‘Een hoogtepunt uit mijn loopbaan’

‘EEN HOOGTEPUNT UIT MIJN LOOPBAAN’

FRITS VAN OOSTROM CO-CUREERT HET FESTIVAL OUDE MUZIEK 2021

Foto: Remke Spijkers

TEKST /

Jan Van den Bossche DE retorica, het centrale thema van het Festival Oude Muziek Utrecht 2021, vindt haar basis in het woord.

Niet vreemd dus dat het artistieke team van het festival besloot om een taalgeleerde uit te nodigen als co-curator. Hoogleraar middeleeuwse letterkunde en meervoudig gelauwerd auteur Frits van Oostrom werkt mee aan het openingsconcert, waarin Ensemble Correspondances en Sébastién Daucé de

Membra Jesu nostri van Dieterich Buxtehude uitvoeren. Daarnaast ontvangt hij gedurende het festival een reeks opmerkelijke gasten in zijn eigen Let’s talkshow! Hierbij zal de retoriek in al haar dimensies worden bevraagd. Nu zijn de vragen echter aan hem gericht.

Van Oostrom ontvangt me in zijn fraaie huis aan de rand van de historische stadskern van Delft. Na anderhalf jaar Zoom-gesprekken en Skype-interviews is het een weldaad om met een gesprekspartner aan dezelfde tafel te zitten. Bovendien blijkt Van Oostrom de gedroomde gastheer voor een festival dat Let’s talk als motto heeft. Het gesprek komt moeiteloos op gang en meandert, ongehinderd door enig retorisch voorschrift, langs een brede waaier van onderwerpen die al dan niet met het hoofdthema te maken hebben. Eruditie heeft een prijs.

De uitnodiging om een muziekfestival mede te cureren moet als een verrassing gekomen zijn. De muziek is niet uw thuishaven. ‘Ik ben beslist geen kenner, maar wel een oprechte liefhebber. Mijn ouders hadden een uitgebreide collectie grammofoonplaten waarvan ik er hier nog veel heb liggen. En ze hadden een goede smaak. Ik herinner me magische namen als Dietrich Fischer-Dieskau en Kathleen Ferrier. De Last Night of the Proms was thuis een begrip. Ik herinner me die televisiebeelden, en ook wel de muziek. Het waren de jaren vijftig. Het was geluidstechnisch allemaal nog vrij simpel, maar je wist niet beter. Verder ben ik ook opgegroeid met popmuziek, hoor. Ik was een Beatles-jongen: een klein beetje ondeugend en vernieuwend, maar niet zo gewaagd als The Rolling Stones. Mijn eerste klassieke concerten bezocht ik tijdens mijn studententijd. Ik ging naar het Concertgebouw in Amsterdam,

BEELD /

Frits van Oostrom. Foto: Brian Smeulders

LEONARD BERNSTEIN Foto: Allan Warren

MAARTJE VAN WEEGEN

Foto: Janita Sassen

JAAP DE JONG

Foto: Universiteit Leiden

FRANK WILLAERT

Foto: Diana Dimbueni maar bezocht ook concerten in Utrecht. Ik heb het oude Tivoli nog zien afbranden. De eerste klassieke lp’s die ik zelf kocht waren de Brandenburgse concerten van Bach. Later heb ik mijn drie zoons meegenomen naar het Concertgebouw, alle drie apart. Ik had ze bewust niet al te veel voorbereid en juist dan zie je hoe diep ze onder de indruk zijn, alleen al van het gebouw. Dat is de onderwijzer in mij: je moet mensen nieuwe dingen voorhouden, of het nu biologie is of Debussy. Ik ben een groot bewonderaar van Leonard Bernstein; hij was als pedagoog onovertroffen, en ondertussen ook een geniaal dirigent, pianist en componist.’

Uw passie voor onderwijs bracht u tot het voorzitterschap van de commissie die in 2006 de Canon van Nederland samenstelde. Daarin komt de muziek er bekaaid vanaf. ‘Ik ben eigenlijk erg trots op die canon. Door te werken met “vensters” werd het geen dwingend manifest en lieten we veel ruimte. Maar mijn grote spijt is inderdaad dat er geen venster voor de muziek in zit. Het was een ingewikkeld proces dat meer dan een jaar in beslag nam. Wélke muziek dan, was de vraag. Sweelinck heeft nu eenmaal niet de statuur van Rembrandt. Ik heb voorgesteld om het Concertgebouworkest erin op te nemen. Als je dat in de klas laat horen, is er toch altijd een kind dat denkt: wauw! En die wordt dan later een bezoeker van het festival. Maar in de eindfase is dat venster gesneuveld, en helaas is dat bij de recente herziening niet rechtgezet.’

Behalve in de muziek zelf bent u ook erg geïnteresseerd in de verhalen eromheen, de achtergronden, de geschiedenissen van premières, de reacties van het eerste publiek. In het aanzwengelen van dat discours ligt tijdens het komende festival ook uw rol, begrijp ik? ‘Toen ik gevraagd werd, had ik een dubbel gevoel. Bij muziek is het juist zo heerlijk om niet te hoeven praten. Anderzijds kan een goed verhaal de ervaring enorm verdiepen. Wat de historische uitvoeringspraktijk betreft hoor ik meer bij de rekkelijken dan bij de preciezen. Ik heb grote bewondering voor het historische onderzoek. Het valt me ook op dat in de oude muziek de musicus en de muziekwetenschapper zo vaak verenigd zijn in één persoon. Maar de enige geschiedenis die zin heeft is een levende geschiedenis; je doet het voor je eigen tijd. Dat bewonder ik zo aan het Festival Oude Muziek, dat het steeds die link met onze tijd weet te leggen. Dat zal ik ook in mijn Let’s talkshow! nastreven.’

Was het niet gek om als specialist in de middeleeuwse letteren gevraagd te worden voor een festival dat aan de retorica gewijd is, en dus voor een groot deel aan de barokmuziek? ‘De retorica speelde ook tijdens de middeleeuwen een belangrijke rol. Het vak was standaard onderdeel van het studieprogramma, van de zeven vrije kunsten die overal werden onderricht. Maar de middeleeuwse bronnen onthullen minder dan die uit de zeventiende en achttiende eeuw. We mogen als mediëvisten al blij zijn als we een tekst hebben, laat staan noten. Een componist als Machaut was een geweldige artistieke persoonlijkheid en ongetwijfeld ook een theatrale verschijning. Alleen, we hebben daar geen beschrijvingen van. Daar komt dus veel reconstructie en “inlegkunde” aan te pas. Daarover ga ik het in mijn talkshow met emeritus hoogleraar Middelnederlandse letterkunde Frank Willaert hebben.’

FESTIVAL OUDE MUZIEK UTRECHT 2021

PROF. DR. FRITS VAN OOSTROM co-curator

OPENINGSCONCERT BUXTEHUDES MEMBRA JESU NOSTRI vr 27 aug, 20.00 uur TivoliVredenburg, Grote Zaal

LET’S TALKSHOW! Janskerk Gratis toegang

za 28 aug, 12.30 uur Een leven lang spreken over muziek met Maartje van Weegen

ma 30 aug, 12.30 uur De kraamkamer van de retoriek met prof. dr. Ineke Sluiter & dr. Adriaan Rademaker

di 31 aug, 12.30 uur Retorike ende musike met prof. dr. Frank Willaert

wo 1 sep, 12.30 uur Muziek en retoriek bij de Paus met prof. dr. Paul van Geest

do 2 sep, 12.30 uur De retoriek van de toneelschrijver met Tom Lanoye

vr 3 sep, 12.30 uur Muziek in de politiek met prof. dr. Jaap de Jong

za 4 sep, 12.30 uur De retoriek van het Festival Oude Muziek met Xavier Vandamme & dr. Jed Wentz

oudemuziek.nl/vanoostrom

Hoe is het eigenlijk met de retorische vaardigheden van onze huidige leiders gesteld? ‘Het verschilt erg per land. In de Verenigde Staten is het ondenkbaar dat je in de politiek iets bereikt zonder retorisch talent. Obama en Trump zijn elk op hun eigen manier bedreven redenaars. Ze geven vaak de indruk dat ze improviseren, maar hun toespraken zijn altijd goed geconstrueerd. Denk aan de toespraak op de begrafenis van de doodgeschoten zwarte dominee Clementa Pinckney waarbij Obama Amazing Grace begon te zingen. Achteraf beweerde hij dat hem dat spontaan was ingevallen, maar daar geloof ik niks van. Ook Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk kennen een grote retorische traditie, denk maar aan Churchill, ook al vind ik de woordenkramerij in het Engelse Lagerhuis de laatste jaren steeds kinderachtiger worden. Angela Merkel is dan weer een tegenvoorbeeld. Toen zij een paar jaar geleden een speech gaf in Harvard merkte je dat het Amerikaanse publiek vooral uit beleefdheid bleef luisteren. In Nederland waren Wiegel en Den Uyl goede sprekers. Jesse Klaver heeft het geprobeerd, met wisselend succes. Welsprekendheid valt in ons land niet per se goed. Ook bij Thierry Baudet niet, met zijn Hegel-citaten. In die zin was Fortuyn succesvoller. Hij was heel theatraal, met zijn “At your service”. Mark Rutte moet het vooral hebben van zijn kennis van zaken. Hij mag bijna niet geestig zijn en is ook niet erg vaardig in het kiezen van zijn beelden. Alhoewel, toen hij Nederland vergeleek met een vaasje dat we niet uit onze handen mochten laten vallen, werd daar enorm mee gespot, maar ik vond dat zo slecht nog niet. Daarbij speelt ook de stem een belangrijke rol, en dat is grotendeels een kwestie van genade. Sommige mensen hebben bijvoorbeeld simpelweg geen fijne stem. En Thatcher heeft haar stem bijvoorbeeld getraind om hem donkerder te krijgen. De stem is een belangrijk onderdeel van wat in de retorica de actio wordt genoemd, de uitvoering dus. Daarover zal ik in mijn talkshow spreken met prof. dr. Jaap de Jong. En natuurlijk met de presentatrice Maartje van Weegen!’

‘Op een toegankelijke manier bespreken’

Afgaande op dit gesprek belooft de Let’s talkshow! een zeer brede kijk op het festivalthema te bieden. ‘Het moet vooral geen gymnasiastenbijeenkomst worden. Je kunt makkelijke dingen moeilijk maken, daar zijn Duitse professoren erg goed in, maar ik houd er vooral van om relatief moeilijke dingen op een toegankelijke manier te bespreken. De lijst van mijn gasten lijkt misschien een beetje een parade van professoren, dat is nu eenmaal mijn wereld, maar ik heb ze wel uitgezocht op hun talent om toegankelijk te communiceren. Ik kijk er hoe dan ook enorm naar uit om me tien dagen lang in het festival onder te dompelen. Ik ben altijd een hooguit incidentele bezoeker geweest en had nooit kunnen denken dat ik er zo betrokken bij zou raken. Ik weet nu al dat het een van de hoogtepunten uit mijn loopbaan wordt.’ ■●