OM TE BEGINNEN Retoriek in de kunsten

RETORIEK IN DE KUNSTEN VAN DE REDACTIE

Over twee weken gaat het Festival Oude Muziek Utrecht 2021 van start. Deze TOM wil vooruitblikken en de spanning (en voorpret) nog verhogen. Zo vertelt artistiek adviseur Jed Wentz in het openingsartikel over de interactieve tentoonstelling rond acteertechnieken uit de zeventiende en achttiende eeuw die in de Janskerk te bezoeken is. Ook lezen we over het nieuwe platform eMTV – Early Music Television – waardoor het festival definitief een hybride online/offline gedaante krijgt. Als co-curator ontvangt Frits van Oostrom tijdens het festival een reeks gasten met wie hij de retoriek in al haar dimensies zal bevragen. Verder lezen we over Nico van der Meels onderzoek naar de rederijker Matthijs de Castelein en leren we meer over het fascinerende luitmanuscript La rhétorique des dieux. Guido van Oorschot interviewt Denis Raisin Dadre, muzikaal leider van Doulce Mémoire, over de Missa pro defunctis van Eustache du Caurroy. Stefan Grondelaers spreekt met Marcel Pérès over zijn uitvoering van Machauts Messe de Nostre Dame. En wat zou het festival zijn zonder vrijwilligers? Yvonne Postma, vrijwilligerscoördinator van de Organisatie Oude Muziek, deelt haar ervaringen in de rubriek ‘Achter de schermen’. De maand oktober staat grotendeels in het teken van Jan Pieterszoon Sweelinck, die vierhonderd jaar geleden overleed. Harry van der Kamp vertelt over zijn liefde voor de Orpheus van Amsterdam. Maar eerst, een tijdschrift en festival gewijd aan retorische gebaren van welke soort dan ook: vocaal, instrumentaal, fysiek, muzikaal, gesproken, gezongen én geschreven. Veel plezier! ■●

OM TE BEGINNEN Retoriek in de kunsten

Van de redactie

Co-curator Frits van Oostrom

‘Een hoogtepunt uit mijn loopbaan’ 10

Doulce Mémoire vertolkt requiem met grafrede

Afscheid van een koning 14

Het Festival Oude Muziek online

Early Music Television 16

Marcel Pérès over Machauts Messe de Nostre Dame

‘Zonder versiering lukt het niet’ 22

Internationaal Van Wassenaer Concours

Baroque Edition 33

Het summum van de Franse luitkunst

La rhétorique des dieux 34

Piyyutim en het kruistochtrepertoire

Representatie en racisme 36 in oude muziek

Lorenzo Ghielmi over de retoriek van het sterven

De pest als bron van inspiratie 42

RUBRIEKEN

Instrumentaliteit

Muziekschatten in het Rijksmuseum

De ‘schellenboom’ en de turkomanie

Beeldspraak

Een dichter superieur in zijn ironie

Portretten van Hendrik van Veldeke 20

24

Vriendenhart Cd-aanbiedingen 29 31

Achter de schermen 46

‘Veel aan het festival te danken’

Yvonne Postma, vrijwilligerscoördinator

Uit de bron

Jonker Jacob en zijn hospita

Als Van Eyck ‘Van Dyck’ wordt… 50

Seizoen Oude Muziek Cd-besprekingen Colofon 52 54 58

4 26 38 44

LET’S ACT

In de Janskerk komt een interactieve tentoonstelling rond gebaren en acteertechnieken uit de zeventiende en achttiende eeuw. Artistiek adviseur Jed Wentz geeft aan wat we van deze tentoonstelling kunnen verwachten. ‘Interdisciplinariteit’ blijkt een kernbegrip.

DE CASTELEIN EN ZIJN DIVERSCHE LIEDEKENS

Camerata Trajectina presenteert samen met Frank Willaert een programma rondom Matthijs de Castelein. Wie was deze zestiendeeeuwer en hoe onderscheidde hij zich van andere rederijkers?

HARRY VAN DER KAMP OVER ZIJN BAND MET SWEELINCK

Op 16 oktober aanstaande is het precies vierhonderd jaar geleden dat Jan Pieterszoon Sweelinck (1562-1621) stierf. Harry van der Kamp, basbariton en ensembleleider van het Gesualdo Consort Amsterdam, vertelt hoe zijn liefde voor de muziek van Sweelinck groeide en bleef.

PROSERPINA IN ‘ATTITUDEN’

Historische acteertechnieken van Johannes Jelgerhuis en het melodrama van Goethe en Eberwein zijn de ingrediënten voor de Proserpina-productie van het Festival Oude Muziek Utrecht 2021. De sopraan Laila Cathleen Neuman vertelt hoe en waarom zij deze elementen combineert.

TEKST /

Jed Wentz

BEELD /

Jean-François de Troy, La mort de Créüse, ca. 1745 Toulouse, Musée des Augustins. Foto: Daniel Martin

LET’S ACT

EEN INTERDISCIPLINAIRE TENTOONSTELLING

Deze zomer breken we het festival open in de richting van theater en andere kunstvormen. In de Janskerk wijden we een interactieve tentoonstelling aan gebaren en acteertechnieken uit de zeventiende en achttiende eeuw. Artistiek adviseur Jed Wentz geeft aan wat we van deze tentoonstelling kunnen verwachten. ‘Interdisciplinariteit’ blijkt een kernbegrip.

ARNOLD DOLMETSCH

gefotografeerd door Alvin Langdon Coburn, 1916 I nterdisciplinariteit is een rage in de academische wereld. Er bestaan allerlei vormen en smaken: interdisciplinariteit, transdisciplinariteit, multidisciplinariteit, etc. Al deze termen verwijzen naar subtiel verschillende manieren waarop onderzoekers nieuwe inzichten proberen te verkrijgen door kennis uit afzonderlijke academische disciplines te combineren.

Ook uitvoerenden uit verschillende kunstdisciplines begeven zich via artistiek onderzoek sinds kort op het vlak van interdisciplinariteit. Voor sommige musici is deze aanpak niet nieuw.

De wortels van artistiek onderzoek liggen in de oudemuziekbeweging. Het is in feite net zo oud als de notie ‘oude muziek’ zelf.

Zoals ik in mijn zesdelige lezingenreeks voor het Seizoen Oude

Muziek 2018/2019 en de Universiteit Leiden al betoogde, is oude muziek een discipline in wetenschappelijke zin, omdat het een afgebakend onderzoeksgebied betreft en specifiek op muziek gerichte onderzoeksmethoden gebruikt. Maar het is ook, en vooral, een discipline die uitvoerende musici bewust en met plezier aan zichzelf opleggen om kunst te creëren. Met andere woorden: de musicus raadpleegt historisch materiaal zodat hij of zij oude muziek op een meer historische manier kan uitvoeren. Om oude muziek uit te voeren moet de musicus dus tot op zekere hoogte een historicus en onderzoeker worden.

Hoe werkt dit? Musici die zich bezighouden met oude muziek halen hun informatie uit allerlei soorten historische bronnen – traktaten, historische opnames, iconografie, originele instrumenten, etc. – en gebruiken deze informatie in hun uitvoeringen. Ze spelen de muziek niet enkel zoals ze die ‘voelen’, maar combineren gevoel met kennis en experiment. Ze vormen hypothesen, proberen deze uit, en toetsen ze aan de kennis die ze in historische bronnen hebben gevonden. Vervolgens begint dit hele proces opnieuw.

‘We creëren een interactieve ervaring voor de bezoeker’

Neem bijvoorbeeld een pioneer als Arnold Dolmetsch (18581940). Zonder zich ervan bewust geweest te zijn, was hij een artistiek onderzoeker avant la lettre. Dolmetsch bracht musicologie, organologie, culturele geschiedenis en vaardigheden uit de gitaarbouw samen en liet deze kennis interageren met zijn eigen

JOHANNES JELGERHUIS

in de rol van Rhamnes

LAILA CATHLEEN NEUMAN

Foto: Marek Olbrzymek inzichten en ervaringen als musicus. Deze belichaamde en wetenschappelijke kennis gebruikte hij in zijn concerten en opnames. Hoewel zijn inzichten inmiddels radicaal zijn veranderd door de generaties musici die in zijn voetspoor traden, heeft zijn onderzoeksmethode de tand des tijds doorstaan. Lang voordat interdisciplinariteit in de academische wereld in de mode was, vormde het al de hoeksteen van de oude muziek.

In de loop der jaren is er binnen de oudemuziekbeweging veel ontdekt: vergeten repertoires en instrumenten zijn weer tot leven gewekt en door het publiek omarmd. Sommige critici van de oudemuziekbeweging betogen daarom dat het tijd is om verder te gaan. Zij hebben misschien gelijk als we het nut van oude muziek enkel zoeken in het onthullen van vergeten partituren en instrumenten. Oude muziek zal echter nooit haar relevantie verliezen als we het beschouwen als een uitdaging, als een avontuur om onze hedendaagse smaak te verkennen door onszelf door de lens van het verleden te bekijken. Wetenschappelijk disciplines zoals musicologie, geschiedenis, kunstgeschiedenis, filosofie en literatuur staan als onderdeel van de geesteswetenschappen immers ook niet voor de studie van dode en verloren culturen; ze geven een beeld van de levende mannen en vrouwen die vandaag met die cultuur omgaan. In deze geest van speels experiment en nieuwsgierigheid organiseren we tijdens het aankomende festival een tentoonstelling met de naam Let’s act.

TENTOONSTELLING

De titel Let’s act is een knipoog naar de titel van het festival: Muziek spreekt – Let’s talk. Net zoals spraak wordt muziek gegenereerd door de verbeelding, de spieren, het hart en de gedachten van de musicus. Met een tentoonstelling over historisch acteren benadrukken we de rol van het lichaam en belichaamde kennis in muzikale uitvoeringen. We dagen de musici en het publiek uit om op een speelse manier kennis te maken met historische acteertraining. Door houdingen en bewegingen zelf uit te proberen, leren we te voelen wat een gebaar kan veroorzaken in ons eigen lijf. Het biedt ook ruimte voor reflectie. Hoe voelen en uiten we onze emoties vandaag de dag? Hoe verschilt dit van vroeger tijden? Welke implicaties heeft dit voor onze muzikale en theatrale voorkeuren, en voor onze dagelijkse interpersoonlijke communicatie? Wat kunnen historisch acteertechnieken, gezichtsuitdrukkingen en lichaamstaal ons in het Zoom-tijdperk over onszelf leren?

De tentoonstelling Let’s act is een product van de meerjarige samenwerking tussen het Festival Oude Muziek Utrecht en de Academy of Creative and Performing Arts van de Universiteit Leiden. De expositie wordt gecureerd door de sopraan en Leidse promovenda Laila Cathleen Neuman en mijzelf, in mijn hoedanigheid van universitair docent aan de Universiteit Leiden. Neuman doet onderzoek in het archief van Johannes Jelgerhuis (1770-1836), een acteur die aan het begin van de negentiende eeuw in Amsterdam actief was. Ze brengt Jelgerhuis’ acteerlessen, zoals bewaard in zijn manuscripten en in de gepubliceerde verhandeling Theoretische lessen over de gesticulatie en mimiek (1827), zowel in haar gesproken als gezongen acteerrollen in de praktijk. Op basis van Jelgerhuis’ verhandeling en

BEZOEKERS IN HET THEATER DRURY LANE

FESTIVAL OUDE MUZIEK UTRECHT 2021

TENTOONSTELLING LET’S ACT Janskerk

vr 27 aug za 28 aug zo 29 aug ma 30 aug di 31 aug wo 1 sep do 2 sep vr 3 sep za 4 sep 09.30-20.00 10.30-20.00 13.00-20.00 10.30-20.00 10.30-20.00 10.30-20.00 10.30-20.00 10.30-20.00 10.30-17.00

gratis toegang

oudemuziek.nl/ tentoonstelling

andere historische bronnen creëren we een interactieve ervaring voor de bezoeker. Filosofie, kunstgeschiedenis, cognitieve psychologie, theater en muziek worden allemaal samengebracht om nieuw licht te werpen op de complexe relatie tussen emoties, lichamen, uitvoerenden en het publiek in het theater van de achttiende eeuw en vandaag.

Neuman: ‘Jelgerhuis was niet alleen een acteur, hij was ook schilder en pedagoog. In zijn verhandeling gebruikte hij afbeeldingen om de toneelleerling op te leiden. Hiervoor zette hij niet alleen eigen illustraties in, maar ook schilderijen van andere kunstenaars en voorbeelden uit de beeldhouwkunst. De student moest de beelden observeren totdat hij het ene gebaar als het ware voor zijn ogen kon zien overvloeien in het andere. Verder beschreef Jelgerhuis de verschillende elementen die de opleiding van een acteur vormden – waaronder gezichtsuitdrukkingen, gebaren en bewegingen op het podium – allemaal volgens de idealen rond decorum en schoonheid van zijn tijd. We willen de bezoeker hier een voorproefje van geven, een eerste ontmoeting waarbij de verschillende elementen van de acteerkunst eerst afzonderlijk worden gepresenteerd en vervolgens samenkomen. Zonder de bewegingen fysiek te ervaren, is het misschien lastig om de potentie van Jelgerhuis’ afbeeldingen te zien. Hun zeggingskracht wordt echter direct duidelijk wanneer de bezoeker de fysieke houdingen zelf tot leven brengt door middel van verbeelding, emotie, adem en beweging.’

Na de houdingen en gezichtsuitdrukkingen uit het achttiendeeeuwse theater zelf uitgeprobeerd te hebben, zal de bezoeker de hedendaagse inspanningen op het gebied van historisch acteren beter kunnen beoordelen. Leden van het Dutch Historical Acting Collective zullen op film demonstreren hoe alle elementen eruitzien wanneer ze samengevoegd worden tot reeksen van theatrale passies. Tot slot wordt de bezoeker uitgedaagd om alle opgedane kennis toe te passen op een schilderij van de Franse schilder JeanFrançois de Troy (1679-1752) dat allerlei gebaren en uitingen van de hartstochten weergeeft. Dit theatrale tableau laat zien dat passies uit de schilderkunst, het theater en de muziek gebaseerd waren op gemeenschappelijke esthetische en filosofische principes.

Aaron Hill (1685-1750), de Engelse toneelschrijven er acteercoach, beschreef het vinden en uitdrukken van de passies als ‘verrukkelijk’ en ‘gemakkelijk’. In de tentoonstelling Let’s act benadrukken we daarom het belang van speelsheid en nieuwsgierigheid. Maar hoe leuk het ook zal zijn om de gebaren en gezichtsuitdrukkingen van de acteurs zelf uit te proberen, de tentoonstelling heeft ook een dieper doel: door een interdisciplinaire ervaring te ontwerpen die we in ons eigen lijf kunnen voelen, hopen we aan te tonen dat oude muziek als discipline niet hoeft te drijven op een nostalgie naar het verleden. Gemotiveerd door onze passie voor oude muziek, ons respect voor de kunst en een grenzeloze nieuwsgierigheid naar wie we vandaag zijn, proberen we het verleden letterlijk tot leven te brengen in onze eigen harten, hoofden en ledematen. Doet u mee? ■●