodig – stommerd die ik was – vanaf de achterbank in de auto alles te vertellen. Want ongetwijfeld was mijn stiefvader (die zich na mijn bekentenis de hele rit in een besmuikt zwijgen hulde) door mijn moeder ingelicht! Man en vrouw waren immers één! “Natuurlijk niet,” riep ze – later – lachend uit. “Ik keek wel uit. Ik schrok me dood toen je het opeens dacht op te moeten biechten.” “En die sleutels, had je die gehoord?” “Natuurlijk! Ik dacht nog: Gelukkig dat ze het van een Italiaantje heeft geleerd!” Nou ja, geleerd…O

EN DE WINNA

OP REPORTAGE LESSEN UIT IJSLAND • DOCHTERS VAN INDIA • HINDOSTAANSE VROUWEN IN NL • COSTA BRAVA GIRLS OP LEEFTIJD & BOEKENDORP MONTOLIEU OPZIJ05-COV_p001.indd 2

Haar,

Sabi, Hella de Rĳneveld, Aya Marieke Lucas AR IS...

Annemarie Oster (1942) is cabaretière, zangeres en schrijfster van o.a. Mooi geweest, Over geraniums, Mannetjesmanieren, Zomerbenen en andere leeftijdsfenomenen. Ze woont met haar man in Amsterdam.

O PAU L TO L EN A

NEEM NU EEN JAARABONNEMENT VOOR

Column Annemarie Oster

F OT

Abonnee worden

26-06-18 15:11

OPZIJ 2019

Boardroom

Een van de zaken waar je je momenteel mee bezighoudt is de werving van de nieuwe artistiek directeur van het Stedelijk Museum. Hoe staat het ervoor? “Ik mag er niet te veel over zeggen. Wat ik wel kan zeggen is dat het de goede kant op gaat. Een nieuwe directeur begin juli moet in theorie haalbaar zijn. Het is wel heel bijzonder om dit te mogen meemaken.”

Madam

Good Governance

Een inspirerende vakvrouw, een bezige bij en ook nog eens maatschappelijk geëngageerd. De op Curaçao geboren Carla Aalse (63) is het allemaal. Met ruim twintig jaar ervaring in directieen managementfuncties en vele gemaakte meters in de boardroom, is het niet gek dat de Volkskrant sprak van ‘een gelouterd toezichthouder’ toen bekend werd dat ze toetrad tot de raad van toezicht van het Stedelijk Museum Amsterdam en belast werd met het zoeken naar een nieuwe directeur. Een pittige klus waar heel kunstminnend Nederland een mening over heeft. Tijd voor een nadere kennismaking. D OOR NO ÉM I P R E N T

en indrukwekkend cv. Wat kan je eigenlijk niet? (lachend) “Ik moet soms tegen mezelf zeggen dat ik niet alles kan. Maar als ik iets leuk vind, dan ga ik er gewoon voor. Het komt niet eens bij me op dat het misschien niet gaat lukken.” Een gezonde dosis zelfvertrouwen, waar komt het vandaan? “Ik heb van huis uit alle ruimte en

mogelijkheden gekregen om dingen te doen. Mijn ouders hadden een traditioneel huwelijk. Later pas merkte ik dat mijn moeder een vrouw was die ook voor haar vrouw-zijn stond. Als ze situaties tegenkwam waarin ze merkte dat vrouwen ondergeschikt waren, had ze daar een duidelijke mening over.” Het lijkt ook een terugkerend thema in jouw carrière. “Ik stond aan de wieg van het eerste

zwarte migrantenvrouwennetwerk. Op een hogeschool heb ik een leergang ontwikkeld voor tweedekansvrouwen. Ik zat zelfs ooit in het bestuur van OPZIJ! Het is altijd gebleven. Je kunt natuurlijk gaan voor het grote geld. Maar ik merkte, omdat ik altijd zo druk was met mijn vaste baan, ik daarnaast koos om me in te zetten voor waar ik warm van werd. Dan kwam ik altijd uit bij dergelijke organisaties. Het was overigens nog niet eens zo bewust.”

De boel lag behoorlijk op z’n gat daar. “Ik ben iemand die wel van een uitdaging houdt. Het is de bedoeling dat het straks weer positief voorwaarts gaat.”

ook de ruimte gepakt. ”Onze twee dochters hebben een moeder gehad die altijd bezig is en ik zie hen nu ook behoorlijk bezig. De ene heeft de hotelschool in Den Haag afgerond en de ander studeert nu af aan het Conservatorium van Amsterdam. Ze willen allebei graag carrière maken.” Waar ben je op het gebied van werk verder mee bezig nu? “Ik ben vorig jaar gestart met een eigen bureau, crmLiNK, samen met Mienke Schaberg. Vanuit dit bedrijf verzorgen wij de werving op directieen hoger niveau, en opleidingen voor

‘Ik vind namelijk niet dat wij naar de voormalige Nederlandse Antillen moeten gaan en zeggen: ik weet het beter’

De Volkskrant noemde je ‘een gelouterde toezichthouder’. Wat maakt jou gelouterd? “Ik ben altijd actief geweest in besturen. Ik heb het vak echt in de praktijk geleerd. Heel bewust – omdat ik zag wat het me bracht. Als je een vaste baan hebt zit je diep in de organisatie, je bent vooral bezig met het oplossen van problemen. Maar als je in besturen van organisaties zit, leer je een hele andere context kennen. Dat vind ik verrijkend. “Ik heb ooit met mezelf afgesproken: al ben ik nog zo druk met mijn vaste baan, ik blijf toch een of twee dingen ernaast doen. Gelukkig heeft mijn partner me ook altijd goed ondersteund. Ik heb twee kinderen, en het opvoeden deden we echt samen.” Was de ondersteuning vanuit thuis belangrijk voor jou om je te ontwikkelen als bestuurder? “Ja, ik heb duidelijk aangegeven dat dit soort dingen voor mij belangrijk zijn. Wil je een ongelukkige vrouw? Nee. Dan moet je mij de ruimte geven. Mijn man is in die zin heel feministisch. Het is fijn om een partner te hebben die meewerkt. Ik heb de ruimte gekregen, en vooral

Raad van Toezicht Stedelijk Museum Amsterdam Achter: v.l.n.r: Homme ten Have, Henriëtte Prast, Jos van Rooijen (voorzitter auditcommissie), Carla Aalse (vicevoorzitter), Maarten Doorman. Voor: Truze Lodder (voorzitter) OPZIJ 2019

Column Etchica Voorn

Boardroom

Ik kan me wel voorstellen dat er daar nog een wereld te winnen valt. “Absoluut, er is nog veel te doen, maar het gaat de goede richting op. Ze zijn echt heel erg geïnteresseerd en willen het graag goed doen. Het idee van crossovertoezichthouderschap voor de eilanden spreekt mij aan. Dan kan men onafhankelijker zitten in toezichthoudende functies. De eilanden zijn namelijk niet erg groot, je buurman kan algauw je baas zijn. Dan wordt het lastig om de onafhankelijke positie te waarborgen.” Dat lijkt ook me erg lastig in Suriname, als je kijkt naar het politieke landschap. “Een land moet wel de juiste condities hebben om goed toezichthouderschap vorm te geven. In Suriname ligt het nu inderdaad 46

‘Ik heb zo’n hekel aan die term, gelijke geschiktheid. Je moet kĳken wat je nodig hebt’ wat lastiger met de politieke invloeden. Maar ik ben iemand die volhoudt, een optimist.” Hoe sta je als ervaren bestuurder tegenover diversiteitsbeleid? “Ik ben geen voorstander van het woord diversiteit zoals het doorgaans wordt ingevuld; ik heb het liever over inclusiviteit. Je kan wel iemand in je midden hebben, maar als je diegene vervolgens ziet als een exotische diersoort… “Ik ben zelf natuurlijk gekleurd. Ik vind het positief als je mensen van kleur aanneemt, maar als je niet bekijkt of ze de klus wel kunnen klaren, creëer je een probleem voor jezelf.” En ‘bij gelijke geschiktheid’, moet de voorkeur dan uitgaan naar bijvoorbeeld iemand van kleur? “Ik heb zo’n hekel aan die term, gelijke geschiktheid. Je moet kijken wat je nodig hebt. Ben je een witte club, en je hebt een diverse doelgroep, dan heb je misschien iemand nodig met een migratieachtergrond. Ik ben niet voor voortrekken om het voortrekken, je moet gewoon goed weten waar je naar op zoek bent. Wat is de meerwaarde van een persoon? “Bij diversiteit gaat het overigens ook

Zie je jezelf als rolmodel? “Qua type ben ik niet iemand die graag op de voorgrond treedt. Als het moet en het is functioneel, dan doe ik het. In dat kader vind ik het wel prettig om een voorbeeldfunctie te hebben. Het woord zegt het al, omdat het een functie heeft. “Toen ik directeur werd bij de reclassering, was er een Surinaamse receptioniste met wie ik elke dag wel een praatje maakte. Ik besteed altijd extra veel aandacht aan receptionistes, koffiejuffen, je hebt ze nodig terwijl ze vaak te weinig worden gewaardeerd. Op een dag vroeg ze hoe het met me ging en zei: ‘Ik vind het zo leuk dat u als zwarte vrouw directeur bent hier.’ Ik antwoordde: ‘Als ik het kan, kan jij het ook.’” Heb je nog advies voor jonge vrouwen die een carrière als bestuurder ambiëren? “Voor een politieke partij verzorgen we een scholingstraject over good governance. Daarvoor doe ik telefonische intakes met kandidaten. Ik merk dat veel vrouwen twijfelen aan zichzelf: ben ik wel goed genoeg? Daar moeten we écht van af. Natuurlijk kunnen ‘we’ het. Natuurlijk zitten ze op je te wachten. “Een ander advies is: ga altijd voor een tandje hoger. Niet alleen als toezichthouder, maar ook bij andere functies. Als je op een functie zit waar je alles al kunt, waar blijft dan de uitdaging? Ga voor een plek waar je iets kunt leren.” O

niet altijd alleen om kleur. Het gaat ook om mensen met een beperking bijvoorbeeld. Ik heb eens bemiddeld voor een blind persoon. Iemand moet natuurlijk wel goed zijn en in het profiel passen.” “Wat ik wel geloof is: hoe meer divers een groep is, hoe beter die groep presteert. Daar zijn ook allerlei onderzoeken naar geweest. Een groep met alleen maar vrouwen? Dan zeg ik: je moet zorgen voor mannen.”

commissarissen en leden raad van toezicht. Leuk om te vertellen is dat we met ons bedrijf ook actief zijn op de voormalige Nederlandse Antillen, en dit jaar ben ik voor crmLiNK voor het eerst in Suriname geweest. “Ik ben op Curaçao geboren. Tot mijn middelbare school heb ik daar gewoond, vervolgens ben ik psychologie gaan studeren in Nederland. De bedoeling was ooit weer terug te gaan, maar ik ben toch hier blijven hangen. Ik heb een leuke carrière gehad in Nederland, maar ik wil iets teruggeven aan het land waar ik vandaan kom. “Ik denk dat ik best goed ben in het empoweren van anderen. Overigens draag ik mijn kennis wel met respect over. Ik vind namelijk niet dat wij naar de voormalige Nederlandse Antillen moeten gaan en zeggen: ik weet het beter en kom uit Nederland. Bij onze opleidingen zorg ik ervoor dat zeventig procent van de docenten afkomstig is van daar. Dertig procent neem ik mee uit Nederland. Zo krijg je en goede mix.”

L IE

BL I

Etchica Voorn (1963) is ondernemer, auteur en blogger. Ze won in juni 2018 de OPZIJ literatuurprijs voor haar autobiografie Dubbelbloed. Ze woont met haar man en zoon in Amsterdam.

zomervervelen

p dag twee aan de Spaanse Costa sloeg de onrust toe. Om onduidelijke redenen had ik slechts drie boeken meegenomen. Tenzij de vader van Karin Amatmoekrim was bijna uit, op de leistenen tafel lagen nog twee, niet al te dikke, boeken. Twaalf Hele Dagen strekten zich voor mij uit. Aan manlief had ik beloofd mijn telefoon alleen te gebruiken als het strikt noodzakelijk was. Ons vakantieverblijf was omgeven door nog onbewoonde appartementen, maar bood een spectaculair uitzicht over de baai van Gran Alacant en de stranden van Carabassi en Arenales del Sol. Je overzag bijna de hele Costa Blanca, tot aan de rots van Calpe. Nee, aan het vergezicht lag het niet. We maakten lange wandelingen door de Spaanse heuvels, slierten vanillegeur opsnuivend van cederbomen, en werden verrast door vlagen wind, gezoet door sinaasappelbloesem. We aten de plaatselijke specialiteit − gestoomde octopus − en dronken wijn. Eenmaal terug in de villa hadden we niets te doen. Op tv waren slechts oude films te zien met een Engelse begeleidende stem voor slechtzienden die omslachtig verslag deed: James Bond tolt op zijn benen en wrijft over de achterkant van zijn hoofd. Mijn derde boek had ik uitgelezen. “Ik verveel me,” zei ik tegen manlief. “Lekker toch?” Genoegzaam rekte hij zich nog een keertje uit. Hij wel. Ik wil wiegen in een hangmat in de hete tropenzon, dacht ik opstandig, dat verveelt nooit. Maar het voorseizoen aan de Costa was te koud voor een hangmat, de

zon een waterig bolletje en het zeewater alleen geschikt voor masochisten en kitesurfers. Ik belandde in een smartphone-detox. Op dag vijf viel ik in de zee en bezeerde mij aan puntige rotsen; de lange wandelingen vielen daarmee ook in het water. Langzaam maar zeker gaf ik mij over aan de prikkelvrije tijd, in het besef dat ik niets anders hoefde te doen dan te zijn. Op dag tien had een zeldzame rust bezit van mij genomen, een gevoel dat ik vaag herkende uit mijn prille kindertijd toen een zomervakantie nog het equivalent was van een eeuw. “Ik kan me niet héugen wanneer ik mij voor het laatst verveelde,” verzuchtte een vriendin verlangend. Het bleef een poosje stil aan de telefoon. Ze was niet de enige die zo reageerde. Veel mensen droomden weg bij het idee zich te kunnen vervelen, wat vooral voorbehouden lijkt te zijn aan kinderen. Neem mijn nichtje Nyssa van tien jaar. Het was een warme voorjaarsdag en ik had het plan opgevat om samen met mijn logeetje de balkonbakken op te maken met hanggeraniums. Juist wanneer ik haar het voorstel wilde doen om mijn Amsterdamse balkon in een bloemenzee te veranderen, zei ze: “Tante Chica?” “Ja lieverd.” “Mag ik tv kijken?” Dit zou een lastig moment kunnen worden, kinderen kunnen zich een dag zonder stralend beeldscherm niet voorstellen, eenvoudigweg omdat ze niet anders weten, en als tante wil je niet de sfeer verpesten door iets te weigeren. Ik dacht even na, en zei dat

ook tegen haar; je tante denkt even na. Enkele ogenblikken later zei ik: “Nee, dat gaan we niet doen, tv kijken.” Haar donkere kijkers keken mij ongelovig aan, ze stond versteld. Nyssa zag dat ik onverstoorbaar de bloembakken begon te vullen, en plofte met haar lange prepuberlijf verongelijkt op de bank. Na drie minuten, waarin ze de meest wonderlijke ligfiguren had gemaakt alsof ze van elastiek was, riep ze: “Tante?” “Ja schat.” “Ik verveel me zo.” “Wat heerlijk voor je, kind!” riep ik terug. Nu was ze het spoor helemaal bijster en grinnikte. Ze deed een handstand op de bank, wiebelkontte op de muziek en kondigde aan: “Dan ga ik maar een kast opruimen.” Zonder er nog een woord aan vuil te maken begon ze de spelletjeskast uit te mesten. Deze keer was het mijn beurt om versteld te staan. “Ik verveel me nog steeds,” verwonderde ze zich nadat ze met militaire precisie de kast een makeover had gegeven. Ze wierp een blik op mijn bloemenbalkon in wording en vroeg: “Wil je me helpen met de bank verzetten?” Dat bleek het startsein voor een complete re-decoratie van de huiskamer. Tot slot legde ze als een volleerde binnenhuisarchitecte enkele kleedjes op de grond; mijn huiskamer had er nog nooit zo knus uitgezien. We kropen dicht tegen elkaar aan op de bank en keken naar het resultaat. “Gezellig hè, tante, vervelen.” “Ja schat, heel erg gezellig.” Ik knuffelde haar plat en wenste dat dit moment eeuwig kon duren. O OPZIJ 2019

Reportage Buitenland

GUADELOUPE

La femme

potomitan De populaire BBC-serie Death in Paradise is opgenomen op Guadeloupe, een Caribische eilandengroep met witte stranden en wuivende palmbomen. Inderdaad een paradijselijke vakantiebestemming. Maar Guadeloupe heeft ook een aangrijpende geschiedenis, waarin sterke vrouwen een rol speelden. En nog steeds zijn de eilandvrouwen onverschrokken knokkers. â&#x20AC;&#x153;We gaan echt vooruit en hebben al grote stappen gezet.â&#x20AC;? DO O R R E N ATE VAN D E R Z E E

OPZIJ 2019

Reportage Buitenland

e staat met haar handen in haar zij, kin omhoog, de trotse blik op oneindig, haar zwangere buik vooruit. Het monument voor Solitude, de nationale heldin van Guadeloupe, is een indrukwekkend standbeeld. Indrukwekkend zijn ook de verhalen die over deze vrouw de ronde doen op deze mysterieuze Caribische eilandengroep. Volgens die verhalen was Solitude het kind van een tot slaaf gemaakte vrouw, verkracht door een Franse zeeman tijdens de reis van Afrika naar Guadeloupe. Ze zou vanwege haar lichte huid al op jonge leeftijd van haar moeder zijn gescheiden om huisbediende te worden. Wat we zeker weten, is dat ze meemaakte dat de slavernij op Guadeloupe werd afgeschaft in 1794. Wat we ook zeker weten, is dat ze zich in 1802, toen Napoleon de slavernij weer probeerde

Reportage Buitenland in te voeren in de Franse kolonies, aansloot bij een groep rebellen die plantages plunderden en hun eigenaren gevangen namen. Volgens de historicus Auguste Lacour werd ze gedreven door een explosieve woede. En ze was zwanger. De opstand werd neergeslagen en ergens in de regenwouden van Basse-Terre, het grootste eiland van Guadeloupe, werd Solitude gearresteerd. Ze werd ter dood veroordeeld, maar kreeg uitstel van executie omdat ze zwanger was – het ongeboren kind was immers eigendom van haar meester. De dag na de bevalling werd ze terechtgesteld – waarschijnlijk werd ze doodgemarteld. Over het lot van het kind is niets bekend. Een gruwelijk verhaal en Solitude groeide uit tot symbool van het verzet tegen de slavernij op Guadeloupe. Een uitzonderlijk

symbool, want niet alleen vrouw maar ook nog eens zwanger, terwijl bijna alle helden van de strijd tegen de slavernij mannen zijn. Op slavernijmonumenten figureren vooral mannen – terwijl tot slaaf gemaakte vrouwen zich ook verzetten, zeker op Guadeloupe, waar Solitude niet de enige vrouw was die zich aansloot bij een rebellengroep. Die vrouwen hadden misschien wel meer om voor te strijden, want anders dan mannen waren zij ook ’s nachts geen baas over hun eigen lichaam. Maar Solitude staat niet alleen symbool voor het verzet tegen de slavernij, maar ook voor de kracht van de vrouwen op Guadeloupe. Net als elders in het Caribisch gebied is de vader in de gezinnen op deze eilandengroep vaak de grote afwezige. Er zijn veel alleenstaande vrouwen die onder moeilijke omstandigheden hun kinderen grootbrengen. Het ideaalbeeld dat de vrouwen op Guadeloupe van oudsher wordt voorgehouden, is dat van de sterke vrouw die al het werk en alle zorg op zich neemt, alles verdraagt en desondanks blijft glimlachen. Haar plek is thuis, terwijl de man zijn gang gaat. Er is een speciaal woord voor deze ideale vrouw: la femme potomitan. Het woord potomitan verwijst naar de centrale pilaar in het creoolse

‘Het woord potomitan verwijst naar de centrale pilaar in het creoolse huis, waar het dak op rust. De vrouw als steunpilaar dus.’

huis, waar het dak op rust. De vrouw als steunpilaar dus, die het hele huishouden draaiende houdt. In haar eentje. En solitude. Guadeloupe is een kleine eilandengroep met ruim 400.000 inwoners, die nog steeds deel uitmaakt van Frankrijk: het is een overzees, Frans departement. Dat betekent dat je er met euro’s betaalt en dat je er hetzelfde type straatnaambordje ziet als in Parijs. Dat betekent ook dat de vrouwen op Guadeloupe dezelfde rechten hebben als de vrouwen 50

in de ‘metropool’, zoals Frankrijk daar steevast wordt aangeduid. Maar in de praktijk is hun situatie heel anders: ze moeten vaak hard knokken, want het leven op het eiland is niet gemakkelijk. Ondanks de aanwezigheid van een schitterende, turquoise zee, witte stranden en wuivende palmbomen, o zo aantrekkelijk in beeld gebracht in de populaire BBC-serie Death in Paradise. Voor inkomsten is de eilandengroep afhankelijk van toerisme – er komen vooral veel Fransen – en van eenvoudige landbouwproducten

zoals bananen en suikerriet, waaruit rum wordt gemaakt. De werkloosheid is er hoog. De grootste stad, Pointe-à-Pitre, worstelt met drugsproblematiek en huiselijk geweld is een ernstig probleem. “We hebben hier te maken met een machocultuur. Mannen voelen zich van oudsher superieur aan vrouwen,” zegt Chantal Luissint. Zij is projectleider bij het Observatoire Féminin, een organisatie die in 2005 is opgericht om de positie van de vrouw op Guadeloupe cijfermatig in kaart te brengen. “We hebben weinig middelen en OPZIJ 2019

Reportage Buitenland

Reportage Buitenland Toch is ze optimistisch over de toekomst. “We gaan echt vooruit en hebben al grote stappen gezet. Je kunt de positie van vrouwen op Guadeloupe echt niet meer vergelijken met die van mijn oma. Ze krijgen tegenwoordig meer hulp, ze gaan langer naar school, steeds meer vrouwen maken carrière. Een meisje van zeventien zit tegenwoordig gewoon op school. Veertig jaar geleden was ze op die leeftijd al getrouwd, vaak met een partner die ze niet zelf had uitgekozen, en had ze twee of drie kinderen.” “Vrouwen zijn zich aan het

‘Vrouwen zijn hier beter vertegenwoordigd in de politiek dan in Frankrijk. En 37% van de mensen die aan het hoofd staan van een bedrijf is vrouw.’ het is een kwestie van een lange adem. Maar als je wilt dat dingen veranderen, moet je weten waarover je het hebt,” zegt Luissint. Een van de zaken die de emancipatie van vrouwen op Guadeloupe in de weg zit, is het ideaal van de femme potomitan, legt ze uit. “Die mythe is nog steeds sterk aanwezig. Het vereist heel veel opoffering en kracht om de vrouw te zijn die alles op zich neemt, maar toch voelen vrouwen hier nog steeds de druk om aan dit ideaalbeeld te voldoen.” Ze vertelt dat er een verband is tussen het ideaal van de femme potomitan en de slavernij. “Een tot slaaf gemaakte man kon geen familievader zijn. Hij diende er alleen toe om nieuwe slaven te verwekken, hij was een voorwerp in de handen van zijn meester. Die zette hem in waar hij wilde en kon hem doorverkopen wanneer hij wilde. Dus de vrouwen stonden er helemaal alleen voor. Indertijd had die verering van de femme potomitan misschien zijn nut. Die vrouwen hadden het zwaar, maar er was tenminste waardering. Maar de tijden zijn veranderd. We moeten verder. Er 52

is nu gelukkig meer gelijkheid tussen mannen en vrouwen dan vijftig jaar geleden. Vrouwen zijn hier beter vertegenwoordigd in de politiek dan in Frankrijk. En 37% van de mensen die aan het hoofd staan van een bedrijf is vrouw – ook daarin doen we het beter dan de metropool. Maar tegelijkertijd is er veel werkloosheid onder vrouwen en neemt het aantal aangiftes van geweld tegen vrouwen de laatste tijd toe. Tussen 2009 en 2017 zijn hier negentien vrouwen vermoord door hun (ex)partner. In 2012 alleen al waren het er zes. Dat was zo schokkend. In reactie daarop is wel iets op gang gekomen: we hebben nu allerlei organisaties die slachtoffers van huiselijk en seksueel geweld bijstaan. Maar je lost de problemen niet op door alleen vrouwen te helpen, je moet tegelijkertijd iets aan de mentaliteit van de mannen veranderen. Dat proberen we ook. Er is nu bijvoorbeeld een training voor mannen die zijn veroordeeld voor huiselijk geweld. Ze mogen kiezen: of naar de gevangenis, of de training. Maar ze moeten daar wel voor betalen.”

ontwikkelen, maar niet alle mannen kunnen in die ontwikkeling mee,” zegt Chantal Luissint “Er zijn er nog steeds die roepen dat vrouwen die carrière maken de schuld van alle problemen zijn. Maar we zien ook steeds meer jonge mannen die de zorg voor het gezin delen met hun vrouwen.” Inmiddels zijn twee meisjes haar kantoor binnengekomen, Dorianne (17) en Christina (18). Ze willen op hun school een project doen over huiselijk geweld en komen informatie halen. Ze glimlachen

verlegen, praten met zachte stemmen, maar ze hebben echt een missie. “Ik heb gekozen voor dit onderwerp omdat het mij raakt. Veel vrouwen in mijn familie hebben het meegemaakt,” legt Dorianne uit. “We wilden bovendien een onderwerp aanpakken dat nog niet gedaan is op school en hier is nog niemand mee bezig geweest,” zegt Christina. “We doen dit met vijf meisjes. We willen jonge vrouwen empoweren.” Jammer dat Solitude het niet kan horen. Ze zou trots op deze meiden zijn. O

Niet ver van het kantoor van Chantal Luissint staat het beeld van Solitude in de brandende middagzon. Haar blik is onveranderd trots. Toch heeft dit monument iets dubbels. Het is mooi dat een land een vrouwelijke vrijheidsstrijder als nationale heldin vereert. Maar anderzijds onderstreept de figuur van Solitude ook het ideaalbeeld van de vrouw voor wie niets te veel gevraagd is. Want Solitude bewijst dat een vrouw zelfs als ze zwanger is nog ten strijde kan trekken. “Als je zwanger bent, moet je toch juist zwak mogen zijn?” zegt Luissint. “Zwakke vrouwen mogen ook bestaan, zij zijn ook waardevol. Er moet plaats zijn voor alle vrouwen, niet alleen voor de sterke.” “Veel moderne jonge vrouwen hebben echt geen boodschap meer aan het ideaalbeeld van de femme potomitan,” zegt Mélissa Césaire-Valéry. Zij werkt bij het Informatiecentrum voor de Rechten van Vrouwen en Families (CIDFF) in Point-à-Pitre. Het centrum biedt hulp aan onder anderen slachtoffers van huiselijk geweld, gedwongen huwelijken en geweld op het werk. “De vrouwen die hier komen, zitten vaak in een cirkel waar ze niet uit kunnen breken,” vertelt ze. “Ook omdat ze niet weten waar ze naartoe moeten. We hebben hier op het eiland een gebrek aan geschikte woonruimte om deze vrouwen in onder te brengen, dat is echt een probleem.” OPZIJ 2019

e inzendingen voor de OPZIJ Literatuurprijs 2019 waren overweldigend. Een longlist van maar liefst 86 boeken: biografieën, zelfhulpboeken, familiesages, fictie en non-fictie, essays, alles genres bleken rijk vertegenwoordigd. Ze voldeden nagenoeg allemaal aan de criteria van de literatuurprijs, die al sinds 1979 wordt uitgereikt, toen deze prijs nog de Annie Romeinprijs heette en toegekend werd aan Joke Smit. Want om nog even scherp op het netvlies te krijgen waarvoor de OPZIJ Literatuurprijs in het leven is geroepen: deze prijs is bedoeld voor schrijfsters wier werk bijdraagt aan de ontplooiing, bewustwording en emancipatie van vrouwen. Het was ook dit jaar weer een enorme maar ook verrijkende klus om alle boeken die tussen 1 mei 2018 en 30 april 2019 zijn verschenen, te mogen toetsen. We hebben ons met de voltallige redactie geworpen op de ingezonden titels. Na veel lezen en geanimeerde – en vurige – vergaderingen, kwamen we tot de tien boeken die een plek op de shortlist hebben veroverd. Geweldige titels! We kunnen zonder meer spreken van een rijke en zeer gevarieerde top tien, waarbij een aantal boeken ons van de sokken blies. De juryleden, bestaande uit de schrijvende redactieleden, aangevuld met bestuursleden van de Stichting OPZIJ en natuurlijk Etchica Voorn, winnaar van de OPZIJ Literatuurprijs 2018, waren niet

Het was een nek-aan-nekrace tussen twee titels, waarvan één auteur in 2013 de prijs al eerder won. Het gebeurt niet ieder jaar dat twee boeken zo met kop en schouders boven de rest uitsteken dat de keuze bijna ondoenlijk is. Dat is lastig, maar ook een zeldzame luxe Manon Uphoff, onze nummer 2, wist te ontroeren met haar magistraal geschreven Vallen is als vliegen. Een moedig boek over een gevoelig en prangend thema. Een zeer persoonlijk geschreven literair meesterwerk. Maar dan nu onze nummer 1. ’t Hooge Nest van Roxane van Iperen. Hoe iets onschuldigs als de aankoop van een huis kan leiden tot de ontrafeling van een bijzondere familiegeschiedenis, is fascinerend. Die geschiedenis, die begon met de renovatie van de villa, kon alleen dankzij de volhardende onderzoekskwaliteiten van Roxane aan het licht komen. Dit non-fictie verhaal dat leest als een meeslepende roman, legt een gruwelijke familiegeschiedenis bloot. Vanwege de centrale rol van de twee zussen Brilleslijper, krijgt dit boek een krachtige feministische lading: het actieve verzet van vrouwen in WO II is sterk onderbelicht gebleven in de naoorlogse vertellingen. Wat ook geldt voor het actieve joodse verzet. ‘t Hooge Nest is een relevant boek omdat het de lezer laat voelen hoe het is om te leven in tijden van forse sociale ongelijkheid; eerst de economische en maatschappelijke ongelijkheid in de periode voor de Tweede Wereldoorlog, en vervolgens het onzinnige onderscheid van de rassenongelijkheid tijdens de bezetting. Het is belangrijk dat wij daaraan worden herinnerd nu de sociale ongelijkheid onrustbarend toeneemt en ongelijkheid op basis van afkomst en herkomst nog steeds doorslaggevend kan zijn voor iemands kansen. ’t Hooge Nest is een leeservaring die iets toevoegt aan wat je al dacht te weten.

amen met je gezin verhuisde je naar ’t Hooge Nest. Wat was het eerste puzzelstukje waardoor je dacht: hier zit een groot verhaal in? “Er waren verschillende momenten waarop ik werd bevestigd in mijn idee dat er belangrijke gebeurtenissen in het huis hadden plaatsgevonden. Een daarvan was toen ik in het Steven Spielberg Archief (Survivors of the Shoah Visual History Foundation, opgericht en gefinancierd met de winst uit Schindler’s List), een foto vond van spelende joodse kinderen in onze achtertuin, op het dieptepunt van de Duitse bezetting. Terwijl de treinen richting het oosten al op volle capaciteit reden en wanhopige Joden overal in het land probeerden onder te duiken, werd in ’t Hooge Nest door kinderen gespeeld en vergaderd over het verzet tegen de nazi’s.” Je hebt vervolgens maar liefst zes jaar onderzoek gedaan. Wat is het belangrijkste dat je gedurende die tijd zelf nog

leerde over WO II, waar we voor ons gevoel al zo veel vanaf weten? “Vooral dat dat laatste een grote en kwalijke misvatting is. Het narratief dat over die periode in ons collectieve geheugen is geprent, via onderwijs, films, et cetera, is beperkt en eendimensionaal. Daarom stond voor mij al snel vast dat ik in het boek twee dingen wilde combineren. Op de achtergrond een stapsgewijze beschrijving van hoe de Duitse bezetting in Nederland is verlopen, en op de voorgrond het uitzonderlijke verhaal van de zussen Brilleslijper en de gebeurtenissen in ’t Hooge Nest.” In jouw boek plegen jonge Joodse vrouwen verzet. Over zowel Joden als vrouwen in het verzet is relatief weinig geschreven. Hoe komt dat denk je? “Zoals ik al noemde, is er over de hele linie weinig diversiteit in de overlevering, dus ook over dit aspect. Het merendeel van de Nederlandse Joden is nooit teruggekomen om het na te vertellen, en zij die het overleefden werden niet bepaald met open armen ontvangen, laat staan op

C A

NB N W DE ILLEM KAL

Roxane van Iperen (1976) is jurist en publicist. Ze schrijft voor o.a. VN, Het Financieele Dagblad, NRC, Het Parool en De Morgen. In 2016 was ze gastcorrespondent Brazilië voor De Correspondent en verscheen haar roman Schuim der aarde, waarmee ze de Hebban Debuutprijs won.

PRIJS

En de winnaar is...

‘t Hooge Nest

LITERATUUR

unaniem in hun oordeel. Het leek feminisme 4.0 wel. Zoveel vrouwen, zoveel meningen. En dat is maar goed ook, zolang je maar naar elkaar luistert – zie ook de column van Carin Gaemers in dit nummer.

ROXANE VAN IPEREN

OPZI

nominatie shortlist

een schild gehesen. Tel daarbij op dat de rol van vrouwen sowieso niet heel relevant was; dat maakt de daden van de zussen Brilleslijper ook zo exceptioneel. Maar uit jezelf vertellen over mogelijke reddingen die je hebt verricht, terwijl er net zes miljoen mensen zijn vermoord – ik begrijp wel dat mensen zwegen. Het is aan ons, nu, om ervoor te zorgen dat er een waarachtiger beeld tot stand komt.” Welk boek moet iedereen volgens jou meenemen op vakantie, behalve natuurlijk jouw boek? “Vallen is als vliegen van Manon Uphoff, een columnbundel van Clarice Lispector en De kracht van Atlantis van Ayn Rand. En voor op de wc: het fotoboek Shit van Erik Hessels, vol poepende nazi’s.” Waar ben je nu mee bezig? “Koken, interviewvragen voor Ad van Liempt bedenken, mijn kinderen voor de derde keer roepen dat ze hun tassen moeten opruimen en een goede slotzin voor een column in mijn telefoon zetten. Verder ben ik met twee nieuwe, grote projecten bezig, zowel fictie als non-fictie.”

Tijdens de WO II bestieren twee Joodse zussen - Janny en Lien Brilleslijper - een van de grootste onderduikadressen in Nederland: ’t Hooge Nest, een villa in ’t Gooi. Terwijl de laatste Joden in Nederland worden opgejaagd gaat het leven van enkele tientallen onderduikers zo goed en kwaad als het ging gewoon door, pal onder de neus van NSB-buren en nazikopstukken. Toch wordt het Nest verraden en de familie Brilleslijper belandt met het laatste transport in Auschwitz, samen met de familie Frank. ’t Hooge Nest gaat over moed, verraad en menselijkheid in barbaarse tijden, en brengt een ongekende geschiedenis met kracht tot leven. Dit vinden wij: Het boek getuigt van gedegen onderzoek door de auteur. Het is sterk geschreven en relevant omdat het laat zien dat er vanuit de joodse gemeenschap, en specifiek door vrouwen, moedig verzet is gepleegd tijdens WO II. Bovendien legt het een leemte bloot in ons collectieve geheugen met betrekking tot de WO II. Roxane van Iperen – ’t Hooge Nest €21,99 (Lebowski) OPZIJ 2019

nominatie shortlist

as het moeilijk voor jou om over zo’n persoonlijk onderwerp te schrijven? “Ik moest zeker een drempel over. Tot een paar jaar geleden sprak ik zelfs met mijn beste vrienden nauwelijks over dik zijn. Maar het moest gebeuren: er wordt nog veel te weinig op een nietsontziende, maar toch genuanceerde manier gesproken over dik zijn. Dat voelde belangrijker dan mijn eigen angst en schaamte. En ik voelde wel meteen toen ik begon te schrijven: deze ervaringen komen alleen over als ik zo open mogelijk vertel over de allerpijnlijkste shit. Voor mij was het uiteindelijk ook erg bevrijdend om de schaamte die ik altijd voelde open te breken en niet langer alles in stilte te gedogen.” Je leerde jezelf je familieleden aan te spreken op hun opmerkingen over gewicht. Heeft dat geholpen? “Ja! Het contact met mijn familie is opener en zuiverder geworden. Natuurlijk is niet ineens alles

anders of opgelost: gewichtsdiscriminatie en de oordelen over dikke mensen zitten heel diep in onze cultuur en in ons denken verankerd. Ook bij mijn familie. Maar ze luisteren beter en proberen mijn manier van kijken te begrijpen. Een grote en waardevolle les voor mij (en wellicht ook voor anderen): je uitspreken helpt vaak écht. Het uitspreken heeft mij zelfvertrouwen en minder zelfhaat gebracht: ik durf nu ruimte in te nemen en voor mezelf op te komen.” Wat zou je kunnen doen aan de negatieve associaties die mensen hebben met overgewicht? “Ik denk dat het belangrijk is om nog meer dikke mensen in de media en het publieke debat een stem te geven en naar hen te luisteren. ‘Wij’ moeten die plek ook opeisen; alleen als je je uitspreekt kun je worden gehoord. Een meer diverse en inclusieve representatie speelt hierin een grote rol. Zet vaker een dikke vrouw op de cover van een tijdschrift, geef dikke acteurs vaker de hoofdrol in plaats van een bijrol als grappige sidekick naast een slank hoofdpersonage. Het

is belangrijk om met elkaar in gesprek te gaan. Ik heb geprobeerd een begin te maken in mijn boek. Ik heb veel van de (voor)oordelen over dikke mensen bevraagd en onderzocht. En door middel van interviews met andere dikke vrouwen veel thema’s bespreekbaar gemaakt. Van dik zijn en daten tot hardnekkige stigma’s in de medische wereld.” Welke boek moet iedereen volgens jou meenemen op vakantie, behalve natuurlijk jouw boek? “Wolf, een feministische essaybundel die ik dit voorjaar in een ruk heb uitgelezen. Leerzaam, inspirerend en supergoed geschreven!” Waar ben je nu mee bezig? “Sinds mijn boek is verschenen word ik regelmatig gevraagd om op evenementen en congressen te spreken over het stigma rondom dik-zijn, de bizarre idealen waar we als vrouw aan moeten voldoen en hoe we een inclusievere samenleving kunnen creëren. Heel tof om te doen! Daarnaast ben ik werkzaam als fotograaf en journalist.

Bette Dam woonde vier jaar in Afghanistan, waar ze onder meer werkte als correspondent. Ze publiceert in The Guardian en VN en is ze een veelgevraagd Afghanistanexpert bij verschillende overheden. In 2009 werd Expeditie Uruzgan gepubliceerd. Ze doceert over Afghanistan aan de École des Sciences Politiques in Parijs.

e had vijf jaar nodig om het boek te schrijven. Hoe was dat? “De beste periode in mijn leven. Ik ben iemand die zingeving zoekt, en dat vond ik in dit megaonderzoek waarvan ik al die tijd wist: dit zal een impact hebben op ons denken over de oorlog, en ook over onze Nederlandse inbreng in die oorlog. Het was intellectueel een achtbaan; een crash course zelfontplooiing. Ik heb zo anders moeten leren denken, en zoveel geduld moeten hebben om die andere kanten van onze waarheid te snappen. Ik ben dankbaar voor het resultaat: het boek was voorpaginanieuws in Amerika, VK en Nederland en werd hier direct een bestseller.” Als vrouwelijke journalist moet het niet makkelijk zijn geweest om de waarheid boven water te toveren in Afghanistan? “Ik ervoer het tegenovergestelde en hoop ten zeerste dat vrouwen die dit lezen zich laten inspireren om ook meer in die werelden te werken, zodat we elkaar beter begrijpen: omdat ik een westerse vrouw was, kon ik dit boek

beter schrijven. Er was meer vertrouwen in een vrouw dan in een man bij de geïnterviewde. Ik was minder een bedreiging. Mannen zijn altijd partij, betrokken, dragen vaak een wapen. Vrouwen zijn onderdeel van hun familie, doen soms ook vredespogingen in tribale ruzies.” Wat is het voornaamste vooroordeel dat wij hier in het Westen hebben over Afghanistan? “Een land daar is niet een land met mensen, maar met monsters. Daartegen ingaan is het moeilijkste van mijn werk: je wordt hier weggezet als terroristensympathisant. Toen ik in Kabul woonde, ging bijna honderd procent van de berichtgeving over aanslagen, explosies, fundamentalisme, dood en islam, terwijl dat voor ons inwoners tien procent van onze tijd opslokte. Als je echt verslag van een Afghaans leven had willen doen, had negentig procent van de berichtgeving moesten bestaan uit het openen van een nieuwe shopping mall, de nieuwe trends bij moellah’s, de aanleg van een weg, de populariteit van het

NS IË

C H A N TA L A R

Tatjana Almuli (1991) studeerde Nederlands en journalistiek aan de UvA. Op 22-jarige leeftijd nam ze deel aan het tv-programma Obese. Sindsdien schrijft ze voor Women’s Health en Glamour over thema’s als gewicht, het schoonheidsideaal, zelfbeeld en het belang van een meer diverse representatie in de media.

Op zoek naar de vĳand

Knap voor een dik meisje

Tatjana is al haar hele leven dik. En krijgt dus al zo lang ze zich kan herinneren ongevraagd commentaar op haar lijf. Naaste familie, wildvreemden, specialisten: iedereen vindt het nodig haar te vertellen dat dik zijn iets slechts is. Alsof het haar niet al duidelijk was hoeveel haar extra kilo’s haar hebben gekost. Wanneer ze een derde van haar lichaamsgewicht verliest, ervaart ze voor het eerst de privileges die bij slank zijn horen. Toch neemt het ongevraagde commentaar alleen maar toe – al helemaal als ze weer begint aan te komen. In dit boek neemt ze zélf de regie in het gesprek over haar lichaam, en doet ze openhartig verslag van het leven als dikke vrouw in een land waar dun zijn de norm is.

BETTE DAM

NIK

KI SCHUU

TATJANA ALMULI

soefisme, de duurder wordende groente, enzovoort. Bovendien: als je dan wel verslag doet van een aanslag moet je zeggen: ik weet niet wie de dader is. Media hebben altijd moellah Omar geplakt aan deze aanslagen, en de taliban, waarna ze vaak stelden: moeten er niet meer westerse troepen die taliban uitschakelen? Wat blijkt: in de eerste vier jaar zaten ze achter bijna geen enkele aanslag.” Welke boek moet iedereen volgens jou meenemen op vakantie, behalve natuurlijk jouw boek? “Americanah van Chimamanda Ngozi Adichie. Echt een sterke vrouwelijke schrijver, die met humor een prachtig liefdesverhaal schrijft over een Nigeriaanse die in Amerika terechtkomt.” Waar werk je momenteel aan? “Ik zou graag een volgend onderzoeksproject starten, maar dan in een team van onderzoeksjournalisten. Ook speel ik met de gedachte een masterplan te maken voor de journalistiek en met hen te kijken naar verandering. Zij zijn de waakhond van de democratie, maar op dit onderwerp waren ze tandeloos.”

Tijdens een bezoek aan de Nederlandse troepen in Afghanistan in 2006 ontdekte Bette Dam hoe weinig de soldaten wisten over hun vijand. Ze besloot het militaire kamp te verlaten en zelfstandig op zoek te gaan naar de gevreesde talibanleider moellah Omar. Op basis van riskant veldwerk en grondig onderzoek plaatst Dam de taliban in een nieuw: van te vernietigen vijand tot potentiële bondgenoot. Dam beschrijft hoe een land met brute kracht werd ontwricht en in een oorlog belandde die volgens Dam onnodig was.

Dit vinden wij: Knap voor een dik meisje gaat over fat shaming, een urgent feministisch thema. Almuli maakt invoelbaar wat het betekent om dik te zijn. Dit is een toegankelijk geschreven boek over een belangrijk thema en kan daardoor een breed publiek bereiken.

Dit vinden wij: Dam heeft haar zoektocht weten te vertalen naar een reuze pakkend boek. Bewonderenswaardig hoe een vrouwelijke journalist in een vrouwvijandig land een waarheid boven water haalt, waarmee ze de internationale pers afbluft.

Tatjana Almuli – Knap voor een dik meisje €17,50 (Nijgh & Van Ditmar)

Bette Dam – Op zoek naar de vijand €22,99 (De Bezige Bij) OPZIJ 2019

nominatie shortlist

De eeuw van Gisèle

Maaike Meijer (1949) is neerlandicus, literatuurwetenschapper en honorair hoogleraar genderstudies aan de Universiteit Maastricht. Eerder publiceerde ze onder meer de veelgeprezen biografie M. Vasalis (2011). In 2015 werkte ze mee aan Stoeten ritseldingen, het schrijversprentenboek over F. Harmsen van Beek.

Annet Mooij (1961) is biograaf en zelfstandig onderzoeker. Ze schreef onder meer De strijd om de Februaristaking (2006) en Dag in dag uit. Een journalistieke geschiedenis van de Volkskrant vanaf 1980 (2011). Haar biografie over Mina Kruseman, Branie (2013), stond op de shortlist van de Biografieprijs 2014.

iets zijn tussen mensen.” Welk aspect van haar leven raakte je het meest? “Ik was het meest geïntrigeerd door haar eigenzinnige kunstopvattingen, die niemand erg serieus nam omdat haar levensstijl als bohémienne haar toch vaak plaatste in de hoek van ‘leuk maar raar’. Maar er zit een intrigerend systeem in: daar wilde ik meer van weten.” Wat is de belangrijkste mythe over haar waarmee je in je boek probeert af te rekenen? “Harmsen van Beek raakte gevangen in ‘de Jagtlustmythe’, een verhaal van promiscuïteit, drankzucht, slecht moederschap, de beroemde medekunstenaars met wie ze relaties had, het familiekapitaal dat over de balk werd gesmeten. Een mythe die het kunstenaarschap van Harmsen van Beek overschaduwt en die inspeelt op sensatie en leedvermaak.

Ik ontrafel hoe dat verhaal in de wereld kwam, hoe onwaar het is en waarom het niet meer weg te branden is. Nu ja, tot voor mijn biografie dan, hoop ik!” Welk boek moet iedereen volgens jou meenemen op vakantie, behalve natuurlijk jouw boek? “Ik lees nu van Wessel te Gussinklo De hoogstapelaar (2019). Een grandioze psychologische studie van hoe een jongeman verstrikt raakt in uitzichtloze mannelijkheidswaan. Prachtig.” Waar ben je nu mee bezig? “Mijn volgende boek zal gaan over mannelijke antihelden in literatuur en film - van Kafka, Dostojevski tot Hermans en Grunberg en in film Randle P. McMurphy uit One flew over the Cuckoo’s Nest, en The Big Lebowski - en hoe die zich verhouden tot de maatschappelijke normen rond mannelijkheid. Vandaar.”

Rond Frederike Martine ten Harmsen van der Beek, zoals haar werkelijke naam luidt, was nogal wat mythevorming. ‘Fritzi’ werd lang afgeschilderd als spilzieke ‘flodderdiva’. Deze kunstenaarsbiografie vertelt een ander verhaal. Voor het eerst komt Frederike zelf aan het woord, in brieven en fragmenten uit haar dagboek dat ze sinds haar vroege jeugd bijhield.

aarom wilde je graag in het leven van Gisèle duiken? “Gelijk bij de eerste kennismaking vond ik Gisèle van Waterschoot van der Gracht een spannend personage. Haar persoonlijke geschiedenis is fascinerend en ze heeft een veelzijdig kunstzinnig oeuvre nagelaten dat mij nieuwsgierig maakte. Ik vroeg me af waarom ze als kunstenares nooit veel erkenning heeft gekregen. Ze heeft haar leven op een heel onconventionele manier vormgegeven, ook dat sprak me aan. Zij was de enige vrouw in de mannengemeenschap van Castrum Peregrini: Wat had zij daar te zoeken?” Hoe kijk je zelf aan tegen wat je boven water hebt getoverd? “De status van heldin is gebaseerd op Gisèles rol in de oorlog. Daaraan wordt in mijn boek geen afbreuk gedaan. Gisèle heeft zich in de bezetting bijzonder moedig gedragen. Met gevaar voor eigen leven stelde ze haar kleine bovenwoning aan de Amsterdamse Herengracht open voor de Duitse dichter en goeroe Wolfgang Frommel

en twee van zijn jonge Joodse volgelingen. Het is voor een belangrijk deel aan haar te danken dat het leven van deze jongens werd gered. Na de oorlog bleef de vriendengroep rond Wolfgang Frommel bestaan onder de naam Castrum Peregrini. Wat er mede door mijn boek boven water is gekomen is dat het in deze gemeenschap niet alleen draaide om dichtkunst en vriendschap, maar dat er ook seksueel misbruik voorkwam. Wat wist Gisèle daarvan? Zeker wel iets, ontdekte ik, maar consequenties verbond ze daar niet aan. Zij deed mee aan de geheimhouding en hield tot aan het einde toe vast aan het ideale plaatje. Als biograaf ben ik er niet op uit geweest Gisèle te beoordelen. Je kunt, zeker achteraf, gemakkelijk zeggen dat haar gedrag laakbaar was en dat haar wegkijken haar goede naam heeft besmeurd, maar in een biografie gaat het er volgens mij vooral om de beweegredenen van de hoofdpersoon te doorgronden en te begrijpen.” Ben je anders naar Gisèle gaan kijken? “Niet zozeer na afronding van

I E L VAN N

W IEU

Hemelse mevrouw Frederike

aar komt je fascinatie voor F. Harmsen van Beek vandaan? “Die begon bij de spannende en prachtige gedichten uit Geachte Muizenpoot (1965) en later korte verhalen in Wat Knaagt (1968) en Neerbraak (1969). Het leek op niets en op niemand, volkomen uniek werk, even grappig, briljant als ontroerend. Daarna ontdekte ik dat ze ook beeldend kunstenaar was en verbazend mooie tekeningen maakte: knipsels, beschilderde eieren, walnoten met ingebouwde interieurtjes, alles heel fragiel, op de rand van vergaan. Altijd gelegenheidswerk voor vrienden, zoals haar gedichten ook vaak gelegenheidsgedichten waren. Ze moest niets hebben van musea, ze ging officiële kunstinstituten hardnekkig uit de weg. Kunst moest

ANNET MOOĲ

MAR

TIEN SLE

MAAIKE MEĲER

het boek, maar wel tijdens het schrijven ervan. Het is een wonderlijk proces wat je als biograaf doormaakt. Je trekt jarenlang met iemand op, for better and for worse, en komt dingen aan de weet die je onderwerp met niemand of vrijwel niemand heeft gedeeld. Ik vond het ongelooflijk lastig om greep op Gisèle als persoon te krijgen. Tijdens dat hele proces is mijn kijk op haar natuurlijk sterk veranderd. Ik ben haar niet sympathieker gaan vinden, wel interessanter, en ik bezie haar met meer mededogen dan ik aanvankelijk deed.” Welke boek moet iedereen volgens jou meenemen op vakantie, behalve natuurlijk jouw boek? “Patricia van Peter Terrin. Spannend en hoogst intrigerend.” Waar ben je nu mee bezig? “Opnieuw iets biografisch. Ruim tien jaar geleden schreef de historica Evelien Gans het eerste deel van het dubbelportret van vader en zoon Meijer. Het project werd niet voltooid en vorig jaar overleed Evelien Gans. Ik schrijf nu het ontbrekende tweede deel.”

Maaike Meijer sprak met tal van vriendinnen, vrienden en collega-kunstenaars en kreeg inzage in Harmsen van Beeks gehele archief. Ze doet met haar biografie recht aan een fascinerend en veelzijdig kunstenaarschap van internationale allure.

Gisèle van Waterschoot van der Gracht (1912-2013), dochter van een Oostenrijkse barones en een Amsterdamse patriciër, woonde als kind op katholieke kostscholen en in een kasteel met zeventig kamers. Deze jeugd vormde de springplank voor een veelzijdige kunstenaarsloopbaan en een leven vol bijzondere vriendschappen en liefdes. Na de oorlog ontstond hieruit Castrum Peregrini, een exclusief, met veel geheimzinnigheid omgeven uitgevershuis. In De eeuw van Gisèle reconstrueert Annet Mooij een veelbewogen en fascinerend leven.

Dit vinden wij: Meijer heeft als geen ander de gave om gebeurtenissen uit het leven van haar hoofdpersoon te beschrijven, zodat ze ook voor de lezer interessant zijn. Ze neemt je helemaal mee in een ander, laat je in de huid kruipen. Bovendien heeft zij een mooi evenwicht gevonden tussen het in bescherming nemen van haar onderwerp en het ontleden van haar zwakheden. Meijer bewijst ook nu weer dat het een bijzonder talent is om een goede biografie te schrijven.

Dit vinden wij: Annet Mooij smeedde dankzij het zeer omvangrijke archief van de hoofdpersoon een goed gedocumenteerde en kritische biografie. Dat het echte leven vaak kleurrijker is dan je kunt verzinnen bewijst Mooij. Gisèle van Waterschoot van der Gracht, de vrouw met de natste naam van Nederland, is een vat vol tegenstrijdigheden. Het is knap dat Mooij pijnlijke feiten bloot legt maar tegelijkertijd ruimte laat voor sympathie en bewondering.

Maaike Meijer – Hemelse mevrouw Frederike €39,99 (De Bezige Bij)

Annet Mooij – De eeuw van Gisèle €36,99 (De Bezige Bij) OPZIJ 2019

nominatie shortlist

vakantie, behalve natuurlijk jouw boek? “Op vakantie lezen?! Neem dan boeken mee die hongerig maken naar organisch genot als wandelen, kunstkijken, luieren, eten & drinken, dansen en wegzakken in seksueel genot met degene van wie je houdt. Passages in mijn roman Gebroken Wit beveel ik beslist aan maar probeer ook eens een boek over het ontstaan van het heelal, over dieren die je fascineren, over de oceaan, over de onderwereld van bomen. Uit ervaring weet ik hoe kalmerend deze teksten zijn en hoe ze mij weghalen bij wat vanzelfsprekend en alledaags is. Dus op vakantie liever een boek dat mij blij maakt dat ik er nog bij ben op deze merkwaardige planeet!” Zit er weer iets in de pijpleiding? “Ik werk momenteel aan een roman. Meer valt niet te melden want het manuscript is nog in wording. En daarover mededelingen doen zou voorbarig zijn omdat veranderen altijd een mogelijkheid blijft.”

et is een heftig, maar prachtig boek. Wat hoop je dat mensen meenemen na het lezen van Vallen is als vliegen? “Dat als je een beetje aan het oppervlakteglazuur van de werkelijkheid gaat krabben, je daar veel kan aantreffen waar die oppervlakte geen indruk van geeft, dat het dus de moeite waard is om onder dat oppervlak te kijken. Dat sommige verhalen weliswaar bestaan maar uit het grotere verhaal van de samenleving gehouden of gedrukt worden en daar dus geen invloed op kunnen uitoefenen. Zulke ‘taboes’ (niet alleen over seksueel misbruik) betekenen dat de wereld geen mededeelbare taal of vorm toekent aan deze gebeurtenissen, en dan is het net alsof ze niet bestaan. Ze worden ontdaan van hun invloed of effect op die samenleving, en blijven zo de incidentele geschiedenissen van willekeurige individuen. Over een van zulke krachtige taboes heb ik

geschreven. Ik heb dat zo gedaan dat het als boek, hoop ik, een plek op de grote plank met de verhalen van de mensen kan innemen. Mijn hoop is dat het daar regelmatig vanaf gehaald wordt en gelezen.” Waarom heb je gekozen voor een literaire benadering om seksueel misbruik binnen het gezin te illustreren? “Ik heb dat niet ‘gekozen’. De menselijke communicatie vindt misschien wel op de beste manier binnen de kunst plaats. Daar kunnen we de menselijke ervaring zo weergeven of meedelen dat deze overdraagbaar wordt. Een geslaagd literair werk is niet gemakzuchtig, verplat niet en kan rechtdoen aan de enorme complexiteit van ingewikkelde en soms nauwelijks te begrijpen ervaringen en daden.” Feit en fictie lopen in jouw boek door elkaar. Waar heb je de moed vandaan gehaald om zo’n persoonlijk verhaal te delen? “De persoonlijke ervaring van de dood van mijn zus en een diep voelen van de onrechtvaardigheid in haar bestaan en het volkomen ontbreken

DS AN

ZEN HOLL HUI OK

O C

RAÚL NEIJHO

inbreng van een willekeurige man, op de wereld zet? Hecht ik aan een dergelijk ideaalbeeld? Nee, want ik zie zoiets tot mijn verbijstering dagelijks en overal ter wereld gebeuren. ”De roman speelt zich af tegen het decor van het naoorlogse Paramaribo. Zitten er veel autobiografische elementen in het verhaal? “Ja hoor. Er zitten nogal wat autobiografische ervaringen en feiten in Gebroken Wit. Voortschrijdend inzicht en levenswijsheid die met de jaren het schrijverschap ontwikkelen hebben het mij mogelijk gemaakt, het autobiografische te overstijgen en mij vooral te verbinden met fundamentele vragen als: hoe is de Surinaamse Mens tot bestaan gekomen en bestaat er zoiets als ‘Surinamerschap’? En ook: waarom houd ik met veel van mijn landgenoten intens van het Hollandse, het Europese, het Aziatische terwijl ik vrees en verlangen voel bij het Afrikaanse? En mij nauwelijks betrokken voel bij het ZuidAmerikaanse erfgoed.” Welk boek moet iedereen meenemen op

Manon Uphoff (1962) is schrijfster en beeldend kunstenaar. Ze debuteerde met de verhalenbundel Begeerte, die meteen in de prijzen viel. De roman Gemis werd bekroond met de Rabobank Lenteprijs voor Literatuur. Veel bekendheid verwierf zij met haar novellen De vanger, De bastaard en De ochtend valt, die bekroond werd met de OPZIJ Literatuurprijs in 2013. Voor haar oeuvre ontving zij de C.C.S. Crone-prijs.

Astrid H. Roemer (Paramaribo, 1947) ontving in 2016 de P.C. Hooft-prijs voor haar proza-oeuvre. Zij wordt zowel in Suriname als in Nederland geprezen om haar zinvolle inbreng in het publieke debat en haar eigenzinnigheid in het inmiddels uitgebreide oeuvre van poëzie, proza en dramateksten.

Vallen is als vliegen

aar komt de inspiratie voor dit verhaal vandaan? “Kinderen zijn voor mij als lichtflitsen uit de toekomst. Ik heb niet voor het moederschap gekozen. En toch liep ik tientallen jaren rond met het gevoel iets fundamenteels te moeten articuleren over de kracht en de kwetsbaarheid van het moederschap. Mettertijd hebben levenservaring en voortschrijdende kennis het mij mogelijk gemaakt mij te wagen aan een dergelijk thema. De tijd was gewoon rijp voor mijn geesteskind.” Het resultaat is een indringende familieroman. Vooral vrouwen moeten het ontgelden. Waarom moest dit verhaal verteld worden? “Heeft de evolutie de vrouw zo bevallig geconstrueerd om te verhullen hoe zij reeds als tienermeisje belast is met de meest verantwoordelijke mogelijkheid met betrekking tot onze soort namelijk: formeren, dragen, baren, zogen, voeden, verzorgen en levenslang liefhebben van nageslacht dat zij, met

Gebroken Wit

MANON UPHOFF

ASTRID H. ROEMER

nominatie shortlist

van haar verhaal (en dat van vele anderen die zoiets hebben meegemaakt en doorleefd). Dat vonkte iets aan en gaf me de ‘moed’ of vormde de niet meer weg te drukken noodzaak om een vorm te vinden voor deze en onze gedeelde geschiedenis.” Welk boek over seksueel misbruik heeft jou ooit geraakt? “Ik heb het liever over een boek waarin het ontbreken van het recht op lichamelijke integriteit op een iets andere manier een rol speelt, en waarin pijnlijke machtsverhoudingen aan de orde komen. Beloved van Toni Morrison. Slavernijverleden, geen zelfbeschikking.” Welke boek moet iedereen volgens jou meenemen op vakantie, behalve natuurlijk jouw boek? “Het nieuwste boek van Frans de Waal: Mama’s laatste omhelzing, waarin hij zich richt op het rijke - en zo onderschatte of genegeerde - emotionele leven van dieren. Een aanrader van jewelste.” Waar ben je nu mee bezig? “Met het scenario voor een speelfilm, en met het een beetje spelenderwijs ordenen van enkele al eerder geschreven verhalen.”

Oma Bee, Louise, Heli, Imker, Babs, Audi. Familienaam Vanta. In Gebroken Wit zijn ze aan elkaar verwant als de kleuren van gebroken zonlicht. Ze wonen in een Zuid-Amerikaanse kuststad die door vrouwen tot bestaan wordt gebracht, op een grondgebied dat mannen met haar natuurlijke grenzen insluit. Vooral in familiekring en gezin zijn de gevolgen voelbaar: zusjes Ethel en Laura zijn afwezig en vader Anton leeft niet meer. Terwijl getracht wordt oma Bee overeind te houden zoekt iedere jonge Vanta naar een land om van te houden, een volk om bij te horen, een droom om voor te leven. Amsterdam heeft veel gehad aan Paramaribo. En omgekeerd?

Wanneer haar zestien jaar oudere zus, uitgehongerd en uitgedroogd, van de trap valt en sterft, doet dat als een vonk de woede van de schrijfster ontbranden. De dood van Henne Vuur, ooit haar ‘schaduwmoeder’, dwingt haar een gruwelijk en angstwekkend verleden onder ogen te zien.

Dit vinden wij: Gebroken Wit is prachtig van sfeer, je voelt de warmte, geuren en kleuren van Suriname. Roemer stipt belangrijke maatschappelijke thema’s aan, zoals het koloniale verleden, en er is veel aandacht voor de vele vrouwelijke personages.

Dit vinden wij: Vallen is als vliegen is fenomenaal goed geschreven. Uphoff maakt de ervaringen van de hoofdpersoon invoelbaar. Als je incestueuze handelingen zo beeldend en expliciet kunt beschrijven, zonder je te verlaten op clichés: petje af.

Astrid H. Roemer – Gebroken Wit €19,99 (Prometheus)

Manon Uphoff – Vallen is als vliegen €18,99 (Querido) OPZIJ 2019

nominatie shortlist

nominatie shortlist REBEKKA DE WIT

door reclames, films, tijdschriften en de politiek gereproduceerd. Waar dat begonnen is, weet ik niet precies, maar de eerste reclames van de Marlboroman – een soort boegbeeld van onafhankelijkheid – dateren volgens mij al van de jaren vijftig.” En hoe kijk jij zelf naar afhankelijkheid? “Ik wil absoluut niet beweren dat afhankelijk zijn een groot feest is, en mijn boek is ook geen pleidooi voor meer afhankelijkheid. Het is eigenlijk vooral een poging om te beschrijven dat onafhankelijkheid een illusie is en ik probeer de consequenties van die illusie te beschrijven.” Jouw essayistische boek raakt aan veel maatschappelijke thema’s. Wat houd je nu bezig? “Het boek gaat heel erg over de vraag: wat is nu dat ‘ik’ dat we bedacht hebben als samenleving? Dat ‘ik’ dat we moeten koesteren, waarvan we de beste versie willen maken. En met de klimaatcrisis zijn we in een toestand beland waarin we nog

nooit zo op onszelf gericht waren, en de problemen nog nooit zo groot waren, dat wil zeggen, in schaal.” Welke boek moet iedereen volgens jou meenemen op vakantie, behalve natuurlijk jouw boek? “To Kill a Mockingbird van Harper Lee en Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn? van Frans de Waal.” Waar werk je momenteel aan? “Op dit moment werk ik samen met Anoek Nuyens aan een theaterproject, waarbij we naar aanleiding van de rechtszaak van Milieudefensie tegen Shell alle perspectieven die in die zaak samenkomen onderzoeken, en voor elke partij een pleidooi schrijven. Voor Shell, voor de consument, voor de overheid, de burger, de aarde. In 2020 gaan al die stemmen samenkomen in het theater, gaan we ze tegenover elkaar plaatsen. De hoop is dat we, nadat we al die perspectieven hebben onderzocht, ergens een uitweg gaan zien uit iets wat al zo lang een patstelling lijkt, en dat het publiek die met ons ziet.”

iet over je kat schrijven, kreeg je ooit te horen. Toch gebruikte je het als een middel om dit verhaal te vertellen. Waarom? “Het verhaal gaat niet werkelijk over een kat. Een kat, zijn naam is Dennie, is de rode draad in het verhaal en in het leven van de hoofdpersoon. De kat wordt gebruikt als een symbool en een voorbeeld van hoe de tijd in elkaar kan zitten. De tijd is niet lineair, maar eerder 3D. Een kat lijkt een wezen te zijn die de tijd en ruimte snapt. Hij gebruikt alles. Gaat ook de hoogte (en als het moet de diepte) in. Je kunt een kat ook niet aanlijnen, want dan raak je verstrikt. Dat vond ik een mooi idee over hoe je de tijd kunt zien en benaderen. Als iets wat altijd overal is. Waar je werkelijk in kunt zijn.” In hoeverre is jouw boek autobiografisch? “Er zijn altijd elementen autobiografisch en tegelijkertijd is het allemaal verzonnen. Het lijkt me niet dat het er voor het boek toe doet. Althans: dat hoop ik.” Jouw vrouwelijke hoofdpersoon deelt de lakens

graag en veel met verschillende meisjes. Lesbische relaties lijken in de film, televisie en literatuur vaak nog ondervertegenwoordigd. Hoe kijk jij hiernaar? “Ik lees veel voor op middelbare scholen en ik merk dat het vaak op allerlei manieren ontbreekt aan rolmodellen. In de media worden te weinig zwarte mensen, te weinig vrouwen, te weinig homoseksuelen en te weinig van welke minderheden dan ook vertegenwoordigd. Ik schreef vaak boeken vanuit een heteroseksuele man. Nu wilde ik over een lesbisch meisje schrijven dat ook gewoon zoekt en seks heeft en met zichzelf in de knoop zit zonder dat haar seksuele voorkeur daar de reden van is. Ik heb dat zelf gemist. Gelukkig veranderen de tijden. En ik vind het als maker belangrijk om mee te veranderen.” Het boek is behoorlijk filosofisch. Waar verwonder jij je nu over? “Ik hou ervan om filosofische bespiegelingen op een alledaagse manier te brengen. Je kunt leren nadenken door simpelweg te kijken. Als je vraagt waar ik me nú

SE JOOST JOOS TO

Maartje Wortel werd geboren in Eemnes. Inmiddels is ze als schrijver uitgegroeid tot een van de meest kenmerkende stemmen van haar generatie. Ze ontving de Anton Wachterprijs en de BNG Literatuurprijs. Haar laatste bundel Er moet iets gebeuren werd genomineerd voor de Fintro en de ECI Literatuurprijs.

Rebekka de Wit (1985) is schrijver, theatermaker en artistiek leider bij De Nwe Tijd. In haar meest recente voorstelling Tenzij je een beter plan hebt ging ze met Anoek Nuyens op zoek naar een paradigmawisseling voor een beter milieu. In 2015 verscheen haar debuutroman We komen nog één wonder tekort.

un je iets vertellen over de opvallende titel van het boek? “Het idee om een afhankelijkheidsverklaring te schrijven ontstond toen ik mijn vorige boek aan het schrijven was, We komen nog één wonder tekort. Dat boek schreef ik naar aanleiding van twee sterfgevallen in mijn familie. Het leven had ons gezin naar een soort rand gekatapulteerd, een rand waarbij alle waarden die ik tot dan toe had gekoesterd, ineens heel absurd werden. Vrijheid, onafhankelijkheid, individualiteit. Die waarden werden in het licht van de dood bijna lachwekkend. Het leek me belangrijk om daar iets over te schrijven.” Afhankelijkheid wordt in de huidige maatschappij als falen gezien stel jij. Waar komt dat vandaan? “Het idee dat we afhankelijkheid als een vorm van falen beschouwen, is een consequentie van het feit dat we onafhankelijkheid als hoogst haalbare ideaal zien. En dat beeld, van onafhankelijkheid als het hoogst haalbare, wordt voortdurend

Dennie is een star

Afhankelĳkheidsverklaring

EM A XANDER D ALE

TO FO

MAARTJE WORTEL

over verwonder, dan denk ik: bedoel je nú? Als in: op dit moment? Als dat inderdaad de vraag is, verwonder ik me momenteel over het feit dat veel mensen die iets willen veranderen vaak zo kwaad zijn. Waardoor er eigenlijk niets verandert, behalve de afgrond in. Ik was laatst bij een feministische avond en ik verwonder me over het feit dat iedereen op zijn eigen eiland zit en daar veel aandacht voor vraagt. Ik denk dan: zo win je niets. Als je niet groter durft of kan kijken zijn er alleen maar verliezers.” Welk boek moet iedereen volgens jou meenemen op vakantie, behalve natuurlijk jouw boek? “Clarice Lispector. Om het even welk werk van haar. Als je liever een Nederlandse, levende schrijver wil meenemen op vakantie, zodat je een oeuvre kan volgen (vind ik altijd leuk) denk dan aan Nina Polak, Niña Weijers, Marja Pruis, Hanna Bervoets, Elke Geurts of Lieke Marsman.” Waar ben je momenteel mee bezig? “Ik ben samen met Anne Vegter een klein boekje aan het schrijven over Japan. En ik schrijf altijd korte verhalen en columns.”

Afhankelijkheidsverklaring is een bundel vol bespiegelingen, verhalen en essays over het meest vanzelfsprekende. Op haar eigen familiefeestjes en buurtbarbecues probeert Rebekka de Wit als een antropoloog te doorgronden waarom iedereen van zijn doodsangsten uitdagingen probeert te maken, waarom afhankelijkheid als falen wordt gezien en waarom mensen die graag te boek staan als no nonsense doorgaans veel nonsens uitkramen. Afhankelijkheidsverklaring legt bloot wat onze vanzelfsprekendheden verzwijgen en komt tot pijnlijke conclusies over hoe (on)vrij, (on)afhankelijk en (on-) geëmancipeerd we eigenlijk zijn.

Maartje Wortel: ‘Op de Rietveld Academie kreeg ik les van Wim Brands. Tijdens een van de eerste lessen gaf hij ons een paar regels mee. Hij zei: Probeer niet te lachen, dat komt zo dom over. Hij zei ook: Je moet eerst weten hoe je moet sturen voor je uit de bocht vliegt. En hij zei: Schrijf nooit over je kat. Of over welke kat dan ook überhaupt.’

Dit vinden wij: Knap hoe De Wit met dit essayistische werk de lezer aan het denken weet te zetten. Het doet je wereldbeeld voor even een beetje wankelen, en de auteur gebruikt haar persoonlijke ervaringen en herinneringen als middel.

Dit vinden wij: Dankzij de humoristische en spitsvondige schrijfstijl van Wortel leest het boek als een trein. Bij Dennie is een star zit de kracht in de scherpe observaties van al het kleine en grote in het leven.

Rebekka de Wit – Afhankelijkheidsverklaring €16,50 (Atlas Contact)

Maartje Wortel – Dennie is een star €19,99 (Das Mag)

Dennie is een star is een verhaal over tijd en ruimte, over religie, over seks en vooral: over Dennie. De kat.

OPZIJ 2019

nominatie shortlist

Column Asha ten Broeke JULIA WOUTERS

S. TO R UUDPO

de Zĳkant van de macht

Julia Wouters (1968) kent de Nederlandse politiek door en door. Ze is politicoloog en was elf jaar lang de politiek adviseur en speechschrijver van Lodewijk Asscher. Ze heeft uitgebreide ervaring in zowel de lokale als de landelijke politiek. Daarvoor werkte ze als journalist en parlementair verslaggever.

it was je eerste boek. Kun je kort wat vertellen over het schrijfproces? “Toen ik in 2006 begon als politiek adviseur was ik erg optimistisch over vrouwen in de politiek. Ik zag hun aantal groeien en ontmoette veel sterke, inspirerende vrouwen. Ik ging ervan uit dat de man-vrouwverhouding wel snel gelijk zou zijn. Maar toen ik in 2017 nog een keer om me heen keek, realiseerde ik me dat het er minder waren geworden. Ik heb veel gelezen en veel vrouwen en mannen gesproken. Ik heb er zelf heel veel van geleerd en ik hoop de lezers ook, of ze nu wel of geen politieke ambities hebben, want de obstakels die vrouwen in de politiek tegenkomen zijn niet uniek en komen overal voor.” Waarom ambieer jij zelf geen publieke functie in de politiek? “Ik denk dat veel van de weerzin die veel vrouwen voelen voor de politieke arena ook bij mij een rol speelden. Ik vond dat het debat vaak hard en lelijk was en dacht er niet geschikt voor te zijn. Inmiddels ben ik daarvan genezen en denk ik dat ik het prima zou kunnen. Je kunt veel

bereiken in de politiek. Maar nu nog niet.” Ben je blij met zo’n initiatief als Stem op een vrouw? Werkt dat denk je? “Ja! Omdat het aantoont dat er behoefte is aan meer vrouwen in de politiek. En omdat het laat zien dat je iets kunt bijdragen om dat te bereiken. Maar het is niet de oplossing. Zolang de scouting en begeleiding van vrouwen nog zo onprofessioneel gebeurt, is het risico groot dat vrouwen onvoldoende voorbereid de politieke arena in gegooid worden. En dat maakt het afbreukrisico erg groot, met het gevaar dat men zegt: ‘Zie je wel, ‘ze’ kunnen het niet.’ Wat dat betreft kijk ik met veel jaloezie naar de Verenigde Staten waar er allerlei initiatieven zijn om vrouwen echt voor te bereiden. Een toptalent als Alexandria OcasioCortez heeft een gedegen begeleiding gehad en weet precies wat je als vrouw in de politiek te wachten staat. Ze neemt het daardoor niet persoonlijk maar reageert adequaat. En dan is een vrouw supersterk.” Vrouwen met ambities in de politiek, wat is het allerbelangrijkste advies dat je zou

willen geven? “Durf jezelf te zijn. Weet dat je - hoe goed je ook je best doet - nooit een witte heteroseksuele man wordt. Je aanpassen totdat je jezelf helemaal kwijt bent, heeft geen zin. Bovendien, mensen hebben een hekel aan politici en hunkeren naar authenticiteit.” Welk boek moet iedereen volgens jou meenemen op vakantie, behalve natuurlijk jouw boek? “Ik kan me vreselijk ergeren aan zelfhulpboeken voor vrouwen die je vertellen wat vrouwen allemaal fout doen en hoe je net zoals een man kunt opereren. Wat dat betreft is The Myth of the Nice Girl van Fran Hauser goed tegengif. Ook zij gelooft in authentiek leiderschap.” Waar ben je nu mee bezig? “Ik zet me op alle mogelijke manieren in om vrouwen vooruit te helpen. Ik schrijf artikelen, geef lezingen en coach en train vrouwelijke leiders die vastlopen in politieke organisaties. Daarnaast heb ik een workshop ontwikkeld die vrouwen helpt met al die geniepige manieren waarop hun zelfvertrouwen en effectiviteit worden ondermijnd. Leerzaam, maar er wordt ook ontzettend veel gelachen.”

In De Zijkant van de macht zoekt Julia Wouters naar een verklaring voor het lage aandeel vrouwen in de politiek. Daarvoor put ze uit haar eigen kennis, (internationale) onderzoeken en natuurlijk de ervaring van politici zelf. Haar boek geeft tal van verrassende inzichten, praktische tips en staat vol sprekende anekdotes, die ons laten zien hoe het nu in de politiek werkt, en wat vrouwen én mannen moeten veranderen om er samen wél een succes van te maken. Dit vinden wij: De Zijkant van de macht is een urgent boek, in het licht van de huidige (inter) nationale politieke ontwikkelen. Met een scherpe pen weet Wouters een blinde vlek bloot te leggen en is zo hopelijk een bron van inspiratie voor vrouwen om de politiek in te gaan – op welk niveau ook. Julia Wouters – De Zijkant van de macht €20,99 (Uitgeverij Balans) 64

Asha ten Broeke (1983) is wetenschapsjournalist en auteur van Het idee M/V en Eet mij. Ze woont met haar man en twee dochters in Deventer.

SCHRIJFSCHAAMTE

n mijn werkkamer hangt een citaat van fantasy-schrijver Daniel José Older: “Schrijven begint met vergiffenis.” De persoon die je moet vergeven, ben je zelf. “Dit is wat meer mensen van schrijven weerhoudt dan wat dan ook: schaamte,” stelt Older. “Dat zeurende gevoel van ‘zou moeten’, ‘had gemoeten’ en ‘als ik nou maar...’ Schaamte leeft in het lichaam, het verkrampt onze spieren wanneer we achter ons toetsenbord zitten.” Maar schrijven zou een creatieve reis moeten zijn, vindt hij, geen oefening in zelfkastijding. Dus maakt hij er speciaal tijd voor. ‘Ik vergeef mezelf dat ik niet eerder ben gaan zitten om te schrijven, dat ik gisteren vrij heb genomen, dat ik mijn leven leef. Die schaamte? Ik laat het los.” De schrijvers die dit loslaten het meest nodig hebben, zijn volgens Older degenen die niet hetero zijn, niet cis, niet zonder beperking of ziekte, geen witte man. Voor ons, betoogt hij, is het schrijfproces doordrongen van schaamte, het idee dat we hier niet horen, dat we het niet verdienen om onze stem te laten horen. “Niets zal een schrijver meer hinderen dan dit.” Ik moest hieraan denken toen ik The Gendered Brain las, een nieuw boek van neurowetenschapper Gina Rippon.

Hoewel ze het woord schaamte niet gebruikt, gaat ze uitgebreid in op die onzekerheid, terughoudendheid en verkramping – die niet alleen in je spieren maar ook in je brein blijkt te zitten. Rippon beschrijft een onderzoek waarin vrouwen in een hersenscanner een ruimtelijk inzichttest deden. Wanneer ze vooraf te horen kregen dat dit typisch iets is waar vrouwen goed in zijn, gebruikten ze breingebieden die te maken hebben met visueel-ruimtelijke verwerking. Maar wanneer vrouwen was gezegd dat dames hier normaliter

waren herinnerd, gebruikten delen die we associëren met sociale en emotionele verwerking. Ouderwetse stereotypen zijn een extra last voor het vrouwenbrein, concludeert Rippon. Waar je je anders met volle hersenpower kunt storten op weloverwogen logica, verspilt je brein nu denkkracht aan het bezweren van angst en onzekerheid. De hersenen zetten daarmee een rem op zichzelf; ze worden een soort ‘innerlijke begrenzer’, wat zich vaak vertaalt in een neiging tot terugtrekken of zwijgen. Een ervaring

‘Laat een leugen niet kloten met je flow.’ Dat is geen zuiver wetenschappelijke conclusie, maar wel een zeer waardevol advies. slecht in zijn, hadden ze juist veel activiteit in de hersendelen die betrokken zijn bij vooral geen fouten maken. Ze scoorden gemiddeld ook minder goed op de test. Iets vergelijkbaars zagen wetenschappers bij vrouwen die een wiskunde-opgave maakten. Na neutrale instructies gebruikten ze hun brein zoals gebruikelijk is bij het oplossen van algebraproblemen. Maar vrouwen die aan genderstereotypen

die vrouwen delen met mensen die tot een etnische of seksuele minderheid behoren, stelt Rippon. In een meer literaire interpretatie van dit fenomeen citeert Older de schrijfster Anaïs Nin: ‘Schaamte is de leugen die iemand je over jezelf heeft verteld.’ Om daaraan toe te voegen: ‘Laat een leugen niet kloten met je flow.’ Dat is geen zuiver wetenschappelijke conclusie, maar wel een zeer waardevol advies. O OPZIJ 2019

Reportage digitale nomaden

Het leven zelf

vormgeven

Al werkend de wereld rondreizen, een jaloersmakend idee als je vijf dagen per week aan je bureaustoel geplakt zit. Digitale nomaden* Jennifer Lachs, Brendy Batenburg, Angela Kreijns en Julia Termeer doen het ieder op hun eigen manier. OPZIJ sprak met hen over hun mooiste ervaringen, maar ook over de nadelen van het digitale nomadenbestaan en wat het betekent om als vrouw dit leven te leiden. DOOR NO ÉM I P R E N T

*Digitale nomaden zijn mensen die locatieonafhankelijk werken en veelal hun computer en het internet gebruiken om hun werk uit te voeren.

e Duitse Jennifer Lachs (36), scheikundige, is oprichter van het (internationale) platform Digital Nomad Girls, door insiders afgekort als DNG. Deze online en offline gemeenschap is de afgelopen jaren uitgegroeid tot een begrip onder vrouwelijke digitale nomaden. “Toen ik jaren geleden begon als digitale nomade, zat ik met veel vragen. De groepen waarmee ik mijn vragen toen deelde, vond ik qua toon niet altijd gastvrij voor vrouwen. Daarnaast merkte ik dat ik behoefte had aan het ontmoeten van andere vrouwelijke reizigers,” vertelt Jennifer

via FaceTime vanuit Las Palmas, Spanje. “Ik denk dat dat te maken had met het feit dat digitale nomaden vaak ondernemers zijn, een wereld die voorheen vrij masculien was. Dat zie je nu wel veranderen,” benadrukt ze. “Vervolgens heb ik onderzocht of er niet al dergelijke internationale vrouwengemeenschappen bestonden. Tot mijn grote verbazing was dat niet zo.” Digital Nomad Girls was geboren, in eerste instantie als Facebookgroep. “In een paar maanden tijd waren er al enkele duizenden leden.” Inmiddels is het concept uitgebreid met een website, waarbij je lid kunt worden van de DNG Inner Circle. Dit lidmaatschap biedt mogelijkheid tot kennisuitwisseling, netwerkuitbreiding, maar ook virtuele samenwerking, maandelijkse werksessies en nog veel meer. Daarnaast organiseert Jennifer retraites, waarbij Digital Nomad Girls elkaar kunnen ontmoeten en voor een afgebakende periode samen optrekken. OPZIJ 2019

Reportage digitale nomaden Vertellen waar ze het meest trots op is aangaande haar platform kost de bescheiden Jennifer enige moeite. (lachend) “Het oplichterssyndroom is zo’n probleem bij vrouwen. Dat zie ik bij mezelf, maar ook in mijn eigen community. Maar het meest trots ben ik op het feit dat ik met DNG heb voorzien in een behoefte die er duidelijk was. Vrouwen bij DNG zijn heel positief en bemoedigend naar elkaar toe, er is geen sprake van stereotiep, bitchy geklets. Natuurlijk komt dat omdat er gewoon hele fijne mensen bij de gemeenschap horen, maar het is ook de toon die ik gezet heb. Daar ben behoorlijk trots op.

‘Als reiziger word je behoorlijk minimalistisch. Natuurlijk vind ik het leuk om een nieuwe jurk te kopen, maar mijn prioriteiten zijn veranderd’ Ik denk dat dat anders zou zijn als de community ook uit mannen bestond.” Terug naar haar oude leven? Ze moet er niet aan denken. Jennifer heeft een PhD op zak en heeft zo’n tien jaar in de wetenschap gewerkt, maar het creatief ondernemerschap smaakt nog steeds beter. “Na

Reportage digitale nomaden zes jaar een totaal andere levensstijl te hebben geleid, zou het heel moeilijk zijn om terug te keren naar mijn oude leven. Vooral als je eenmaal gewend bent geraakt aan de flexibiliteit van dit bestaan. Daarnaast denk ik dat mijn persoonlijke waarden over de jaren heen zijn verschoven. Toen ik tien jaar geleden in Londen woonde, werd ik enthousiast van winkelen. Als reiziger word je behoorlijk minimalistisch. Natuurlijk vind ik het leuk om een nieuwe jurk te kopen, maar mijn prioriteiten zijn veranderd.” Reisfamilie Een andere nomadenveteraan is Angela Kreijns (38), een bekend gezicht onder Nederlandse digitale nomaden. Onder de naam Dutch Nomad Couple, reist zij al jaren samen met haar partner Tino Kreijns de wereld over. “We hadden een goede baan, een mooi huis, een mooie auto, een goedgevulde kledingkast, we gingen veel uit eten. Het ideale plaatje – niks ontbrak in ons leven,” vertelt Angela. “Maar toen overleed vijf jaar geleden plotseling mijn oma. Ik werd ’s ochtends verdrietig wakker, tikte Tino aan en zei: iedere minuut die voorbijgaat, is een minuut minder dat we bij elkaar kunnen zijn. Op dat moment realiseerde ik me dat ik het anders wilde gaan doen. Ik merkte dat we werden geleefd in plaats van dat we regie hadden over ons eigen leven. Die bewustwording gaf ons de motivatie om te gaan onderzoeken hoe het ook anders kon,” legt ze uit. Zowel Tino, salesmanager, als Angela, projectleider bij een gemeente, hadden de ambitie om ooit ondernemer te worden. “We wisten alleen nog niet wat. We besloten onze banen op te zeggen, huis en haard te verlaten en in het buitenland te onderzoeken wat voor soort onderneming we dan precies op zouden willen zetten.” Zo geschiedde, in Mexico om precies te zijn. “We boekten een enkeltje naar Cancún en vertrokken vanaf daar naar Tulum. We lazen dat daar een goede vibe was. We zijn er vervolgens drie maanden blijven plakken,” vertelt Angela bevlogen. “Daar zijn we echt tot onszelf gekomen. We moesten bekomen van het afscheid, het

avontuur dat we waren aangegaan.” Hun plan voor een onderneming groeide als vanzelf. “We besloten dat we digitale trainingen willen verkopen, om andere mensen te helpen hun dromen te realiseren. Ondertussen deelden we ons avontuur via sociale media onder de naam Dutch Nomad Couple.” Angela en Tino ontpopten zich tot heuse influencers, en dat leidde tot hun eerste aanvraag. “Een Parijse jongen in Tulum deed ons een voorstel. Hij verhuurde woningen en wilde ons een week woonruimte aanbieden in ruil voor content. Daar is onze influencermarketing gestart. Van daaruit kwamen er steeds meer opdrachten. Eerst voor onszelf, later zijn we anderen gaan helpen met influencermarketing.” In de jaren die daarop volgden bleven Angela en Tino hun bedrijf, in combinatie met het reizen, samen voortzetten. “Het heeft onze relatie een impuls gegeven. Je leert elkaar nog beter kennen, je krijgt meer diepgang. Ik vind het heel fijn dat ik mijn ervaringen kan delen met mijn man. Ik heb me op reis ook nooit onveilig gevoeld. Het is heel fijn om samen herinneringen te maken,” vertelt ze. “Een hoogtepunt was onze reis naar Patagonië, het uiterste zuidpuntje van de wereld. Een andere mijlpaal was onze reis naar Buenos Aires, daar wilde ik altijd heen. We hebben er de tango gedanst en onze kleine is er verwekt.” Zowel Tino als Angela kregen tijdens het reizen een groeiende kinderwens. “Juist omdat we zo leefden ontstond die behoefte. Op reis heb je alle tijd en ruimte om volop van je kindje te genieten.” Inmiddels is het koppel een trio dankzij de komst van de kleine Philou. Stoppen met reizen, dat is geen seconde bij hen opgekomen tijdens de zwangerschap. “Ik denk wel dat veel mensen dat verwachtten toen ik mijn zwangerschap aankondigde. Maar wij denken altijd in mogelijkheden. Je gaat kijken naar wat je nodig hebt om met een baby te kunnen reizen. Dat de accommodatie bijvoorbeeld beschikt over een wasmachine, een keuken.” Inmiddels zit de eerste trip met Philou erop. “We zijn net terug van een camperreis van twee maanden door Europa.” Angela

kent weinig andere digitale nomaden met kinderen. “We kunnen Philou geen betere leerschool geven dan het laten zien van de wereld.” Workation Wie het allemaal net even anders heeft aangepakt, is digitale nomade Brendy Batenburg (25). Ze noemt zichzelf ‘parttime digitale nomaad’ en gaat regelmatig op workation. “Hoe ik hier precies bij ben gekomen weet ik niet meer, maar op enig moment stuitte ik op blogs van digitale nomaden. Vervolgens ging er een hele wereld voor me open en ben ik er meer over gaan lezen,” vertelt Brendy. “Want ik dacht: hoe mooi zou dat zijn? In het buitenland werken zonder de obstakels van emigreren.” Een paar jaar geleden overwoog Brendy samen met haar vriend te emigreren naar Japan, maar dat verliep niet helemaal zoals ze had gehoopt. “Ik kwam aan in Japan en was van plan daar actief te solliciteren. Dat bleek heel lastig. Op sommige dagen verstuurde ik wel twintig brieven. Nadat we er een maand hadden gewoond, was er nog niks uitgekomen.” Brendy ging terug naar Nederland. “Het voelde als falen. Uiteindelijk kreeg ik een goede en ontzettend leuke baan in Nederland.”

‘Ik merkte dat we werden geleefd in plaats van dat we regie hadden over ons eigen leven’

OPZIJ 2019

Reportage digitale nomaden

Maar de reishonger bleef aan haar knagen. “Toen ik me begon te verdiepen in het digitale nomadenbestaan, werkte ik voor een gemeente. Ik merkte dat wij daar overwegend locatieonafhankelijk aan het werk waren: ik had maar een of twee fysieke meetings per week. Verder werkte ik vooral vanuit thuis. Toen brandde er opeens een lampje boven mijn hoofd.” Want, dacht Brendy, wat als ik mijn huidige baan nou eens gedeeltelijk vanuit het buitenland kan blijven uitvoeren? “Het was alleen totaal niet gebruikelijk bij mijn werkgever. Toch besloot ik een gesprek aan te vragen bij mijn baas. Het idee was om in 2019 driemaal op workation te gaan, ofwel een aantal weken in het jaar vanuit het buitenland te werken voor mijn baas.” Haar werkgever reageerde zeer positief. “Voorafgaand aan het gesprek heb ik goed nagedacht over een strategie. Iemand gaf als tip mee dat ik na moest denken over wat de werkgever hieruit kon halen. Bijvoorbeeld het aanboren van een nieuwe markt in het buitenland. Een ander advies was bij de werkgever benadrukken hoe belangrijk het voor je is.” Inmiddels is Brendy al twee keer op workation geweest, naar Bali en recentelijk naar Californië. Eind dit jaar staat haar laatste workation gepland, mogelijk naar Taiwan.

Reportage digitale nomaden en andersoortige digitale beroepen die locatieonafhankelijk werken mogelijk maken. Julia Termeer, (27) viooldocente, doorbreekt dit stereotiepe beeld. “Ik was altijd al gepassioneerd over dingen creëren. Toen ik twaalf was schreef ik mijn eerste liedjes voor viool en op dertienjarige leeftijd maakte ik mijn eerste website. Daarnaast was ik altijd al nieuwsgierig naar hoe mensen in andere landen leven,” vertelt Julia. Toen ze voor het eerst hoorde van online ondernemen klonk het haar letterlijk als muziek in de oren. “Met een online vioolschool kun je zowel de wereld ontdekken en tegelijkertijd ontzettend creatief zijn. Want als er iets belangrijk is als online ondernemer, is dat je het leuk vindt om creatief te zijn. Je bent de hele tijd dingen aan het maken: video’s, blogposts, e-boeken, noem het maar op.” Dit leidde tot de online vioolschool Julia’s Violin Academy. “Toen ik er net mee begon, was ik heel erg onzeker,” licht ze toe. “Er waren zoveel nieuwe dingen die ik moest leren. Ik was bang dat ik er veel tijd in zou stoppen, maar niemand ooit mijn website zou ontdekken.” Die angst bleek ongegrond. Op haar YouTubekanaal Violinspiration startte ze na gedegen onderzoek met het uploaden van vioollesvideo’s. “Het is heel eng om jezelf zo te laten zien. Op YouTube kunnen veel mensen je beoordelen en er iets van vinden.” Van het een kwam het ander. Het bedrijf groeide en inmiddels werkt haar vriend ook fulltime voor Julia’s Violin Academy. “We geven nu les aan meer dan 150 studenten over de hele wereld. De leden van mijn website betalen mij een maandelijks bedrag en daarvoor krijgen ze toegang tot een stap-voor-stap leersysteem, ze kunnen meedoen aan dagelijkse digitale groepslessen en ze krijgen video-feedback op hun speelvideo’s.” Natuurlijk zijn er af en toe hiccups. “Ik reis met enorm veel elektronica. Meestal pak ik de trein, omdat ik het ook belangrijk vind als digitale nomade bezig te zijn met duurzaamheid.” vertelt ze. “Verder moet ik qua accommodatie ook opletten of ik daar wel goed kan filmen. Meestal bezoek ik de toeristische hotspots op een nieuwe plek pas na een paar weken. Eerst heb ik tijd nodig om de filmstudio op te bouwen en in mijn routine te komen.”

Jennifer Lachs. “Ik heb er veel aan gehad om met andere vrouwen te praten die een eigen online bedrijf hebben. In mijn directe omgeving kom ik die mensen niet zo vaak tegen. Als je een online bedrijf wil beginnen moet je van tevoren heel veel investeren. Daardoor is het juist extra belangrijk dat je je met mensen omgeeft die je motiveren om voor je droom te blijven gaan. Daarnaast vind ik het heel leuk om Jennifers bedrijf te ondersteunen.” Keerzijde Hoewel de vrouwen het digitale nomadenbestaan op een andere manier invullen, is er een gemene deler: het is natuurlijk niet alleen maar rozengeur en maneschijn. “Het wordt gezien als het perfecte leven. Zo van: je doet je laptopje open, je zit op het strand en bent aan het genieten. Het is wel goed als mensen zien dat de realiteit

Parttime digitale nomade Brendy zet eveneens een kanttekening bij haar levensstijl. Hoewel ze de workation een leuk experiment vindt, twijfelt ze over de duurzaamheid. “Persoonlijk zou ik nog eens langere tijd op één plek willen wonen. Een paar weken per land is te kort voor mij, je mist echt verdieping.” Jennifer liep de afgelopen maanden, na zes jaar als digitale nomade te hebben geleefd, ook tegen een aantal obstakels op. “Als reisliefhebster wilde ik altijd nieuwe dingen zien. Maar nu zou ik het prettig vinden iets langer op dezelfde plek te blijven, iets langzamer te reizen. Daarnaast wil ik kijken of ik mijn impact kan beperken. We produceren als digitale nomaden dan wel weinig afval, al die vluchten zijn niet oké.” En haar toekomstbeeld? “Je ziet steeds meer mensen

‘We produceren als digitale nomaden dan wel weinig afval, al die vluchten zijn niet oké’

Vioolschool Wie denkt aan digitale nomaden, denkt algauw aan beroepen zoals virtuele assistenten, websitebouwers 70

Julia is ook lid van Digital Nomad Girls, het platform van

is dat je gewoon eigenaar van een bedrijf bent. Je woont dan wel op een andere plek, maar je moet wel heel hard werken,” benadrukt vioollerares Julia. Angela maakt in het gesprek een soortgelijk punt. “Het algemene beeld van digitale nomaden is feestende jongeren op het strand, die af en toe achter een laptopje kruipen. Daar associëren Tino en ik onszelf niet mee. Wij zeggen eerder: wij zijn digitale ondernemers. Natuurlijk zijn we niet vies van koffie drinken in een lekkere tent en ook wij hangen graag in hangmatten tussen twee palmbomen.”

neigen naar het digitale nomadenbestaan omdat ze klaar zijn met hun 9-tot-5baan, hun hypotheek. Digitale nomaden zitten helemaal aan het andere eind van het spectrum, maar uiteindelijk denk ik dat er een tussenvorm komt. Ik denk dat we steeds meer co-living plekken gaan zien over de wereld, waarbij locatieonafhankelijk, maar wel samen gewerkt wordt. Ook duurzaamheid, een eco-vriendelijke levensstijl, zal belangrijk worden voor de digitale nomade van de toekomst. Digitale nomaden zoals we ze nu kennen, dat is slechts het topje van de ijsberg. Maar er zitten nog zo veel lagen onder.” O OPZIJ 2019

KUNST & CULTUUR

Reportage digitale nomaden

Jennifer Lachs (36) is oprichter van Digital Nomad Girls, een internationale gemeenschap voor locatieonafhankelijke werkende vrouwen van over de hele wereld. Ze komt oorspronkelijk uit München en na afronding van haar PhD scheikunde in 2013 besloot ze het roer om te gooien en als digitale nomaad en ondernemer verder te gaan.

Angela Kreijns (38) vormt samen met haar partner Tino Kreijns het bedrijf Dutch Nomad Couple. Op dit moment vindt ze haar uitdaging in het fulltime reizen met haar gezin en hun nieuwe onderneming Round Egg, een bedrijf in digital branding, influencer marketing en contentcreatie.

Brendy Batenburg (25) is freelance LinkedIn-expert en communicatieadviseur. Behalve van haar werk houdt ze van paardrijden en pianospelen, leest ze zelfontwikkelingsboeken en is ze graag buiten. Omdat ze niet genoeg krijgt van het ontdekken van nieuwe landen en culturen, gaat ze regelmatig op workation. Haar favoriete continent: Azië.

Julia Termeer (27) is oprichtster van de Engelse online vioolschool Julia’s Violin Academy (www.juliasviolinacademy.com) en auteur van de Amazon-bestseller The Ultimate Book for Violin Beginners. Op haar website Violinspiration.com deelt ze video’s met vioollessen, bladmuziek en inspiratie om mensen over de hele wereld met plezier viool te leren spelen.

Met onder andere

BOEKEN

PODIUM

KUNST

REIZEN

• Madame Jeanette • De Geluksatlas • Fonkelend van woede

• Juliedans

• Meesterlijke vrouwen • Charlotte van Pallandt • Fashion Statements

• Bonnie Edinburgh

OPZIJ 2019

Kunst & cultuur Interview

ONSTUIMIG, ONVERSCHROKKEN

Kunst & cultuur Interview

EN ONTROEREND

VEEARTS MAAIKE Eind juli gaat Veearts Maaike in première. Een film - of liever gezegd: een bioscoopwaardige documentaire - die in veel opzichten nogal bijzonder is. Rundveearts Maaike van den Berg (40) neemt ons zonder voorbehoud mee in haar dagelijkse praktijk in het Groningse Loppersum. Een warme, ontroerende maar ook heftige inkijk in het boerenleven. Het gaat natuurlijk over de dieren, maar ook over fosfaatrechten, quota, antibioticaresistentie en dat alles speelt zich ook nog af in het aardbevingsgebied in Groningen. Een film die wat ons betreft elke liefdesbriefschrijvende kandidaat van Boer zoekt Vrouw zoekt vrouw zou moeten zien. En verder natuurlijk iedereen.

DOOR M A RIA NNE VE RHOE VE N

e film begint bepaald niet zoetsappig. Niet zoals je misschien zou verwachten met een vrolijk net geboren kalfje. Integendeel. Er was juist een heftige binnenkomer, waardoor je gelijk hoog in je emoties zit. “Ja, dat is wel zo. De film gaat over het boerenleven zelf, maar gaat ook over de zorgvuldigheid van besluitvorming uit Den Haag, over de consequenties en wat er gebeurt als feitelijke uitvoering niet helder is. Vooral de menselijke maat raakt je, denk ik, in dat geweld van regelgeving, zonder dat het een zeurfilm wordt. Want de boeren zijn niet zielig, maar ze krijgen – net zoals veel andere mensen – wel heel veel op zich af. De zorgen van de boeren doen me best wat en bovendien geldt: als een boer niet gelukkig is, gaat het met de dieren ook niet goed.” Er wordt op tv en in films vaak een vals romantisch beeld van het boerenleven geschetst. “Wat dat betreft ben helemaal geen fan van Boer zoekt Vrouw. Ik kijk daar toch met kromme tenen naar. Het is ook een totaal ander genre natuurlijk.”

Al die kandidaten zouden eerst deze film moeten zien. “Haha, dat vind ik oprecht een mooi compliment. Deze film maakt iets voelbaar zonder te uitleggerig te zijn. Dat is wel heel goed gedaan, want over het algemeen hebben boeren niet zo’n goede verhouding met camera’s en de media. Nou, dat valt toch wel mee. Die boerin die haar tweeling borstvoeding zit te geven en schaterlachend zegt: ‘Het gaat hier altijd om melk!’ Hoe zijn ze bij jou terechtgekomen? “In 2010 stond ik in een artikel in de Volkskrant over de samenwerking van veeartsen en boeren in relatie tot antibiotica. De filmmakers hadden dat artikel kennelijk bewaard of opgedoken en in 2013 stonden ze bij mij op de stoep. De film zelf is over een periode van drie jaar met horten en stoten gefilmd. Er is enorm veel tijd en inzet bij komen kijken, want de filmmakers zijn naast de praktijk in Loppersum gaan wonen. Ze zijn echt buren geworden. “Het gaat natuurlijk niet alleen om mij maar ook om onze praktijk Van Stad tot Wad dierenartsen. Ik ben het vehikel OPZIJ 2019

Kunst & cultuur Interview

waar het verhaal aan opgehangen is. De ondertitel is ook ‘een inkijk in het echte boerenleven’.” Onlangs nog, op 22 mei, was er weer een stevige aardbeving in Groningen. Die problematiek komt niet aan de orde in jullie film. “Onze praktijk en dus ons werkgebied ligt precies in het aardbevingsgebied. Dit komt in de film bewust niet aan de orde, behalve misschien bij de bouw van nieuwe stallen, omdat daar ook enorme investeringen mee gemoeid zijn. Het was belangrijk om te focussen op een aantal punten. De filmmakers dachten: nou het quotum gaat eraf, en dan zullen we eens zien wat er gebeurt als je moet produceren voor de wereldmarkt. Maar het was duizend keer ingewikkelder dan ze dachten, want hoe leg je dat uit aan een nietingevoerde kijker terwijl veel mensen binnen de sector het al nauwelijks snappen.”

“Dat wilde ik als kind al. Ik kom niet uit een boerengezin. Ik ben het product van een sociologe en een cameraman/programmamaker - die overigens met deze film helemaal niets te maken had, hoor. Ik wilde graag rundveedierenarts worden en niet gaan voor – zoals wij zeggen – de gezelschapsdieren. Dat was voor mij vanaf m’n elfde wel heel duidelijk. Veearts beschouw ik als een geuzennaam, wat ik voor de film prima vond. Maar de officiële term is rundveedierenarts.”

‘Als een boer niet gelukkig is, gaat het met de dieren ook niet goed’

De boeren krijgen inderdaad heel wat over zich heen qua regelgeving. Dan moet je ook wel stevig in je schoenen staan. “Ja, het zijn ook geen watjes. Maar het is ook wel onrechtvaardig, want als je ondernemer bent – want dat is een boer ook – en per dag worden de piketpaaltjes verschoven wat betreft regelgeving op allerlei vlakken, dan is het soms wel om wanhopig van te worden. Het gaat ook niet om kleine investeringen die de boeren moeten doen. Dus als er al een boodschap in de film zit, dan is dat het af en toe echt heel ongrijpbaar is.” Wat verwachten jullie in de bioscoop? “Ik heb geen idee. Maar hij gaat niet alleen draaien in de bioscoop, maar is ook bedoeld voor lezingen en bijvoorbeeld als startpunt voor discussies. Ik hoop heel erg dat mensen die niet die wereld kennen, hem juist gaan zien.” De Film is ook wel heftig, met onder meer een keizersnede en een dood kalfje. “De filmkeuring is ook voor twaalf jaar en ouder. Je moet je realiseren dat er best eens een dood kalf wordt geboren. Juist in de gevallen waar wij als veeartsen bij geroepen worden gaat het om ingewikkelde geboorteproblemen, want in bijna alle gevallen kunnen boeren het zelf prima af. En ja, voor de dierenarts is het doden van dieren ook onlosmakelijk onderdeel van het werk. Bij ongelukken bijvoorbeeld, waarbij geen kans is op herstel en dieren ook niet meer vervoerd mogen worden naar het slachthuis. Dan schieten en verbloeden wij als dierenartsen koeien ter plekke. Ik realiseer me dat dat een heftige scène is.” Hoe ben je op het idee gekomen om veearts te worden? 76

Naast je veldwerk ben je ook op bestuurlijk niveau actief. Zie je daar in de toekomst iets voor jezelf weggelegd? “Ik ben altijd met plezier bestuurder geweest, maar denk nu aan een baan in het bedrijfsleven waar diergezondheid en landbouwbeleid een belangrijke rol spelen. In en om de landbouw heeft mij altijd wel geïntrigeerd. Maar dat ik op dat landbouwgebied nog iets anders ga doen, lijkt me wel heel aannemelijk.” En je dan nog meer bezighouden met het antibioticaresistentieprobleem. “Ik ben daar binnen de KNMvD (Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde – red.) verantwoordelijk voor geweest en ik vertegenwoordig de Europese dierenartsen op dit beleidsgebied bij de wereldorganisatie. Ik ben voorzitter van een groep die zich bezighoudt met wat je noemt pharmaceutical stewardship: hoe ga je goed met diergeneesmiddelen om. We zijn als dierenartsen samen met artsen bezig om te zien hoe je die antibioticaresistentie kunt laten afnemen. Daar werken wij echt op dagelijkse basis samen met de artsen aan. Het verbaast me weleens dat veel mensen niet weten van die samenwerking. “Maar er gaat nog een verhaal aan vooraf. Namelijk dat wij als dierenartsen er juist voor willen zorgen dat dieren niet ziek worden. Wij zijn het grootste deel van onze tijd bezig met dieren gezond te houden, dat is toch net anders dan bij veel artsen. Want ook even vanuit economisch perspectief: met gezonde dieren die zich fijn voelen verdien je het meeste geld als boer.” Dat economische perspectief komt ook even ergens om de hoek bij die keizersnede die je uitvoert. En je zegt: als ik nu niet ingrijp heb je dadelijk twee keer niks. “Dan heb je mogelijk een koe die niet meer gaat staan en een kalfje dat misschien niet meer leeft. Dus ja, twee keer niks: twee keer geen volwaardig leven en ook economisch gezien sta je dan met lege handen. “Ik wilde ook niet dat het een ‘klusjes’-film zou worden, wat het ook niet geworden is. ‘Kijk mij nou eens dingen doen.’ De film is meer dan dat. Je zit als

veearts in de sector, maar je staat er ook weer een beetje buiten: je hebt verschillende rollen.” Maar je betrokkenheid die vooral aan het einde van de film zichtbaar wordt, is echt groot. Dat was wel even een echte tearjearker. “Ik schrok daar zelf ook van. Ik wist natuurlijk wel dat die scène er was, maar ik was op dat moment van filmen hartstikke moe, ik was kapot. Ik dacht dat het een hele rare scène zou opleveren, maar toen ik de film zag, zag ik dat ik in de uiteindelijke montage toch redelijk coherent was. Maar bij mijn zusje stonden inderdaad even de tranen in de ogen zag ik bij de eerste viewing.” Het ziet er ook heel oprecht uit. En sowieso vind ik het dapper van je deze film, want het is heel erg in your face gefilmd. “Zeker in de auto met die camera zo op m’n gezicht! Daar heb ik nadat ik voor het eerst het ruwe materiaal gezien had, ook wel een nacht niet goed van geslapen. Ik was toen

ook zo fantastisch. Die zijn veel meer van: het is zoals het is. Ik vond ze echt waarachtig. Er is dan ook geen enkele scène opnieuw gedaan.” En bij boer Evert, die bij het sterven van een van z’n koeien met haar kop in z’n handen zat en zei: ‘Ga maar, ga maar. Bedankt voor de melk die je gegeven hebt’? “Zo is hij echt. Ze hebben geen karikatuur van hem gemaakt, integendeel. Het is een heel oprechte en emotionele boer. Kijk, Evert deugt gewoon van alle kanten. Die is gewoon zo en hij weet wel waar hij over praat. Zo had-ie ook gedaan als er geen camera op had gestaan. Maar zo’n kop in je hand nemen, dat doen niet veel boeren. Evert wel. En ik vind dat mooi.”

‘Veearts beschouw ik als een geuzennaam’

echt niet blij. En dat is niet een soort valse bescheidenheid, maar je ziet natuurlijk alle akeligheid aan jezelf, je mimiek. Het duurde een tijdje voordat ik daaraan gewend was. Ik was me veel te bewust van die camera. Op een gegeven moment val je wel samen met jezelf. Dat kon ook alleen omdat ze zo lang de tijd hadden genomen om te filmen. “Maar die boeren hadden dat helemaal niet! Dat vond ik

Hoe is het nu met je? “Tijdens het filmen was ik nog vrijgezel maar nu ben ik sinds een jaar of twee samen met Bas en zijn drie kinderen. De documentairemakers hadden voor mij eigenlijk een happy end voorzien in een ver buitenland met een woest aantrekkelijke boerenzoon. Zo liep het dus niet. Bas is ook geen boer, maar dierenarts. Terwijl we allebei ooit gezegd hebben: nooit een relatie met een vakgenoot. (lacht) “Maar nog steeds in het noorden. Het is ook zo prachtig hier. Onze landschappen zijn zo mooi, het hoge land. Ik kan wel eens mopperen als je ’s morgens heel vroeg uit je bed gebeld wordt voor een verlossing. Maar als je dan, na een prachtig levend kalf gehaald te hebben, terugrijdt naar huis bij het opgaan van de zon en zo mooi die koeien met hun koppen boven de nevel uit ziet komen, dan realiseer je je weer wat een fantastisch vak wij als dierenartsen hebben.” O Veearts Maaike van Musch & Tinbergen is vanaf 25 juli in de bioscopen te zien. OPZIJ 2019

Kunst & cultuur Boeken

Kunst & cultuur Boeken DOEZAMAND

OORLOGSDAGBOEK Na het overlijden van dichter Hanny Michaelis op 11 juni 2007 werd een groot aantal schriften aangetroffen, waarin ze gedurende enkele periodes van haar leven een dagboek had bijgehouden. In haar dagboeken doet Michaelis verslag van haar ervaringen als gymnasiast, als dienstmeisje en als onderduikster. Ze leidde een veelbewogen leven. In moest ze 1941 met haar ouders onderduiken. Na de bevrijding keerde ze terug naar Amsterdam. Ze was tien jaar getrouwd met Gerard Reve. Hanny Michaelis – Oorlogsdagboek €24,99 (Van Oorschot) MADAME JEANETTE Hoe kun je iemand een thuis geven wanneer je dat zelf nooit hebt gehad? Leonora is negen wanneer haar moeder overlijdt en kent een veelbewogen jeugd. Jaren later wordt ze in de steek gelaten door haar vriend. Om de naderende feestdagen niet alleen te zijn, geeft ze zich op voor een kookcursus. Tijdens het koken komen herinneringen boven borrelen. Madame Jeanette is een autobiografische roman over afkomst, identiteit en liefde. Mireille Geus – Madame Jeanette €20 (Nieuw Amsterdam) VORTEX

Doezamand verscheen in 1993 bij Uitgeverij van Gennep en is het enige boek dat het milieu van de vrouwelijke studenten uit de jaren vijftig in Leiden van binnenuit beschrijft. Aan deze heruitgave is een beeldkatern toegevoegd met foto’s van het vrouwelijk studentenleven in de jaren vijftig. De doezamand was een rieten mand die behoorde tot het ‘uniform’ van de Leidse vrouwelijke studenten. Marijke Harberts – Doezamand €17,50 (Primavera Pers) FONKELEND VAN WOEDE Vrouwen zijn boos, en ze hebben er alle reden toe. Ze worden onderbetaald, tegengewerkt, gekleineerd en overwerkt. En als een vrouw daadkracht toont, moet ze er wel bij glimlachen. In Fonkelend van woede beschrijft Soraya Chemaly hoe boosheid een krachtig middel voor verandering kan zijn. Een strijdkreet over de schoonheid van boosheid. Soraya Chemaly – Fonkelend van woede €23,99 (De Geus) LOSLOPEN Laura van der Haar is rusteloos. Ze fladdert van hobby naar hobby en van baantje naar baantje. Tot ze op een dag haar kantoorbaan opzegt en een hond neemt: Takkie. Samen met dit hondje, vernoemd naar het gelijknamige huisdier uit Jip en Janneke, wandelt ze stad en land af. In sprankelende taal weet de auteur hun belevenissen te vangen.

In Reykjavik wordt een tijdcapsule gevonden met daarin brieven van veertienjarige schoolkinderen die voorspellen hoe hun leven er in 2016 uit zal zien. Tussen de brieven wordt ook een lijst gevonden met initialen van mensen die vermoord zullen worden. De angst slaat toe als er lichaamsdelen opduiken in de stad. Aan politieman Huldar en kinderpsychologe Freyja de schone taak om de moordenaar te vinden.

Laura van der Haar – Loslopen €19,99 (Podium)

Yrsa Sigurdardóttir – Vortex €19,99 (De Bezige Bij)

Helen Russell – De geluksatlas €22,50 (Uitgeverij Podium)

DE GELUKSATLAS Wat is geluk, en hoe vind je het? En hoe ziet het er eigenlijk uit? Het zijn vragen die velen van ons bezighouden. In De geluksatlas brengt bestsellerauteur verschillende wereldwijde geheimen van geluk in kaart. Als antropoloog reisde ze de wereld over om mensen hierover te interviewen.

HONDERD JAAR VROUWEN IN DE POLITIEK

Als tiener werd Sohaila Abdulali slachtoffer van een groepsverkrachting in Mumbai. Ze deelde haar ervaring in een artikel voor een Indiaas vrouwenblad, dat dertig jaar later viraal ging op sociale media. Waar we over praten als we over verkrachting praten is ontstaan op basis van verhalen van overlevers, internationaal onderzoek en Abdulali’s eigen worsteling met seksueel misbruik.

De grondwetswijziging van 1919 markeert een belangrijk moment in de Nederlandse politieke geschiedenis: het gaf vrouwen het recht om te stemmen en zo mee te beslissen. Tijdschrift Holland staat stil bij deze belangrijke gebeurtenis en laat zien op welke manier vrouwen actief waren in de politiek tussen 1919 en 2019. Verschillende auteurs kijken niet alleen naar de bekende feministische golven, maar vooral ook naar periodes daarbuiten. Het themanummer is te bestellen via de website tijdschriftholland.nl.

Sohaila Abdulali – Waar we over praten als we over verkrachting praten €21,99 (Atlas Contact)

Tijdschrift Holland – Honderd jaar vrouwen in de politiek €12,50

WAAR WE OVER PRATEN ALS WE OVER VERKRACHTING PRATEN

NEEM NU EEN ABONNEMENT VOOR 12 12x OPZĲ 12x OPZIJ + SJAAL VOOR

€ 83,50

en ontvang een sjaal van Sjaalmania t.w.v. €89,95 CADEAU! LIEVER 6x OPZIJ VOOR €41,50? Dan ontvangt u een bol.com cadeaubon t.w.v. €10,-

Materiaal: 8% cashmere, 47% merino wol, 30% viscose, 15% polyamide

Keuze uit deze drie kleuren. Wil je meer kleur? Kijk en koop er dan zelf een bij sjaalmania.nl

GA NAAR OPZĲ.NL Deze aanbieding is geldig zolang de voorraad strekt. De eenmalige bezorgkosten bedragen €4,95. Het abonnement is tot wederopzegging en wordt na de actieperiode (12 nummers) verlengd met een jaar. Er geldt een opzegtermijn van drie maanden. Betalingsvoorwaarden en overige informatie zijn opgenomen in het colofon. OPZIJ 2019

Kunst & cultuur Film/TV

Kunst & cultuur Podium

Julidans 2019

Untouchable

Dansliefhebbers opgelet: van 2 t/m 14 juli komen de grootste namen en talenten uit de internationale danswereld naar Amsterdam voor Julidans 2019.

Filmproducent Harvey Weinstein was jarenlang een autoriteit in Hollywood. Tot hij door (oud-)collega’s werd beschuldigd van seksueel wangedrag, van foute opmerkingen tot verkrachting. De #MeToo-beweging leidde tot zijn publieke val. Filmmaker Ursula MacFarlane zoomt in Untouchable in op vrouwen en andere voormalige collega’s die met Weinstein hebben gewerkt. Zij vertellen hun ervaringen met de door schandalen omgeven filmproducent.

Het festival opent dinsdag 2 juli met Me door zeven dansers van Winter Guests. Een magische voorstelling van Alan Lucien Øyen, de meest veelbelovende Noorse choreograaf van dit moment, met als thema: de dunne scheidslijn tussen waarheid en leugen.

Vanaf 20 juni 2019 in de Nederlandse bioscopen

Vissers vrouwen

Steeds meer vrouwen in Nederland gaan aan het sportvissen. In het nieuwe RTL-programma De Visvrouwen gaan Paula Petiet en Nathalie van den Berg, vriendinnen en visliefhebbers, samen op avontuur. Hoewel het twee tegenpolen zijn, vinden ze elkaar in de visserij. Het luchtige televisieprogramma, voor en door vrouwen, belooft veel hilariteit en zelfspot. In de afleveringen nemen de twee vriendinnen elkaar mee op sleeptouw.

The Handmaid’s Tale

De succesvolle serie The Handmaid’s Tale lanceert het langverwachte derde seizoen. De spannende serie volgt June, die leeft onder een fundamentalistisch regime dat vrouwen heeft gereduceerd tot broedmachines. In de trailer is te zien hoe June zich voorbereidt op een revolutie. Hoe vergaat het haar in seizoen drie? The Handmaid’s Tale is gebaseerd op het gelijknamige boek van schrijfster Margaret Atwood. Vanaf 5 juni 2019 te streamen vanaf Hulu

Vanaf 15 juni om 17:00 uur op RTL 4

De Nederlands-Zweedse choreograaf en danser Jefta van Dinther is een vaste en populaire gast van het festival. Zijn nieuwe voorstelling The Quiet is een feministisch stuk over het overdragen van kennis, geïnspireerd door vijf vrouwen die een grote invloed hadden op zijn artistieke ontwikkeling. De Libanees Omar Rajeh, de bekendste choreograaf uit de Arabische wereld, creëert met de voorstelling #minaret een krachtige aanklacht tegen oorlogsgeweld, met name over de vernietiging van de Syrische stad Aleppo. Een politiek geladen stuk met video, live muziek en een onheilspellende drone die boven de dansers zweeft. Het festival wordt zondag 14 juli afgesloten met Session: de wereldberoemde Sidi Larbi Cherkaoui, die ook choreografieën voor Beyoncé maakte, onder meer voor de videoclip in het Louvre, en Colin Dunne, het boegbeeld van Riverdance. Een humorvolle voorstelling met een mix van muziek en dansstijlen.

Wat, waar, hoe laat?

Julidans 2019 vindt plaats op diverse locaties, onder meer in Internationaal Theater Amsterdam, Theater Bellevue, Melkweg, Podium Mozaïek, het Vondelpark en Stedelijk Museum Amsterdam. Het volledige programma is te vinden op julidans.nl OPZIJ 2019

Kunst & cultuur Musea

Charley Toorop, Zelfportret met drie kinderen, 1929. Collectie Groninger Museum

petje af

kopje koffie

Pet met Van Goghs Appelbloesem, gemaakt in samenwerking met Vans. Cool! €55,vangoghmuseumshop.com

Op-art kopjes. Een set van vier espressokopjes met zwart-wit patroon dat je voor de gek houdt. Optische illusie. Of toch gewoon een kopje koffie. Per vier €29,95 museum_webshop.com

MEESTERLĲKE VROUWEN TIEN AVANT-GARDEKUNSTENAARS DIE JE GEZIEN MOET HEBBEN WAAR? Stedelijk Museum Schiedam WAT? Tien vrouwelijke avant-garde kunstenaars uit de eerste helft van de twintigste eeuw worden in de spotlights gezet en gekoppeld aan vrouwelijke kunstenaars van nu. Zo zie je werk van Charley Toorop (1891-1955) naast dat van Marlene Dumas (1953) of foto’s van Eva Besnyö (1910 -2003) samen met die van Robin de Puy (1986). WAAROM? Omdat de kunstwereld nog altijd een mannenbolwerk is! Onderzoek eerder dit jaar door Mama Cash wees uit dat slechts dertien procent van de kunst in Nederlandse musea gemaakt is door vrouwen. Dat is echt veel te weinig. En hoe beroemd sommige vrouwen ook waren tijdens hun leven, na hun dood werden ze uit de kunstgeschiedenis geschreven en hun werk van zaal gehaald. Hoogste tijd dus voor actie. WANNEER? Van 15 juni – 8 september stedelijkmuseumschiedam.nl

rĳkse bellen

FASHION STATEMENTS MODE EN IDENTITEIT, TOEN EN NU

Damesschoenen, 1740-1760. Collectie Amsterdam Museum.

WAAR? Amsterdam Museum WAT? Zes toonaangevende ontwerpers van nu zetten hun creaties naast én tegenover mode uit de achttiende en negentiendede eeuw. Ninamounah, Patta, Marga Weimans, Bas Kosters, Art Comes First, Karim Adduchi samen met de modecollectie van het Amsterdam Museum. WAAROM? De tentoonstelling vormt een dialoog tussen heden en verleden. Mode geeft uiting aan onze identiteit, wat we belangrijk vinden of waar we voor staan. Vroeger was mode een handig middel om te weten wie je voor je had. Droeg je zwart? Dan was je rijk of in de rouw. Was je hoepelrok groot, dan kwam je van goeden huize. Tegenwoordig is niet altijd meer zo duidelijk te zien aan kleding of je met een welgesteld persoon te maken hebt. Of wel? Mensen die Patta schoenen dragen zijn dragers van cultuur en klasse. En zo valt er wel meer te weten te komen op deze tentoonstelling. De kleding die we dragen onthult iets over onze persoonlijkheid. WANNEER? Tot en met zondag 8 september 2019 Amsterdammuseum.nl

Oorbellen uit het Rijks, voor €38,80 rijksmuseumshop.nl

Charlotte van Pallandt in de deuropening van haar atelier, 1956-57. Fotocollectie RKD, Den Haag, schenking AHM. Foto: Louise van der Veen

CHARLOTTE VAN PALLANDT KUNST ALS LEVENSDOEL

WAAR? Museum de Fundatie in Zwolle WAT? Een grote overzichtstentoonstelling van het werk van Charlotte Dorothée barones van Pallandt, een van de eerste vrouwelijke beeldhouwers in Nederland. Naast belangrijke beelden van Van Pallandt worden er ook schilderijen, tekeningen en gipsen voorstudies getoond. Museum de Fundatie heeft maar liefst 362 objecten van Van Pallandt in de collectie. WAAROM? Zij nam deel aan de opbloei van beeldhouwkunst na 1945. In de jaren zestig kreeg Van Pallandt de opdracht om voor de stad Rotterdam en later ook voor Den Haag een Wilhelmina-monument te ontwerpen. Portretten waren haar specialiteit. Die zijn meestal niet heel realistisch: ze probeerde het karakter en de persoonlijkheid van de geportretteerde te vangen. En dat lukte haar geregeld. WANNEER? Tot en met zondag 1 september 2019 museumdefundatie.nl 82

Zwangerschapskorset 1890-1910. Collectie Amsterdam Museum.

aye aye captain! In dit Rembandt-jaar ook nog even aandacht voor De Nachtwacht: dit zijn de kapitein en de luitenant. Playmobile. €5,95 Rijksmuseum Amsterdam

OPZIJ 2019

Kunst & cultuur Van opzij

IT’S A CATS WORLD 84

Kunst & cultuur Van opzij

De Spaanse documentairemaker Carmen Cobos woont samen met haar partner in Amsterdam. Al haar vrienden en collega’s houden katten als huisdier. En dat niet alleen, ze zijn allemaal ook nog eens stapelgek op hun kat. Als Spaanse en afkomstig van een plek waar mensen katten als wilde dieren zagen, begreep ze hier helemaal niets van. Het wakkerde een enorme fascinatie in haar aan en daarom ging ze aan het werk als kattenoppas, onderwijl alles filmend. Het resultaat is haar humoristische en hartverwarmende documentaire Cat Stories. D O O R N O É MI P R E N T OPZIJ 2019

Kunst & cultuur Van opzij

at dacht je toen je in 1998 naar Amsterdam verhuisde en ontdekte dat veel mensen hier katten als huisdieren hebben? “Waar ik vandaan kwam in Spanje, had niemand een kat als huisdier. Nu zie je het steeds meer. In Nederland viel mij opeens op dat al mijn vrienden en collega’s katten hadden. En vooral hoe gek ze erop waren.” Toen ging je undercover als kattenoppas, voor je documentaire. “Ja. Ik ontdekte dat mensen steeds eenzamer zijn. We leven steeds geïsoleerder, wonen vaker alleen, mensen worden ouder. Een kat biedt gezelschap.” Heeft onze kattenliefde te maken met de individualisering van de maatschappij? “Individualisme is onderdeel van Amsterdam. Ik heb niet naar statistieken gekeken, maar ik ben op zoek gegaan naar de gevoelens van mensen.” Waarom koos je voor

‘Een kat is geen kat, het is Pieter of Anna. We kennen menselijke emoties aan de dieren toe.’ katten en niet voor honden? “Ik ben niet zo gefascineerd door de interactie tussen baasjes en hun honden. Honden zijn meer sociale dieren, mensen gaan ermee de straat op. De relatie van een baasje met zijn of haar kat is meer privé, het speelt zich altijd binnenshuis af.” Wat is volgens jou de kern vanwaar onze kattenliefde komt? “Ik heb hier heel veel theorieën over. In Nederland behandelen mensen katten niet als dieren, maar als mensen. Jullie geven ze namen. Een kat is geen kat, het is Pieter of Anna. We kennen menselijke emoties aan de dieren toe. “Ik was ook erg nieuwsgierig naar begrafenissen van katten. 86

Kunst & cultuur Van opzij Een kat wordt een familielid. En die wil je vervolgens op dezelfde manier eren als een familielid.” Als ik zeg ‘kattenvrouwtje’, een term die we weleens gebruiken in het Nederlands, waar denk jij dan aan? “Ik houd absoluut niet van die connotatie. In het Spaans hebben we ook niet zo’n woord. Ik zie geen enkele verbinding tussen vrouwen en katten. Volgens mij hebben we soms de neiging gender te verbinden met dieren. Katten zijn voor mij heel elegant en mooi, maar dat heeft niets te maken met vrouwelijkheid. Ook heb ik niet het idee dat er meer vrouwen zijn die katten houden; in mijn omgeving zie ik net zo veel mannen met katten.” Er komen verschillende karakters voorbij in je documentaire. Wie raakt jou het meest? “Alle mensen in de documentaire hebben mij op een of andere manier geraakt. In het bijzonder was ik onder de indruk van Albert, de oudere meneer. Met name de manier waarop hij over zijn katten spreekt was ontroerend. En dan zijn ze ook nog eens allemaal stervende. Ook de dame van het kattenasiel vond ik fantastisch.” Je hebt drie jaar aan de documentaire gewerkt. Wat is het belangrijkste dat je hiervan meeneemt? “Dat er geen grenzen zijn aan emoties. De documentaire gaat over liefde, en dan vooral over de capaciteit van de mens om lief te hebben. Ik hoop dat anderen dat meenemen na het zien de documentaire. Ik heb er zo lang aan gewerkt om de tijd te kunnen nemen de relaties zich te laten ontwikkelen. Daarnaast hoop ik trouwens dat mensen lol hebben bij het kijken.” De documentaire is inderdaad erg humorvol. “Ja. Hiervoor heb ik voornamelijk serieuze documentaires geproduceerd. Over het algemeen zijn documentaires sowieso wat serieuzer. Humor is wel cultureel bepaald, dus ik hoop dat mensen het snappen. Tot nu toe krijg ik vooral positieve reacties.” En je staat voor het eerst zelf voor de camera. “Ja. Hier was ik erg onzeker over, eigenlijk nog steeds. Ik moet eerlijk toegegeven dat ik ook zenuwachtig ben voor de première, omdat het de eerste keer is dat ik zelf in beeld verschijn. Ik had daar verder ook geen ervaring mee. Maar voor deze documentaire leek het me de beste vorm. Het was de enige manier om echt dicht bij de mensen te komen.” Begrijp je de liefde voor katten nu beter? “Ja. Eerst begreep ik er niets van, maar nu wel.” Hoe ben je in Nederland eigenlijk terechtgekomen? “Vanwege een lekker ding. (lachend) Ik heb mijn man ontmoet toen ik nog in Londen woonde. Hij maakte daar destijds een documentaire, vervolgens hebben we samengewerkt. Pas later werden we verliefd op elkaar en zijn we samen naar Amsterdam verhuisd.” Wat fascineert je nog meer aan de Nederlandse samenleving? “Ik ben dol op de vrijheid in deze maatschappij. Jullie zijn een goed opgeleid land, wat leidt tot veel vrijheid, het vermogen om na te denken, zaken te bediscussiëren en andere culturen te willen begrijpen. Zelf ben ik in Spanje opgegroeid in een dictatuur. Voor mij was het contrast met hier erg groot. Inmiddels is Spanje ook flink veranderd. Ik ben dertig jaar geleden vertrokken. Ik ga alleen nog terug om mijn ouders te bezoeken.

‘Mannen worden zogenaamd mooier, mannelijker als ze ouder worden. Bij oudere vrouwen wordt dat niet zo gezien.’ “Ik heb nog steeds problemen met de Nederlandse taal. Ik kan het goed verstaan, maar het spreken is voor mij blijft lastig.” Wat is het volgende project waar je aan werkt? “Ik ben bezig met een nieuwe documentaire, Samen. Het gaat over hoe je ermee omgaat als een partner terminaal ziek is. In tegenstelling tot Cat Stories wordt dit een serieuze documentaire. Ik hoop de documentaire eind dit jaar uit te brengen.” Maak je deze documentaire omwille van persoonlijke redenen? “Ja. Mijn man heeft de ziekte van Parkinson. Ik wil de wereld laten zien wat het met mij en mijn partner doet. Ik was daarnaast benieuwd naar hoe andere koppels hiermee omgaan en wil van anderen leren.” Je gaf aan dat je het spannend vond om in Cat Stories voor de camera te verschijnen. Toch ga je het nu weer doen. “Dat klopt, maar ik vind dit minder spannend. Het is zo’n groot onderdeel van mijn leven, dat maakt dat ik het zo graag wil delen. Hoe vaker ik voor de camera verschijn, hoe groter de kans dat ik mijn onzekerheid kwijtraak. Ik ben trouwens ook bezig met een documentaire over de overgang, iets wat mij nu ook bezighoudt.” Vertel. “Momenteel zit ik zelf in de overgang. Ik heb last van de standaard problemen die daarbij komen kijken. Het hoort bij de vrouwelijke ontwikkeling. Ik houd van ouder worden – ik verf mijn haar niet, ik gebruik geen botox, ik neem geen extra vitaminen in. Maar ik was verbaasd hoe weinig we weten over wat er met een vrouwenlichaam gebeurd in de overgang. Je bloeddruk gaat van hoog naar laag, je lichaam maakt opeens minder hormonen aan. Wat ik opvallend vind is dat de maatschappij oudere vrouwen anders behandelt.” Hoe bedoel je dat precies? “Mannen worden zogenaamd mooier, mannelijker als ze ouder worden. Bij oudere vrouwen wordt dat niet zo gezien. Het is ook een probleem van de westerse wereld, in Azië speelt dit probleem niet. In die cultuur wordt er veel meer omgekeken naar ouderen. Wij wijzen oudere mensen juist af.” Wat kan ik me voorstellen bij een documentaire over de overgang? “Ik wil graag een intiem portret maken over hoe vrouwen zich voelen in de overgang en zo taboes doorbreken. Dat moment dat je ’s nachts in bed ligt en verandert in de Trevi-fontein. Het lijkt me mooi om het verhaal aan de hand van persoonlijke verhalen te vertellen. Bovendien zijn er nog weinig documentaires

over dit onderwerp gemaakt. Ik wil trouwens ook de positieve kanten van de overgang laten zien. Ik herinner me nog dat mijn moeder in de overgang zat. Ze was heel blij. Haar kinderen waren goed terechtgekomen, ze had al een mooie leeftijd bereikt, ze was gezond. Het is als oudere vrouw ook leuk om jonge vrouwen te zien opgroeien, de wijde wereld in te zien treden. Elke fase in het leven heeft zo zijn charme.” Nog even terug naar je documentaire Cat Stories. Je begrijpt de liefde van de mens voor katten nu beter. Ga je binnenkort zelf naar het asiel om een kat in huis te halen? “Nee. Ik vind het te veel werk. Ik voel me ook zelden eenzaam. Ik heb mijn muziek, mijn vrienden, mijn boeken, en natuurlijk mijn man. Voor mij is dat genoeg.” Cat Stories is vanaf 4 juli 2019 te zien in diverse bioscopen in Nederland. Meer informatie: amstelfilm.nl O OPZIJ 2019

Kunst & cultuur De Reismeiden

Bonnie Edinburgh

Kunst & cultuur De Reismeiden Wat doe je als je kind gaat studeren in Schotland? Ernaartoe natuurlijk, en je neemt een reismeid mee. Samen verken je de stad en trekt eropuit, de natuur in, want Edinburgh is een prima uitvalsbasis voor wandeltochten. Bonnie Edinburgh. T EK ST EN BEEL D DE R EI S MEI DEN

ant mooi – bonnie zeggen de Schotten- is de stad. Bij aankomst ben je meteen verkocht. Heuvels, rotsen met kastelen, smalle steegjes, groene parken, kleurrijke gevels. En de stad is overzichtelijk en behapbaar. Tussen het kasteel in het westen en het paleis in het oosten loopt de Royal Mile, een lange straat met winkels, restaurants, oude huizen, bezienswaardigheden. Tezamen vormen ze de oude stad. Aan de andere kant van het spoor, de brug over dus, ligt New Town, ook weer op heuvels, met statige negentiendeeeuwse huizen en chiquere winkels. En overal is de natuur dichtbij. Dat maakt Edinburgh zo prettig om te vertoeven. Bovendien regent het er veel minder dan in de rest van Schotland. Arthur en Mary Om meteen een goed uitzicht over de stad te hebben beklommen wij Arthur’s Seat, een vulkanische rotspartij iets voorbij het Palace of Holyroodhouse. Trek stevige schoenen aan want het is een forse klim van zo’n driekwartier. Maar het loont de moeite want het uitzicht boven over stad, land en zee is werkelijk schitterend. Weer beneden is een bezoek aan het paleis een must. Dit is de officiële residentie van de Britse koninklijke familie in Schotland. Hier woonde ook Mary, Queen of Scots, van 1561 tot 1567. De audiotour neemt je mee door het paleis en het bijbehorende, vervallen klooster en vertelt het verhaal van Mary en haar geliefde secretaris David Rizzio, die in het paleis om het leven is gebracht door Mary’s jaloerse echtgenoot. Wij hadden vlak daarvoor de speelfilm Mary, Queen of Scots gezien, waardoor het allemaal nog meer ging leven.

OPZIJ 2019

Kunst & cultuur De Reismeiden naar de Pentland Hills. Wij liepen door de heuvels van Bonaly naar Flotterstone en kwamen, behalve helemaal aan het begin van de wandeling, geen mens tegen. Zoveel natuur, zo vlak bij Edinburgh, onvoorstelbaar! Zorg voor genoeg water. Na een uur of drie bereik je Flotterstone, waar een gezellige Inn de inwendige vrouw kan versterken. Hier pak je ook de bus weer terug naar de stad, maar hou het reisschema in de gaten, want de bus gaat niet al te vaak.

Musea Voor een kleine stad heeft Edinburgh veel musea. Bezoek zeker het National Museum of Scotland. Hier vind je alles over Schotland, van natuurhistorische collecties tot hedendaagse Schotse mode, van vliegtuigen tot de rode Britse telefooncel. En dat allemaal in gigantische, Victoriaanse galerijen met gietijzeren zuilen en glazen daken. Gratis toegang bovendien. Op het gebied van schilderkunst heeft de stad ook een paar topmusea. In de Scottish National Gallery – die momenteel deels verbouwd wordt, dus niet alles is te zien – hangen veel Hollandse meesters uit de zeventiende eeuw: Rembrandt, Saenredam, Vermeer, maar favoriet is de schaatsende dominee, geschilderd door de Schotse Sir Henry Raeburn omstreeks 1795. Daarnaast ook werk van Gauguin, Van Gogh, Sargent, Degas. In de Scottish National Portrait Gallery, het gebouw is zelf ook een bezienswaardigheid, volg je de Schotse geschiedenis aan de hand van portretten. Veel geruite kilts hier, gedragen door beroemde mannen die ten voeten uit geportretteerd zijn, compleet met kousen tot de knie. Moderne kunst wordt getoond in de Scottish National Gallery of Modern Art. Wij zagen daar een tentoonstelling over Andy Warhol en zijn Schotse evenknie Eduardo 90

Paolozzi. Spannende werken en een mooie combinatie. Een absolute aanrader is verder de Dovecot Gallery. In een voormalig negentiende eeuws zwembad huist nu deze galerie inclusief tapijtenweefwerkplaats. Neem de lift naar de derde verdieping voor een kijkje vanaf de balkons als er gewerkt wordt. En als je geluk hebt is er beneden een mooie designtentoonstelling, ook op het gebied van textiel. Bovendien hebben ze een leuke winkel en goede koffie met taart.

Whisky and more Geen Schotland zonder whisky. Overal kan je tastings doen, maar de Whisky Experience, vlak bij het kasteel, is zeker een vrolijke optie. In een whiskyvat rij je rond terwijl het verhaal wordt verteld en getoond. Film, uitleg en een proeverij maken de experience compleet. De whisky uit Islay is favoriet: mooie kleur, full body, smoky nose en de smaak blijft goed hangen. En we leerden een Schots gezegde: ‘Today’s rain is tomorrow’s whisky’.

Na de borrel moet er uiteraard gegeten worden. Echt Schots – haggis! – eet je bij Mum's Great Comfort Food. Stevige maaltijd voor de hongerige Schot én de toerist die flink wat kilometers in de benen heeft. Gezellige, ongedwongen sfeer. Wil je een avondje goedkoop, ga dan naar het Indiase zaakje aan de St Leonard’s Street. Hier zitten veel studenten in de kleurrijke kussens, en terecht, want het eten is echt de moeite waard. Maar de Libanees is misschien wel het beste restaurant van dit rijtje. Bestel verschillende gerechten en deel met elkaar. Heerlijk en bijzonder. Het restaurant heet Baba en huist ook in de St George Street in New Town. Excursie Omdat we wat langer in Edinburgh waren en iets meer van het land wilden zien boekten we een dagexcursie (tours@rabbies.com). In een busje met een man of vijftien trokken we naar Loch Lomond, met een lengte van 37 kilometer

De paden op Wandel richting Dean Village en volg daar Water of Leith, het riviertje dat naar zee stroomt. Er is een wandeling aangegeven, prachtig door het oude Dean Village naar Stockbridge, langs watermolens, over bruggen, tussen het groen. Groen vind je ook in de Royal Botanic Garden, met de beroemde Victoriaanse plantenkassen. Op zondag is er langs het riviertje in Stockbridge een knusse markt met lekker eten, dat daar ter plekke genuttigd kan worden. Rond lunchtijd kan het er wel flink druk zijn. Wil je echt de natuur in en wat langer wandelen, neem dan de bus OPZIJ 2019

Hoi An

kunst & cultuur De Reismeiden het grootste meer van Schotland. Tijdens de rit vertelde de gids allerlei wetenswaardigheden over het land, over de gewoontes, over de struiken met de gele bloemen, overal langs de weg in het voorjaar: gors of gaspeldoorn genoemd. En hij liet Schotse muziek horen, meer dan alleen de doedelzak. Favoriet was het traditionele lied ‘The Bonnie Banks O’ Loch Lomond’. Behalve aan de oever van het meer stopten we ook bij de Kelpies, een gigantisch stalen kunstwerk van twee paardenhoofden. Kelpies zijn Schotse, mythologische wezens die, zo gaat het verhaal, mensen het water in lokten om ze daar op te eten. De kunstenaar, Andy Scott, refereert met dit werk ook aan de werkpaarden die hier in de negentiende eeuw veel vrachtboten langs het nabijgelegen kanaal trokken. Tot slot bezochten we Stirling Castle, ongeveer een uur buiten Edinburgh. Een robuuste burcht, met prachtig uitzicht, waar het in de tuin heerlijk toeven is. Rijdend door Schotland zie je trouwens overal kastelen en ruïnes. Om in de sfeer te komen: volg 'castlesofscotland' op Instagram. Of lees het boek Cliffrock Castle − Werken op een kasteel in Schotland, van Josephine Rombouts. De Nederlandse verhuist met haar gezin naar Schotland en wordt housekeeper op het kasteel in de buurt. Ze

beschrijft, scherp en met humor, hoe ze zich staande houdt in deze nieuwe omgeving met Britse elite en Franse koks. Hoe ze de tafel dekt met gebruik van een meetlat. Hoe ze leert over etiquette, tradities, het dragen van kilt en tweed. Upstairs-donwstairs. Kostelijk. Edinburgh in augustus In de maand augustus is het beroemde Edinburgh International Festival. Dan komen de bijzonderste gezelschappen naar de stad om op te treden. Overal wordt gedanst, toneelgespeeld en gemusiceerd (www. eif.co.uk). Wel is de stad vergeven van de toeristen, maar ook dan bestaat natuurlijk de mogelijkheid om de verlaten, ruige natuur van Schotland in te trekken. Bonnie Scotland. Reis en verblijf Per boot (met of zonder auto) naar Newcastle, en dan door naar Edinburgh. Of vliegen met easyJet of KLM, een paar keer per dag. Aangekomen op de luchthaven pak je de bus die je in een half uurtje naar het centrum brengt. Wij verbleven in het Ibis-hotel, Hunter Square. Hartje stad, praktisch en prima. Maar er zijn natuurlijk ook de mooiste kasteel-hotels en heel veel B&B’s, in alle mogelijk prijscategorieën. Veel plezier! O

HOE ZEG JE

IN HET SCHOTS

Mooi

Bonnie

Proost

Slàinte Mhath! [Slange-va]

Een beetje

A wee bit

Berg

Ben

OPZIJ 2019

Man over vrouw

DE GEORGE CLOONEY VAN VLIELAND Veel gezucht aan het begin van het interview. Welk interview met Leopold Witte (60) je ook leest: Leopold heeft het wel over zichzelf en waar hij mee bezig is, maar nooit over z’n vrouw of z’n dochters. Die zelf kennelijk ook het liefst niet in de schijnwerpers staan. Alhoewel, een van zijn dochters speelde toch een aantal jaren in Gooische vrouwen, nota bene als de dochter van Annet – de epische Willemijn – Malherbe en haar Gooische man, vertolkt door Leopold. Maar deze rubriek heet toch echt Man over Vrouw. De ‘George Clooney van Vlieland’, zoals zijn medespeler Geert Lageveen hem niet ongrappig noemt in de theatervoorstelling 237 redenen om door te gaan, zucht nog een keer en laat nog een lange stilte vallen. D O O R M A R IA N N E VE R H O E V E N B E E LD CO R B I N O

l die redenen om door te gaan. Je bent net zo oud als Marcel Musters, die liep in het vorige nummer van OPZIJ ook al zo te tobben met dat zestig worden. “Ik heb het in mindere mate. Omdat ik al jaren roep dat ik zestig bén en ik me er al heel lang op aan het voorbereiden ben. Ik ben wat dat betreft denk ik ook wel een oude ziel. Ik maak me al m’n hele leven lang zorgen over hoe het zal zijn als ik oud ben.” Echt waar?! “Dus het overvalt me niet. Ik ben nu eerder bezig met hoe het écht isin die allerlaatste fase. Dus ik geniet nu juist heel erg. Ik ben buitengewoon gelukkig, omdat ik het financieel allemaal fijn heb kunnen regelen. Ik ben van jongs af aan het sparen geweest, omdat ik dacht: als ik straks ouder word, dan neemt het af, dan moet ik zorgen dat ik niet meer hoef te werken voor de hypotheek.” Maar het gaat toch niet alleen over geld? “Nee, om de kwaliteit van het werk. Dat ik duidelijker keuzes kan maken wat ik wil of niet wil doen. Het gaat nu vooral over vind ik het leuk, vind ik het belangrijk of is het de moeite waard. En dat je niet alleen maar moet werken omdat je de studie van je kinderen moet betalen. “Ik heb een paar jaar geleden mezelf de vraag gesteld: hoe wil ik dat mensen over mij praten op mijn begrafenis. Dat is een stomme vraag, en het maakt ook eigenlijk geen reet uit want ik ben er dan niet meer. Maar dan wil ik niet dat het gaat over ‘hij heeft zo’n leuke productie gedaan’ of ‘hij was zo’n goede acteur’ of ‘hij heeft een goede regie gedaan’. Dan moet het gaan over wat voor méns ik ben. Want daar zullen ze dan over praten. Tenminste, dat zou ik graag willen. Het zal vooral moeten gaan over wat voor betekenis ik heb gehad voor andere mensen. Dus de buurman niet alleen in het voorbijgaan even toezwaaien, en doorschieten in de auto want ik moet weg. Maar dat ik daar de tijd voor neem. Op deze leeftijd moet je genoeg levenservaring hebben om er te zijn voor de simpele kleine dingen in het leven, die ertoe doen. De wandeling in de buurt met m’n dochter, want gaat het wel goed? Of hoe is het met m’n buurman of met collega’s. 95

Man over vrouw “Natuurlijk hoort dat ook een beetje bij deze fase, van: nu is het verdomme tijd om dat soort dingen te doen. En niet meer voor je carrière of ambities te gaan of kinderen te moeten opvoeden. Dat is klaar. Ik heb nu de tijd om de kwaliteit van het leven te helpen vormgeven. En ook die van mensen om me heen en die betekenis te geven − dat het niet om mij gaat maar om de ander. “Ik zeg dat nu wel makkelijk, maar het kost me heel veel moeite, omdat

‘Ik heb een paar jaar geleden mezelf de vraag gesteld: hoe wil ik dat mensen over mij praten op mijn begrafenis’ ik ook m’n identiteit ontleen aan dat soort dingen. Ik ben nu zestig en ik kan niet nu m’n leven nog een hele andere richting geven – die midlifecrisis is allang voorbij.” (lacht) Dus dat je eigenlijk een aardiger mens wordt? “Ja! Vooral dat ja. En het is allemaal een poging hoor. Ik probeer het. Dat maakt het leven eigenlijk heel simpel. Ik maak ook duidelijker keuzes. Ik kan opeens nee zeggen tegen rollen, want ik vind het fijner om vrij te zijn of minder te werken of om dingen te doen die ik hartstikke leuk vind, maar waar ik niet zoveel geld mee verdien. Series die ik niet meer doe, of De Verleiders, daar ben ik uitgestapt. Heel succesvol, ik verdien er een hoop geld mee. Maar even een lege agenda. Er komen wel weer andere dingen op me af. “Het heeft ook te maken met je kinderen. Als die niet meer thuis zijn en je hoeft er niet meer de hele dag voor te zorgen, dan gaat het erom dat de momenten dat je ziet waardevol zijn.” Hoe oud zijn jouw dochters? “Negentien en tweeëntwintig en mijn pleegdochter is achttien. We hebben 96

Man over vrouw twee meiden van onszelf en we dachten: genoeg kinderen die er al zijn en hebben ouders nodig. Het was een heel gedoe destijds. Maar het is allemaal goed gekomen. De oudste studeert en de jongste gaat studeren, die heeft net een tussenjaar achter de rug. En m’n pleegdochter is hopelijk geslaagd voor de havo.”

kan komen. Dat had vroeger geen betekenis en nu… We hebben net een voorstelling gemaakt over deze fase in het leven: 237 redenen om door te gaan en dan na twee minuten zeg ik al: ‘Hoe heet-ie ook al weer?’ En de hele zaal moet dan gelijk lachen. Er zitten allemaal leeftijdgenoten natuurlijk, dus het is een feest van herkenning.”

Je moeder? “Mijn moeder is twaalf jaar geleden kort voor haar 83ste verjaardag aan dementie overleden. Ze was al zeven, acht jaar dement. Ik kom uit een heel traditioneel middenstandsgezin uit Haarlem. Mijn vader is met zes broers opgegroeid in een echt mannengezin en is al op heel jonge leeftijd zijn moeder verloren. En mijn moeder is ook alleen met broers opgegroeid. Mijn moeder was echt een absolute huisvrouw.”

Zullen we even over Dokter Deen hebben? “Voor de oudere medemens zaten daar veel herkenningspunten in. En het was ook heel fijn daar met de crew op Vlieland. Het laatste seizoen, toen ik een ALSpatiënt speelde, heb ik ontzettend veel reacties gekregen. Veel meer dan ik had gedacht. Mensen vinden het ook fijn als zo’n serie zich een keer niet in een stad afspeelt, niet

natuurlijk ook voor hoe die verhouding van hen toen was. En nog steeds is. Het is goed dat de #MeToo-beweging nu plaatsvindt, maar op een gegeven moment moet het fanatisme er wel vanaf. Anders wordt het leven wel heel droog en humorloos. Er zit natuurlijk ook een soort spanning en sensatie in lust en verlangen. Maar goed, het gaat natuurlijk vooral om de machtsverhouding en het is fijn dat we nu een periode hebben waarin dat heel duidelijk benoemd wordt. Dat allebei de partijen daar iets over kunnen zeggen. Dat het geen taboe is. Tenminste, ik hoop dat #MeToo dat teweegbrengt. Dat mannen zich daar ook bewust van worden en dat vrouwen daar ook een stem, woorden aan kunnen geven. "Met al die revoluties heb je natuurlijk een voorhoede die

Is het goed gekomen met jou op emancipatoir gebied? “Ik denk dat ik de feministische golf dankzij mijn zusje heb meegekregen. Zij is vijf jaar ouder en was al heel jong erg feministisch. Die is zelfs om politieke redenen een blauwe maandag lesbisch geweest. Haha. En zij heeft mij in die zin gedeeltelijk opgevoed. Zij heeft ook continu tegen mijn ouders gevochten zodat ook ik als jongste de wc moest schoonmaken, of afwassen of de tafel dekken. Ik kon het heel goed vinden met haar, ik bewonderde haar.” Gaat het goed met je zusje? Nu getrouwd en zeven kinderen gekregen? “Nee, nee, nee. Die lesbische periode was een hele korte en wonderlijke tijd. Zaten er opeens met kerstmis bij ons twee tuinbroeken aan tafel. Daar hebben we later ook heel erg om gelachen. Ik weet niet wat het was. Het kwam even langs in haar leven. Ze is later met een hele leuke lieve kerel getrouwd, maar die is helaas overleden. Ze heeft een goed leven en is nu oma. Het is een bewonderenswaardige, sterke vrouw.” Dus van haar bij-opvoeding plukken jouw dochters nu de vruchten? “En van mijn vrouw, natuurlijk.” Wat doet je vrouw? “Zij heeft een restauratieatelier. Ze restaureert meubellijsten, ornamenten en beelden. Ze heeft in het Rijksmuseum gewerkt, en nu ook bij het Tropenmuseum. Dus niet meer alleen de Hollandse lijsten en beelden, maar ook bisjpalen en Surinaamse beelden. Zoals dat heet: oppervlakterestauratie.” Je kan even niet op dat begrip komen. Als je dat vroeger overkwam, stond je er niet eens bij stil; denk je nu niet gelijk aan een beginnende alzheimer? “Ja, die angst heb ik weleens. Als je niet op een naam

met pistolen en andere narigheid. Maar dat het eigenlijk gewoon hele klein menselijke verhaaltjes waren.” Toen dat seizoen draaide hebben wij bij OPZIJ nog een cover gehad met Monique van de Ven en Paul Verhoeven, in een pose die ik nu niet meer op de cover zou zetten. Het was precies voordat #MeToo uitbrak. Ook Hedy d’Ancona vond het destijds oké – ‘Je moet een beetje humor en pret hebben’. “Ik herinner het me. Monique vond het ook heel leuk zo samen met Paul Verhoeven. Gebaseerd op een foto van het ANP waar ze samen in zwart/wit op stonden. Leunend tegen een muur. Daar sprak zo’n ongelooflijke vriendschap uit en pret. En dat was nog voordat ze wisten dat Turks Fruit zo’n enorm succes zou worden. Het stond

even heel radicaal en dogmatisch moet doordrammen om een punt te maken. En dan zakt het af en dan wordt het opgenomen in het geheel – als het goed is.” Job Gosschalk is ondanks alle verhalen nog steeds niet aangeklaagd. “Het is natuurlijk ook niet makkelijk om in de media te zeggen: ik heb dit en dat meegemaakt en ik heb daaraan meegedaan. Het is niet fijn om met foto en naam in de krant te staan. Er zit toch een soort schaamte bij om als slachtoffer te worden neergezet. "Ik ken zoveel verhalen van vrouwen die misbruikt, aangerand of verkracht zijn. Vaak hoor je toch van vrouwen dat ze er jaren mee rondlopen omdat ze denken dat ze er misschien zelf ook schuldig aan zijn. Dat is het OPZIJ 2019

Man over vrouw

Take care Carin Gaemers

‘Geen 237, maar wel een heleboel redenen om door te gaan’

Bij het noemen van je naam weet niet iedereen gelijk wie je bent, en dat terwijl je zoveel hebt gedaan, ook op tv in series. Was het nou Evert of Govert in Gooische vrouwen? “Haha. Hij heette Evert, maar ik speelde hem als een Govert. Ik zit in het bakje ‘man van’. Een vrouw moet een man hebben, en dan kom ik. Laatst was ik bezig met een vrijscène met Anneke Blok voor Nieuwe Buren. Zij vroeg: met hoeveel vrouwen heb jij dit soort scènes eigenlijk al gedaan? Zij had het nog nooit gedaan. Tenminste niet in een film of serie. En toen ben ik eens gaan tellen; ik heb iets van twaalf, dertien van die scènes gehad dat je dan de man van iemand in bed bent. In Gooische vrouwen kwam na Annet Malherbe Lies Visschedijk. Toen Monique in Dokter Deen en toen ehhh (weer even een geheugenmomentje - red.), ook zo’n leuke vrouw: Liz Snoijink! En daarna nog een politieagente. Voor een

Kon je dat wel aan? “Vond ik super! Heerlijk! Eindelijk! Maar nu ook weer in Huisvrouwen Bestaan Niet 2 ben ik de man van Loes Luca. Ik heb het opgegeven. Ik probeer nu gewoon van zo veel mogelijk Nederlandse actrices de man van te worden. “Ik zou veel liever een keer niet de man van willen zijn, maar dat ik zelf iets ben of iets beteken in het verhaal. Een rol met een zelfstandige bijdrage aan het plot. Ik wil meer zijn dan alleen een dienend karakter.” Dat is een klacht die in het feminisme door veel vrouwen is geuit. Maar wat zijn je plannen? “Ik ga vanaf november Kreutzer vs Kreutzer regisseren, een productie van Orkater, die is gebaseerd op de beroemde verhalen van Tolstoj over jaloezie en overspel. Met het Amsterdam Sinfonietta brengen we de Kreutzersonate van Beethoven en het strijkkwartet Kreutzer van Janácek, onder andere in het Muziekgebouw aan het IJ. En als acteurs: Aniek Pheifer en Stefan Rokebrand. “Ik ga me het komende jaar (of jaren) sowieso toeleggen op schrijven en regisseren. Ik wil minder spelen. Er liggen een aantal schrijfopdrachten waar ik heel blij mee ben. En ik heb iets van vijf regies de komende twee jaar. Onder andere een fantastisch stuk voor op Oerol volgend jaar. “Geen 237, maar wel een heleboel redenen om door te gaan.” O

I O JULIE BL

FOT

andere serie Rifka Lodeizen, een geweldige actrice. En ooit nog in Rozengeur & Wodka lime, daar was ik ook weer de man van. Niet van Isa Hoes, die ook in dit nummer van OPZIJ staat, maar een andere actrice, hoe heet ze ook alweer. Haha. “Ik ben nooit zelfstandig iets. Ik moet altijd eerst de man van zijn en dan heb ik ook nog een baan, meestal advocaat of dokter. Iets succesvols. Dat kleeft kennelijk aan mijn uiterlijk. Eén keer in Waterboys, was ik niet meer de man van. Toen werd ik gecast als een zelfstandig wezen.”

Carin Gaemers (1958) is onze meest invloedrijke vrouw 2017. Maandelijks houdt ze ons bij de les.

verschrikkelijke van die hele situatie, vind ik. “Ik heb het zelf als man ook wel gehad dat je in het begin aan het vrijen bent en dat je denkt: wíl ik dit eigenlijk wel? Het is net alsof de man altijd wel wil, maar ik heb als man ook wel eens een afhaakmoment gehad. Dat je je zegt: ho stop, wat doe ik in dit bed? Ik wil hier eigenlijk helemaal niet zijn. Het is ook niet zo simpel dat de man de jager is en de vrouw de prooi. We blijven mannen en vrouwen, maar als we ons iets bewuster zijn van de verhoudingen dan is het voor allebei wel prettiger.”

LEREN LUISTEREN

l een paar maanden zoek ik bij vrijwel alles reflexmatig naar het ethische aspect. Dat komt omdat Hugo Borst en ik in april samen de Socrateslezing hielden. We spraken over het gebrek aan het morele oordeel in de ouderenzorg. Bij uitstek een sector waar dagelijks ethische afwegingen moeten worden gemaakt. In de afgelopen jaren ontdekten wij tot onze schrik dat ethische aspecten voor te veel bestuurders, managers en beleidsmakers er nauwelijks toe doen. Voor alle duidelijkheid: in de vorige zin staat ‘veel’, niet ‘alle’. Wie de schoen past trekke hem aan, wie de schoen niet past mag hem laten staan. Aandacht voor morele aspecten hoeft helemaal geen zware filosofische exercitie te zijn. In de talkshow M van 2 mei demonstreerden Margriet van der Linden, actrice en vechtsporter Jaike Belfor en atletiektrainer Henk Kraaijenhof dit met verve. Het gesprek ging over de Zuid-Afrikaanse hardloopster Caster Semenya die vanwege haar te hoge testosteronniveau was uitgesloten van deelname aan wedstrijden op de korte afstanden. Hoewel een bonafide test heeft

uitgewezen dat Semenya een vrouw is, vindt de internationale atletiekautoriteit dat vanwege dit te hoge testosteronniveau haar deelname ertoe leidt dat andere deelnemers geen eerlijke kans hebben om te winnen. Om te kunnen deelnemen moet Semenya haar testosteronniveau met hormoonremmers laten

Een gesprek over een ethisch dilemma hoeft niet tot een ‘winnaar’ of een ‘verliezer’ te leiden terugbrengen tot de voor vrouwen acceptabel geachte waarden. Een ingewikkelde kwestie, waarover de meningen uiteenlopen. Belfor, Kraaijenhof en Van der Linden hielden hierover een gesprek dat voor iedereen te volgen was. Daarmee bewezen zij dat je geen academicus hoeft te zijn om met verstand van

zaken glashelder een ethische afweging te maken. Eensgezind stelden zij zich op het standpunt dat Semenya ten onrechte van deelname wordt uitgesloten. Het gaat het mij er hier niet om of zij daarin al dan niet gelijk hebben. Wat me trof was de combinatie van heldere argumenten en evenwichtigheid in de manier waarop zij die naar voren brachten. Wie hun standpunt deelde, had argumenten gehoord om die opvatting te staven. Wie het er niet mee eens was, had een baaierd aan aanknopingspunten gehoord om andere argumenten tegenover te zetten. Een gesprek over een ethisch dilemma hoeft namelijk niet tot een ‘winnaar’ of een ‘verliezer’ te leiden. De waarde ligt in het tegenover elkaar zetten van argumenten die lijnrecht tegen over elkaar staan om die te kunnen onderzoeken en te toetsen. Elkaar aftroeven lost namelijk niets op. Waar het om gaat is al wikkend en wegend zicht te krijgen op een uitweg uit een dilemma. Waren er maar iets vaker zulke gesprekken op televisie. Praten over de morele kanten van een kwestie moet het niet hebben van gezwollen taal en het verbaal laten rollen van spierballen. Dat laatste lijkt misschien wel een garantie voor levendige tv, maar ik vind het oersaai te moeten kijken naar mensen die elkaar te lijf gaan met suf gekauwde argumenten die zij via andere media al talloze malen hebben geuit. Tussen al dat pingpongen met overbekende standpunten was dit gesprek een verademing. O OPZIJ 2019

Alle vliegvakanties zijn altijd incl.: