HELGELAND som litterært landskap

Orkana Akademisk

HELGELAND som litterært landskap

Hallvard Kjelen

Innhold Føreord 8 Takk

12

Kort om boka

13

Innleiing 15 Litterære landskap

15

Grenser og avgrensingar 17

Utval av tekstar – tekst og stad 18 Stadstilknyting 23 Økokritisk litteraturforsking 27 Sentrale omgrep 29 Nokre metodologiske refleksjonar

32

Iver Anker Heltzen 37 Mellom systematisk vitskap og medrivande forteljing 37 Estetikk, vitskapssyn og ideologi

42

Tekst og landskap. Avsluttande merknader 54

Helgeland for turisten på byrjinga av 1900-talet 59 Erobring og erotikk

59 Helgeland som overflate 61 Hoel og Okstindane 66

Bernhard Nordh 73 Landnåm i grenselandet 73 Marsfjäll-bøkene 75 Grenser og grenseoverskriding 77 Framstillinga ave samisk kultur og religion 85 Cornucopia. Grenser for ekspansjon? 89 «den absoluta vildmarken till granne». Naturen og menneska 91 Avsluttande merknad 93

6

Ivar Strompdal 97 Mellom tradisjon og framsteg

97

Arven (1933) og Stein og Ståle (1943) – «Det er ofte berre ei fjøl mellom deg og dauden» Havet og landskapet. Det sublime Naturen som ressurs. Cornucopia eller avgrensa?

99 102 105

Tyssdalsborna og Karisonen

108

Det tradisjonelle og det moderne 110 Tyssdalborna. Naturmakt og menneskemakt 110 «Naturmakt og menneskemakt» 112

Skatten i Lomsdal. Eventyr med teikneseriedrag

114

Naturen som økonomisk ressurs kontra friluftsressurs.

Ingeniøren sitt blikk og turisten sitt blikk 119 Avsluttande merknad 122

Birger Jåstad 125 Tapsrøynsler i tradisjonslandskapet 125 Forteljingar om heimkunnskap 129 Røystene til kulturen og naturen 134 Kra – vakk vakk! 135 Naturen: ytre trugsmål eller innleira i kulturen? 138 Kulturlandskapet som kollektivt prosjekt 141 Laila Stien 145 Landskapet i eit barneperspektiv 145 I farta 149 Å plukke en smørblomst – å tilpasse seg eit miljø 152 Stad og kropp. Tilpassing og frigjering 158

Helgeland som litterært og verkeleg landskap. Kva no? 161 Litteratur 166

7

FØREORD

Denne boka er skriven av to grunnar. Ein stor og ein liten grunn så å seie. Med fare for å bli noko pompøs skal eg seie litt om den store grunnen først. Når mediebiletet i skrivande stund er prega av dystre rapportar frå FN, store skogbrannar i Sibir, katastrofale flaumar i Tyskland og nye varmerekordar, er det vanskeleg å ikkje la seg påverke. Alle opplyste menneske veit etter kvart mykje om miljøproblema som verda står overfor. Det er vanskeleg å ikkje kjenne på eit ansvar, men det er samstundes vanskeleg å finne ut av korleis dette ansvaret kan munne ut i konkret handling. Miljø- og klimakrisa er globale problem av eit sånt omfang og med så enorme potensielle konsekvensar at det er vanskeleg å fatte. Kompleksiteten i dei prosessane som endrar økologi og klima, er ikkje mogleg å få fullstendig oversikt over for nokon einskildperson.

Dei samfunnsmessige og politiske konsekvensane endringane kan få, let seg heller ikkje enkelt predikere. Som lekmann på naturvitskapen sitt område har eg ikkje dei faglege føresetnadane som trengst for å setje meg godt nok inn i problematikken, og må først og fremst danne meg eit bilete ved hjelp av populærvitskapelege og journalistiske framstillingar.

Men det eg kan forsøke å seie noko om frå ein litteraturvitskapleg ståstad, er språk, mentalitet og kultur, forteljingar om mennesket i verda, om mennesket i landskapet, om menneske og det ikkje-menneskelege.

Litterære framstillingar av menneske og landskap speglar dei breie kulturelle førestillingane, men er kan hende òg med på å forme dei. Som litteraturinteressert, som litteraturlærar og -forskar, må eg i alle fall tru på at forteljingane om menneske og natur har noko å seie for korleis vi forstår oss sjølve og verda vi bur i, og at desse forteljingane følgjeleg har noko å seie for korleis vi lever i verda, og for korleis vi oppfattar relasjonane våre til alt det andre som òg finst – til dyra, elva, skogen og fjella. Kanskje må ei reell endring, ei endring som vi må anta er heilt naudsynt, starte med ei forteljing? Men for ikkje å gje litteraturen og forteljingar krefter 8

dei ikkje har, er det mogleg å modifisere dette slik: Om ikkje forteljingar og litterære framstillingar meir generelt har evna til å endre eller skape haldningar – til å fungere som pedagogiske verktøy så å seie, kan dei kanskje gjere noko med måten vi tenkjer omkring kompleksitet på. Ved å gje det litterære språket meir merksemd, ved å stoppe opp ved ordval, metaforar, bilete, forteljargrep, kan det kanskje ha noko å seie for korleis vi er merksame på verda rundt oss.

Så litt om den vesle grunnen: Boka handlar om mennesket i landskapet og har såleis ein universell tematikk. Samstundes er her nokre avgrensingar, og desse er nær knytte til min eigen biografi. Alle bøker handlar (også) om forfattaren. Slik er det med denne boka òg, og eit viktig startpunkt for denne boka kan ein vel seie er forfattaren sin eigen navle. Så langt eg nokolunde sikkert kan følgje slekta bakover, i alle retningar, har forfedrar og -mødrer budd i det landskapet som denne boka handlar om.

Dei har vore småbrukarar, husmenn, fiskarar og jegerar her i alle fall i 300–400 år. Nokre av dei rydda nye gardar i det såkalla rydningsgodset.

Dei var nybyggjarar og deltok i det Axel Coldevin skildrar slik: Vefsnskogenes historie igjennom de siste 300–400 år er sagaen om hvordan et stykke villmark er lagt under kultur. Den forteller om de første nybyggernes dristige og hårde kamp for å vinne sitt utkomme i de store skogene. (…) Endelig viser den også i sitt siste kapitel hvordan utviklingen er ledet inn i et nytt spor, bestemt av samfunnshensyn og vilje til rasjonell utnytting av naturens rikdommer. Ennå er der vidder av uberørt natur, og ennå er der rydningsmenn som legger ny jord under plogen.

(Coldevin, 1989 [1943], s. 99)

Eg bur framleis i dette landskapet, og spor etter folka frå fortida, som eg kanskje kan oppfatte som ein slags klan, finst enno rundt meg.

Immaterielt i form av stadnamn, forteljingar og segner, materielt i form av gardar, hus og hustufter, utengløer, grøfter osb. Men dette landskapet er ein slags palimpsest, der det er skrive lag på lag, og der nye lag heile tida kjem til.

Coldevins optimistiske helteforteljing er av fleire grunnar problematisk å slutte seg til. Han oppfattar ikkje at landskapet består av lag på lag, men tenkjer på landskapet som eit blankt ark som berre ventar 9

En palimpsest er eit manuskript eller ein pergamentrull som er brukt om igjen.

Den første teksten er skrapa bort og ny tekst er skriven over den gamle. Det er ofte mogleg å lese både dei gamle og dei nye skriftlaga. Om Staten av Cicero er ein av tekstane i denne palimpsesten. (Arkiv: snl.no, PD)

på menneska, meir spesifikt: dei menneska som er knytte til jordbrukskulturen og til den industrialiserte kulturen. Men kven eiger eigentleg desse viddene av såkalla urørt natur, og er det gjeve at det sporet som utviklinga leier oss mot, berre er rasjonelt? Om vi held oss til palimpsest-metaforen, går det kanskje an å seie at nokre av dei nye laga er skrivne med så brei penn at dei langt på veg gjer eldre lag usynlege.

Moderniteten sitt landskap med gruver, vegar og kraftanlegg kan lett føre til at dei forsiktige fjærpennestroka i eldre lag kan forsvinne heilt.

10

Stadar og landskap blir gradvis oppfatta på andre måtar opp gjennom historia, og andre sider ved landskapet blir vekselvis synlege og usynlege alt etter som det er landskapet til samen, bonden, turisten, bilisten, lokalpolitikaren eller ingeniøren vi ser. Ser vi aude villmark, komplekse økosystem, biotopar, beiteland, slåttemyrer, potensielle vasskraftmagasin? Ser vi eit rom for friluftsliv? For hyttebygging og heisanlegg, snøskuterløyper? Ser vi det snødekte landskapet som leikeplass eller som ei jomfrueleg overflate? Ser vi landskapet som farleg, kaldt og framandt eller som kjend og kjært? Er det landskapet nyttig, har det eigenverdi eller berre økonomisk verdi? Er mennesket nødvendigvis sentrum i dette landskapet? I så fall: Korleis oppfører vi oss mot grannane, altså humla, meitemarken, hubroen, bjørnen og laksen? På kva måte er vi i landskapet? Reiser vi berre forbi, eller har vi tid til å dvele i det?

Dei tekstane som eg skriv om i denne boka, viser oss eit landskap, og på ein måte er det eitt landskap, nemleg Helgeland (og delar av Västerbotten), men det er likevel ikkje det same landskapet som kjem til uttrykk. Landskapet er oppfatta og representert på til dels særs forskjellige måtar, og synsmåtane i tekstane kan relaterast til fleire av dei forståingane av landskapet som eg har nemnt over.

Den vesle og den store grunnen til at eg har skrive dette, heng sjølvsagt i hop, og for meg kan denne lenka mellom nivåa oppsummerast i orda merksemd og medvit. Det handlar om å sjå og sanse omverda, og å sjå at eit landskap kan ha fleire lag. Det handlar om å vere varsam med å skrive med så brei tusj at andre lag i landskapspalimpsesten forsvinn.

Det handlar om å strekkje seg mot forståingsmåtar som òg gjev rom for det ikkje-menneskelege. Det handlar om å vere merksam på korleis ein er i verda, og kva slags relasjonar, òg til det ikkje-menneskelege, ein inngår i.

Dei store problema er globale og politiske, løysingane ligg òg i internasjonale avtalar og kompromiss basert på store vitskaplege og politiske forteljingar, men dei heilt små forteljingane, som kan røre ved oss og kanskje endre oss, må på ein eller annan måte vere lokale, knytte til ein stad, eit rom, eit landskap. Om ein skal byrje ein stad (!), og det må ein jo gjere, kan det vel like gjerne vere med staden der ein er akkurat no, og med dei forteljingane som finst akkurat her. Det er det eg forsøker på her.

11

Takk Boka har ikkje vore mogleg å skrive utan hjelp frå mange ulike hald.

Lista under er neppe heilt utfyllande, men eg håpar eg har fått med dei fleste som har bidrege.

Først av alt vil eg takke Lydia og Berit som har gjeve meg rom til å gå inn i ein skrivetranse, og som har halde ut med det til tider fjerne blikket mitt.

Denne boka har utspring i interreg-prosjektet «Vandringar i kulturlandskapet» (VIK), eit samarbeidsprosjekt mellom Västerbotten museum, Helgeland museum, Sijtijarnge (samisk språk- og kultursentrum i Hattfjelldal) og Nord universitet. Tusen takk til alle deltakarane i prosjektet for interessante samtalar om kulturminne og spor etter mennesket i landskapet.

Takk til Marit L. Brekke, Knut Berntsen, Ole-Henrik Bjørkmo Lifjell, Tore Magnor Furuhatt, Frode Solbakken og Terje Solbakk og Ulf Kanon for velvillig hjelp og nyttig informasjon. Takk til Are Halse, Barbara Priesemann og Ann Kristin Klaussen ved Helgeland museum, Per Sjåvik og Alrunen antikvariat i Mosjøen og kollega ved Nord universitet Asbjørn Kolberg. Tusen takk til Vegard Johnsen, Kari Pettersen og Trude Gystad på universitetsbiblioteket si avdeling på Nesna, Erik Sandén ved Västerbotten museum for informasjon om odlingsgränsen, Bernhard Nordh-sällskapet ved Carina Strömberg, Nana Rise i Norsk Barneblad og Sverre Andreas Fekjan ved Spesialsamlingene ved UiB. Ein stor takk til Elisabeth Johansen og Marcus Bøhn ved Orkana forlag som hadde tru på prosjektet heilt frå starten av.

Nord universitet har støtta prosjektet økonomisk og dermed gjort utgjevinga mogleg. Tusen takk til Rana historielag for støtte til prosjektet frå Iver Anker Heltzens minnefond.

Takk til den anonyme fagfellen som gav meg fleire gode forslag til forbetringar.

Sjølv om fleire har vore venlege og delt kunnskapen sin med meg, skuldast sjølvsagt alle feil og manglar i boka fullt og heilt forfattaren.

12

Kort om boka Størsteparten av boka baserer seg på nylesingar av tekstar og forfattarskap med ei eller anna tilknyting til helgelandslandskapet, og er ikkje publisert tidlegare. Kapittelet om Birger Jåstad sin forfattarskap er ein omarbeidd versjon av ein artikkel som vart publisert i Barnelitterært forskingstidsskrift i 2018. Nokre avsnitt frå kapittelet om Ivar Strompdal sin forfattarskap er publisert i popularisert versjon i årboka Far etter Fedrane for 2021.

Nesna, januar 2022 Hallvard Kjelen

13

Dette kartet frå 1810 viser eit landskap med få detaljar teikna inn. Det indre av Helgeland er i stor grad teikna som eit tomt landskap. (kartverket.no)

14

INNLEIING

Litterære landskap På historiske kart er det gjerne store område som er meir eller mindre blanke. I nokre område er vassdrag, fjell, sjøar og stadnamn litt tilfeldig plasserte, og karta kan vanskeleg brukast til å orientere seg etter.

På særs gamle kart er periferien ikkje sjeldan fylt opp med merkelege dyr og vesen. I mangel på truverdige opplysningar har kartografane teke mytologi, segnstoff og fantasien til hjelp. Landskapet kan då fyllast med sjøormar, krakar, kentaurar og liknande vesen frå litteraturen og folketrua.

Denne boka er eit bidrag til å kartleggje eit område eller snarare ein region som på nokre felt framleis er noko mangelfullt teikna opp og kartlagt. Sjølv om det ikkje lenger er kvite område på kartet i heilt bokstaveleg forstand, er Helgeland, særleg indre delar og grenseområda mot Västerbotten, på mange måtar framleis eit ukjent land. Ved å hevde dette skriv eg meg inn i ein diskurs som eg vil føreslå å kalle Helgeland som bakevje-diskursen. Denne diskursen er slett ikkje ny, men kan sporast i alle fall eit par hundre år attende. Han dukkar til dømes opp i den eldste teksten eg skriv om i denne boka, nemleg Iver Anker Heltzen sin historiske topografi Ranens Beskrivelse, som vart skriven på 1830-talet: «[…] Halogaland blev ganske ubekjendt, som det endnu tildeels synes at være» (Heltzen, 1981, s. 145). Diskursen kjem òg til syne i ein turistbrosjyre frå 1903, i ein geologisk rapport frå 1910 og i barnebøker frå 1930- og 40-talet. Diskursen er heller ikkje daud i dag, og ein kan nok heilt sikkert hevde at det finst nokre gode grunnar til det. I den heite diskusjonen om høgare utdanning i regionen (sjå Allern, 15

2020) kjem det gjerne fram ytringar som kan tilskrivast denne diskursen, likeins i debattar om vegutbygging, flyplass- og sjukehuslokalisering. I litteratur- og kulturhistorisk forstand er det aktuelle landskapet lite kjent. Delvis er det vel fordi regionen, om ein då ser bort frå helgelendingen Petter Dass, ikkje har fostra dei aller største forfattarnamna.

Likevel er det ganske påfallande at to av forfattarskapane eg tek føre meg her, Birger Jåstad sin og Ivar Strompdal sin, verken er tekne med i Norsk barnelitteraturhistorie (Birkeland, Risa og Vold, 2018) eller Nynorsk litteraturhistorie (Sørbø, 2018), enno begge forfattarskapane absolutt kunne ha fortent ein omtale i slike oversynsverk. Forfattarskapane har rett nok ei sterk lokal eller regional forankring, men ikkje meir enn mange andre tilsvarande forfattarskapar forankra i andre stadar i Noreg. Det kan jo tyde på at oppfatninga av Helgeland som eit «tomt land», ei bakevje, i kulturell forstand står sterkt i kulturfeltet. Ein går ikkje utan vidare til Helgeland for å leite etter litterære skattar.

Teoretisk har eg særleg henta inspirasjon i den såkalla økokritikken.

Det er framstillinga av mennesket i naturen, framstillinga av økologiske samanhengar og undersøkinga av implisitte og eksplisitte haldningar til naturen og landskapet i tekstane som er lesingane sitt hovudfokus. Sjølv om det etter kvart har komme mange økokritiske lesingar, det vil seie lesingar der ein konsentrerer seg om korleis natur-/kulturtematikk er framstilt i litteraturen, av norsk litteratur, og då ikkje minst av nettopp nordnorsk litteratur (t.d. Wærp, 2018), er det enno mykje upløgd mark her. Klisjeen «upløgd mark» er ikkje tilfeldig valt, for den upløgde marka, altså den såkalla villmarka, er nettopp ein tematikk som eg følgjer i nokre av dei tekstane som skal lesast her. Vala eg har gjort i denne boka, er såleis styrt av eit ønskje om å pirke litt i «the great unread» (Moretti, 2000), men altså berre ved å velje tekstar litt utanom det vanlege i denne typen arbeid, ikkje ved å leggje bort nærlesinga som metode slik Moretti føreslår.

Eit føremål med boka er å setje litt farge til eit landskap, i konkret og overført tyding, som så langt står nokså kvitt på mange (mentale) kart. Eg har altså valt verk og forfattarskap som ikkje er sentralt plasserte i ein nasjonal eller internasjonal kanon. «Unread» blir likevel slett ikkje rett for alle forfattarskapane som er med her. Bernhard Nordh sine bøker om nybyggjarane under Marsfjället har til dømes nettopp vore særs mykje lesne, i antikvariata er det rift om bøkene, og verka blir 16

gjevne ut i nye utgåver. Nordh har altså framleis mange lesarar, men få akademiske lesarar har fatta interesse for kioskveltarane hans. Strompdal sine ungdomsbøker skal visstnok vere vanskelege å få tak i på biblioteka ettersom dei er lesne i filler (Vonheim, 2001). Men «ingen», bortsett frå spesielt interesserte, les desse bøkene no. Ei innvending mot dette prosjektet kan seiast å vere at det er eit visst misforhold her mellom eit særs aktuelt tema (mennesket i landskapet, økologi, naturforståing) og «uaktuelle» tekstar. Men tekstane kan på den eine sida sjåast på som materielle avleiringar av ein breiare diskurs om naturen, menneska og landskapet som i seg sjølv kan vere verdt å undersøke nærmare. På den andre sida har i alle fall nokre av desse tekstane vore med på å forme den same diskursen. Samstundes er det ikkje i tvil om at alle tekstane eg har valt ut, toler ei (ny)lesing, og då ikkje minst med utgangspunkt i dei nye perspektiva som eit intensivert miljømedvit har ført med seg, også i den litterære verda.

Grenser og avgrensingar

I det følgjande prøver eg å setje lys på korleis eit landskap har vorte framstilt litterært i ein periode på i underkant av 200 år. Det er ikkje snakk om ei uttømmande framstilling på noko vis; her er det nokre få utvalde tekstar og forfattarskapar som skal undersøkast. Landskapet det er tale om, er avgrensa slik: Helgeland slik det er definert i dag, det vil seie området mellom Trøndelag i sør og Saltfjellet i nord samt grenseområda på svensk side. Landskapet er variert, her er ein kyst med tusenvis av øyar og djupe fjordar, og her er høgfjell og store innsjøar. Kysten er òg med i denne framstillinga, men dei indre stroka og grenseområda blir vigd særleg interesse.

Omgrepet grense er òg heilt konkret tematisert i materialet. Nokre av tekstane som blir lesne her, handlar om og problematiserer grenser i fleire tydingar. Det er grenser teikna opp på kart, som nasjonalgrensa mellom Noreg og Sverige. I forhandlingane om kor grensene mellom Sverige og Danmark-Noreg skulle gå mellom Helgeland og Västerbotten, var fleire ulike prinsipp i spel. Danmark-Noreg argumenterte med at store område som i dag ligg i Sverige, burde høyre til Danmark-Noreg ettersom samar i Vapsten sameby tradisjonelt hadde betalt bygselavgift til 17

norske jordeigarar, og at prinsippet om possesjon såleis skulle tre i kraft framfor det geografiske prinsippet om å følgje fjellryggen, altså Kjølen.

Sveriges krav om at Kjølen skulle gjelde, vann til slutt gjennom (Hansen og Olsen, 2004, s. 270). Kjølen og den svensk-norske grensa er omtala av Heltzen og av Nordh. Den såkalla odlingsgränsen er tematisert i forfattarskapen til Bernhard Nordh. Odlingsgrensa er ei grense mellom område i Nord-Sverige som skulle vere tilgjengelege for jordbruk på austsida av grensa og område reservert for reindrift på vestsida av grensa. Ei grense som er særleg sentral i nokre av verka, er grensene mellom etniske grupper: den norske/svenske på den eine sida og den samiske på den andre.

Vidare tematiserer tekstane grensene mellom kultur og natur, mellom det tamme og det ville, menneske og dyr, innmark og utmark, mellom det nyttige og det unyttige, rett religion og heidenskap, liv og daude og til sjuande og sist: grenser mellom det gode og det vonde.

I fleire av dei tekstane som her blir granska, blir altså grenser stadig utfordra og problematiserte, og av og til overskridne. Med nokre døme frå Nordh sine romanar: Korleis kan ein drive landbruk på gal side av odlingsgränsen? Korleis kan ein varg gjere nytten som vakthund, og kva skjer når ein son av ein svensk rydningsmann får arbeid som «samisk» reingjetar?

Lesne kritisk, til dømes med postkoloniale briller på, er desse grensene og grenseoverskridingane ofte problematiske. Ikkje minst gjeld dette dei grensene som handlar om etnisitet. Samanstillinga av det samiske og «det ville» i nokre av verka som eg tek føre meg her, er til dels ubehageleg lesnad. Blikket på det samiske varierer historisk, men felles for dei forfattarane som tematiserer det samiske, er at alle ser på det samiske frå utsida. Nokre gjer det med fascinasjon, nokre med skepsis, men nokre òg med stor grad av sympati og innleving.

Utval av tekstar – tekst og stad Tekstane eg har valt å skrive om her, har alle ei eller anna tilknyting til Helgeland og grenseområda mellom Västerbotten og Helgeland.

Kåre Glette forstår litterær regionalisme som eit supplement til den nasjonale litteraturvitskapen, og han argumenterer for at det finst eit 18

«infrastrukturelt grunnlag for regional og regionalistisk litteraturforsking» som «både kan utfylla, nyansere og supplera den ‘nasjonale’ litteraturforskinga og forvaltninga» (Glette, 1998, s. 38). Denne boka kan nettopp forståast i eit slikt lys.

Vidare har eg valt tekstar som meir eller mindre eksplisitt tematiserer kultur-/naturproblematikk. Eg har lagt eit breitt litteraturomgrep til grunn, og tekstane dekkjer sjangrane topografisk litteratur ved Ranens Beskrivelse av Iver Anker Heltzen, ein turistguide utgjeve av Helgeland turistforening, ei reiseskildring av Adolf Hoel og romanar av Ivar Strompdal, Bernhard Nordh og Birger Jåstad og ein roman og ei samling (biografiske) forteljingar av Laila Stien. Romanane til Strompdal, Jåstad og Stien kan kategoriserast som barne- og ungdomsromanar, dei er skrivne med bestemte alderssegment som målgruppe.

Marsfjäll-bøkene til Nordh er snarare i segmentet underhaldningsroman for vaksne. Nordh sine romanar har dessutan eit nokså opplagt dokumentarpreg ettersom handlinga er lagt til ein faktisk, namngjeven stad og elles basert på faktiske hendingar og personar. Eg har valt å ikkje ta med døme frå den lyriske helgelandslitteraturen, sjølv om her òg finst fleire opplagde kandidatar i eit natur-/kulturperspektiv, til dømes Astrid Langjord sine diktsamlingar (Langjord, 1951 og 1956). Nokre av dikta til Audun Nilsskog og Birger Jåstad kunne òg nemnast.

Helgeland som litterært landskap har ei ganske lang historie, og om ein skulle byrja med starten så å seie, kunne ein velje å byrje med sagalitteraturen, eller i det minste med diktarpresten Petter Dass. Ettersom kvalifiserte lesingar av så vel sagalitteratur som barokkdikting føreset ein spesialistkompetanse som eg ikkje har, har eg valt å starte ein annan stad, men her vil eg likevel kort kommentere desse moglege startpunkta.

I soga om Egil Skallagrimsson er viktige hendingar og personar knytte nettopp til Namdalen og Helgeland. Her finn vi òg ei mykje sitert skildring av den såkalla Finnmarka, som der, og i sagalitteraturen generelt, refererer til eit langt større område enn dagens Finnmark: Finnmarka er umåteleg vid. Vestafor ligg havet, og derifrå skjer store fjordar seg inn, like eins nordafor og heile vegen austanom.

Sønnafor ligg Noreg. Finnmarka femner om neste heile innlandet like langt sørover som Hålogaland rekk på kysten. [D]et er store fjellbygder der oppe, dels innover i dalar og dels omkring

19

vatn. I Finnmarka er det forunderleg store vatn og attmed vatna store skogvidder, langsetter heile Finnmarka ligg høge fjell, dei blir kalla Kjøler. (Soga om Egil Skallagrimsson i Jørgensen og Hagland (2014), s. 15)

Innlandet, altså Finnmarka, har her ein viss mytisk dåm, og dei store vatna på Helgeland og i Nord-Sverige har tydelegvis vore fascinerande å høyre om for den islandske skrivaren som har spandert adjektivet «forunderleg» her (norrønt: furðulega, av furðuligr (adj.)). Men vi merker oss at soga ikkje presenterer landskapet som aude eller folketomt, her er store fjellbygder.

Forfattarskapen til Petter Dass, og då særleg det topografiske diktet Nordlands Trompet, kunne òg vere eit aktuelt startpunkt for dette arbeidet. Ikkje minst ettersom tilhøvet mellom litteratur og stad for nokre år sidan vart debattert i samband med Hanne Lauvstads doktoravhandling om nettopp diktinga til Petter Dass. Kort forklara dreidde debatten seg om i kva grad Nordlands Trompet helst burde lesast i lys av ein lang europeisk litterær tradisjon, og at naturskildringane i til dømes Nordlands Trompet dermed ikkje alltid er reelle skildringar av eit verkeleg nordnorsk landskap.

Det Nordland vi les om hos Petter Dass, er meir bygd på klassiske, særleg italienske, litterære førebilete enn på det faktiske landskapet, meinte Lauvstad (Lauvstad, 2007a og 2007b). Som barokkdiktar var etterlikning av litterære førebilete rett og slett den framgangsmåten som var tilgjengeleg for forfattaren Dass, og slik skriv Dass seg inn i ein europeisk litterær tradisjon. Han er ikkje først og fremst nokon representant for Nord-Noreg som «provins» eller region, men for den europeiske overklassekulturen. Nordlandslandskapet som blir skildra i Nordlands Trompet, er så å seie filtrert gjennom italienske prisme.

Tromsøprofessoren Nils Magne Knutsen var ein av dei tydelegaste kritikarane av Lauvstads konklusjonar og meiner at Lauvstad les Petter Dass med ryggen vendt mot Nord-Noreg, at Dass sjølvsagt først og fremst fortalde og skreiv om det han kunne sjå frå dørhella si, og at Dass var original og nyskapande snarare enn bunden av litterære konvensjonar og antikke førebilete (Knutsen, 2007). Eg skal ikkje gå vidare inn i debatten kring Petter Dass. Men spørsmålet om kva landskap ein tekst refererer til, og kva status ein kan tilskrive eit slikt landskap, er sjølvsagt av 20

Kva landskap er det Petter Dass skildrar i Nordlands Trompet?

Eit Helgeland sett med italienske briller?

(Foto: Anders Beer Wilse, nb.no PD)

21

Denne boka handlar om korleis helgelandslandskapet er framstilt litterært gjennom 200 år. Det konkrete landskapet har endra seg på mange måtar, ikkje minst som resultat av industrialiseringa. Vår måte å oppfatte og lese landskapet på har òg endra seg, og det er dette som er hovudtema for denne boka. Tekstane som blir presenterte her, viser ulike aspekt ved landskapet og eksemplifiserer ulike forståingar av samspelet mellom landskap og menneske. Er landskapet til for menneskeleg utnytting? Skal vi juble over eller gråte over dei endringane som modernisering av landbruk og fiske fører med seg? Kva har størst verdi: den frittrennande fossen eller fossen som er sett i arbeid og lagar elektrisitet? Lesingane av desse til dels lite kjende tekstane viser korleis natur og kultur er uløyseleg samanvove, og at landskap og natur alltid òg er sett gjennom nokre bestemte kulturelle briller.

Hallvard Kjelen er førsteamanuensis i norskdidaktikk ved Nord universitet, Nesna.

ISBN: 978-82-8104-489-0

Orkana Akademisk

www.orkana.no